Skip to main content

Full text of "Elektuur 42 1966-5"

See other formats 


mei 1966 


115 ct/20 fr 








SIEMENS 


Overal in de elektronica Siemens condensatoren 













SIEMENS 

- ,£lkc f»«h I A 
2S00 #f +mi-zo% 

■f 15/18 V- 

Afl# Polo g*g«n QohëOs# taoUOrl 
8 416 V-g 4255 -S 
|||. O.N 41243 560-15 

|#Atoi>(|^dri»any AUama^n* 



SIEMENS 

E'ms rauh I 8 
5*50 >5? ~t~5ö/~ö% 

35/40 v~ 

Ails Pol«.g«f8<i üm'ixm teeltorl 
8 41532-8 750 ?~Y 
DIN 41240 

Wo&t-O&rfna^ Allsmagne 










• papiercondensatoren •metaal-papiercondensatoren 

• metaal-papier-impulscondensatoren • elektrolytische condensatoren 

• keramische condensatoren •mica condensatoren•styroflexcondensatoren 

• kunststofcondensatoren • tantaliumcondensatoren 


Nieuw: M.P.V.-condensatoren 
Metaal-Papier-Verliesarm: 

* kleine afmetingen 

* grote betrouwbaarheid 

* grote stroombelasting mogelijk 

* grote temperatuurbestendigheid 

Vraag vrijblijvend documentatie 

| NEDERLANDSCHE SIEMENS MAATSCHAPPIJ N.V. 

£ POSTBUS 1068 • 's-GRAVENHAGE • TELEFOON 183850 • TELEX 31373 




























































UNIVERSEELMETER 


862.27 SANWA 
Gelijkspanning 
Wisselspanning 
Gelijkstroom 
Weerst. meting 

DB. 

liF(C) 

Megohm 

Gevoeligheid 

Afmetingen 


MODEL U. 50. 

: 0-0,1/0,5/50/250/1000V. 
: 0-2,5/10/50/1000V. 

: 0,5/5/50/250mA. 

: 0-5/0-50/0-500 KQ. 

0-5/0-250 MQ. 

: -20+14 +28 +40 +62. 

: 100pF - 0,2uF - 250 uF. 

: 1 - 250 MQ. 

: 20.000 Q p.V. DC. 

8.000 Q p.V. AC. 

: 130x85x40 mm. ƒ45.00 


mam 


OSCILLOGRAAF 


OSCILLOGRAAF SM, 
Scherm : 

Vert. Verst. : 

Ing. knp. : 

Hor. Verst. : 

Gevoeligheid : 

Ing. Imp. : 

Synchronisatie : 

Ing. Imp. : 

AC-DC. : 


Tijdbasis 

Autom. X-as loupe 
Afmetingen 
Net gegevens 


. 1010 . 

70 mm. groen. 

+ 140 mV/cm. (50mV/cm). 

+ 1 MQ, + 35 pF. 

5" Hz, 200 KHz. - 3 dB. 

+ l,8V/cm. 

550 Kfi 20 pF. 
inwendig regelbaar, 
uitwendig + 1 V min. 

200 KQ 5 pF. 

0-2 MHz - 3 dB. 

0-3 MHz - 6 dB. 
instelbaar van 2 Hz - 0,8MFïz. 
6Hz tot öOKFIz. in 4 stappen. 
Verd. freq. eff. tot 120 KHz. 
160x250x175 mm. 

210-230 V. 15 Watt. 


Afzonderlijke apparatuur. 

HV. meetkop tot 1500 V. SM. 2010. 
Electronische schak. SM. 710. 
Trafo tester. SM. 3060. 

Ook geschikt voor spanningsmeting. 
ƒ 395.00. 


A 

TJ 

E 


r- , 



R 

A 


Vijzelstraat 27-35 
AMSTERDAM 
Telefoon 23 67 62 


Hoogstraat 192 
ROTTERDAM 
Telefoon 12 92 00 

Wagenstraat 49 
DEN HAAG 
Telefoon 11 72 66 


Voorstr. hk Neude 
UTRECHT 
Telefoon 1 66 62 



CONDENSATOR BANK 

862.73 CONDENSATORBANK MA. 2600. 


Cap. bereik 
Tolerantie 


Volt max. 
Isolatie weer¬ 
stand 

Afmetingen 


68pF - 1 pF, 
+ 10% van 
+.20% van 
+ 10% van 
400 Volt. 


68pF - 680pF. 

1000pF - 68000pF. 
0,1 juF - IjjF. 


10,5 MQ. 
160x240x150 mm. 


108. 00 


WEERSTANDBANK " 

862.72 WEERSTANDBANK MA. 2200. 



Weerst. bereik 
Tolerantie 
Belasting 
Volt max. 
Afmetingen 


33 Q - 1 MQ. 

+ 10 %. 

5" Watt. 

600 Volt. 

160x240x150 mm. 98. 50 


'+■ ©> 


OSCILLOGRAAF 

862.71 -OSCILLOGRAAF MA. 4003. 


Scherm 
Vert. Verst. 
Ing. Imp. 
AC/DC. 
Tijdbasis 


Instelbaar 

Synchronisatie 

Afmetingen 
Net gegevens 


75 mm. 

+^100 mV/cm. 

+ 2 MQ. +_ 30pF. 

0 - 1,7 Mhz - 3dB. 

5 Hz. - 50 Hz. 

50 Hz. - 500 Hz. 

500 Hz. - 5000 Hz. 

1:10 cm. 
automatisch, 
uitwendig +. 10V. max. 
305x160x240 mm. 

220 V. 60 Watt. 495.00 


OOK OP AL ONZE METERS EEN JAAR SCHRIFTELIJKE GARANTIE. 


505 














SHURE VAN TEMPOFOON, TILBURG 



42 


mei 1966 


6e jaargang nr. 5 
1 mei 1966. 


BIJ HET OMSLAG: 

Reedswitches of tongen-, 
dan wei biadveerschake- 
laars vormen het hart van 
dit nummer. 

Op de foto enkele Gordos- 
schakelaars, spoelen en 
Indal-relais van Uni-Office. 
Meer over dit onderwerp 
op pagina 518. 


elehtuur 


Het maandblad Elektuur (nieuwe 
naam voor Elektronikawereld) ver¬ 
schijnt de eerste van elke maand, be¬ 
halve in juli en augustus, waarin één 
dubbelnummer verschijnt, als speciale 
uitgave voor halfgeleiders. 

Uitgave: 

Technipress - Postbus 40 - Geleen. 

Redaktie: 

Bob W. van der Horst 

Agnes Printhagenstraat 34, Geleen. 

Advertenties: 

L. G Welsch, Hoofdweg 345, A'dam. 
Tel. 84863, b.g.g. 04494-5899. 

Administratie, Abonnementen 
en Redaktie: 

Postbus 40, Geleen: Tel. 04494-5899. 


Bank: 

Algemene Bank Nederland, Geleen 
Labouchere nv, Amsterdam. 

Administratie België: 

Internationale Pers, 

Cogels Osylei 40, Antwerpen, 

PCR 40.36.72. 

Abonnementen: 

ƒ 10,— per jaar, 150 F voor België. 
Abonnementen voor studenten en mi¬ 
litairen ƒ 7,50 (aan privé-adres); 
speciale tarieven voor kollektieve 
abonnementen (studiecentra, militaire 
legerplaatsen, bedrijven). 

Buitenland ƒ 12,— per jaar. 


SELEKTUUR: Vidicon op glasplaatje, 

spreekfrekwentieloupe .509 

Intelligentie in het heelal, NIB, klandestiene 
zenders, golfgeleiders voor licht .... 
Meteorologendroom, ijzerplastic .... 

Precisie. 

Siliciumtransistoren. 

Elektriciteit uit kokosmelk. 

Hot-carrierdiode. 

Waar en waarom reedrelais. 

Waarom maken we ons druk over hifi? 

Microvonkverspaning. 

Temperatuurregelaar ....... 

De beroemde versterker van Sennheiser . 

Een nieuwe deler voor orgels. 

MINICORD. 

Silex uni-junction transistor 2N2646 
Stereo-versterker met 2 x ECLL 82 

Epitaxiale EN3 . 

Universele multivib. 

Weerstandsmeetbrug. 

Professioneel. 


De in dit biacl opgenomen schakelingen zijn uitsluitend bestemd 
voor huishoudelijk gebruik (Octrooiwet) Het toepassen van 
schakelingen geschiedt buiten verantwoordelijkheid van de uit¬ 
gever Overneming van artikelen of delen daaruit is toegestaan, 
mits de bron wordt vermeld; de redactie stelt in dat geval prijs 
op toezending van een present-exemplaar. 


Een goede toekomst . . . . 


is er ook voor u in de elektro-, radio- en televisietechniek. Maar hiervoor 
moet u een erkend vakdiploma bezitten. De wet eist dit, als u zelfstandig 
een bedrijf wilt leiden: het bedrijfsleven vraagt dit voor belangrijke 
functies eveneens. 

DOOR ONZE OPLEIDINGEN 

kunt u snel en zeker het diploma behalen dat u nodig hebt. De opleiding 
is geheel schriftelijk en direct op het examen gericht. 

Ongeregelde vrije tijd is geen bezwaar door onze 

SPECIALE OPLEIDINGSMETHODE 

Hierbij ontvangt u direct de complete leerstof, zodat u zelf uw studie¬ 
tempo kunt. bepalen. U werkt met de grootst mogelijke zekerheid van 
slagen door onze examenwaarborg. 

VRAAG INLICHTINGEN 

U ontvangt dan kosteloos onze Gids voor Zelfstudie, Electro, Radio en 
Televisie met overzichten van de exameneisen, de leerstof, proefpagina’s 
uit de lessen en vele andere waardevolle gegevens. Indien u persoonlijke 
vragen hebt, staan in geheel Nederland onze adviseurs tot uw dienst. 


Welk diploma 
wilt u behalen? 


Transistortechniek 

Electrowinkelier 

Radiodetailhandelaar 

Electrotechnisch Installateur 

Radiotechnisch Installateur 

Televisiedetailhandelaar 

Middenstandsdiploma 

Adspirant VEV. - A en B 

Sterkstroommonteur 

Zwakstroommonteur 

Radiomonteur VEV en NERG 

Radiotechnicus NERG 

Televisiemonteur 

Televisietechnicus 

Electromcamonteur 

Radioamateur/zendvergunning 

Scheepsradiotelefonist 



VERENIGDE LEERGANGEN VOOR SCHRIFTELIJK ONDERWIJS 


V.L.S.O. 


Steehouwer 


Tuinlaan 157 


Schiedam — Telefoon (0 10)269712 


üioioicncncncnüicncncncnoicntnoioioicji 

4^4^-t^oococooocororororo-^— 

cnro~‘Cocx)'-uro-^-vj-ucT)^co^a)cncjiCjO-- i - 








ITT REED-CONTACTEN EN -RELAIS 


MERCURY-WETTED RELAIS 


Herkon H 80 : maakcontact, 1 A 240 V, 150 V lengte 
81 mm. 

Herkon H 50 : maakcontact, 0,4 A, 130 V, 90 V max 
20 VA, lengte 50 mm. 

Foroina F 52 : wisselcontact, schakelvermogen 
5-10 VA, lengte 52 mm. 

Pigreco P 228: maakcontact met dubbel contacten, 
lengte 28 mm 

Herkon relais: uitvoeringen voor printmontage met 1-4 
maakcontaoten eveneens met 1-2 verbreekcontacten. 
Speciale uitvoeringen met tot 16 contacten zijn leverbaar. 


Mercury-wetted relais REL 300, 301 en 312 met contact 
SWC 7000, wisselcontact maak voor verbreek, 5 A, 
500 V, max 250 VA. 

REL 302, 303, 313, 314, 315 met contact SWC 7001, 
wisselcontact verbreek voor maak, 2A, 500 V, max. 
100 VA. 

REL 304: gepolariseerd relais met contact SWC 7001, 
voor gebruik als telegraafrelais. 

REL 310, 311 : gepolariseerd relais met contact SWC 7000. 


ITT STANDARD NEDERLAND, 

Emmastraat 9, ’s-Gravenhacje. Telefoon (070) 854105* Telex 32360 


betrouwbaarheid: de vierde dimensie van 

ITT BOUWELEMENTEN VOOR ELEKTROTECHNIEK, 
TELECOMMUNICATIE EN ELEKTRONICA. 



Standard 


508 




























In de RCA laboratoria te Princeton, USA is een 
vidicon vervaardigd op een glasplaatje van 25x25x3 
mm. 

Het lichtgevoelige deel is klein, heeft een opper¬ 
vlakte van 20 vierkante mm. en bevat 32.400 foto- 
geleiders en een even groot aantal dioden. Deze 
64.800 elementen zijn in dat kleine oppervlak van 
4,5x4,5 mm. gerangschikt in een matrijs van 180 
rijen en idem kolommen. 

Deze halfgeleidervidicon werd beschreven door 
o.a. Weimer, die al een aantal foto-elektronische 
uitvindingen op zijn naam heeft. 

Om een zichtbaar beeld te reconstrueren uit het 
beeld dat op de vidicon valt, moeten alle elementen 
achter elkaar afgetast worden. Dit wordt gedaan 
door twee z.g. „pulse-scanning” generatoren, die 
ook al door hetzelfde team werden vervaardigd 
volgens de dunnelaag-techniek en de epitaxiale 
techniek. 

Elke lichtcel werd vervaardigd van cadmiumsul- 
fide (ja, dezelfde als de LDR) met kontakten van 
aluminium en tellurium. 

De dioden worden gevormd door het kontakt tus¬ 
sen het cadmiumsulfide en het tellurium. Het 
alumium en tellurium zijn gebruikt voor de hori¬ 
zontale en vertikale stuurlijnen en op elke kruising 
bevindt zich dus in wezen een fotocel en dat alles 
op 6 cm 2 . 

De pulsescanning-generatoren zullen op de lijnen 
en kolommen impulsen aanbrengen steeds de ge¬ 
hele rij langs in de lijntrekkende en de kolommen 
langs in de raster-frekwentie. Op het moment, dat 


een puls een telluriumrail en een aluminiumrail 
tegelijk treft, zal op het bijbehorende kruispunt de 
fotocel in de mate van het erop vallende licht meer 
of minder geleiden. De achtereenvolgende reeks van 
signalen levert een laagohmig videosignaal, dat op 
de bekende manier kan worden versterkt. 

In vergelijking met de 625 lijnen van gewone tele¬ 
visie is het beeld van 180 lijnen tamelijk grof, maar 
een uitbreiding naar 500 en 600 lijnen ligt binnen 
de „eenvoudige” mogelijkheden. 

Het doel van de RCA-onderzoekers is om een 
dergelijke definitie in een vidicon te bergen, dat 
met de pulsescanners op een plaatje past van 25x25 
mm. ofwel een vierkante inch. De gebruiker heeft 
dan alleen nog een lens nodig voor het opnemen 
van een beeld. 


Een spreekfrekwentieloupe 
voor het segmenteren 
van spraakopnamen. 

Het betreft hier een experimentele apparatuur zo¬ 
als gebruikt wordt om bij bandopnamen in tijds¬ 
duur bepaalde onderbrekingen in de weergave te 
bewerkstelligen, het z.g. segmenteren en die gelijk¬ 
tijdig het frekwentieverloop op een oscilloscoop 
laat zien. Het afkappen van stukjes spraak ge¬ 
schiedt door middel van een snelle transistor- 
schakeling, gestuurd door een aantal tijdvertra- 


509 






























gingsrelais, bediend vanuit een referentiepunt op 
de band. 

De apparatuur wordt in de praktijk toegepast om 
na te gaan hoe lang bepaalde klanken moeten wor¬ 
den aangehouden om de spraak nog voldoende ver¬ 
staanbaar te houden. Zo kan bijv. de uitwerking 
welke de onderdrukking van een deel van een klin¬ 
ker heeft bestudeerd worden. Het blijkt dat onge¬ 
veer de helft van de tijdsduur van een aantal klan¬ 
ken onderdrukt kan worden, zonder dat de luiste¬ 
raar zich bewust is dat er iets met de weergave ge¬ 
beurd is. Verder kan dank zij het loupe-effekt de 
korte, maar voor de spraakperceptie zeer belang¬ 
rijke overgang van klinker naar medeklinker be¬ 
studeerd worden. 

Een belangrijk uitvoeringsdetail is, dat het gedeelte 
van de bandopname dat steeds herspeeld wordt, 
gewikkeld is om een draaiende schijf, die de af- 
speelkop draagt. De apparatuur wordt vervaardigd 
door Standard Electric. 


INTELLIGENTIE 
IN HET HEELAL. 

Russische sterrenkundigen hebben voorgesteld in¬ 
ternationaal te gaan samenwerken bij het onder¬ 
zoek naar een mogelijk bestaan van beschaving el¬ 
ders in de kosmische ruimte. Zij hebben bij de In¬ 
ternationale Astronomische Unie voorstellen inge¬ 
diend betreffende samenwerking van alle observa¬ 
toria met radiotelescopen ter wereld, alsmede een 
programma van onderzoek dat zich over vijf jaar 
uitstrekt. 

Vorig jaar april verwekte een jonge Russische as¬ 
tronoom opschudding door te zeggen dat hij van 
een verre wereld radioseinen had opgevangen, die 
op het bestaan van een superbeschaving konden 
duiden. Veel van zijn collega’s waren het niet met 
hem eens. 

De Russen willen nu eerst zoveel mogelijk te weten 
komen over de straling uit een gebied met een 
straal van duizend lichtjaar, waarbinnen zich onge¬ 
veer tien miljoen sterren bevinden. Het tweede 
deel behelst onderzoek van verder verwijderde ob¬ 
jecten door het registreren van alle stralingsbun- 
dels, ook de buitengewoon zwakke. 


NIB 

Het Battelle-instituut te Geneve maakt gewag van 
een nieuwe materiaalsoort, in de groep van de z.g. 
„ferromagnetische-elektrische materialen”. 

E. Ascher en H. Schmid hebben nl. ontdekt, dat bij 
Nikkel-Jodium-Boraziet (NIB) zonder het aanleg¬ 
gen van een uitwendig veld, de magnetisering en 


de elektrische polarisatie gelijktijdig en spontaan 
optreden. 

Normale magneto-elektrische stoffen (bv. geheu- 
genringen etc.) kunnen in een elektrisch veld ge¬ 
magnetiseerd en door een magnetisch veld elek¬ 
trisch gepolariseerd worden. 

Doordat bij NIB deze beide toestanden spontaan 
optreden kunnen geheel nieuwe gedachten ont¬ 
wikkeld worden, waarvan de draagwijdte thans nog 
niet te overzien is. 

Klandestiene zenders 
opgespoord. 

In samenwerking met de gemeentepolitie te 
’s-Gravenhage werden in de middag van maandag 
28 maart een zestal klandestiene zenders opge¬ 
spoord en in beslag genomen. 

Hierbij werd proces-verbaal opgemaakt tegen de 
18-jarige scholier F. C. J. L. (welke uitzond onder 
de roepnaam PAO-FCJ), de 19-jarige scholier H. 
G. S., (PAO-HSZ), de 16-jarige scholier H. O. 
(PAO-RIT), de eveneens 16-jarige scholier A. J. W. 
(PAO-AWN), de 24-jarige leerling-drukker P. J. J. 
M. van D., (PAO-OWL) en de 19-jarige adspirant- 
telegrafist D. P., (PAO-FBF), allen te ’s-Graven¬ 
hage. 

Zij zonden uit op een golflengte van plm. 80 meter. 

