Punjabi Lok Dhara Vishav Kosh 1 2

$।। 53900 13010 501011। 010) ੧ 3101੩1£॥0॥੩

ਏਸੇ ਕਲਮ ਤੋਂ :

ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਧਿਅਨ :

1. _ ਲੋਕ ਧਰਮ

2. _ ਮੌਧਕਾਲੀਨ ਪੋਜਾਬੀ ਕਥਾ : ਰੂਪ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ
3. _ ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ

4. _ ਪੋਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ

5. _ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਤੌਤ

6. _ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤੇ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਵਾਹ .

7. _ ਆਪਣਾ ਦੇਸ ਪਰਾਇਆ ਦੇਸ

8. _ ਪੌਜਾਬ ਦਾ ਲੋਕ-ਸਾਹਿੰਤ

9. _ ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ (ਅਖਾਣ ਅਧਿਅਨ)
10. ਸੁਹਜ ਪ੍ਰਬੋਧ (ਮੁਹਾਵਰਾ ਅਧਿਅਨ) _
11. ਇਕ ਘੁਟ ਰਸ ਦਾ (ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ)

12. ਪੌਜਾਬ ਦੀਆਂ ਜਨੌਰ ਕਹਾਣੀਆਂ

13. _ਪੋਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ

14. _ਪੌਜਾਬ : ਲੋਕ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਔਰ ਸਾਹਿੰਤਯ (ਹਿੰਦੀ)
15. _ 161%101ਏ 8 20103

16. ਬਾਤਾਂ ਮੋਂਢ ਕਦੀਮ ਦੀਆਂ

17. _ਪੋਜਾਬੀ ਸਾਹਿੰਤ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ
18. ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਸੰਕਲਪ
ਕਵਿਤਾ :

19. ਖ਼ੁਸ਼ਬੂਆਂ __

20. ਕੰਵਲ ਪਤੀਆਂ

21. ਪਾਣੀ ਔਦਰ ਲੀਕ
ਛਪ ਰਹੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ :

22. ਆਦਿ ਗ੍ਰਥ ਪੌਰਾਣਿ ਕੋਸ਼

23.

,& €110681 $(009 0$ £4048 ਗਿ੦੯੦105 (11505)

$।। 5390੫ 13010 51101 1। ੬101੫ _੫311018115॥00/6%ਏ018੮0।)

॥0੭5://0੦06€.੦99/0੬੧੦11/੧॥੧੦੧੦੧

ਡਾ. ਸੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ
ਐੱਮ.ਏ., ਪੀਐੱਚ.ਡੀ.

ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ, ਦਿੱਲੀ-110006

$।। 5੧000 1801 5019111 €10ਗ9 ਰ 1੧3॥0118151070160118/101॥ ੈ

॥੧੧੨6//੦੦॥੮€.੦19/9€੧੦14100091੦;੧

6 ਡਾ. ਸੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ

ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ : ਮਈ 1978
ਦਜੀ ਵਾਰ : 2009

-

ਮੁੱਲ : 300/- ਰੁਪਏ (ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਦੂਜੀ ਜਿਲਦ)

151੧ 81-7116-114-4 (5੬0
1511੧ 81-7116-293-2

ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ
ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਸ਼ਾਪ
ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ, ਦਿੱਲੀ-110006 .

ਛਾਪਕ :
ਦਰਿਆ ਗੰਜ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ-110002

॥]3॥੧ 1,01001413 ੧95॥੩੮੯ 050, ੧01. 1 & 1
(1311861 70101 ॥1290100€8018. ੧੮੦1. 1 & 11)
27

101 5011103 $181211

੧੧3॥੧੨੧੨ 3001 ਰੇ

ਹ-11/80, 1੧੧01 98100), ਹਟ 120110-110027

2/5//6#026 ?)
ਵਿਗ101131 8000 51101)
21850 €810€11 11311, €101001 610੧੧. 1210-110006
00. : 23264342., 64529291 ਰ੍
$।। 5390੫ 13010 51101।1। ੬10੧ ੧ 31101315।0੧0181੮0।।