Golf geleiders voor licht 

Het is welbekend, dat een bundel monochroma- 
tisch licht potentiële mogelijkheden biedt om te 
fungeren als kommunikatiemiddel. Het is echter 
een nog onopgelost vraagstuk hoe met dergelijke 
lichtstralen, zoals met lasers op te wekken, berich¬ 
ten over werkelijk lange afstanden over te brengen 
zijn. Er treedt bij direkte voortplanting door de 
aardse atmosfeer namelijk een aanzienlijke vervor¬ 
ming op. Verder is de te overbruggen afstand in 
ieder geval beperkt tot de zichtbare horizon. Enige 
uitbreiding van het werkgebied is te verkrijgen 
door torens, ballonnen e.d. te gebruiken, maar een 
ontwikkeling in die richting wordt niet waarschijn¬ 
lijk geacht. 

Om deze moeilijkheden te doorbreken wordt sinds 
kort echter veel aandacht besteed aan de mogelijk¬ 
heid lichtinformatie over te brengen langs speciaal 
daartoe ontwikkelde geleiders. Veelbelovend lijkt 
een werkwijze om licht zich te laten voortplanten 
analoog aan de methodes, die de mikrogolftechniek 
gebruikt voor het overbrengen van elektromag¬ 
netische energie, nl. de golfpijp. 

Tijdens de laatste IEE bijeenkomst werden door 
Standard Telecommunications Labs te Harlow, 
Engeland, (een lid van het ITT concern) nieuwe 
werkwijzen beschreven om licht door of langs 


511 



microfoons 



Om welke duidelijk aanwijsbare redenen worden PRIMO 
MICROFOONS steeds meer toegepast? ? ? 

- japans kwaliteits-product - concurrerende prijs - geva¬ 
rieerd programma - primo service! 

als u ziet dat Primo-elementen door grote europese fabrikanten 
worden gebruikt... als u merkt dat Primo ruimschoots voldoet 
aan uw specificaties ... als u ervaart dat Primo u geld bespaart 
. . . dan kiest u natuurlijk Primo. Wel, zie het voor uzelf, vraag 
de gratis prospectus aan. Hij ligt voor u klaar bij Borsumij 
Wehry. 

Primo biedt keus uit meer dan 40 typen in prijzen van 4 
tot 140 gulden ! 



MM-515 magneto-dynamisch M-104 kristal DM-262 electro-dynamisch 


UD-802 cardioïde VM-821 cardioïde studio band DM-236 electro-dynamisch DM-259 electro-dynamisch 



Deze Primo-microfoons worden in Nederland geïmporteerd door : 


N. V. Borsumij Wehry 
\ Den Haag 


Verkoop uitsluitend via de handel 








lange optische geleiders over te brengen. De ge¬ 
leider bestaat uit een glaskern met een diameter 
van 3 a 4 mikron. Deze kern is bekleed met een 
glassoort die een brekingsindex heeft, l°/o kleiner 
dan die van het kernglas. Het licht, in de vorm van 
een oppervlaktegolf, kan zich dan voortplanten 
langs de grenslaag, gevormd door de twee soorten 
glas. Een dergelijke glasdraad, in staat om 10 mW 
energie over te brengen, is 0,3 a 0,4 mm dik, 
mechanisch betrekkelijk sterk en laat zich gemak¬ 
kelijk bevestigen. Het eigenlijk geleidende vlak is 
automatisch beschermd tegen atmosferische aan¬ 
tasting. Hierbij komt dat de mechanische buig¬ 
zaamheid zodanig is, dat men in elk opzicht van 
een soepele verbinding kan spreken. 

Een faktor die de praktische toepassing van deze 
glasgeleider vooralsnog in de weg staat is, dat, ook 
al gebruikt men het meest verliesarme soort glas 
dat op het ogenblik bekend is, het energieverlies 
bij de transmissie nog 1000 dB per km bedraagt. 
Volgens de STL zijn er echter aanwijzingen, dat er 
materiaal beschikbaar zal komen, dat bij toepassing 
het verliescijfer tot slechts tientallen dB per km zal 
reduceren. 

Nog een tweede methode om het voortplantings- 
verlies te drukken is eveneens bij STL in onder¬ 
zoek. Hierbij is op de kern een uiterst dunne film 
aangebracht en wordt de geleider op afstanden van 
1 cm ondersteund door materiaal in U-vorm. De 
golf plant zich dan voort langs de grenslaag tussen 
film en omringende lucht. Als gewerkt wordt met 
een golflengte van 1 mikron en de film 0,1 mikron 
dik is, zal slechts l°/o van de energie dgor de film 
zelf gaan. Bij gebruik van hetzelfde materiaal zal, 
vergeleken met de eerder beschreven glasdraad, 
ook het transmissieverlies slechts l°/o zijn. 

De ontwikkeling van deze veelbelovende technie¬ 
ken is nog in een beginstadium, maar de experi¬ 
menten hebben al uitgewezen dat voor korte af¬ 
standen een dergelijke lichtgeleider in staat is een 
transmissieband van 1 giga Hz over te brengen, het 
equivalent van 200 TV-kanalen of meer dan 
200000 telefoongesprekken gelijktijdig. 


Een meteorologendroom 
wordt werkelijkheid. 

De nieuwe Amerikaanse weersatelliet, die de Nim¬ 
bus B wordt genoemd, zal van een door ITT ont¬ 
worpen daglichtcamera worden voorzien. Deze 
camera is ontwikkeld uit de ITT ruimtecamera, die 
het vorig jaar vanuit de Nimbus A voor het eerst 
fotografie van het nachtelijk wolkendek op aarde 
mogelijk maakte. Een verbeterde versie van deze 
nachtcamera zal eveneens deel uitmaken van de 


Nimbus B uitrusting, zodat het gehele etmaal door 
aaneensluitend foto’s van de weertoestand gemaakt 
kunnen worden. 

Intussen heeft het Goddard Space Flight Center 
van de NASA weer een nieuw projekt aangekon- 
digd. Het betreft een meteorologische satelliet, die 
in een zodanige baan gebracht zal worden, dat de 
hoogte boven de aarde 40.000 km bedraagt. Dank 
zij deze enorme afstand zal de camera, eveneens 
door ITT op speciaal kontrakt te ontwikkelen, in 
staat zijn in een enkele opname de halve aarde te 
fotograferen. 

In tegenstelling tot zijn voorgangers, zal de nieuwe 
foto-satelliet met de omlooptijd van de aarde ge¬ 
synchroniseerd zijn, zodat hij als het ware boven 
een vooraf te kiezen plaats op aarde stil staat. In 
plaats van achtereenvolgende opnamen van ver¬ 
schillende streken van het aardoppervlak, zal thans 
de gestadige ontwikkeling van een bepaald wolken¬ 
patroon gefotografeerd kunnen worden. De foto’s 
zullen namelijk 12 minuten na elkaar opgenomen 
en overgeseind worden. Op aarde brengt men ze 
direkt op een filmstrook, die dus bij projektie een 
versneld beeld zal geven van de weersontwikkeling 
over een gebied zo groot als de halve globe. 


IJzerplastic 

Polymerisatie van gewone organische verbindingen 
als ethyleen tot plastics is zo langzamerhand alge¬ 
meen bekend geworden. Maar polymerisatie van 
organische metaalverbindingen is pas sinds kort 
mogelijk. Hoewel deze substanties reeds 100 jaar 
bekend zijn, heeft het in 1952 door Panson en 
Kealy gesynthetiseerde ferroceen (een dicyclo penta 
dienyl ijzerverbinding) pas de stoot gegeven tot een 
stormachtige ontwikkeling van de organometaal- 
verbindingen in het algemeen. 

In de Verenigde Staten is men erin geslaagd uit dit 
ferroceen polymeren te bereiden met een molecu¬ 
lair gewicht van 800-3000. Deze aaneengeregen 
moleculaire structuren zijn tot op grote hoogte 
temperatuurbestendig, een eigenschap die deze 
kunststoffen een goede toekomst garandeert. Reeds 
nu is de vraag ernaar zeer groot. 

(Chemisch weekblad, 21 januari 1966) 


513 



STROMEN 


METING VAN- 


SPANNINGEN 


WEERSTANDEN 



MEGOHMMETER TYPE RM 200 

0,2 M «n tot 10 8 M -A in 8 bereiken 
Meetspanningen: 10 V, 30 V, 50 V 
100 V, 300 V en 500 V 
gestabiliseerd of extern. 



ELECTRONISCHE VOLTMETER - TYPE A 205 

Wisselspanningen : 

500 mV tot 300 V volle schaaluitslag, 7 bereiken 
20 Hz - 1000 MHz - ingangscap: 1,5 pf 
Uitwendige spanningdelers tot 15 kV. 


Gelijkspanningen: 300 mV tot 3000 V volle schaal¬ 
uitslag, 9 bereiken. Ingangsweerstand: IOOMa- 
Uitwendige spanningsdelers tot 30 kV 
Ohmmetingen: 0,2X1 tot 5000 Mn in 8 bereiken. 

Elektronische Voltmeter - type A206, 
als type A205, maar met automatische 
polariteits-aanduiding. 


VOLTMETER-VERSTERKER TYPE A 403 

spanningsbereiken: 1 mV - 300 V volle schaal uitslag 
12 bereiken - frokwentiegebied: 5 Hz ioi 2 MHz - af¬ 
lezing in dB: -72 dB tot +52 dB - ingangsimpedan- 
tie: 5 MJl op alle bereiken - C<£20 pf of 30 pf af¬ 
hankelijk van het bereik - versterker uitgang aan¬ 
wezig. 


HF - VHF - UHF MILLIVOLTMETER - TYPE AB 301 

spanningsbereiken lOmVtot 3 V volle schaaluitslag, 
6 bereiken - frekwentie gebied. lOOKHz tot 1 GHz - 
aflezing in dB: -42 dB tot +23 dB - ingangs impe¬ 
dantie bij 1 MHz: 200 k-fl,met 1,6 pf. parallel. 


,,T”-type AT100 voor metingen in coax 
kabels 50 ohm. 


Gelijkspannings-millivoltmeter - type AE 100 

spanningsbereiken: 100 ^V tot 30 V volle schaal¬ 
uitslag, 12 bereiken; stroombereiken 1/vA tot 300uA 
in 12 bereiken. Automatische indicatie van de ' 
polariteit - Uitgang voor recorder. 


N.V. ALGEMEENE MAATSCHAPPIJ VOOR ELECTRICITEIT C.G.E. 

COMPAGNIE GENERALE D’ELECTRICITE 

KONINGINNEGRACHT 64 - TEL. 60.88.10 - TELEX 31045 - POSTBUS 1860 - ’S-GRAVENHAGE 


514 











mei 1966 


elektuur 


Redaktie: Bob W. van der Horst 


PRECISIE 


De zachte landing van de Luna 7 op de maan heeft 
in het algemeen weinig indruk gemaakt, maar het 
bewijst, ondanks de aanvankelijke mislukkingen 
toch een grote beheersing van de techniek bij de 
Russen en in het algemeen een aanwijzing voor de 
precisie waarmee tegenwoordig elektronische appa¬ 
raten werken. 

Het is nl. niet mogelijk om het startsignaal voor de 
remraketten vanaf de aarde te geven. De in de 
raket gemeten waarden van afstand en snelheid tot 
de maan zijn meer dan een sekonde onderweg naar 
de aarde, ze moeten hier worden verwerkt, bv. in 
een snelle computer, die het startsignaal zou kun¬ 
nen geven. De reaktie op de ontvangen meetwaar¬ 
de zou minstens drie sekonden later pas arriveren, 
in welke tijd de kunstmaan weer tientallen kilo¬ 
meters verder is gevallen en weer geheel andere 
toestanden aanwezig zijn. 

Een dergelijke Luna móet dan ook een nauwkeurig 
werkend radarsysteem bezitten met een daaraan 
gekoppelde computer. Op het juiste moment van 
afstand en snelheid moeten dan de remraketten in 
werking worden gesteld. De landing van de Mer- 
cury-capsules op aarde kan veel onnauwkeuriger 
geschieden omdat er nog altijd parachutes zijn die 
voor een „zachte landing” zorgen. Als dit ook op 
aarde met raketten geschiedt kan men spreken van 
een beheersing van de techniek op dit punt. De 
zachte landingen op de maan kunnen als proef 
voor die op aarde worden beschouwd. 

In dit verband is een bericht van de universiteit 
van Tokio (instituut voor ruimteonderzoek) be¬ 
langrijk dat de ontwikkeling meldt van een laser- 
radar, die slechts een meetfout heeft van 1:20.000. 
Op een afstand van 500 km betekend dit een meet¬ 
fout van 2 tot 3 meter, minstens 10 keer zo nauw¬ 
keurig als het beste tot nu toe bestaande radar¬ 
systeem. 

Aangezien de Nobelprijs voor natuurkunde in 1965 
ook aan de Russen werd toegekend voor hun ont¬ 
dekking van het laser (gelijktijdig met de Ameri¬ 


kanen) zou men kunnen aannemen, dat een laser- 
radar in de Luna-7 was ingebouwd. 

Dit blijft echter een speculatie. 

Tot slot nog een overweging over de Venussonde. 
Men neemt thans aan dat die ook een zachte lan¬ 
ding had moeten maken; de signalen stopten nl. 
enkele ogenblikken vóór het treffen, hetgeen zou 
kunnen wijzen op ionisatieverschijnselen, die een 
magnetisch scherm om de sonde vormden. 
Ditzelfde fenomeen treedt immers ook op bij de 
bemande landingen op aarde, waardoor de radio¬ 
verbindingen tijdelijk worden onderbroken. 

De grote hitte op Venus zou dit negatieve resultaat 
gehad kunnen hebben. Ook hier weer speculaties, 
omdat het onbekend is of het hier inderdaad om 
een zachte landing ging, maar ook omdat zoveel 
in de ruimte nog raadselachtig is. Het is jammer, 
dat de Russen aan al die raadsels hun geheimzinnig¬ 
heid nog toevoegen. 


SILICIUM • TRANSIST0REN 

Zo langzamerhand komen steeds meer silicium- 
transistoren voor lagere prijzen op de Europese 
markt. In het algemeen zijn Sl-transistoren gemid¬ 
deld van betere kwaliteit dan germaniumtypen. 

Ze kunnen hogere temperaturen en spanningen 
verwerken en hebben een lagere ruststroom en 
ruisfaktor. Ook zal een gemiddeld hogere verster- 
kingsfaktor aanwezig zijn en zal het frekwentiebe- 
reik meestal ook beter zijn. We spreken hier over 
gemiddeld, want natuurlijk zijn er gemaniumtran- 
sistoren, die beter zijn dan de goedkoopste SFs. 
Het loont de moeite om te onderzoeken of in een 
bestaande schakeling de germaniumtransistoren 
kunnen worden vervangen door siliciumtransisto- 
ren. In de meeste gevallen kan dit, natuurlijk met 
inachtneming van de polariteit van de voedings¬ 
spanning; germanium transistoren zijn bijna altijd 


515 



pnp typen en de Si’s meestal npn, zodat bij de laat- 
sten de min aan massa komt. 

Juist dit zonder meer vervangen zal verrassingen 
opleveren, die zich manifesteren in een lagere ruis 
en een groter uitgangssignaal. Bij een flipflop zullen 
de flanken steiler worden. 

De versterkingsfaktor kan al gauw hoog zijn, zoals 
bij de TI 416 van de N.V. Diode te Hilversum, die 
een bèta heeft van 600. 

Direkt voor lage prijs leverbaar zijn de SL 100 en 
de SL 300 van NCS, vertegenwoordigd door Mul- 
der-Hardenberg te Amsterdam. De netto-prijs is 
ƒ 1,98 waarbij men er rekening mee dient te 
houden, dat bestellingen van één exemplaar be¬ 
hoorlijke kosten met zich mee zullen brengen: ca. 
2 gulden; vijf exemplaren kosten dan 12 gulden, 
mits vooruit betaald. De SL 100 is een UHF-SI- 
epitaxiale transistor met 12 dB versterking bij 
200 MHz (Pmax = 200 mW). 

De SL 300 is een NPN versterker voor kleine 
stromen met een hoge versterkingsfaktor tussen 
150 en 600. 

Opvallend is de lage Icbo van max 0,05 fiA en ge¬ 
middeld 1 nA. 

Voor beide typen geldt een maximale spanning van 
25 a 30 volt. 

In de toekomst zullen steeds meer ontwerpen met 
NPN-silicium transistoren worden gepubliceerd. 
Het zijn vooral deze concurrerende aanbiedingen, 
die ons de indruk geven, dat ook in Europa het 
siliciumtijdperk stilaan aanbreekt. 

Elektriciteit kokosmelk 

Afgezien van de bacteriële ziekteverwekkers vor¬ 
men bacteriën een gigantisch leger onzichtbare 
helpers van de mens. Zonder bacteriën zouden de 


aardse flora en fauna onbestaanbaar zijn, daar de 
onontbeerlijke gistings-, rottings- en spijsverte¬ 
ringsprocessen onmogelijk zouden zijn. Niettemin 
is het een revolutionaire gedachte dat bacteriën in 
de toekomst ook zullen kunnen dienen voor de 
opwekking van elektriciteit in gebieden waar wel 
veel vegetatie aanwezig is, maar zich geen natuur¬ 
lijke energiebronnen bevinden. Uitvoerige onder¬ 
zoekingen van het „Electronics Command van 
de Amerikaanse Landstrijdkrachten hebben aange¬ 
toond dat het mogelijk moet zijn door tussenkomst 
van bacteriën met behulp van een z.g. biochemische 
brandstofcel elektriciteit te verkrijgen uit gras en 
bladeren. Ook suikerriet en diverse tropische 
vruchten lenen zich voor het doel. 

In „Science Journal” wordt thans melding gemaakt 
van opmerkelijke successen die in Californië zijn 
behaald in eendrachtige samenwerking tussen my¬ 
riaden bacteriën (Aeromonas formicans) en de in¬ 
genieurs van Thompson Ramo W^ooldridge Ine. in 
Californië. Brandstofcellen produceren rechtstreeks 
elektriciteit uit de chemische energie die bij de 
reactie van bepaalde stoffen vrijkomt; in dit geval 
bestond de „brandstof” uit kokosmelk, die door 
de bacteriën werd afgebroken en omgezet in miere- 
zuur. Resultaat: een biochemische stroombron 
waarop men anderhalve maand lang een transistor- 
radio kon laten werken. Aan zes pond kokosmelk 
kan 1000 uren lang 1 kilowattuur aan elektriciteit 
worden onttrokken. 

Biochemische brandstofcellen zullen in de toe¬ 
komst mogelijk commerciële afzet vinden als 
stroombron voor kampeerders. En in de genees¬ 
kunde zullen zij in het menselijk lichaam elektrici¬ 
teit kunnen opwekken uit de chemische reactie 
van lichaamsvloeistoffen. Zij kunnen daardoor 
misschien de kleine batterijtjes van kunstmatige 
hartgangmakers vervangen. 


NIEUW GIRONUMMER 
Elektuur, Geleen Giro 124.11.00 


Abonnement voor juni t/m december 
1966 met dubbelnummer juli/augustus 
halfgeleidergids) ƒ 5,— 


In ons juni-nummer: ELEKTRONIKA IN DE VAKANTIE 

en bovendien o.a. 

Nieuwe FET-ontwikkelingen. 
Schakelingen met UJT-transistoren. 


516 




HOT - CARRIER - DIODE 



De hot-carrier (Schottky-barrier)-diode of in het 
Nederlands de HC-diode verenigt alle voordelen 
van de puntkontakt- en de lagendiode. Dit is een 
conclusie waartoe vele onderzoekers reeds gekomen 
zijn. 

De hot-carrier diode is een gelijkrichtende metaal- 
halfgeleiderverbinding, waarin de halfgeleider 
meestal n-silicium is omdat de elektronen in de 
praktijk een grotere bewegelijkheid vertonen en 
dus hogere frekwenties overdragen. 

De metaal-halfgeleider-overgang kan bestaan uit 
verschillende metaalverbindingen met het n-sili¬ 
cium. 

In uiterlijk lijkt de HC-diode wel op de gewone 
puntkontaktdiode, maar de eigenlijke diodelaag 
(Schottky-barrier) is die tussen de dunne metaallaag 
en het silicium. Bij een normale diode wordt de 
punt van het veertje in het kristal „gelast” en zo 
wordt op die manier een PN-overgangslaagje tot 
stand gebracht. Bij de lagendiode wordt deze laag 
door diffusie of op andere (b.v. epitaxiale) wijze tot 
stand gebracht. Bij de HC-diode is weliswaar 
sprake van een puntkontakt, maar de eigenlijke 
PN verbinding ligt tussen de epitaxiaal opgebrachte 
metaallaag en het silicium. Er is dus sprake van een 
planarkontakt met een uniform kontaktpotentiaal 
en een idem stroomverdeling. 

De HC-diode, die bij toeval ontdekt en verder ont¬ 
wikkeld werd door Hewlett Packard, biedt de vol¬ 
gende voordelen: 

Snelle in- en uitschakeltijden. 

Lage ruis. 

Groter vermogen. 

Hogere weerstand tegen doorbranden door tran- 
sient-impulsen. 

Zeer uniforme voorwaarts- en keerspanningen en 
-stromen. 

De uniformiteit is niet alleen belangrijk voor paren 
en brugschakelingen maar vooral ook voor massa- 
produktie van apparaten, waarin een grote nauw¬ 
keurigheid vereist is. 

Vooral in de professionele sfeer zal de HC-diode 
worden gebruikt in het mikrogolfgebied en het 
UHF-gebied. Het wachten is op snellere produktie, 
zodat de prijs van ca. 30 gulden kan zakken tot 30 
cent. (Het woord ,,hot” dient men niet te vertalen 
door heet, maar te lezen in de zin van grote be¬ 
drijvigheid. De temperatuur heeft alleen iets te 
maken met de grote interesse die er voor de diode 
bestaat). 

Lit: Hewlett Packard Journal, Dec. ’65. 
Electronic Design, 15 maart 5 66. 


Schottky-barrier diode 


517 





Fig. 2. Toepassing van een TS in een tachometer of toe- 
renteller. 



De laatste jaren heeft de tongenschakelaar of 
reedswitch nogal furore gemaakt in industrieële 
toepassingen. Hoewel ze niet zo snel zijn als tran- 
sistoren, hebben ze een lagere kontaktweerstand, 
een hogere open-toestand-weerstand, kunnen ze 
hogere spanningen schakelen en hebben ze een 
lagere eigencapaciteit. De praktische voorbeelden 
die wij afdrukken geven reeds een indruk van de 
mogelijkheden. 

Het principe van de tongenschakelaar komt hierop 
neer, dat twee staafjes van bijvoorbeeld ijzer, elkaar 
aantrekken als ze in een magnetisch veld worden 
gebracht. De twee staafjes worden namelijk zelf 
magneten, waarvan noord en zuidpool bij elkaar 
liggen en dus elkaar zullen aantrekken. 

Deze twee staafjes nu worden van een verend 
materiaal vervaardigd en in een glasomhulsel ge¬ 
goten met een onderlinge topafstand van een mili- 
meter of minder. Het aanspreken kan op twee 
manieren geschieden en wel door een permanent- 
magneet in de buurt te brengen ofwel een spoel om 
het glazen buisje te wikkelen. Een gelijkstroom 
door de spoel zal weer van de staafjes magneten 



Fig. 1. V oorbeeld van een eenvoudige ton gen schakelaar in 
NO = normaal open uitvoering. Voor een normaal ge¬ 
sloten schakelaar is voor magnetisatie nodig. 


<u 

4> 

CL 

O) 


Qj 

3 

jC 


E 

Vjx o 

U) 

o 

cn 


<D 


518 





maken, die elkaar zullen aantrekken en een haast 
kleverig kontakt bewerkstelligen. Om het kontakt 
nog „kleveriger” te maken kunnen de kontakt- 
einden nog met kwik worden bevochtigd (mercury 
wetted). 

Een bepalend voordeel is wel, dat de overgangs- 
weerstand over het gehele raakvlak konstanter 
wordt door het kwik. Het kwik wordt door capil¬ 
laire gleuven uit het rechtopstaande glasbuisje naar 
boven gezogen vanuit de kwikdruppel in de 
bodem tot aan het kontakt. 

Een andere eigenschap van het mercury-wetted- 
systeem is het onmeetbaar klein worden van het 
„bounce” effekt, het denderen of prellen van de 
kontakten. 

Daarover later meer. 

Ten opzichte van de transistorschakelaar, die wel¬ 
iswaar veel sneller kan schakelen, heeft de tongen¬ 
schakelaar enkele belangrijke voordelen. De ver¬ 
houding tussen de weerstand in open en gesloten 
toestand is veelvoudig groter (een verhouding van 
10 10 : 1), de doorslagspanning is 300 volt bij 50 Hz 
en de kontaktcapaciteit is minder dan 1 pF. 
Transistorschakelaars met dezelfde belastingsmoge- 
lijkheden hebben zelden een hogere aan-uit-weer- 
standsverhoudmg dan 10 5 : 1, de collector-emitter 
doorslagspanning is 50 tot 60 volt en in het alge¬ 
meen is de collector-emittercapaciteit 80 pF en de 
basis-collectorcapaciteit 40 pF. 

Zonder diode-beveiliging kunnen transistoren ge¬ 


makkelijk vernield worden door spanningspieken, 
hetgeen bij tongschakelaars niet nodig is. Verder 
bestaat er een zekere mate van galvanische verbin¬ 
ding bij de transistorschakelaar tussen de in- en uit¬ 
gangssignalen. Als de tongenschakelaar met een 
spoel wordt gestuurd is de schakelaar bijna vol¬ 
maakt geïsoleerd; de capaciteit tussen het kontakt 
en de spoel kan klein gehouden worden. In zijn 
meest eenvoudige vorm is de tongenschakelaar een 
glasbuisje met twee nauwkeurig naast elkaar ge¬ 
plaatste metalen strips, maar er zijn tientallen tech¬ 
nologische variaties: 

het glasbuisje is meestal gevuld met lucht, de ge¬ 
bruikte metaalsoort is meestal een fabrieksgeheime 
legering, 

behalve de normale uitvoering zijn er miniatuur- 
uitvoeringen, 

het glasbuisje kan worden gevuld met een gassoort 
bv. om de kontakten te beschermen, 
het buisje kan gevuld zijn met lucht onder grotere 
druk om de schakelspanning te verhogen, 
de tongen kunnen voorgemagnetiseerd zijn, zodat 
ze in normale toestand gesloten zijn en met een 
tegengesteld magneetveld geopend kunnen worden. 
Op dezelfde manier kan een „om”~schakelaar wor¬ 
den vervaardigd, maar dan komen we al terecht bij 
de meer ingewikkelde vormen, die hier buiten be¬ 
schouwing blijven. 

Zelfs in zijn meest eenvoudige vorm is de tongen¬ 
schakelaar de meest betrouwbare van alle mecha- 




Vergelijkende tabel tussen gewone relais, tongschakelaars 
en transistorschakelaars, alle met een gemiddelde waarde. 




< 3 > 


TONGSCHAK. 
in sponning ~ 


Eigenschappen 

Gewoon 

relais 

reed 

relais 

transistor 

schakelaar 

Maaksnelheid 

3.5 m/sec. 

1 m/sec. 

0.1 u/sec. 

Afvalsnelheid 

3 m/sec. 

0.2 m/sec. 

0.2 u/sec. 

Stuurvermogen 

0.2-0.5 W 

0.15 W 

0.2-0.5 W 

Kontaktweerstand 

0.2 ohm 

0.05 ohm 

1 ohm 

Weerstandsverhouding 
Open-gesloten toestand 

beter dan 

1 O 8 : 1 

beter dan 

1 0 S : 1 

10 5 : 1 

Kontaktvermogen* 

1 A 

0.5 A of meei 

1 A 

Max. schakelspanning** 

250 V 

250 V 

60 V 

Kontakt (junctie) 

20 pF 

1 pF 

20 pF 

Capaciteit 





perm. magn. in 
T'schuifraam 


bij 30 volt gelijkspanning, 
gelijkspanning. 



Fig. 3 . Als het raam geopend is zal het licht branden. 


519 





Fig. 4. Een methode, die ivordt toegepast om een om- 
schakelaar te maken. De stroomrichting door de spoel be¬ 
paalt de stand van de schakelaar. 


nische schakelaars. Een 100 tot 1000 miljoen 
schakelingen is normaal bij een belasting binnen de 
aangegeven waarden. De tongenschakelaar kan 
sneller werken door de korte afstand tussen de 
kontakten. 

Natuurlijk heeft het tongkontakt ook nadelen, 
waarvan de voornaamste wel is het bounce-effekt. 
Door de klap waarmee de kontakten elkaar raken 
zal in de verende tongen een dendereffekt op¬ 
treden. 

Dit naveren heeft o.a. invloed op het kontakt zelf, 
dat uitverend enigermate in weerstand varieert. 
Als men deze verende beweging versterkt en via 
een luidspreker laat horen lijkt het inderdaad op 
het wegdenderen van een trein. 

Hoewel het kontakt gesloten blijft zal dit dender¬ 
effekt toch een kleine wegebbende beweging in de 
metalen tongen teweegbrengen als een snaar die 
beweegt in een spoel waar een stroom doorheen 
loopt. Dan gaat het dus om een beweging, die 
plaats vindt in een magnetisch veld, waardoor een 
EMK wordt opgewekt in de orde van 200-500 
microvolt voor de duur van 2-3 millisekonden, 
meestal in ’n resonantiefrekwentie van 20-100 kHz. 
De sluittijd d.w.z. de tijd die de tongen nodig heb¬ 
ben om uit de rusttoestand in de gesloten toestand 
te geraken is afhankelijk van de onderlinge afstand, 
de parallelliteit van de raakvlakken en de magneti- 
seringsenergie. Ruis treedt nauwelijks op, omdat de 
kontakten meestal geheel vrij zijn van vuil. Van 


absolute ruisvrijheid is alleen sprake bij kwikkon- 
takten. Bij toepassingen in zeer lage spannings¬ 
niveaus, zoals thermokoppels, rekstrookjes etc., 
kan de thermoelektrische EMK van de schakelaar 
zelf een rol spelen. Om dit tegen te gaan is het 
nodig de beide uiteinden gelijk van temperatuur te 
houden, bv. door horizontale montage, luchtcircu¬ 
latie, goudkontakten etc. In het algemeen zal deze 
EMK in de orde van 40 microvolt per graad celsius 
liggen. Om de werkspanning te verhogen wordt 
het glasbuisje meestal met een drukvulling voor¬ 
zien, bv. 3 atmosfeer zuurstof. Men kent ze zelfs 
reeds met een doorslagspanning tot 10.000 volt met 


Fig. 6. Dwarsdoorsnede 
van een tongenrelais. 


Fig. 3. Door zeer smalle gleuven in de tongen zal door 
de capillaire eigenschappen daarvan het kwik opkruipen 
tot het kontakt. De schakelaar moet wel rechtopstaand wor¬ 
den gehouden om de kwikdruppel niet in het kontakt te 
brengen. 




520 






toch nog altijd de kontaktafstand van normale ton¬ 
genschakelaars. 

De normale schakelaars werken met gewone lucht 
onder normale druk en schakelspanningen van 
300 volt. 

Alles bij elkaar lijkt de tongenschakelaar wel de 
ideale schakelaar te zijn met de goede eigenschap¬ 
pen van een relais en een transistor in zich ver¬ 
enigd. Voordat men echter een regelmatig ge¬ 
bruiker wordt is het nodig nuchter te blijven en er 
enige ervaring mee op te doen voordat tot een 
massatoepassing wordt besloten. Niet voor niets 
bestaan er nu reeds tientallen uitvoeringen om 
tegemoet te komen aan de eisen van de verbruiker. 
De sluitweerstand kan weliswaar laag zijn tussen 
0.025 en 0,2 ohm, maar dit is afhankelijk van de 
constructie, van de magnetische eigenschappen van 
de spoel. 

In schakelingen, waar deze laagste weerstand be¬ 
langrijk is, is een kwikkontakt gewenst. 

Wat betreft de gevoeligheid zijn er verschillende 
systemen: ITT geeft een breder gebied aan van bv. 
78 tot 102 amperewindingen voor het aanspreker 
en 26 tot 42 AW voor het afvallen bij de Herkon- 
schakelaar. Men raadt een spoel aan van 150 am¬ 
perewindingen voor de goede werking (zie tabel). 
Gordos (Uni-Office) heeft een nauwkeurige onder¬ 
verdeling in groepen van ampere-windingen, waar¬ 
op het relais in werking zal treden en weer af zal 
vallen. (Zo levert Uni-Office tongenrelais (dus met 
spoel) in een plastic huis, waarbij het kontakt 
plaatsvindt bij een spanning van bv. 7 volt en af¬ 
valt bij 4 volt). Overziet men de Gordos-indeling 
van de groepen, die elk 5 AW bevatten, dan kost 
een schakelaar MR900 per stuk ƒ 2,20 als het een 
tolerantie heeft van 6 groepen ofwel 30 ampere¬ 
windingen. Dezelfde schakelaar kost ƒ 6,— als hij 
binnen één groep van 5 AW valt. Het voert te ver 
om deze groepsindeling geheel te verklaren, maar 
we willen daarmee illustreren hoever de gevoelig¬ 
heden uit elkaar kunnen liggen en dat Gordos een 
indeling in toleranties kent. 

Voor de verder te behandelen schakelingen gaan 
we uit van standaardtypen, die weliswaar een 
grotere tolerantie (ca. 30°/o) hebben, maar waarmee 
in de schakeling zelf rekening is gehouden, zodat 
die altijd werkt. 

Het voorgaande over de nadelen van de tongen¬ 
schakelaar hebben we niet naar voren gebracht ter 
afschrikking, maar om te voorkomen dat in 
speciale schakelingen, waar het op enkele micro- 
volts of microsekonden aankomt, teleurstelling on¬ 
dervonden wordt. 

Vermelding dient het bestaan van multitongen- 
schakelaars (multireedrelais), waarbij meer tong- 
paren in één spoel zijn opgenomen voor het ver¬ 
krijgen van meer IN-, UIT- of OM-schakelaars in 
één spoel. Wij laten deze en andere varianten in 
deze inleiding achterwege. 


DO*- 



DO PI DO DO PI* DO* 



Open Closed Closed Open 


WERKING MET PERMANENT MAGNEET. 

De volgende schetsen geven enige voorbeelden van de wer¬ 
king van de tongenschakelaar met permanent magneten. 
Hierin betekent NC: (normaal gesloten) 

NO: normaal geopend 
DO: af vallen (drop-out) 

PI: aanspreken (pull-in) 


521 






AUTOMATISCHE LICHT ONT STEKING. 




Als het licht op de LDR-weerstand minder wordt, zal de 
weerstand ervan groter worden, zodat de spoel meer stroom 
opneemt en de tongen schakelaar bekrachtigt. De lamp zal 
dan inschakelen. 



TIJDVERSTERKER 

Voor toepassingen waarin met redelijke waarden van R en 
C geen langere tijden meer kunnen worden geregeld, is 
deze tijdver sterker goedkoper. Een roterende magneet, of 
nog beter een met de regelspoel gestuurde impuls, die vol¬ 
doende energie heeft om het kontakt even te sluiten, zal 
slechts een fraktie van een periode de condensator via R 
opladen. De condensator, en de weerstand met daarmee in 
serie de tongenschakelaar kunnen de plaats innemen van 
de normale RC-kombinatie in een tijd schakeling. 



De meest toegepaste tongenschakelaar in Nederland is het 
her kon type H 80 van ITT-Standard, dat aanspreekt bij een 
Alnico 400 magneetje van ongeveer 3,5 gram, 18 mm leng¬ 
te en 5 mm diameter op een afstand van 3 mm. Bij grotere 
afstanden is natuurlijk een grotere magneet nodig. Wat be¬ 
treft de spoel zal het kontakt sluiten bij 78-102 AW en 
loslaten bij 26-42 A W. De schakelaar kan maximaal 1 A bij 
60 volt schakelen (ongeveer 1 miljoen maal) of 0,2 A bij 
24 volt (ongeveer 100 miljoen maal) werkfrekwentie maxi¬ 
maal 1 kHz. Eigen res. 900 Hz. 

Een 5 ampèreschakelaar van Ericsson Corp, New York met 
een maximaal vermogen van 100 VA, een maximale fre- 
kwentie van 350 Hz. 

De tongen zijn bedekt met een glad laagje rhodium dat een 
kontaktw eer stand van minder dan 0,025 ohm mogelijk 
maakt. 



BARR1KADE-FL1TSER ' 

Bij daglicht is de weerstand van de fotoweerstand laag en 
de spoel bekrachtigd. Als het donker wordt, zal de stroom 
kleiner worden en zal het NO-kontakt (normaal open door 
magneet en spoel) sluiten en de lamp ontsteken, die de 
LDR belicht en daardoor weer uitgaat etc. De hersteltijd 
van de LDR bepaalt tevens de flitstijd. 

De spoel zal éénmaal per vijftigste sekonde bekrachtigd 
worden en daarmee het kontakt sluiten. De spanning zal be¬ 
palen, tesamen met de eigenschappen van de spoel, hoelang 
het kontakt gesloten is t.o.v. de periode. 


522 











Fig. 5a. De achtereenvolgende stadia hij het loslaten van 
het kwikkontakt. 


TIJDSCHAKELA.AR 

Als de regelspoel hij RS 1 wordt bekrachtigd, zal dit kon- 
takt (normaal gesloten) geopend worden en R toelaten om 
C te laden. Als C tot de ontsteekspanning van de neonbuis 
geladen is, zal de spoel van RS 2 bekrachtigd worden en 
RS 2 (normaal open) zal gesloten worden om, wat dan ook, 
in te schakelen tot het moment dat C ontladen is tot de 
doof spanning van de neonbuis. 


OMSCHAKELA AR 

Doordat de magneet wel het ene kontakt beïnvloedt en niet 
het andere, zal , met een stroom door de spoel, het gesloten 
kontakt geopend en het open kontakt gesloten worden, zodat 
een goedkope "om”schakelaar mogelijk is. Hetzelfde is mo¬ 
gelijk voor een dubbele om schakelaar. De schakel stroom 
zal dan ook ongeveer 1,5 maal die van de enkelvoudige 
omschakelaar moeten zijn. De magneet moet in de spoel 
liggen. 


Spoelgegevens van General Electric voor standaard tongenscha¬ 
kelaars. 

De spoel wordt gewikkeld op een spoelvorm van bv. nylon van 
50 mm lengte en ca. 6 mm diameter. De spoelen zijn berekend op 
een maximale dissipatie van 1 watt. 


A 

Wind. 

Aantal 

B 

Draad 0 
mm. 

C 

Spoel 

Weerstand 

ohm 

D 

Aanspreek- 

stroom 

mA 

E 

Aanspreek- 

spanning 

F 

Max. 

spanning 

Volt 

1800 

0.23 

25 

60 

1.7 

5.1 

3000 

0.18 

65 

35 

2.5 

8.0 

5000 

0.12 

210 

21 

4.7 

14.3 

7000 

0.10 

440 

15 

7.3 

21.0 

10000 

0.09 

900 

10.5 

10.4 

30.0 

15000 

0.07 

2000 

7 

15.0 

44.0 

25000 

0.05 

6300 

4.2 

28.7 

63.0 


D. De stroomverhouding is aangegeven om een magneetveld uit 
150 amperewindingen bij het aangegeven aantal windingen. 

E. Deze spanning is nodig om bij de gegeven weerstand, kolom C, 
de gewenste stroom te verkrijgen. 

F. De maximale spanning, die voor de gegeven spoel geldt bij 
1 watt dissipatie. 


523 








Fig. 1: Vervorming van het af¬ 
spelen in relatie tot de groefdia- 
meter. 


WAAROM MAKEN WIJ ONS 
ZO DRUK OVER DE 
VERVORMINGSFAKTOR 
VAN HIFI-VERSTERKERS ? 