ਲੋਕਾਂ ਤੋ ਲੋਕਾਂ ਤਕ

ਲੋਕਧਾਰਾ (੦00੦੪) ਲੋਕ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਭਾਵੁਕ ਤੇ ਬੋਧਿਕ ਪਾਸਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਮਨ ਦਾ ਸਹਿਜ
ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚਰਿਤ੍ਰ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਮੂਲ ਸੋਚ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਚ
ਨੂੰ ਪਰੋਖੇ ਰਖ ਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਮੁੱਢੇ ਜੀਵਨ. ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿੰਤ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਚਰਿਤਰ.
ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸੌਖੀ ਨਹੀਂ। ੍

ਪੈਜਾਬੀ ਜੀਵਨ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿੰਤ ਵਿਚ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀਆਂ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਇਕ ਗੌਰਵਮਈ ਤੌਥ ਵਾਂਗ
ਬਿਖਰੀਆਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਾਗਤ ਜੋਤ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵੀ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਪੋਜਾਬ ਦਾ ਅਜੋਕਾ ਜੀਵਨ
ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤੋਂ ਉਭਰੇ ਨਵੇਂ ਬੋਧਾਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਨਾਲ ਉਪਜੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ।ਸਦਕਾ
ਪਜੰਪਰਾਗਤ ਜੀਵਨ ਨਾਲੋਂ ਟੁਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ. ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਧਾਰਾ ਲੋਕ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ
ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਵਿਨੋਦੀ ਅਤੇ ਆਨੰਦਮਈ ਪਰਪੌਚ ਨਾਲ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦੇ
ਪਸਾਫੇ ਵਿਚ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ-ਤੌਤ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਆਪਣੇ ਬਹੁ-ਬਿਧ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹਨ।

ਇਹੋ ਗੌਲ ਪੌਜਾਬੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿੰਤ ਬਾਰੇ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪੋਜਾਬੀ ਕਲਾ, ਚਾਹੇ ਉਹ
ਨਿਰਤ-ਨਾਟ ਹੈ. ਚਾਹੇ ਰਾਗ ਜਾਂ ਚਿਤਰ ਕਲਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚੋਂ ਹੀ
ਆਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨ੍ਰਿਤ ਤਾਂ ਸਜੀਵ ਲੋਕ-ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ _ਵੌਖਰੀ ਹੋਂਦ ਸਥਾਪਿਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ
ਸਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਕਲਾਸਕੀ ਰੂਪ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ। ਸਾਡਾ ਨਾਟਕ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ
ਤਕ ਲੋਕ-ਨਾਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਗਸਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਾਹਿੰਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਧਾਰਨ ਕੀਤਿਆਂ ਨਾਟਕ ਨੂੰ
ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਹਾਕੋ ਹੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਪੌਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਬਹੁਤੇ ਰਾਗ ਅਤੇ ਰਾਗਣੀਆਂ ਸ਼ੁਧ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਹੀ ਸੁਧਰਿਆ ਰੂਪ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਉਹੋ. ਚਿਤ੍ਰਕਾਰ ਵਧੇਰੇ ਨਾਮਣਾ ਖਟ ਸਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕ-ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਹੁੰਗਾਲਿਆ ਹੈ। ਸ੍ਰ. ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਮਰ ਰਚਨਾ 'ਸੋਹਣੀ ਮਹੀਂਵਾਲ'
ਲੋਕਾਂ ਦੇ. ਮਹਿਬੂਬ ਪਾਤਰਾ ਦਾ ਹੀ ਕਲਾਤਮਕ ਸਮੂਰਤੀਕਰਣ ਹੈ।

ਇਹੋ ਹੋਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਭੋਂਗਣੀ ਪਈ ਹੈ। ਮੌਧਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤਾਂ ਸ਼ੁਧ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਮਨ ਦੀ ਹੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀਆਂ ਬਹੁ-ਬਿਧ ਜੂੜ੍ਹੀਆਂ ਨਾਲ
ਓਤਪੋਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਮੌਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿੰਤ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਲੋਕਧਾਰਾਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਸ
ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਮੂਲ ਕਾਵਿਕ ਸੋਚ ਉਜਾਗਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਪੂਰਾ ਮੁੱਲ ਪੋਣ , ਦਾ ਤਾਂ
ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਠਦਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਪੌਜਾਬੀ ਸਾਹਿੰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹੋ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਧੇਰੇ ਮਕਬੂਲ ਹੋਈਆਂ
ਹਨ. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਆਪਣੇ ਜਲਾਲ ਵਿਚ ਹਨ। ੍

ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਬਹੁ-ਰੰਗੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਲੋਕਧਾਰਾਈ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਤਾਣੇ ਪੇਟੇ ਨਾਲ ਜੀਵਨ
ਦੀ ਖੌਡੀ ਉਤੇ ਬੁਣੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਯੁਗਾਂ ਲੰਮੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਵਿਚ ਇਹ ਧਰਤੀ ਕਈ
ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਰੰਗ-ਮੰਚ ਰਹੀ ਅਤੇ ਅਨੋਕਾਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ-ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਇਸ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਿਚ ਸਮਿਲਤ
ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਲੌਖਣ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਤੇ ਜਲਾਲ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਦਰਪਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਨੁਹਾਰ/ਆਭਾ ਵੇਖਣਾ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ
ਕਾਰਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸ਼੍ੈ-ਪਛਾਣ ਲਈ ਆਵੌਸ਼ਕਤਾ ਵੀ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਬਗੈਰ. ਕੀ ਜਾਤੀ
ਨੂੰ ਅਤੋ ਕੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਕਦੇ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਆਪੇ ਹੀ ਸਹੀ ਪਛਾਣ
ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਜ਼ਾਤੀ ਇਕ ਸੇਧਹੀਣ ਭੀੜ ਵਾਂਗ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਭਾਵੇਂ ਹੋਰ ਜੋ ਕੁਝ ਮਰਜ਼ੀ
ਹੋਵੇ. ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਜਦੋਂ ਕਿਧਰੇ
ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਅਲਹਿਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਉਹ ਆਪਣਾ ਅਸਤਿਤਵ ਰੀਵਾ ਬੈਠਦਾ

੍ ਨਿਤ ਉਰ 2
$।। 5390੫ 13010 51101।1। ੬10੫ ੧ 110131510ਗ੧0181੮0।।

ਹੈ। ਇਹੋ ਇਕ ਵਜਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਔਜ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸਾਹਿੰਤਕਾਰ, ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲੋਂ ਟੁਟ ਕੇ
ਭੀੜ ਵਿਚ ਗਵਾਚੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਰ
ਜੋ ਰੂਹ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਇਕ ਰੂਪ ਹੋ ਕੇ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਧਾਰਨ ਕਰ` ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ
ਰਾਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਇਤਨੀ ਪੌਕੀ ਪੀਡੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਪਾਂਧੀ ਅਤੇ ਪੈਧ ਦੋਵੇਂ ਇਕ
ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਏ`ਹਨ। ਮੈਂ ਮਾਨਸਿਕ ਤੋਰ ਉਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਨਾਲ ਇਤਨਾ ਇਕ ਰਸ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ
ਕਿ ਮੇਰੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਅਸਤਿਤਵ ਗੌਵਾ ਬੈਠੀ
ਹੈ। ਲੌਕਧਾਰ਼ਾ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰਾਣ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਹ ਰਗ. ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਟੁਟਕੇ ਮੈਂ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।
ਮਨੂੰ ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਜਨਮਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਰਲ ਕੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀਆਂ
ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦਾ ਅਤੇ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕਤ੍ਰ ਕਰ ਕੇ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਕੌਮ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਸੌਂਪਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਹੀ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਸਿਰਜਕ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਹੀ ਪਿਛਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ

ਕੇ ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
ਲੌਕਧਾਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ ਮੈਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਰਸੇ ਵਜੋਂ ਮਿਲੀ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਇਹ ਲਗਨ
ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਨ ਸੁਣਾਨ ਅਤੇ ਮੇਲੇ ਮੁਸਾਹਿਬੇ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਲੋਹੜੀ, ਹੋਲੀ, ਦੀਵਾਲੀ