Iedereen, die van een goede weer- 
gavekwaliteit houdt, wil een Hi-fi 
versterker kopen/bouwen, die een 
geringe vervormingsfactor heeft. 

Hij zal dan ook kosten nog moeite 
sparen, om zijn ideaal te bereiken. 

Voor ons is echter de vraag of de 
vervormingsfactor van een Hi-fi 
versterker wel zo’n belangrijk ge¬ 
wicht in de schaal legt, als daaraan 
door de Hi-fi enthousiasten wordt 
gehecht. Een overweging, die u 
met ons zult delen, als u onder¬ 
staand artikel heeft gelezen. 

De gehele Hi-fi installatie bestaat 
uit een aantal onderdelen nl. 



platenspeler - versterker - en luid¬ 
sprekers. Ieder onderdeel heeft 
een bepaalde vervormingsfactor; 
wat ons echter het meest interes¬ 
seert is de vervormingsfactor 
dtot. Velen zijn van mening (een 
foute mening), dat men eenvou¬ 
dig vervormingsfactoren tezamen 
moet tellen. De optelling moet 
echter niet arithmetisch maar geo¬ 
metrisch geschieden. Dit gebeurt 
door de wortel te trekken uit de 
stam van de kwadraten van de af¬ 
zonderlijke vervormingsfaktoren. 
De formule voor de vervormings- 
faktor wordt dan: 
dtot. = da 2 + db 2 +dc 2 


60 Hz de volgende vervormings¬ 
faktoren meten. 

Hifi-platenspeler 12% 
Hifi-versterker 1% 
Hifi-luidspreker 10%) 

Volgens de eerder gegeven for¬ 
mule komen we dan op dtot. m 
12 2 +1 2 +10 2 = 15,68%. Men ziet 
hieruit, dat de totale vervor- 
mingsfaktor niet veel hoger wordt 
dan de grootste vervormingsfak- 
tor, of anders gezegd, de grootste 
vervormingsfaktor heeft de mees¬ 
te invloed. Dus, en dit is nu zeer 
belangrijk, geringe vervormings¬ 
faktoren zoals Hi-fi versterkers 


60 Hz. Bij lage frekwenties ont¬ 
staan vervormingsfaktoren aan 
platenspelers, die hoofdzakelijk 
veroorzaakt worden door een te 
geringe druk op de plaat. De in 
het voorbeeld genoemde 12% is 
niet abnormaal. Luidsprekers heb¬ 
ben eveneens bij lage frekwentie 
hoge vervormingen waarbij zelfs 
vaak de 7de harmonische nog 
hoorbaar is. Door vervorming 
kunnen tevens subharmonischen 
ontstaan (bijvoorbeeld f/2). 

Laten wij ons nu bezig houden 
met de hogere frekwenties. 

Juist bij deze hoge tonen zijn ver- 


Aan de hand van een eenvoudig 
rekenvoorbeeld, is de invloed van 
de diverse vervormingsfaktoren 
op de totale vervormingsfaktor 
duidelijk te zien. 

Nemen we aan, dat we bij een 
Hi-fi installatie bij volledige uit- 
sturing en een frekwentie van 


die plegen te hebben, hebben als 
tegelijkertijd apparaten met 
hogere vervormingsfaktoren wor¬ 
den toegepast, (bijvoorbeeld luid-' 
sprekers of platenspelers) prak¬ 
tisch geen invloed op de totale 
vervormingsfaktor. 

Ons voorbeeld had betrekking op 


vorming en intermodulatie zeer 
storend. Speciaal bij langspeel¬ 
platen ziet het er nu zeer ongun¬ 
stig uit. Dit wordt vooral veroor¬ 
zaakt door het feit, dat bij een 
grammofoonplaat (in tegenstelling 
tot de moderne bandrecorder!) 
de aftastsnelheid steeds verandert. 


524 




Dit steeds kleiner worden van de 
aftastsnelheid verandert niet al¬ 
leen de frekwentiekarakteristiek 
in ongunstige zin, maar bewerk¬ 
stelligt tevens een stuk stijgen van 
de vervormingsfaktor, telkens als 
de naald zich van buiten naar bin¬ 
nen beweegt, dus naar het etiket 
toe. Slechts tot ongeveer het mid¬ 
den van het van groeven voor¬ 
ziene deel van de plaat, vallen 
frekwentiebereik en vervormings¬ 
faktor binnen de eisen van „High 
Fidelity”. 

De snelheid waarbij de naald door 
de groef gaat, bedraagt bij 33Vi 
omw./per minuut en bij 30 cm 
plaatdiameter (28 cm buitenste 
groef) ca. 52 cm/sec, aan het ein¬ 
de bij ca. 13 cm daarentegen nog 
maar 23 cm/sec. 

Bovendien zijn er ook nog 33V.i 
toerenplaten, bijvoorbeeld die 
met 17 cm diameter, die tot min¬ 
der dan 11 cm gesneden worden. 
Hier zijn de verhoudingen in elk 
opzicht nog ongunstiger. 

Volgens de formule A — v /1 bedraagt 
bij 15000 Hz de lengte van een 
volle periode bij het begin van de 
groef ca. 50 micron, aan het einde 
(bij 13 cm doorsnede) daarentegen 
nog slechts ca. 16 micron. 

Houden wij ons nu voor ogen, dat 
de doorsnede van het safier zo on¬ 
geveer ca. 34 micron bedraagt 
(SHURE zelfs 17 micron) dan is 
gemakkelijk te zien, dat de naald 
onmogelijk de hogere frekwenties 
goed kan volgen. Hierdoor ont¬ 
staan niet alleen lineaire, maar 
ook niet-lineaire vervormingen. 

Als voorbeeld moge de bijgaande 
karakteristiek dienen voor de ver¬ 
vormingsfaktor d 2 bij een fre- 
kwentie van 4000 Hz en toepas¬ 
sing van een zeer goed p.u.-ele¬ 
ment. 

Duidelijk is het toenemen van de 
vervormingsfaktor bij kleiner 
wordende groefdiameter te zien. 
De d 2 -vervormingen bedragen aan 
het begin ca. 5°/o bij 13 cm zelfs 
ca. 22%. Een exakte reproduktie 
van pu-saffier- en snijnaaldstand 
biedt overigens, zoals uit metin¬ 
gen kwam vast te staan, alléén bij 
kleine groefdiameters voordelen. 



Het bij de metingen toegepaste 
Shure-Systeem type V-15 heeft 
een naaldstand onder 15 , wat 
overeenkomt met de nieuwste in¬ 
zichten op dit gebied. Bovendien 
is de naald zo bevestigd, dat het 
z.g. knijp- of klemeffekt tot een 
minimum beperkt wordt. On¬ 
danks dat alles kan nog een aan¬ 
zienlijke vervormingsfaktor dz 
worden geconstateerd. De ge- 


THE ULTIMATE! 



V-15 

WITH 

Bl-RADIAL ELLIPTICAL STYLUS 
For the purist who wants the very 
best, regardiess of prtce. Reduces 
tracing (pinch effect), 1M and Har¬ 
monie distortion to unprecedented 
lows. 15° tracking. Scratch-proof, 
too. Produced under famed Shure 
Master Quality Control Program 
. . . literaHy hand-made and in~ 
dividually tested. In a class by it~ 
self for mono as well as stereo 
discs. For manual or automatic 
turntables tracking. at Z U to IV 2 
grams. $62.50 


Foto van het pu-element 
waarmee gemeten werd. 


meten afzonderlijke vervormmgs- 
faktoren waren: 

Hi-Fi platenspeler 
(bij ca. 14% doorsnede) 22% 
Hi-Fi versterker 1% 

Hi-Fi luidspreker 4° o 

De . totale vervormingsfaktor 
wordt dan 

dtot. = E~22 y ~+ l 2 + 4 2 = 22,38% 
Stellen we nu de vervormingsfak¬ 
tor van de versterker op 2%, dan 
wordt de vervormingsfaktor over 
het geheel K tü i = v 22 2 -+ 2 2 % 
4 2 = 22,45%. Een vergroting tot 
het dubbele van de vervormings¬ 
faktor van de versterker, brengt de 
totale vervormingsfaktor slechts 
0,07% omhoog. Dit verschil is 
zelfs bij meting van de totale ver¬ 
vormingsfaktor niet afleesbaar. 
Hoe wordt alles nu, als we in ons 
voorbeeld de vervormingsfaktor 
van de versterker belangrijk ver¬ 
kleinen laten we aannemen met 
een faktor 10. We komen dan op 
een vervormingsfaktor van 0,1%, 
een percentage, dat met de heden¬ 
daagse techniek realiseerbaar is. 
dtot. = V 22 2 + 0,lH r 4 2 - 22,37%. 
Precies als een verhoging tot het 
dubbele, heeft ook een verkleining 
tot 1/10 deel van de vervormings¬ 
faktor van de versterker slechts 
een geringe invloed; zelfs zo klein, 
dat het niet meetbaar, laat staan 
hoorbaar is. 

Het volgende rekenvoorbeeld 


525 










heeft betrekking op het groefbe- 
gin van een 30 cm langspeelplaat 
(eveneens bij 4000 Hz). 

Hi-Fi platenspeler 6% 

(groefbegin) 

Hi-Fi luidspreker 4% 

(resp. 0,1 %>) 

Totale vervormingsfaktor 
dtot - = l /62 + l 2+ ^ = 7,28% 
resp. dtot. = V 6 2 + 0,1 2 + 4 2 = 
7,25%. 

Het verschil tussen beide vervor- 
mingsfaktoren bedraagt slechts 
0,03%. Ook hier domineren de 
grootste vervormingsfaktoren. 

Uit dit voordeel zien we weder¬ 


om, dat in z’n totaliteit gezien, 
het onbelangrijk is of een Hi-Fi 
versterker een vervormingsfaktor 
heeft van 1% of 0,1 %. Heeft een 
versterker desondanks een lage 
vervormingsfaktor, dan schaadt 
dat natuurlijk niets. Eén enkel on¬ 
derdeel van de Hi-Fi-keten met 
een hogere vervormingsfaktor 
maakt hoge kwaliteit van de rest 
overbodig. Ook met de meest ge¬ 
raffineerde schakelingen en/of 
wat voor wonderversterker ook 
is niets meer te korrigeren. Het 
heeft dan ook zeer weinig zin om 
een „slechte” platenspeler met een 


zeer goede versterker toe te pas¬ 
sen. Het meeste aandacht moet 
dat deel van de keten hebben, dat 
de meeste vervorming veroor¬ 
zaakt. 

Interessant is misschien nog te 
signaleren, dat als de versterker 
en luidspreker niet uitgestuurd 
worden, dat dan de vervorming 
geringer is, echter blijft de door 
de platenspeler veroorzaakte ver¬ 
vorming in zijn volle glorie aan¬ 
wezig, omdat, als men de verster¬ 
ker op „kamersterkte” laat spelen, 
de platenspeler desondanks zijn 
volle energie afgeeft. Daarom zijn 



526 









juist bij kleinere geluidsterkten 
vervormingen zo onaangenaam. 
Intermodulatie vervormingen e.d. 
hebben we hier bewust achter¬ 
wege gelaten, evenals psycho- 
akoustische faktoren om eens het 
aksent te leggen op de frekwentie- 
en harmonische vervorming. 

In het kort: Iedereen maakt zich 
altijd druk over de vervormings- 
faktor van een versterker, en wil 
deze zo laag mogelijk hebben. Dit 
geldt eveneens of misschien ook 
wel speciaal voor de zelfbouwer. 
Gekocht wordt een platenspeler, 
die door zijn hele constructie al 


een slechte vervormingsfaktor 
heeft. Enkele fabrikanten hebben 
een platenspeler, die een verhou¬ 
dingsgewijze goede vervormings¬ 
faktor heeft, die echter zeer duur 


KORREKTIE 

Een tekenfout in de signaalzoeker 
op pagina 343 van het maartnum¬ 
mer sluit de emitter van T2 aan 
de schakelaar S2. Het lijntje daar¬ 
tussen moet weg om te zorgen dat 
de speurkop ook werkt. 


is, en niet voor de ’gemene’ porte- 
monnaie geschikt is. Ergo wordt 
een goedkoper speler met hogere 
vervormingsfaktor gekocht. 
Natuurlijk vormen de luidspre¬ 
kers ook nog een probleem, ook 
hier alle waar naar zijn geld. 
Gaarna zouden wij eens kritiek op 
onze overwegingen horen. 

Lit.: Handboek voor gramofoon- 
stereotechniek. 

Brifg’s Stereo Handboek. 
Journal of the Acoustical 
Enginering Society Vol 12, 
2/1964 Grundig. Technische 
Informationen. 


Vonkverspaning 


Als interessante en welkome aanvulling van de reeks con¬ 
ventionele verspaningsmachines is destijds de vonkver- 
spaningsmachine geïntroduceerd. Een belangwekkende 
variant hierop is thans door Philips ontwikkeld, namelijk 
de microvonkverspaningsmachine. 

De voornaamste toepassingsgebieden van vonkverspanen 
zijn: 

— het bewerken van hardmetaal en gehard staal; 

- het „boren” van geprofileerde gaten, die door hun vorm 
of gecompliceerdheid moeilijk op een andere manier zijn 
te maken. Voor alle gevallen echter waar een conven¬ 
tionele methode kan worden toegepast is aan te nemen 
dat het vonkverspanen (nog) niet rendabel is. 

Niettemin bezit het vonkverspanen kenmerkende eigen¬ 
schappen. Bij deze methode namelijk berust de bewerking 
niet op het verschil in hardheid van het gereedschap (de 
elektrode) en het werkstuk, daar tussen het gereedschap en 
het werkstuk bijna geen krachten optreden en hoewel de 
bewerking aan boren doet denken hoeft het gereedschap 
niet te draaien. 

Door de combinatie van mechanische nauwkeurigheid en 
een juist ontwerp van het elektrische gedeelte (een gene¬ 
rator en een servo mechanisme) van de microvonkver¬ 
spaningsmachine kan men werken met elektroden die een 
zeer geringe doorsnede hebben. Het gebruikelijke toepas¬ 
singsgebied van het microvonkverspanen is wel het „boren” 
van gaten van 20 g,m tot 0,5 mm; waarbij men tot 2 mm 
diep kan gaan. Bij deze nieuwe machine is het maximale 
elektrode-oppervlak 5 mm 2 (bij voorbeeld 5 electroden van 
1 mm 2 ). In verband met de stijfheid van de elektrode is 
een gatlengte tot ongeveer 20 maal de diameter mogelijk. 
Als gevolg van een onregelmatige elektrodenslijtage levert 
het vonkverspanen van blinde gaten moeilijkheden op bij 
de bepaling van de juiste diepte en bij het bereiken van de 
juiste vorm van het gat. Het microverspanen van een blind 
gat is wel mogelijk maar vergt zeer veel tijd. 

Bij de machine hoort een slijpmachine voor het slijpen 
van de elektrode. Men gaat uit van wolfraamdraad dat in 
de kop van de slijpmachine wordt gespannen. De spil van 
de slijpsteen staat loodrecht op die van de elektrode. De 
elektrode roteert om de aangegeven hartlijn, terwijl de 
draaiende slijpsteen tevens een op- en neergaande beweging 
uitvoert. De elektrode wordt dus „vliegend” geslepen. In de 
lengte- en dwarsrichting kan de elektrode zeer nauwkeurig 
worden aangezet. De diameter van de elektrode wordt met 
een meetmicroscoop gemeten. 


verplaatsingsopnemers 

Voor verplaatsingsmetingen, waarbij het te meten object 
vrijwel niet mechanisch wordt belast, heeft Philips een 
nieuwe serie verplaatsingsopnemers in zijn programma op¬ 
genomen. 

Met deze opnemers, type PR 9314 kunnen in combinatie 
met een daartoe geschikt meetapparaat zoals bijvoorbeeld 
de Philips meetbrug PT 1200, PR 9303 of PR 9304, elek¬ 
tronisch verplaatsingen worden gemeten in de volgende be¬ 
reiken: plm. 1, 2, 5, 10 en 20 mm. In de gevoeligste stand 
van de rekmeetbrug PR 9303 komt bij de opnemer PR 
9314/01 (± 1 mm) één schaaldeel overeen met 0,22 mier. 
Zowel statische als dynamische metingen kunnen met deze 
opnemers worden uitgevoerd. De frequentie bedraagt maxi¬ 
maal 1250 Hz; de maximale axiale versnelling mag 10 g 
zijn. 

Ook andere grootheden, die in een verplaatsing kunnen 
worden omgezet (druk, kracht, versnelling) zijn met behulp 
van deze opnemers te meten. 



527 


































YH 






c=>-U 


33* 





Of) 




V" (B 

m 


||r?os Dl 


t’l afrijte. 



Y 


**1 ®af• 


© 


m 



D 1 "O W 

J iroij ,, 0 1 1SI JL 


© 


-—CZ}~ 



® 



M C ?’0 


® 


mü ii i 

| ca 
«£t»sc>. 

U n> 


*\ 


‘E»n"'‘fhono -M^net 


S 2 

5 ^ 'Stereo -Norm*i 

^ in »- 






',y 


M» 


Wechselsoannun aen (ikHz) 

wit 8» SS «der >V S6 ocnctstn 


0 

© 

Mikrc, 

ftiono.KmtiU 
ftwno Megnet 

2.5 mi 

12 ml 

4.5 «V 

Rodio 

© 

10 mV 

0,2 V 

® 

0 


170 mV 


( m ) 

w 

0 

© 


170m» 

© 

© 

w 

0 

© 


170w» 

0 

© 

2J5V 

© 

© 


20«V 

© 

® 

2.5V 

© 

© 


. 170«V 

© 

© 

1.3 V 

© 

© 


. 4,6 V 

© 

© 

1,3 V 

© 

0 


. 4,6 V 

© 

© 

3,6 V 

O 

© 


4,4 V 

© 

© 

36» 

© 

© 


0,35 V 

s 


11 V 

22 V 


1» 




m 


fl-r fef*! 


m 


WH 


mWm 


1 ™i 

tMT fiHTm T U 7 KÏ 4 ;if 


123! 


C 2 ltó? 2 n ! 


D 


;i " 5 gi “fneS 

:l * m JL 

r *( 


ent 





lafcni 




© 


i(55T| 


PW 1 


1 


1 nt f 

!cuJ 

ttPm ‘ 


■ 1501 

ïRtólö 


[ M 


£CC 108 

lo]34 


usz 


\l2i 


8121 

imL 


GOD 


%« 


s N Yjr 




C 225 I ent 


® ®l 



©! 



© 


iL 4 m 

Tan 




SM] 


cmauoop 

10l” 



r^ 

®l 

iWn 1 





4 1 f n 

ri^O. 

*06 

J» "C119 


iS± 



v«l 


«uy_ 


cm 




m 



© 

C23ImJ(Ij. 1* 


w» 


ïfc HHh Up *4 


fc>i 


©t 



_ 1 HEZU -i © 

MD I j wi« 

I •! 4 



7»0JA 

U3 


AJrZ 



H® 


® 


«HStf 


um 


78...N mA 


C130"P 110(1 

frëfh 




'bje 


I"» 



1 © 


N Tr 

57 428 I 


fï— f1 SUicItfiixiwng |ene sten wit 
Mttltii» NO, 30ha/V BeretcK 6» und 300 V 
Beide Kinïle m Leerlief 


© 


G r 3 - - 

880 CS0 

CHI^ 


ESCJDÖ 


JHB 


]@b«t l«hf 


S 7 V/0,3 A 


li 5,8,11,12 


Sri 

«1250 CK» 


110 V 


{BED 

ciuX^T 

VT«/r 




«ö «,7,9,1® 


Ro4 3 


2 1 


end 



derungen vorbeha/ten 


8204 87088205820182101289 

8104 H8| 8105 81088W8110 


12708219821182178216 1271 8773 1 222 1224 8225I270I227 1229 87701088270 «231 8733173? 12358234 1*7 

8116 8117811881198120 8121 8122 8123 1124 81258126 8127 112881298«^P70 1131 «U28D3 8041135 106 

«20182028102 __ 


8236IOI8241R139I140K7438242 


1245 

8246 

8241 1250 8247 

125112541253875682601259I25I 

8f9 8262 8261 

8141 11428143 

8166 

8144 

.8146 

174911491150 8147 

81518252 8152 8256 8 75711578158 

8)61 «S? 

8ftl 

8167 

8145 


8141 

8153 r55 81561159810 



C201 

C#1 


cm 

C104 


C206C205 

CS5C106 


C100 CD9C209 
C208C710C110 


C 250 
C ISO 


C211 

cm 


C713 C712C137C2*C716C7U C217C14I 
C113 C11? C114CH5C116 CTI7_ 


ctïT 

cn« 


C228 C218 

cm cm 


C272 C271C273 
C171 C127C173 


C224 C225 C124C125C23C777 C728 C139C143 CU7 C149 C238C229 
C141C144 C145C146C126C127 C128 CU? C249 C138 Cl29 


C732C733 C734C231 
£13? C131CI34C133 


C236CI40C235 
C1J 5 C136 


SchicMwderstiodf 


londeiHêteren 


- 

-0=0- 


- 2 W 


-c=j~- 

ffl- 




Eirfc trotyl 


fi 

SNrrotte: 



HM» 

Sj|.= l?5» 


ï|j|-=3503«5V 

friMet 

tiriMit 

Hh*» 






















55i S S? W7 üniiDi«Mroiiu«iwiM ïtïs wïïmi m ïïïï I?sit?s4i?s3t?fti2i0t7tti?si ns üüü tTwno ïtk 

W4«ns «» m nt?*io vitf nu .ms eo norse no msit»tis? iflswsanvwo mi*«? mat« t»s 

^_*5_« 5 J_iu5_nu_rarsi rvsnssnsww_ 


; m CIMCM C777 C771C273 C?74C??SC174C17SC72K?77C??*C139C143 CH7 C149 C73IC779 C737C733 C 734 C731 C736CHJC73S 

:m cm CITO C121C17?C173 C141C1UC14$C14Wl7Kl77C17t C14? C749 C13IC 179 C13? C131 Cl )4 C133 C13SC13I 






















HET BELOOFDE SCHEMA VAN DE SENNHEI5ER-VERSTERKER 



En dat is nogal wat! Het lijkt wel of de ontwerpers geen 
moeite hebben gespaard om er zoveel in te stoppen, dat 

F 

deze prijs zou kunnen worden verantwoord. 


Uitgangsvermogen: 
Sinus-continuvermogen ... 

... 2x30 W 

Muziekvermogen . 

... 2x50 W. 

Ingangen: 

Mikrofoon . 

... 2,6mV over50kQ 

Pickup 1 (magnetisch) ... 

... 5 mV over 50 kQ 

Pickup 2 (kristal) . 

(bij 1 kHz) 

... 320 mV over 1 MQ 

Radio .. 

... 10 mV over 50kQ 

Bandrecorder . 

... 170 mV over 220kQ 

Frckwentiebereik . 

... 20 Hz ... 20 kHz 

Klankregeling 

± 1 dB. 

10 Hz ... 50 kHz 
— 3 dB 

Laag . 

.... ± 15 dB bij 30Hz 

Hoog . 

.... ±15dB bij 20 kHz 

Rumble filter . 

.... inschakelbaar, 

Ruisfilter . 

grensfrekwentie 

100 Hz, verzwak¬ 
king 15 dB/okt. 

_ inschakelbaar 

Ruisautomaat . 

grensfrekwentie 

6 kHz Verzwak¬ 
king 15 dB/okt. 

.... inschakelbaar 


- 15 dB bij 6 kHz. 


Vervormingsfaktor volgens 
din-normen 45 403 . 

^ 1 % van 40 

Intermodulatie volgens 

Hz tot 13,5 kHz 
bij vermogens- 
bandbreedtet (-3 
dB). 

din-normen 45.403 . 

. < 1% bij 50/3000 

Ruisafstand (din 45405) 

Hz, 4: 1 
voor ingang 

Overspreekdemping . 

bandrec. = 80 dB 
overige ingangen 
= 65 dB (steeds 
bij gewaardeerde 
topspanning). 

. ^ 50 dB bij 1 kHz 

Buisbezetting . 

. 4xEL500 

Afgenomen vermogen . 

2xECF80 
4xECC808 
2xECC81 
. 180 W bij vol 

Afmetingen . 

vermogen. 

. breedte x hoogte 

Gewicht .•••.. • • 

x diepte 480x170 
x310 mm. 

.. 15 kg. 


Uitgangen 

Luidspreker ..— 4Ü of 16Q 

Bandopname . ca 10 mV, Ri 2,2 kü 


530 

























EEN NIEUWE DELER 



Eminent produceert sedert enige 
tijd een nieuw orgel in licentie van 
Solina-A.G. (Zwitserland). Dit So- 
lina-orgel heeft een bijzondere 
klank, vooral eigen aan alle orgels 
met zaagtandgeneratoren. Belang- 
rijker is echter de grote eenvoud 
van de deler (een oktrooi van 
Solina A.G.) die werkt met één 
transistor, vier weerstanden en 
twee condensatoren. Er zijn na¬ 
tuurlijk aan deze meest eenvou¬ 
dige deler, die wij kennen, enkele 
voorwaarden verbonden, hoofd¬ 
zakelijk betrekking hebbende op 
de keuze der onderdelen. 

Zo hebben de transistoren van de 
beide eerste delers voor de hoogste 
tonen, d.w.z. boven 500 Hz, een 
versterkingsfaktor tussen 50 en 
100, terwijl de derde deler, tussen 
500 en 250 Hz, een versterkings¬ 
faktor eist van 75-150 en de vier¬ 
de van 100-200. 

Verder zal in het lagere toonge- 
bied de collector-weerstand van 
5K6 (en IK) verhoogd worden tot 
8K2 (met 2K2). 

„DUBBELE - EMMER 
SCHAKELING” 

De schakeling is geen oscillator, 
maar lijkt meer op een soort zelf- 
herstellende tijdschakelaar, of een 
versterkend (regenererend) RC- 
filter. 

Omdat het uitgangssignaal in 
wezen wordt opgebouwd uit het 
ingangssignaal (er zijn 2 „emmers” 
nodig om de „emmer” Cl te 
ledigen) speelt de grootte van het 
ingangssignaal een rol bij de golf- 
vorm. 

Deze golfvorm is een samengestel¬ 
de zaagtand, omdat er resten van 
de ingangsfrekwentie aanwezig 
zijn. Weliswaar worden die met 
C2 onderdrukt, maar een bezwaar 
zijn die resten geenszins. 


Om een rijke klank in een orgel te 
brengen worden immers meerdere 
koren bij elkaar gevoegd, d.w.z. 
dat aan elke toon dezelfde toon 
van een oktaaf hoger wordt toe¬ 
gevoegd en meestal die van twee 
oktaven hoger ook nog. Deze 
rijkdom is dus nu al in de basis- 
toon aanwezig. 

Het opbouwen van de toon uit 
het ingangssignaal houdt natuur¬ 
lijk in, dat er verband bestaat tus¬ 
sen de voor de toon noodzakelijke 
RC-kombinatie, de versterkings¬ 
faktor en de amplitude van het 
ingangssignaal. Is het ingangssig¬ 
naal te groot, dan zal de golfvorm 
teveel aan boventonen bevatten 
en dit is ook het geval als de ver¬ 
sterkingsfaktor te groot wordt. 
Aan de andere kant moet vooral 
bij de laagste delers voldoende 
versterking aanwezig zijn (of wel 
het verschil tussen geopende en 
gesloten toestand van de transis¬ 
tor) om de grotere capaciteiten te 
laden en te ontladen. Het is daar¬ 
om dat de bèta van de eerste deler 
tussen 50 en 100 ligt, die van de 
derde deler tussen 75 en 150 en de 
laatste deler tussen 100 en 200. 


Met een A-hoofdoscillator van 
1760 Hz zal de eerste deler voor 
Cl een waarde van 10 nF vragen, 
de tweede 39 nF, de derde 82 nF 
en de vierde 0,22 /xF. 

In deze volgorde voor C2: 39n, 
82n, 0,39 en 0,47 /xF. De weer¬ 
standen Rl en R2 worden voor 
de laatste deler 2K2 en 8K2. 

De door ons getekende trimmer- 
potmeter R3 is in het Solina-in- 
strument vervangen door twee 
vaste weerstanden, nl. 2K2 en 
8K2 ofwel 3K3 en 6K8. In de 
laatste delers is dit één weerstand 
van 10K. 

Het lijkt een ingewikkelde schake¬ 
ling doordat de onderdelen niet 
aan elkaar gelijk zijn, maar de 
produktie is sterk vereenvoudigd 
door het geringer aantal onder¬ 
delen en de klank is belangrijk 
beter door de zaagtandgolfvorm. 
Het is vooral deze deler-schake- 
ling, die de Solina ondanks de 
lagere prijs van 1500 gulden een 
rijkere klank geeft dan menig or¬ 
gel met blokgolfdelers. 

De Solina wordt in licentie ver¬ 
vaardigd door Eminent N.V. te 
Bodegraven. 


O dat U het N 
N in ELEKTUUR O 


531 






Tot nu toe werden in de Neder¬ 
landse pers uitsluitend elektro¬ 
nische muziekinstrumenten be¬ 
schreven, die volledig polyfoon 
en en toch tamelijk goedkoop 
zijn. Voorbeelden: Neonvox en 
Classicord. 

Veelal bestaat dan de behoefte dit 
instrument te verbeteren en uit 
te breiden. Wij overwegen dan 
ook een aantal artikelen, die aan 
deze behoefte tegemoet komen. 
Toch blijft bij een groot aantal 
zelfbouwers een terughoudend¬ 
heid bestaan omdat de prijs van 
een orgel toch altijd nog enige 
honderden guldens is en boven¬ 
dien bestaat soms ook niet de be¬ 
hoefte aan een volmaakt orgel. 
Het bespelen is namelijk een hin¬ 
derpaal, die jaren studie vergt 
voordat men tot een beetje aan¬ 
vaardbaar muziek maken komt. 
De moderne tijd eist snellere re¬ 
sultaten, reden, waarom er reeds 
geprogrammeerde muziekstudies 
bestaan en ook wordt regelmatig 
gedacht aan nieuwe methoden die 
ofwel het muzieklezen vereenvou¬ 
digen, of het spelen minder inge¬ 
wikkeld maken. 

Vooral bij het spelen van popu¬ 


laire muziek, waarvoor de be¬ 
langstelling het grootst is, is een 
snel resultaat gewenst. Diegenen, 
die hun broodwinning in de mu¬ 
ziek of muziekstudie vinden, dan 
wel de goede muziekamateurs, die 
reeds jarenlange studie achter zich 
hebben, verzetten zich natuurlijk 
tegen dit standpunt en kijken 
neer op die beunhazerij. Men ver¬ 
geet echter dat door een sterke 
vereenvoudiging van het spel met 
ruime muzikale mogelijkheden 
het aantal beoefenaren groter 
wordt. Voorbeelden daarvan zijn 
de gitaar en de accordeon. 

Het is dan ook niet zo vreemd, 
dat wij de accordeon model lieten 
staan voor het nieuwe orgel mini- 
cord: 

Voor de linkerhand een knoppen- 
klavier van minstens 12 knoppen 
voor de begeleiding en voor de 
rechterhand een toetsenklavier 
van tenminste twee oktaven. 

De begeleidende linkerhand speelt 
éé toon of akkoorden van drie 
tonen, terwijl de rechterhand het 
toetsenklavier bespeelt, dat mono- 
foon kan zijn (slechts een toon 
tegelijk) bifoon, trifoon, of poly¬ 
foon. Het laatste systeem zullen 


HET 

ORGEL 

MINICORD 

B 

wij verder (nog) niet aanroeren, 
omdat hierover reeds uitvoerig is 
gesproken in voorgaande artike¬ 
len over orgelschakelingen. 

We zullen ons, omdat dit het 
meest eenvoudig is, voorlopig be¬ 
palen tot een monofoon systeem 
met een UjT-transistor en een 
pnp-emittorvolger als toongever. 
Deze kombinatie is namelijk ge¬ 
makkelijk met een weerstand naar 
aarde in toon variabel te maken, 
levert een ideale zaagtand en wat 
nog belangrijker is, de schakeling 
is zeer stabiel en nagenoeg onaf¬ 
hankelijk van spannings- en tem¬ 
peratuurverschillen. Het is ook 
de meest goedkope oplossing on¬ 
danks het feit, dat een UJT van 
zeven gulden wordt gebruikt. 
Voor de bassen is dezelfde UJT- 
oscillator gebruikt. Er zijn er dan 
drie nodig, of als men het zeer 
fraai wil doen vier, maar dat kan 
later ook nog. 

Laten we eerst eens de muzikale 
kant van de basknoppen bekijken. 
Figuur 1 toont dan een overzicht 
van de opstelling der toetsen die 
ontleend is aan het klavier van 
een accordeon. Duidelijk is aan¬ 
gegeven, hoe men 12, 24, 36, 48, 
60, 80, 96 of 120 knoppen kan 
toepassen. 

Dat wij in afwijking van de ac¬ 
cordeon een rechthoek van 6x6 
knoppen als basis voor de mini- 
cord hebben gekozen, ligt wel 
daarin dat de meeste muziek in 
„drie kruisen” tot „twee mollen” 
geschreven is, en dat een uitbrei¬ 
ding van de mogelijkheden meer 
gewenst is. Bovendien is het met 
een simpele druk-op-een-knop 
mogelijk bij de drie oscillatoren 


532 












naar voorversterker en filter 



De UJT-oscillator heeft een vaste condensatorinstelling, 
waarna de toon wordt gevarieerd met een weerstand tussen 
40 en 400 kilohm. Elke trimw eer stand kan een tvaarde 
hebben van 200 K. Beter is het er van 50, 100, 200 en 
500 k beschikbaar te hebben voor een soepele instelling 
van de toon. 

Het beste is het om in serie met elke trimmer een vaste 
weerstand op te nemen en trimw eer stand en tussen 5 en 25k 
te kiezen voor de instelling, die dan over een groter gebied 
van de trimmer loopt. Dit vereist enig experimenteren en 
de kosten van 30 extra vaste weerstanden. De condensator 
kan met een schakelaar worden verdubbeld, of verviervou¬ 
digd, zodat alle tonen tegelijk een oktaaf gedeeld worden. 
Het zal echter nodig zyn enige condensatoren parallel te 
schakelen om exakt de dubbele waarde ie verkrijgen. 

Een afwijking van 0,34/2 is slechts toegestaan om toonaf- 
wijking te voorkomen. Een RC-brug is hier niet nodig, als 
men een goed muzikaal gehoor heeft af een dubbelstraal- 
oscillo scoop. Wil men nog een groter bereik, dan is het 
nuttig de waarde van 22 nF te halveren tot 11.000 pF en 
eventueel 5500 pF. De uitgang levert een ideale zaagtand- 
golfvorm met goede temperatuurscoëfficiënt door de emit- 
tervolger. Eet op: de UJT is ,,op z’n kop” geschakeld. Naar 
onze mening zijn mede door de eenvoudige opzet van het 
orgel 36 basknoppen voldoende. Alen kan zelf de terts- 
bassen en de verminderd-septiem akkoorden achterwege 
laten. 


naar voorversterker 



Blokschema van het klankvormende deel van het orgel met 
links vier (of drie) oscillatoren voor de bassen en rechts 
één UJT O (uni-junction-transistor-oscillator) voor de mo¬ 
no fone rechterhand. Indien men twee tonen tegelijk wil 
spelen is een extra UJTO nodig met één of twee omschake- 
laars per toets (wordt nog nader omschreven). 



533 









en; 

CSÖD 


QDD 

Q3D 

C3DD 

dDD 


COD 


s> 

et» 


«I 

et» 

| '.. 

o». 


■» 


CHD 


gp 
P <TT) 

€£D 

<mp 

étww'* 

ax 

lat 

ax 

érww. 


DRAAIWEERSTANDEN 

VOOR GROOT VERMOGEN 


DE WIKKELING IS BESCHERMD IN EEN 
SPECIALE CEMENTBEKLEDING INGEBED, 
WAARDOOR EEN GOEDE WARMTEAFGIFTE 
WORDT GEWAARBORGD 


OHM-WAARDEN TUSSEN 1 EN 30 kü IN TYPEN 
VAN 10, 20, 40 EN 100 WATT 


BETROUWBARE INBOUW/PANEEL- 
UITVOERING HOGE KWALITEITSGRAAD 


VOOR TOEPASSING IN REGELAPPARATUUR, 
MEETAPPARATUUR EN ANDERE 
LABORATORIUMTOE PASSINGEN 


N.V. Gully Loosdrecht 


Fesa 8 RL 


Hirsdunann 


Combinatie-antenne 
voor Ie en 2e programma 
Lopik kanaal 4 en 27 


(Ondanks compacte bouw 
9 dB spanningswinst 
in kanaal 27) 


N.V. v/h Claessen & Co 
Lijnbaansgracht 282 - 283 
Amsterdam-C — 

_Tel. 0 20-249102 


534 



























de capaciteit te verdubbelen, zo¬ 
dat de akkoorden een oktaaf la¬ 
ger klinken. Een toevoeging van 
het tertsakkoord (boven) en het 
verminderd septoeakkoord achten 
wij daarom belangrijker dan een 
uitbreiding in „kruisen en mol¬ 
len” (discussie gewenst). 

Zelfs is het mogelijk te denken 
aan een systeem, waarbij een 
’toonomschakelaar’ is ingebouwd, 
een 12-standen schakelaar, die 
door het parallelschakelen van 
condensatoren alle tonen één hal¬ 


stander van de UjT-oscillator 
zijn, is wel door het feit, dat deze 
zeer stabiel is, binnen enkele okta- 
ven met één weerstand variabel is 
en een zaagtand levert. Elke ande¬ 
re oscillator moet ofwel worden 
verstemd met L of C, ofwel is in¬ 
stabiel en sterk spannings- en 
temperatuurgevoelig. 

Het doen volgen door een emit- 
t er volger is begrijpelijk, omdat 



ve toon verlegt. Dit is door ons 
nog niet uitgewerkt en dient al¬ 
leen als suggestie. Op die wijze 
kan het gehele knoppenklavier 
met „één” kruis worden uitge¬ 
breid. 

Figuur 2 geeft de basisoscillator 
voor zowel de linker- als de rech¬ 
terhand. 

Voor het pianoklavier is voor 
elke toets één regelbare weerstand 


Ziet men tegen de bouw van de drukknoptoetsen op, dan 
is het mogelijk om het systeem van de Philicorda over te 
nemen, dat bestaat uit vier oktaven. De Philicorda is nl. 
zodanig te schakelen, dat anderhalf oktaaf aan de linkerkant 
van C = 65 Hz tot e = 165 Hz, wordt gebruikt voor 
akkoorden. 

Voor de minicord 1 kan men deze 1 7 toetsen gebruiken 
voor de akkoorden en de andere 32 voor het monofone 
systeem. 

Boven het klavier van de Philicorda en onder het totale 
toonbereik van dit Philips-orgel, dat totaal zes oktaven 
omvat. 


nodig, voor het knoppenklavier 
totaal 48 knoppen. De knoppen 
verbinden aan de drie oscillatoren 
elk drie andere weerstanden, maar 
omdat het vaak dezelfde tonen 
zijn, worden dezelfde weerstan¬ 
den aan aarde verbonden als het 
dezelfde toon betreft. 

Dat we zo uitgesproken voor- 



535 


















Wij drukken tevens de volledige indeling van de basknop¬ 
pen van een accordeon af, opdat men zelf een keuze kan 
maken uit de muzikale mogelijkheden. Totaal zijn er 120 
knoppen, maar dat geldt alleen voor de professionele accor¬ 
deons. Het meest gebruikt zijn 96 en 80 bassen, resp. tussen 
de streeplijn en de zwarte lijn; 60, 48 en 36 knoppen om¬ 
slaan een volledig oktaaf (grond bassen fis tot des) in 5, 4 
of 3 rijen. 

De zeer eenvoudige orgels hebben een verdeling zoals die 
gearceerd of zwart is aan ge geven. 




De drukknop schakelaar heeft vijf kontakten, waarvan er 
één aan de massa ligt. Door het aandrukken van een 
metalen stift worden de andere vier met het massa kontakt 
verbonden. De drie U]TO’s treden dan in werking. De toon 
wordt bepaald door de waarde van de weerstanden, die aan 
de kontaktdraden liggen. Elke toets levert een losse bastoon 
of een akkoord, door de juiste aansluiting van de bij dat 
akkoord behorende tonen, dus weerstanden. 


536 





















daardoor een lage uitgangsimpe- 
dantie ontstaat. Normaal wordt 
een npn-transistor gebruikt maar 
een pnp biedt een grote mate van 
temperatuurcompensatie, vooral 
als het een silicium transistor is. 
Pnp-silicium transistoren zijn 
goedkoop bij de n.v. Diode te 
Hilversum. 

De keuze der andere onderdelen, 
vooral die van Ct en Rt is be¬ 
perkt, maar toch ruim te kiezen. 
De voedingsspanning mag niet 
hoger zijn dan 30 volt, Ct niet 
meer dan 10 microfarad en niet 
minder dan 0,01 microfarad. 

Rt kan gekozen worden in waar¬ 
den tussen 3 k en 3 M. De laagste 
frekwentie van ca 32 Hz kan wor¬ 
den bereikt met ongeveer 500 k 
Ohm en 0,1 microfarad (of resp. 
250 k en 0,2 pF). De hoogste toon 


van ongeveer 4000 Hz kan met 
3 k en 0,1 pF of beter met 30 k 
en 0,01 worden bereikt. 
Afhankelijk van de eigenschappen 
van de UJT kan de weerstand 
van 30 k liggen tussen 28 en 40 kQ 
voor 3 kHz. Het is dus het beste 
alle toetsen te voorzien van een 
instelpotmeter om de toon pre¬ 
cies te kunnen afstellen. Met enige 
vaste weerstanden gaat dat ook, 
omdat een eenmaal ingestelde 
waarde niet meer hoeft te worden 
veranderd. Dat is dan echter wel 
een geduldskarweitje, dat min¬ 
stens vijf minuten per toets of een 
uur per oktaaf eist. Een instel¬ 
potmeter is echter onze favoriet, 
omdat we dan gemakkelijker en 
door gebrek aan geduld beter de 
juiste toon krijgen. 

Het belangrijkste gedeelte van het 
orgel wordt het schakelmechaniek 
wat de technische kant betreft en 
het klankvormende deel met de 
registerschakelaars wat de totale 
klank betreft. Omdat het eigen¬ 
lijke elektronische deel nu goed¬ 
koop is t.o.v. de bekende elektro¬ 
nische systemen, kan meer geld 
en aandacht worden besteed aan 
de filterschakelingen. De filters 
zullen we insteekbaar op monta- 
print beschrijven, zodat ieder 
naar aantal en soort zijn eigen fil¬ 
tersysteem kan ontwerpen. Het 
blokschema geeft voor de inge¬ 
wijde reeds voldoende details, 
maar voor de minder bedreven 
bouwers zullen wij het gehele 
schema in bouwvorm opnemen. 


UJT - PAKKET 
MET 

5 x SILEX 
2N2646 

De grote mogelijkheden met uni- 
junction transistoren kunnen 
thans werkelijkheid worden door 
de relatief zeer goedkope aanbie¬ 
ding van Mulder-Hardenberg te 
Amsterdam, die 5 UJT-transisto- 
ren 2N2646 aanbiedt voor de prijs 
van ƒ 26,95 dus ƒ 5,40 per stuk. 
Deze vijf UJT’s zijn ook geschikt 
voor het nieuwe MINICORD-B- 
orgel, maar gezien de nu veel 
grotere mogelijkheden zullen wij 
in het a.s. juni-nummer een serie 
schakelingen met UjT-transisto- 
ren opnemen, die met de 2N2646 
kunnen worden uitgevoerd. Voor 
de goede orde zij nog vermeld, 
dat deze 2N2646 gefabriceerd 
wordt door Silex, Frankrijk; dat 
de standoff-ratio 0.56 - 0.75 is en 
de minimale dalstroom 4 mA is 
en dat voor het sturen van stuur- 
dioden (thyristoren) beter een 
ander type kan worden gekozen. 
De genoemde prijs van ƒ 26,95 
voor de 5 UjT’s is inclusief ver¬ 
zend- en administratiekosten. 

Naar wij vernemen wil M-H ook 
Fet-transistoren aanbieden voor 
minder dan 20 gulden. 


KLAVIEREN met gouden toetskontakten 
en onderdelen voor 
het elektronisch orgel 
NEONVOX 


met moderne 
neonbuisjes 
en voor het 
transistororgel 

MIMCORD 


cionuiiiaivicii 

NEONVOX 


WILP (Gld.) 


Tel 05706-415 


Professionele klavieren met miniatuurkon- 
takten uit voorraad leverbaar, compleet voor 
ƒ 35,- per oktaaf. Vraagt schriftelijk of tele¬ 
fonisch nadere gegevens en onze gratis 
catalogus voor orgelonderdelen. 


UJT 2N2646 
Vbb max. =35 V 
Ie. max. = 2 A 

P. max. = 0,3 W 

Vbe. max. =30 V 
Temp. max. = 65° C 


8 , 





E 


537 





Hör-Sprechkopf 



Bitd 2. Schaltung des neuen ,,EN 3“ (Integrierter Schaltkreis unter grauem Ton) 



Epitaxiale schakeling 
nu in consumptieve sektor 


In een van de vorige nummers 
van Elektuur' (februari 1965) be¬ 
richtten wij over het Elektro¬ 
nische notitieboek EN3 van 
Grundig. Thans heeft men de ver- 
sterkerschakeling, die uit 3 pnp- 
transistoren AC 122 bestond, ver¬ 
vangen door een epitaxiale schake¬ 
ling, die in feite uit 3 npn-transis- 
toren in een z.g. Darlington 
schakeling bestaat. Hoe moeten 
we deze interessante ontwikkeling 
van de techniek nu zien? Ruimte- 
winst levert het praktisch niet op, 
om de eenvoudige reden, dat de 
nog benodigde conventionele on¬ 
derdelen, zoals weerstanden en 
condensatoren, ondanks de zeer 
ver gevorderde miniatuuruitvoe- 
ring op dit gebied toch nog zulke 
grote afmetingen hebben, dat zij 
volumebepalend zijn. 

Goed, waarom dan deze nieuwe 
techniek? Het antwoord is niet zo 
moeilijk. Grundig wil heel een¬ 
voudig een epitaxiale schake¬ 
ling in de (commerciële) praktijk 
toepassen. Hoe lang men namelijk 
ook denkt, tot een andere con¬ 
clusie kan men beslist niet komen. 
In beide gevallen kan de schake¬ 


ling alleen borg staan voor spreek- 
kwaliteit. Verbeteringen heeft de 
schakeling dan ook niet onder¬ 
gaan, of het zou het geringer aan¬ 
tal soldeerplaatsen moeten zijn. 
Toch moeten we deze ontwikke¬ 
ling niet onderschatten, immers, 
dit is een eerste begin. Een begin, 
dat gaat leiden tot komplete epi¬ 
taxiale schakelingen, zoals er thans 
reeds zijn voor puls- en rekentoe¬ 
passingen, maar dan voor de con¬ 
sument. Dat klinkt onwaarschijn¬ 
lijk, maar realiseert U zich ééns, 
dat zo’n 20 jaar geleden een tran- 
sistorradio alléén met middengolf 
en langegolf werden uitgevoerd, 
omdat het technisch kunnen daar 
ophield. Thans zijn er op het tran- 
sistorgebied praktisch geen be¬ 
perkingen meer, of het zouden de 
grote HF-vermogens moeten zijn. 
We dachten dat het streven juist 
was, om de epitaxiale schakeling 
in een commercieel apparaat toe 
te passen, speciaal omdat hier zal 
blijken of de epitaxiale schakeling 
massa-mogelijkheden biedt; omdat 
dit er pas uit kan komen bij ge¬ 
woon (lees nonchalant) gebruik. 

Arno M. Bijvoet. 


STEREO 

VERSTERKER 

We hebben hier te maken met een 
eenvoudige versterker, die o.a. 
ook in pickups met ingebouwde 
versterker van Telefunken wordt 
toegepast. De pickup-ingang is ge¬ 
maakt voor een kristal pickup- 
element. Linker en rechterkanaal 
worden naar de volumeregelaai 
gevoerd maar tevens ook het 
chassisdeel van een DIN-plug, zo¬ 
dat de p.u. ook met een andere 
versterker afgespeeld kan woiden, 
maar, wat even belangrijk is, dat 
de versterker ook gebruikt kan 
worden om bijvoorbeeld de draad¬ 
omroep te versterken. Tussen de 
kontakten 1 en 3 van de plug 
wordt in de stand mono een ver¬ 
binding gemaakt, waardoor beide 
versterkers parallel geschakeld 
zijn. Het signaal komt dan op een 
volumeregelcircuit, dat dusdanig 
gedimensioneerd is, dat gesproken 
kan worden van fysiologische 
volumeregelaar. 

Deze potentiometer van 1,3 MQ 
(1 MQ en 0,3 MQ) is niet zo ge¬ 
makkelijk te verkrijgen. Zonder 
de kwaliteit al te veel geweld aan 
te doen, kan echter ook het Phi¬ 
lips type E091CL/60C17 (0,8 en 
0,2 MQ) worden toegepast. Een 
halve ECC83 versterkt het sig¬ 
naal, dat uiteindelijk op een toon- 
regelcircuit komt; de potentio¬ 
meter van 500 k (log) is voor de 
hoge tonen die van 2 MQ (lin) 
voor de lage tonen. 

De balansregeling geschiedt in de 
kathode van het triodedeel van 
de ECL82’s, door een 2 W draad- 
gewonden potentiometer van 400 
ohm. Over de uitgangstrafo is wei¬ 
nig te zeggen, het moet een type 
zijn, dat voor de impedantie van 
de ECL82 geschikt is, nl, 5 kQ 
(Raa). De winkelier heeft ze 
meestal in voorraad. De voeding 
is ook conventioneel; ca. 90-100 
mA is voldoende. Het resultaat 
wordt een versterker, die klein is 
maar desondanks een goede kwa¬ 
liteit garandeert. 


538 







H 




1 ] 

a 













Ir. Penning promoveerde 


Woensdag 16 februari promoveerde ir. P. Penning, weten¬ 
schappelijk medewerker van het Natuurkundig laborato¬ 
rium, aan de Technische Hogeschool te Delft tot doctor 
in de technische wetenschappen op een proefschrift ge¬ 
titeld „Theory of X-ray diffraction in unstrained and 
lightly strained perfect crystals”. Promotor was Prof. Drs. 
D. Polder, buitengewoon hoogleraar aan deze hogeschool. 
De promotie geschiedde met lof. 

De promotieplechtigheid werd door een groot aantal be¬ 
langstellenden, mede uit de Philipskring, bijgewoond. 

Dr. Ir. Penning, die in 1925 te Eindhoven geboren werd 
als zoon van de bekende medewerker van het Natuurkun¬ 
dig laboratorium, wijlen Dr. F. M. Penning, studeerde aan 
de Technische Hogeschool te Delft en gedurende enige tijd 
aan de tijdelijke Academie te Eindhoven. In 1949 verwierf 
hij te Delft het diploma van natuurkundig ingenieur. 
Tijdens en na zijn studieperiode vervulde hij enkele as- 
sistentschappen, onder welke een aan het Laboratorium 
voor technische fysica te Delft, bij Prof. Dr. M. J. Druyve- 
steyn. 

Na een verblijf in de Verenigde Staten kwam hij in 1951 
te Eindhoven op het Natuurkundig laboratorium. Van 1960 
tot 1965 was hij buitengewoon lector in de faculteit wis¬ 
kunde en natuurwetenschappen aan de Vrije Universiteit 
te Amsterdam, voor het geven van onderwijs in de natuur¬ 
kunde van de vaste stof. 

In de dissertatie van ir. Penning wordt een theorie gegeven 
over de diffractie van röntgenstralen in onvervormde en 
lichtelijk vervormde perfecte kristallen. Tevens worden de 
grenzen der toepasbaarheid van deze theorie bepaald en 
worden enkele er aan ten grondslag liggende beginselen 
aan een kritisch onderzoek onderworpen. 

De diffractie van röntgenstralen is in de natuurkunde een 
verschijnsel van grote betekenis. Het werd in 1912 ontdekt 
door Von Laue, Friedrich en Knipping en deze ontdekking 
maakte een einde aan de twistvraag of röntgenstraling het 
karakter van een deeltjesstraling bezat dan wel van een 
elektromagnetische golfbeweging. Zij besliste deze contro¬ 
verse ten gunste van de laatstgenoemde opvatting. 

Was vóór 1912 de kennis omtrent de röntgenstraling be¬ 
perkt, dit was ook het geval ten aanzien van.de kennis van 
de structuur van de kristallen. Omtrent deze laatste was in 
die tijd niet veel meer bekend dan dat een kristal een 
periodieke structuur bezat. De geniale visie van Von Laue, 
van huis uit opticus, heeft de weg geopend tot een aanzien¬ 
lijke vermeerdering van de kennis, van de röntgenstralen 
zowel als van de kristallen. Von Laue uitte namelijk de 
suggestie dat het de moeite waard zou zijn de wisselwerking 
tussen röntgenstralen en kristallen te onderzoeken en dit 
leidde tot de grote ontdekking. 

Het verschijnsel is nadien buitengewoon vruchtbaar ge¬ 
bleken, mede voor wat betreft de toepassingen. Röntgen- 
diffractie is een onmisbaar hulpmiddel geworden op ver¬ 
schillende terreinen van onderzoek en techniek. 

Bij de bestudering van het verschijnsel vragen in eerste 
instantie vooral de geometrische aspecten er van - betrek¬ 
king hebbend dus op de richting van de intredende en de 
uittredende stralen - de aandacht. Voor de beschrijving 
daarvan kwamen twee geometrische theorieën naar voren, 
die van uiteenlopende gezichtspunten uitgingen; Von Laue 
zag het verschijnsel als een verstrooiing van een aantal 
puntvormige centra, en Sir W. L. Bragg zag het als een 
reflectie tegen dichtgepakte atoomvlakken. 


In een later stadium kregen ook de intensiteiten van de 
uittredende bundels de aandacht. En in betrekking daartoe 
werd uit de geometrische theorie de kinematische theorie 
van de röntgendiffractie afgeleid, die deze verschijnselen 
quantitatief beschrijft. 

In 1916 breidde Ewald - de man die Von Laue tot zijn 
suggestie had gebracht - een door hem eerder ontwikkelde 
theorie uit tot de röntgenstralen. 

Hieruit kwam de zogenaamde dynamische theorie over de 
röntgendiffractie voort. Haar uitkomsten waren in overeen¬ 
stemming met de geometrische theorie, maar op vele pun¬ 
ten in tegenspraak met de kinematische. De dynamische 
geldt namelijk alleen voor perfecte kristallen, waarin de 
atomen inderdaad in platte vlakken gerangschikt zijn, ter¬ 
wijl bij de meeste kristallen aan deze voorwaarde is vol¬ 
daan tengevolge van de vele fouten in het krisfalrooster. 
Daarom werd zij als onpraktisch beschouwd, totdat in 1941 
Borrmann een aantal verschijnselen waarnam aan kwarts- 
. kristallen, welke door Von Laue met behulp van de dyna¬ 
mische theorie verklaard konden worden. Het aantal roos- 
terfouten in deze kwartskristallen was dus kennelijk heel 
laag. 

Sinds het ogenblik waarop er in het laboratorium ge¬ 
groeide kristallen beschikbaar kwamen, met name germa- 
niumkristallen, zijn er tal van experimenten verricht om de 
dynamische theorie te verifiëren. De overeenstemming tus¬ 
sen theorie en experiment bleek uitstekend te zijn. 

In het Natuurkundig laboratorium werd het onderzoek op 
dit terrein geïntroduceerd door Dr. L. P. Hunter en door 
Dr. Ir. B. Okkerse voortgezet, aan perfecte gemaniumkris- 
tallen. Bij deze onderzoekingen werden ook metingen ver¬ 
richt aan kristallen waaraan, door ze te buigen, een geringe 
vervorming was aangebracht. Hierbij kwamen zeer merk¬ 
waardige verschijnselen aan het licht. Een theorie waarmee 
deze beschreven konden worden ontbrak evenwel, daar de 
dynamische theorie, zoals gezegd, alleen op perfecte, onver¬ 
vormde kristallen betrekking had. 

In deze lacune werd in 1961 voorzien door Penning en 
Polder, die in dat jaar voor het eerst een theorie gaven. 
Deze was gebaseerd op een aantal aannamen welke echter 
niet alle van eerste beginselen waren afgeleid. 

Door OkkerSe werden in 1963 vele experimenten verricht 
waarbij de juistheid van de theorie werd aangetoond. 

De publikatie door Bonse in 1964 noopte tot een nadere 
fundering van de straal-theorie van Penning en Polder en 
tot het bepalen van de grenzen van de toepasbaarheid, mede 
in verband met een door Taupin in 1964 gepubliceerde 
algemenere theorie. 

In de dissertatie is de vrucht van deze arbeid neergelegd. 
De straal-theorie is gebaseerd op de veronderstelling dat de 
golfbeweging van de opvallende smalle bundel zich in het 
kristal voortzet en de bundel zich in het kristal als een 
bundel blijft gedragen, al behoeft de baan niet recht te zijn. 
De theorie geeft de mogelijkheid de baan te berekenen die 
de straal zal volgen en kan toegepast worden op elke de- 
formatietoestand mits de deformatie niet te sterk inhomo- 
geen is. 

Voor wat de vergelijking van de straal-theorie met andere 
theorieën betreft wordt aangetoond dat de straal-theorie en 
de door Taupin ontwikkelde algemenere theorie voor 
slechts langzaam veranderende vervormingen identieke resul¬ 
taten geven. 


540 



Universele Multivib met transistoren 



Een multivibrator is in staat blok¬ 
vormige spanningen te vormen met 
een bepaalde frekwentie. Op een o- 
scilloscoop zou men bv. beelden krij¬ 
gen, zoals in fig. 1 zijn weergege¬ 
ven. Hierbij heeft de blokspanning 
verschillende en ook regelbare delen 
bv.: 

a. de amplitude (a) 

b. de doorlaattijd (td) 

c. de spertijd (ts). 

Bij de hier besproken multivibrator 
zijn deze grootheden regelbaar ge¬ 
maakt en welken onafhankelijk van 
elkaar. 

De formule voor bv. de spertijd voor 
uitgang A (ts = c.R2.Cl) en de 
weerstand R2 (= c’x’ Vl.Rl) leert 
ons, dat de spertijd afhankelijk is 
van de condensator Cl, de verster- 
tijd willen regelen, dan kunnen we 
slechts Cl wijzigen, omdat als Rl 
wordt geregeld de instelling van de 
transistor wordt gewijzigd met de 
daaraan vast zittende gevaren en na¬ 
delen. ïn dit ontwerp is dan ook fre- 
kwentieregeling toegepast met een 
seriekring van een potmeter en een 
condensator. 

Voor de doorlaattijd td zou hetzelf¬ 


de kunnen worden afgeleid; we vin¬ 
den hier frekwentieregeling m.b.v. 
een variabele C2. Met Sl en S2 kun¬ 
nen de condensatoren gekozen wor¬ 
den, waarna R5 en/of R6 de fre¬ 
kwentie binnen bepaalde grenzen 
kunnen regelen. 

In het schema zijn twee uitgangen 
weergegeven: A en B. Zou men een 
oscilloscoop op uitgang A aansluiten, 
dan zou, als men bv. fig. la te zien 
krijgt, uitgang B het „ontbrekende” 
gedeelte afgeven (fig. lc). 

De frekwentie is zeer laag te maken; 
in het proefmodel werd bij ingescha¬ 


kelde Cl en C7’, R5 = 0 en R6 = 
0 een frekwentie verkregen van 
slechst 1/2 Hz. De frekwentie is 
echter omgekeerd evenredig met de 
versterkingsfactor x, zodat men voor 
zeer lage frekwenties een goede 
transistor moet uitzoeken. Dit is ook 
de rede, waarom geen frekwentie- 
bereik opgegeven is. In het proef¬ 
model werd een frekwentie van plm. 
10 kHz bereikt bij ingeschakelde C3 
en C3’ en maximale R5 en R6. 

Bij sommige standen van R5 en R6 
is het mogelijk, dat de blokvormige 
spanning wordt vervormd; in de 
meeste gevallen is dit niet tegen te 
gaan. Deze gebieden zijn echter klein 
en zeer gering in aantal, zodat mag 
worden verwacht, dat de schakeling 
goed zal voldoen bij diverse toepas¬ 
singen; gezien de lage frekwentie 
zou het bv. mogelijk zijn een elek¬ 
tronisch uurwerkje samen te stellen. 
Overigens zal een ieder wel ge¬ 
bruiksmogelijkheden vinden voor de¬ 
ze universele multivibrator. 



541 







WEERSTANDSMEETBRUG 

door: P. E. Annokkee 


Willen we met enige nauwkeurig¬ 
heid een schakeling samenstellen, 
dan is het noodzakelijk de ge¬ 
kochte onderdelen op hun waarde 
(en tolerantie) te controleren. Een 
gewone universeelmeter is voor 
dit doel praktisch onbruikbaar; 
hebben we ons bij de aanschaf 
van zo’n meter beperkt tot de 
goedkope prijsklasse (beneden 
ƒ 100,—), dan zal over het alge¬ 
meen de meter niet nauwkeuriger 
zijn dan 5 a 10 %! Vooral het 
weerstandsgebied geeft nog al 
aanleiding tot onnauwkeurig¬ 
heden, mede, doordat de schaal 
hiervoor kwadratisch is. Een der¬ 
gelijke schaal veroorzaakt grote 
afleesfouten. In dit ontwerp zul¬ 
len we dan ook een meetbrug be¬ 


spreken, welke, al naar de door 
de bouwer gewenste nauwkeurig¬ 
heid, een meetfout geeft van 1 % 
of 5%. 

Voor de jongere lezers zullen we 
allereerst een theoretische be¬ 
schouwing geven van de hier ge¬ 
bruikte brug van Wheatstone. In 
figuur 1 is de principiële schake¬ 
ling weergegeven. In deze brug- 
schakeling is het de bedoeling, dat 
geen stroom door de microam- 
pèremeter vloeit. We noemen dit 
het in evenwicht zijn van de 
brug. Hiervoor is het noodzake¬ 
lijk, dat er geen spanningsverschil 
bestaat tussen punten A en B. Dit 
is het geval als: 

Uri — Ur2 
en Urx =Ur3 



Volgens de wet van Ohm kunnen 
we ook zeggen: 

I1R = I2R2 

en IlRx ” I2R3 

Delen we nu beide vergelijkingen 

door bijvoorbeeld I1R1 “ 12R2, 

dan krijgen we: 1 — 1 

en IlRx : I1R1 = I2R3 : I2R2 of: 


Rx : R1 ” R3 : R2. 

Voor deze laatste vorm kunnen 
we ook schrijven: _ pj x R3 

Hiermee hebben we dus de onbe¬ 
kende weerstand (Rx) uitgedrukt 
in drie weerstanden, waarvan de 
waarden nauwkeurig bekend zijn. 
Met deze theorie is het mogelijk 
het in figuur 2 weergegeven ont¬ 
werp op zijn goede werking te 
controleren. Staat bijvoorbeeld 
de schakelcombinatie voor R3 op 
1875 en R1 op 10'dan is de 
weerstand volgens de onderdelen- 
lijst: 


riM 


100 


1875 


\ r\r\r\ 


187,5 


ohm. Dit klopt inderdaad met de 
meteraanwijzing, R3 X R1 
(= 1875 X 0,1) volgens figuur 4. 
We kunnen hiermee de theorie 
als bewezen beschouwen. 

Wat het praktische gedeelte be¬ 
treft, hadden we gedacht aan een 
eenvoudige bediening met nauw¬ 
keurige resultaten. Voor de be¬ 
diening kan gebruik worden ge¬ 
maakt van vier draaischakelaars 


542 







met 11 standen. Over de contac¬ 
ten wordt een serieschakeling 
gemaakt van 1 % of 5 % weer¬ 
standen, (figuur 3) de tolerantie 
al naar de gewenste nauwkeurig¬ 
heid. Voor de decimaalschakelaar 
wordt een zevenstanden schake¬ 
laar gebruikt. Hierbij wordt de 
schakelaar aangesloten, zoals in 
het schema is weergegeven. Op 
elke schakelaar wordt achter de 
frontplaat een schijf aangebracht 
met cijfers, corresponderend met 
de stand van de schakelaar. 

Om de gevoeligheid op te voeren 
wordt gebruik gemaakt van een 
microampèremeter. Het leek ons 
het beste een meter van 100uA- 
0-100uA toe te passen, dus met 
de nulstand in het midden. Met 
een meter 50uA-0-50uA (Aurora- 
Kontakt) zouden iets nauwkeu¬ 
rigere resultaten verkregen kun¬ 
nen worden. Houdt echter alle 
draden kort en maak de doorver¬ 
bindingen van dik draad, zodat 
de draadweerstand de nauwkeu¬ 
righeid slechts zeer gering be¬ 
ïnvloedt!! 

In de theorie is niet gesproken 
over de aanwezigheid van de 
potmeters R13 en R14. Met R13 
kunnen we de meter beveiligen. 
Voor de meter 100uA-0-100uA 
bedraagt deze 50k lin. en voor de 
meter 50uA-0-50uA 100k lin. 

Met behulp van potmeter R14, 
welke draadgewonden dient te 


zijn, kunnen we de stroom door 
de weerstanden beperken. Dit 
kan vooral noodzakelijk zijn bij 
het meten van 0,1 of H watt 
weerstanden. Tevens kunnen we 
hiermee de gevoeligheid regelen. 
Hoe langer we deze potmeter 
(met in acht neming van de toe¬ 
laatbare stroom) kunnen regelen, 
des te gevoeliger de meetbrug 
wordt. 

De bediening is uiterst eenvoudig 
gehouden; we schakelen met 
schakelaar Sl t/m S5 (figuur 4) 
net zo lang, totdat de meter weer 
in de nulstand staat. (Dit lijkt 


omslachtig, doch na verloop van 
tijd zal dit tamelijk vlug gaan). 
Hoe meer de meter naar de nul¬ 
stand gaat, des te kleiner we R13 
kunnen maken. Het in de gaten 
verschijnende getal dienen we tot 
slot te vermenigvuldigen met de 
stand van de decimaalschakelaar. 
We moeten, ter voorkoming van 
fouten, ervoor zorgen, dat geen 
van de schakelaars S3 t/m S5 op 
10 staat. 

Met bovenstaand ontwerp hopen 
we de diverse lezers, welke méér 
willen weten door te meten van 
dienst te zijn geweest. 



543 





Importeurs voor Nederland 

N.V. HANDELMIJ RAFENA 
Amsterdam - Tel. 020-727307 



radio 

television 





Platenspeler zonder verster¬ 
ker, in koffer, richtprijs ƒ 79,— 


Platenspeler met versterker, 
in koffer, richtprijs ƒ 145,— 


Ini. en prospectie op aanvraag bij: 

Handelsond. Spico. Rotterdam, tel. (010) 13 89 60 
Groothandel H. J. Peters. Ouderkerk, tel. (02964)3 14 12 
Fa. J. S. d’Ancona. Groningen, tel. (05900) 2 26 38 
Fa. P. Kamp. Zwolle, tel. (05200) 1 20 24 


Elektrotechn. Fiandelsond. Th. Waldthausen Jr. 
Kortenhoef, tel. (02950) 1 22 89 
J. A. van Drunick. Breda, tel. (01600) 3 30 36 
Groothandel Dodemont. Den Bosch, tel. (04100) 3 18 25 
Fa. Ineta. Den Flaag, tel. (070) 32 54 55 


C 


TOR ) 



knoppen 

handgrepen 

vertragingen 


dubbeldoopwikkel condensatoren 
tropenbestendige dubbeldoopwikkel 
condensatoren 



Handelsonderneming 
W. Hagen - Zierikzee 

Telefoon 01110-2198 


STEREO! 



TUUT*, BRUIN 


levert U uit voorraad: 


STEREO potmeters Log. a ƒ 3,90 

2x10 kO - 50 kQ - 100 kQ - 250 kQ 
1 MQ - 2 MQ. 


500 kQ - 


Liniair a f 3,70 

2 x 20 kQ - 50 kQ 
1 MQ - 2 MQ. 


100 kQ - 250 kQ - 500 kQ - 


(0 

E 

(0 

o 

'“B 


4> 

*o 

1_ 

o 

o 

> 

o 

“O 

co 

k. 

o 

“O 

ÜJ 


Logaritmisch a ƒ 3,50 

2 x 470 kQ met tap. 2 x 1,3 MQ met 2 taps. 
Philips balansregelpot. (Zilverbaan) 

2 x 1 MQ ƒ 3,50. 

PREH schuifpotmeters. STEREO a ƒ 16,80 

Lin. 2 x 50 kQ - 500 kQ - 1 MQ - 2 MQ. 
Log. 2 x 500 kQ - 1 MQ. 

PREH schuifpotmeters. MONO a ƒ 12,60 
Lin. en Log. 

2 x 10 kQ - 25 kQ - 50 kQ - 100 kQ - 500 kQ 
1 MQ - 2 MQ. 

Stereo indicatiebuis EMM 803 ƒ 10,—. 

Output (Level) en Balansstereometers 
vanaf ƒ 13,80. 

Stereo Stethoscoop telefoon. 

Laagohmig vanaf ƒ 9,45. 

Stereo plug en jack (3 pol.) f 1,30. 

Tel.: 604993. — Giro: 283062. 

Prinsegracht 34 — ’s-Gravenhage 


544 













Laadgelijkrichter 


Voor het laden van 6-, 12-, 18- en 24-voits accubatterijen 
brengt Philips een nieuwe laadgelijkrichter uit die een laad- 
stroom van 6 of 12 an^pèr kan leveren. Het apparaat is 
hiertoe uitgevoerd met twee gescheiden laadkringen - elk 
met bijbehorende aansluitcontacten, drukschakelaars, ampère- 
meter en beveiliging - die parallel geschakeld kunnen wor¬ 
den waardoor verdubbeling van de laadstroom mogelijk 
wordt. 

De primaire wikkeling van de transformator is voorzien van 
aftakkingen, waardoor de gelijkrichter kan worden aange¬ 
sloten op alle netspanningen tussen 110 en 235 volt. In 
elke laadkring wordt de secundaire spanning dubbelfazig 
gelijkgericht door middel van siliciumdioden. Elke stroom¬ 
kring kan maximaal vier 6-voltsbatterijen, twee 12-volts- 
batterijen en twee 18- of 24-voltsbatterijen laden met 6 am¬ 
père. Laden met 12 ampère - bij ó, 12, 18 of 24 volt - is 
mogelijk door beide stroomkringen parallel te schakelen met 
een schakelaar op het frontpaneeL 

De juiste waarde van de laadstroom wordt door een ampère- 
meter aangegeven. De beide laadkringen zijn elk voorzien 
van vier drukknopschakelaars voor het instellen van de ver¬ 
schillende laadspanningen. Ongelijkmatigheden die in de 
netspanning kunnen voorkomen hebben, dank zij de toepas¬ 
sing van serieweerstanden, geen enkele invloed op de kon- 
stantheid van het laadproces. 

Elke stroomkring wordt door twee smeitveiligheden be¬ 
schermd tegen overbelasting als gevolg van kortsluiting of 
verkeerde aansluitingen. Bovendien is de transformator 
voorzien van een aparte thermische bescherming tegen over¬ 
belasting. De gelijkrichter is ondergebracht in een doeltref¬ 
fend geventileerd plaatstalen huis. Dank zij de draagbeugel 
aan de bovenzijde kan hij gemakkelijk getransporteerd wor¬ 
den. Het instrument veroorzaakt geen storing op radio en 
televisie en is geschikt voor de tropen. 


Uit gebreid toepassingsgebied 

Behalve voor gebruik in garages en servicestations is de 
laadgelijkrichter eveneens geschikt voor eigenaars van wa¬ 
genparken die er prijs op stellen dat hun batterijen altijd 
goed geladen zijn, waardoor de levensduur ervan verlengd 
wordt. Bovendien leent deze gelijkrichter zich voor het 
laden van batterijen voor radiozenders en -ontvangers. 

Technische gegevens PE 2104 


Laadspanning 

Laadstroom 

Öpgenomen 

vermogen 

Voeding 

Gelijkrichter 

Afmetingen 

Gewicht 


6, 12, 18 en 24 volt. 

6 ampère per kring; 12 ampère bij paral¬ 
lel geschakelde kringen. 

16 watt (zonder belasting, 480 watt (bij 
volle belasting). 

110, 125, 220 en 235 volt, 50-100 hertz 

(zonder schakelen). 

met vier siliciumdioden BYY 20. 

190 x 270 x 235 mm (met inbegrip van 
draagbeugel). 

13 kg. 


Laadgelijkrichter 

Speciaal voor het opladen van miniatuuraccu’s die gebruikt 
worden in hoortoestellen introduceert Philips een zeer 
kleine en handige acculader die geschikt is voor aansluiting 
op diverse wisselspanningsnetten (van 110 tot 127 V en 
van 200 tot 240 V). Hoortoestellen kunnen worden gevoed 
uit batterijen of uit accu’s. Batterijen kunnen gedurende een 
bepaalde tijd het hoortoestel laten werken maar zijn daarna 
onbruikbaar. Accumulatoren kunnen ook gedurende een 
- kortere - tijd het hoortoestel voeden, maar kunnen daarna 
opgeladen worden zodat ze weer opnieuw bruikbaar zijn. 
Dit kan zeer vele malen herhaald worden, afhankelijk van 
het gebruik is de levensduur minstens 1 a 1^ jaar. 

Met behulp van deze nieuwe acculader kunnen 1 of 2 accu’s 
tegelijkertijd worden opgeladen, hiertoe hoeft men deze 
slechts in een gleuf, die met een schuifje is afgedekt te 
plaatsen en de lader in het stopcontact te steken; na enige 
uren is de accu weer gereed voor gebruik. Het verdient aan¬ 
beveling 2 of 3 accu’s aan te schaffen zodat er altijd 1 of 2 
opgeladen kunnen worden wanneer er één in gebruik is. 
De tijd dat de accu wordt opgeladen is niet kritisch: te kort 
laden betekent dat- hij iets eerder leeg is, te lang laden 
schaadt de accu in geen enkel opzicht (behalve zogenaamde 
zilver-zink-accu’s). Door de geringe afmetingen kan de 
lader zonder enig bezwaar op reis worden meegenomen; de 
volkomen veilige constructie maakt het onmogelijk metalen 
delen aan te raken wanneer het apparaat in het stopcontact 
zit. Oplaad tijd voor een accu (20 mAh) is 12-14 uur. De 
prijs is ƒ 30,—. 



545 


HET NIEUWTJE IS ER WEL EEN BEETJE AF, 
maar toch blijft de SERVOGOR in het 
.nieuws. Niet omdat er een verbeterde versie 
is (wat vie! er eigenlijk aan te verbeteren?) 
of omdat de prijs verlaagd is (die is toch 
echt niet onredelijk te noemen). 
Nee, het enige wat er op het ogenblik nieuw 
is, is de aanmerkelijk kortere levertijd. 
De fabriek produceert wat sneller en veel 
meer en ons Servogor distributiekantoor 
kon derhalve opgeheven worden. 

Wat iet U dus nog ? 



Een paar gegevens? Schrijfbreedte 20 cm • Nauwkeurigheid: 0.5% • 11 Meetbereiken van 2mV tot 20V volle schaal 
(continu regeling mogelijk) • Hoge ingangsimpedantie; , lOMohm in de 2-20mV bereiken, 0.1-11 1 Mohm in de 
hogere • Papieraandrijving met synchroonmotor met omschakelbare overbrenging voor zes snelheden tussen 30 mm/uur 
en 600 mm/min • Aandrijfrichtmg: omkeerbaar • Registratie op rollen van 25 meter lengte of zelfs op ongepei foreet - 
de DIN A4 vellen • Event markers voor links zowel als rechts leverbaar • Geheel getransistoriseerd met Zenerdiode- 
referentie. 

N B. Er is toch nog een nieuwtje: De standaard SERVOGOR is geschikt gemaakt voor registratie met ballpoint. 


NADERE INLICHTINGEN EN DEMONSTRATIE: 



CORT VAN DER LINDENSTRAAT 13 - RIJSWIJK (Z H.) - TEL. 070 - 98.51.53 * - POSTBUS 4542 


546 








Micro vonk - erosie 

Deze techniek, meestal aangeduid met de Engrlse 
term „spark microencraving”, is een speciale vorm 
van de bekende vonkerosie metaalbewerking, waar¬ 
bij in een elektrisch medium, door de erosieve 
werking van opvolgende vonkontladingen tussen 
een electrode en het werkstuk, een metaalbewer¬ 
king plaats heeft. Over het gehele oppervlak ont¬ 
staan dan een groot aantal kleine kratervormige 
putjes, waarvan de afmetingen bepaald worden 
door de toegepaste vonkenergie. De verhouding 
tussen de doorsnede en de diepte van de kratertjes, 
over een groot input energiegebied, is gewoonlijk 
als 20:1. De bewerkingsnauwkeurigheid, in het bij¬ 
zonder die van de te verkrijgen randen van massa 
produkten, wordt dan in hoge mate bepaald door 
de kraterdiepte. Dit is een faktor die het procédé 
uitermate geschikt maakt om gebruikt te worden 
voor mikrobewerkingen onder grote precisie. 

Bij het bewerken van dunne metaallagen, zoals veel 
voorkomt bij de z.g. dunne-laag elektrotechniek, 
moet dikwijls een puntelektrode op zeer geringe 
hoogte boven het laagoppervlak verplaatst worden. 
Het is dan alleen mogelijk de kraterdiameter, die 
de te bereiken nauwkeurigheid van de bewerking 
bepaalt, te verkleinen door de inputvonkenergie 
drastisch te verlagen. 

Dienovereenkomstig werkt men met een uitzon¬ 
derlijk lage spanning van b.v. 24 volt, waardoor 
men het in de hand heeft miniscule kratertjes aan 
te brengen, welke een doorsnede hebben van 
slechts enkele microns. 

Deze nauwkeurigheid is alleen te bereiken als men 
de ,,graveerstift” bij zijn weg over het oppervlak, 
voor een periodiek maken en verbreken van het 
elektrisch kontakt, op en neer laat vibreren. Aldus 
is de zekerheid te verkrijgen dat bij elke halve 
periode van de trilling precies de kritische vonkaf- 
stand aangehouden wordt. 

Bij het bewerken van dunne lagen met dit in be¬ 
ginsel eenvoudige procédé, kunnen resultaten be¬ 
reikt worden tot op heden alleen voorbehouden 
aan electronen- en laserstraalbundels. De werksneh 
heid, ongeveer 1 cm. per sec., is zeer geschikt voor 
een grote variëteit van praktische toepassingen. 

(Standard Electric) 


Gelijkstroomtransformator 

Het is gelukt een gelijkstroomtransformator te 
bouwen. Dr. Ivar Giaever van General Electric 
heeft in een recente vergadering van de American 
Physical Society te New York zo'n apparaat ge¬ 
toond en besproken. Met deze transformator is het 
- zij het nog met een zeer laag rendement en alleen 


nog met zeer lage stroomsterkten en bescheiden 
spanningen - gelukt van een lage gelijkspanning een 
hogere te maken en omgekeerd. 

Hij werkt met tinlaagjes van een tienduizendste 
mm dik, gescheiden door een laagje isolerend sili- 
ciumoxyde van een honderdste mm. Tin is bij vol¬ 
doend lage temperaturen een suprageleider waarin 
een magnetisch veld plaatselijk kan doordringen. 
Zendt men een gelijkstroom door één van de tin¬ 
laagjes, dan wekt die gelijkstroom een magnetisch 
veld op. De plaatsen waar dat veld in het suprage- 
leidende tin kan doordringen verplaatsen zich dan, 
zodat het hele veld zich verplaatst. Het veld dringt 
door de isolatie heen tot in het andere tinlaagje, 
waarin een zich verplaatsend magnetisch veld ont¬ 
staat, waardoor er in dat laagje een gelijkstroom 
wordt opgewekt. 

Door verscheidene primaire strookjes in serie te 
schakelen krijgt men een transformator die secun¬ 
dair een lagere spanning afgeeft dan de primaire, 
door een aantal secundaire strookjes in serie te zet¬ 
ten kan men de gelijkspanning omhoog transfor¬ 
meren. 

(NRC) 



DRAADBOOMKLEMMEN van Pand uit Corp. met o.a. een 
speciale richtbeugel van plastic , die het gepeuter op moei¬ 
lijke plaatsen doet verdwijnen. 

De foto onder is een speciale klemrevolver, die de nylon 
strips beter klemt dan met andere hulpmiddelen mogelijk 
is. Strips en toebehoren worden geleverd door Mulder Har- 
de n b erg, A m sterdam. 



54 7 





oduOPFICE 


Reedswitches 
GORDOS Corp. 


Reedreiais 
Indal-Holland NV 


Rotterdam 
Botersloot 23 
Postbus 1122 
tel. 13 22 20 


Bruxelles 

Centre Intern. Rogier 
5e Etage Chambre 522 
tel. 22407 


Printed Circuit uitvoering 
0,1" steek 

Schakelvermogen van 
4 tot 10 W. 

Spoeispanningen 
6, 12 en 24 V. 

Miniatuur uitvoeringen met 
maak-, verbreek-, of 
wisseicontact. 

Speciale uitvoeringen 
op aanvraag. 


Standaard- en 
Miniatuuruitvoeringen. 

Droog en Mecurywetted. 

Aanspreek gevoeligheid 
van 20 tot 100 AW. 

Schakelvermogen 
van 4 tot 100 VA.DC 

Stromen van 1 /8 tot 3 A. 

Spanningen van 
250 tot 1500 V. 


TELEFONISTEN 

Leg de hoorn voor U neer en volg het telefoon¬ 
gesprek door het gebruik van: 

AlPHONE’s 

TELEFOON - VERSTERKER 


NEDERLANDSE 

BEELDBUIZENFABRIEK 

N.B. 

F. 

Dorpsstraat 41-43 — 

Telefoon (02979) 30 93 

MIJDRECHT 


Beeldbuis-vernieuwing betekent 
een nieuwe beeldbuis voor halve 
prijs met dubbele garantie. 



Zeer praktisch om meer personen aan het gesprek 
te laten deelnemen. 


Importeurs voor Benelux; 

N.V. INTERNATIONAAL HANDELSKANTOOR 

. Zeekant 94 g - Telefoon 55 98 74 - Den Haag 


AW43-80 bruto 

f 

75- 

AW43-88 bruto 

f 

75- 

MW43-69 bruto 

f 

75,- 

MW53-20 bruto 

f 

100,- 

MW53-80 bruto 

f 

100- 

AW53-80 bruto 

f 

100,- 

AW53-88 bruto 

f 

100,- 

AW59-90 bruto 

f 

100- 

MW61-80 bruto 

f 

165,- 


Radarbuizen en andere speciaalbuizen op 
aanvraag. 

Zéér hoge handelskorting 

Levering franco, oude buis franco inzenden. 
Leverancier van Radarbuizen voor de 
Rijksluchtvaartdienst (Schiphol), 


Inkoop van defecte beeldbuizen (90 en 1 1 O ), 


548 















AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


ROM 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


I AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


AMROH 


De nieuwe Amroh Catalogus 1966 „Elektronische en mechanische 
onderdelen (deel 1 en 2)” bevat niet alleen uitvoerige technische 
beschrijvingen van meer dan 1800 in de elektronica gebruikelijke 
onderdelen, maar bovendien ca. 40 grafieken, die de eigenschappen 
illustreren van o.a. luidsprekers, microfoons, transformatoren, 
spoelen, weerstanden en zekeringen. 

In deze Amroh Catalogus 1966 vindt u ook vele gebruiksschema’s 
voor voedings- en audiotransformatoren, h.f.~, m.f.- en generator¬ 
spoelen. Alle bijzonderheden over transistoren, buizen, batterijen, 
audio- en voedingstransformatoren zijn bovendien in uitgebreide 
tabellen vastgelegd. 

Dit generale overzicht van ca. 1800 in de elektronica toegepaste 
onderdelen (176 blz„ formaat 16 x 24,5 cm, ca. 700 figuren en 
grafieken) is verkrijgbaar bij de erkende radio-onderdelenhandei 
a ƒ 2,50 of door storting van dit bedrag op giro 39 442 t.n.v. 
Amroh N.V. te Muiden. Gratis levering aan industriële afnemers en 
laboratoria. 


elektronische 
en mechanische 
onderdelen 


kwaliteitsprodukten voor elektronica 


ELECTRO TECHNICA ROTTERDAM 


LEVERT 

BEDRUFSTELEVISIE : 

w.o. de in het aprilnummer van elektuur 
besproken toshibakamera, alsmede het 
kompiete bedrijfs-tv-programma van toshiba. 


BEDRIJFSKOMMUNIKATIE : 
intercoms 

op- en omroepinstallaties 

huistelefoons 

megafoons 

zend- en ontvangapparatuur w.o. 
walkie-talkies 


DRAADLOZE SIGNALERINGS- EN 
BESTURINGSSYSTEMEN : 

w.o. draadloze brandalarmering 
volgens nieuw gepatenteerd systeem 


Verder ontwikkeling van 
speciale apparatuur op 
elektronisch gebied. 


ELECTRO TECHNICA ROTTERDAM-4 


Hoevestraat 30 — Tel. 010 -285768 


549 









ZEER LAAG FREQUENT 

SINUS, BLOK, DRIEHOEK en IMPULS uitgang 

• GB 64 0,005 - 500 Hz 

• GB 64 S 0,0005 - 50 Hz 

• GB 860 0,001 -1000 Hz met fase discriminator 

LAAG FREQUENT 

• GB 58 20 Hz - 40 kHz 

• GB 110 20 Hz - 200 kHz 

• GB 511 30 Hz - 300 kHz (- 15 kHz ook blok) 


INSTEEKLADEN ALS 125 VOEDING 

• GH 112 100 kHz - 30 MHz 

• GB 513 10 Hz - 100 kHz 

• Gl 117 70 kHz - 1 MHz stijgtijd 5 nanosec. 

• Gl 116 50 Hz - 250 Hz stijgtijd <1 nanosec. 

• GE 118 5 microsec. - 2 sec. pulsmarkering 

• GE 111 NIVEAU IJK GENERATOR 

PULSGENERATOREN 


550 


•_ Gl 851 10 Hz - 100 kHz stijgtijd 15 nsec. 

uitgang 50 V - 500 ohm 








I 

L 



Voor di© hifi-amateur brengen wij thans complete 
pulsduurmodulatie-versterkers in de handel voor 2 en 
10 watt met daarbij behorende regel- en voeding- 
eenheden. (zie Elektyur 31, 34, 38, 39). Alle op 
print 5 x 15 cm gemonteerde delen zijn vervaardigd 


met streng geselekteerde transistoren en worden 
vóór aflevering uitvoerig getest. 

2 Watt-versterker met 6 transistoren en 10-15 

ohm LS-imfedantie .... .. f 75,— 

10-watt-versterker met 6 transistoren en 

7y 2 -15 ohm LS-infedantie . f 98,— 

Frekwentiebereik 25 HZ . . 60 KHZ / 1 dB lm- 
vervorming 0,1% bij 1000 Hz 
Regeleenheid type 1 voor toon en volume 

met 2 transistoren (ruisarm) .. f 49,50 

Regeleenheid type 2 voor toon en volume 
met ingangskeuzeschakelaar en mogelijkheid 
voor hoogafsnijden op 10, 15 en 20 KHz. f 69,50 
Voedingseenheid voor 2x2 watt .. f 32,50 


p\/ n 


(Q^^^ichrader^) 

Electronica 

cAJ 

MEET- EN REGELTECHNIEK 


Fabriek: Ternatestraat 1, Postbus 4083, Amsterdam (O) 
Telefoon 020-944285 



7KcM-/rm. 

Pryr ^ 2 * 00 .- 


O&n: 


llNTECHMU Nvl 

Nieuwe Parklaan 9. ’s- Gravenhage. Tel. 070-514131 


AkaiM* 

jÊfmetr. : 



Première ! 


Een première voor Nederland die stormachtig applaus gaat 
oogsten: deze stereo-bandrecorder laat alleen muziek van 
HiFi-kwaliteit horen, zelfs op de laagste snelheid (4.75 
cm/sec.). Geheim? Een nieuw, wereldwijd gepatenteerd 
systeem (’cross-field system’) met dubbele opnamekop. 
Vandaar het verbazingwekkende frequentiebereik van 40 
tot 13000 Hz bij ’n snelheid van 4.75! De recorder is 
uitgerust met 2 luidsprekers van 10 cm en 2 gescheiden 
versterkers van 6 Watt. Vier snelheden: 4.75, 9.5, 19 en 
38 cm/sec. Motor en/of versterker slaan automatisch af. 
Spoor-op-spoor over spelen? Kan. Spoelen van 18 cm? 
Kan ook. De Akai M 8, compleet met alle accessoires, is 
uw levenslange privé-orkest voor 

ƒ. 1590 ,— 


p -^ 

1/2 Jaar Fodor duhbelgarantie. Levering uitsluitend via de radio 

en fotohandel.Vraag uitvoerige folder en volledige inlichtingen b 
uw handelaar of de importeur Fodor. 


Fodor 


Hoogstraat 11-13-15-29 en 35 (showroom) 
Rotterdam 1 telefoon (010) 1189 25 

























TECHNISCHE HOGESCHOOL EINDHOVEN 
Afdeling der Werktuigbouwkunde 


GELEIDERS 


Voor het oplossen van meet- en besturingsproblemen aan gereed- 
schapwerktuigen in het laboratorium voor werkplaatstechniek en 
mechanische technologie kan worden geplaatst een 


ELEKTRONICUS 


die in staat is zelfstandig elektronische apparatuur te ontwerpen en 
die de leiding kan geven bij de vervaardiging hiervan. 

Hij krijgt de beschikking over een keur van moderne elektronische 
instrumenten en materiaal. 

Voor deze interessante werkkring is een hogere technische oplei¬ 
ding (b.v. HTS) en enige jaren ervaring op elektronisch gebied 
gewenst. 

Leeftijd ca. 25-30 jaar. 

Schriftelijke sollicitaties, onder vermelding van nummer V 1457, 
te richten aan het hoofd van de centrale personeelsdienst van de 
Technische Hogeschool, Insulindelaan 2, Eindhoven. 


45 ct (6 fr) per mm. regel, 1000 
mm. 40 ct, 2500 mm 36 ct, 10 000 
mm 32 ct. Abpnnees 12 mm per 
jaar gratis. 


Radio - Vogelzang, Willemstr. 83, 
Eindhoven, tel. 04900 - 25287 is 
HET adres voor Eindhoven en 
omgeving voor alle soorten mi¬ 
crofoons - versterkers - luidspre¬ 
kers - luidsprekers - buizen en 
transistors. Steeds een grote sor¬ 
tering condensatoren - weerstan¬ 
den paneel- en universeel meters 
en vele andere onderdelen voor¬ 
radig. Alle voorkomende radio- 
en T.V. tijdschriften alsmede alle 
T.V. vakboeken bij ons verkrijg¬ 
baar. 


Nu een LENCO platenspeler 
voor zelfbouw 
slechts f 39,75 
B.S.R. f 31,50 

THE RADIO SHACK 
Fred. Hendriklaan 288 
Tel. 554041 Den Haag 


AAeysen Elektroniks 
voor Roosendaal 
en omgeving 
Aarkt 55, tel. 4892 


RADIO VELT 
Huizerweg 50 - Bussum 
Telefoon 17315 




VRIJE UNIVERSITEIT 

Bij de afdeling Experimentele Psychologie kan op 

korte termijn worden geplaatst een 

ELEKTRONICUS 

op H.T.S.-niveau 

De werkzaamheden zullen bestaan uit het in samen¬ 
werking van de wetenschappelijke staf: 

a. ontwikkelen van meettechnieken voor de meting 
van o.a. fysiologische verschijnselen. 

b. bouwen van de hiervoor benodigde apparatuur. 

c. behandelen van elektronische problemen in ver¬ 
band met de verwerking van experimentele data. 

d. controleren en modificeren van de bestaande 
apparatuur. 

Salariëring overeenkomstig leeftijd , opleiding en 
ervaring. 

De Algemene burgerlijke pensioenwet is van toe¬ 
passing - de premie A.O.W.JA.W.W. is voor reke¬ 
ning van de Universiteit. 


Sollicitanten gelieven hun sollicitatie met opgave van 
leeftijd , opleiding, ervaring en godsdienst te richten 
aan het Hoofd van de Personeelsdienst Universiteit, 
J es s e Is c had est r a a t 18, A m s terdam-W. 


Voor printmontage en -repa¬ 
ratie - als enige in Neder¬ 
land - 

LITESOLD en ADAMIN 
SOLDEERBOUTEN 
van 4 tot 55 Watt en van 
6 tot 220 Volt - vraag prijs¬ 
lijst. 

Voor handel en industrie 
speciale prijzen. 

„RADIO GERRÉSE” 

Regentesseplein 27-30-31 
Den Haag Tel. 0 70-320309 


Gevraagd: 

een geroutineerde 


’t Gooi - Noord 
RADIO VELT 


Een begrip voor 
breide collectie 
en electronica 
delen. 

uitge- 

radio- 

onder- 

Huizerweg 50, Bussum 

Tel. 17315 


„Radio Radar" voor al uw radio- 
en T.V. onderdelen en dump- 
goederen. Adres: A. J. Kool, 
„Radio Radar", Doelenstraat 73, 
Delft! 


TV- EN RADIOMONTEUR 


in bezit van diploma’s tevens rijbewijs B.E., die 
zelfstandig een leidinggevende functie in snel¬ 
groeiend radio- en TV-bedrijf kan bekleden. 

Geboden wordt: 

een goed salaris met jaarbonificatie naar pres¬ 
tatie, 

een eigen auto, ook voor de weekends, 
vaste vakantieregeling 
en een huis. 


Schriftelijke sollicitaties: brieven onder nr. 40/4711 te 
richten aan Elektuur, Postbus 40, Geleen. 


552 







*R-<*-596 



DE VAKMAN WEET WAT DAT WAARD IS 

Daarom zal hij altijd verlangen dat op elke 
verpakking het waarmerk voor kwaliteit 
staat. Een goede verpakking houdt immers 
de belofte voor een goed produkt in. En 
Pope buizen zijn goed. Kenmerkend hier¬ 
voor zijn de constante kwaliteit, de functio¬ 
nele toepassing, de ruime keus en last but 
not least, de geweldige service. De radio- 
handelaar weet achter zich een organisatie 
die hem met raad en daad wil en kan steu¬ 
nen. Dat is Pope. 



ALS HET ER OP AAN KOMT 



elektronen-buizen 
en halfgeleiders 


RADOMA N.V. - AMSTERDAM - TELEFOON 020-50161 









Constructie 

Capaciteitstoierantie 

Proefspanning 
Verliesfactor tg £ 
HF-eigenschappen 


Zelfherstellende condensator met gemetalliseerde polyesterfolie 

±20% voor C < 1 pF 
±10% voor C > 1 pF 

1,5x nominale gelijkspanning 

< 1% bij 800 Hz en 20°C 

Oempingsarm, HF-contactzeker en zeer inductie-arm 


Type Hw 

Uitvoering 

Temperatuurbereik 

Nominale spanningen 
en capaciteiten 


Isolatieweerstand 

en 

Tijdconstante 


Cylindrisch, geïsoleerd, afgegoten met kunsthars, axiale draadeinden 
-40 C t/m +85 C 


100 V-/ 60 V~ 

160 V-/100 V~ 

250 V-/100 V~ 

400 V-/160 V~ 

630 V-/220 V~ 

1000 V-/250 V~ 

> 30 6Q voor >160 V 

> 1000 s voor 100 V — 

> 4500 s voor >160 V- en C > 0,15 pF 


0,1 

PF 

t/m 

10 

1,5 

mF 

t/m 

10 

0,022 

mF 

t/m 

1 

0,015 

v r 

t/m 

2,2 

4700 

PF 

t/m 

1 

4700 

pF 

t/m 

0,22 

en C 

< 0, 

,15 pF 



Type Hb 

Uitvoering 

Temperatuurbereik 

Nominale spanningen 
en capaciteiten 


Isolatieweerstand 

en 

Tijdconstante 


Rechthoekig plastic huis, afgegoten met kunsthars, radiale stiften voor 
gedrukte schakelingen. 

-40 C t/m +85 C 


63 

V- 

-/ 40 

V~ 

0,1 

mF 

t/m 

10 

100 

V- 

-/ 60 

V~ 

0,033 

|iF 

t/m 

6,8 

250 

V- 

-/100 

v~ 

0,01 

mf 

t/m 

2,2 

400 

V- 

-/160 

v~ 

0,01 

mf 

t/m 

1 

630 

V- 

-/220 

v~ 

0,01 

mF 

t/m 

0,47 

1000 

V- 

-/25Ö 

v~ 

0,01 

ff 

t/m 

0,22 


> 10 GQ voor < 100 V- en C < 0,1 pF 

> 30 GQ voor > 250 V- en C < 0,15 pF 

> 1000 s voor < 100 V- en C > 0,1 pF 

> 4500 s voor > 250 V- en C > 0,15 pF 


pF 

pF 

pF 


Type Hm 

Uitvoering 

Temperatuurbereik 

Nominale spanningen 
en capaciteiten 


Isolatieweerstand 

en 

Tijdconstante 


Cylindrisch metalen huis met 1 of 2 glasdoorvoeren, axiale draadeinden. 
-55 C t/m +125 C 


63 V-/ 25 V ~ 
100 V"/ 40 V~ 
160 V-/ 60 V~ 
400 V-/125 V~ 


3,3 pF t/m 10 pF 

0,1 pF t/m 2,2 pF 

0,068 pF t/m 6,8 pF 

0,01 pF t/m 1 pF 


> 100 GQ voor > 160 V- en C < 0,1 pF 


> 1000 s voor < 100 V- 

> 10000 s voor > 160 V- en C > 0,1 pF 



VERTEGENWOORDIGINGEN & IMPORT 
ELECTRONISCHE ONDERDELEN 


BRANTWIJK 24 • AMSTELVEEN • POSTBUS 19 • TEL. 02964-16222 • TELEX 13137