$।। 5300੫ 13016 51011। 100੧6 ੧ 3110 131510ਗ੧0131੮0।।

ਜੀ ਬੇਦੀ ਤੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਡਾਇਰੀ. ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ, ਉਹ ਸੀ, 'ਫੂਹੀਂ ਫੂਹੀਂ ਤਲਾਅ'। ਉਦੋਂ' ਤੋਂ ਹੁਣ ਤਕ `
ਕਤਰਾ ਕਤਰਾ ਕਰ ਕੇ ਇਕਤ੍ਰ ਕੀਤੀ ਸਾਮਗ੍ਰੀ, ਔਜ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਵਾਜ਼ ਬਣ
ਗਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਦੁਖ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਤਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਬਣਦਾ ਨਾ ਵੈਖ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸੋਨ 1945
ਵਿਚ ਹੀ. ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬੀ. ਏ. ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਗਏ।
ਇਥੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨਾਨੇ ਸ੍ਰ. ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਸਮਝਦਾ
ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਵਸਥਾ (1940 ਈ.) ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਬਿਠਾ ਕੇ
ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਾਵਿ-ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੀਤ ਲਿਖਵਾਏ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਾਵਿ-ਕਥਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਲਿਖਵਾਈ, ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਬੈਦ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ = ___ ਰ
ਸਿਪਾਹੀ __ : _ਕਾਲੋ ਕਾਲੇ ਵੈਂਗਣਾ ਕਾਲੇ ਕਾਲੇ ਨੈਣ,
___ ਜਿਹਾ ਡਿੱਠਾ ਸਾਲਾ ਤਿਹੀ ਹੋਸੀ ਭੈਣ।
ਜੋਬਨਮਤੀ _: _ਫਲ ਫੁਲ ਪੈਂਦੇ ਡਾਲੀਆਂ ਫਲ ਫੁਲ ਹੋਰ ਸਵਾਦ,
ਜੇ ਤੂੰ ਸੁਘੜ ਸੁਜਾਣ ਏ' ਤਾਂ ਮੋੜ ਘੋੜੇ ਦੀ ਵਾਗ। ਰ
ਇਹ ਕਾਵਿ ਕਥਾ ਧਨੀ ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ। ਨਾਨਾ ਜੀ ਤੋਂ ਇਕੋਂਠੀ ਕੀਤੀ ਕੁਝ
ਸਮਗ੍ਰੀ ਮੈਂ 'ਪੋਜਾਬ ਦਾ ਲੋਕ-ਸਾਹਿੱਤ' ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਹੈ।
ਪਰ ਲੋਕਧਾਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਮੈਂ 1950 ਈ. ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ,
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ 'ਸਟੈਂਡਰਡ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਆਫ਼ ਫ਼ੋਕਲੋਰ' ਵੋਖੀ। ਮੈਂ ਕਈ
ਮਹੀਨੇ ਲਗਾਤਾਰ -ਸਭ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਤਿਆਗ ਕੇ ਉਸ ਕੋਸ਼ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀ
ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਕੀਤੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਪੋਜਾਬੀ ਵਿਚ ਫ਼ੋਕਲੋਰ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ
'ਲੋਕਧਾਰਾ' ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਲਿਖਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ।
ਉਦੋਂ ਪੋਜਾਬੀ ਵਿਚ ਫ਼ੋਕਲੋਰ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਡਿਸਿਪਲਨ ਦੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ
ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੁਰਬਕਾਲੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ੋਕਲੋਰ ਲਈ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਜਾਂ ਲੰਕ-
ਕਹਾਣੀ ਆਦਿ ਵਰਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। __ ਰ ਰ
ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਦੀ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਮੈਂ ਮੌਖਿਕ ਅਤੇ ਲਿਖਤੀ ਦੋਹਾਂ ਸੋਮਿਆਂ ਤੋਂ ਇਕਤ੍ਰ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਗੇਖਿਕ ਸੋਮਾ ਤਾਂ ਲੋਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ ਜੋ ਵੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਵਸਤ
ਮੌਜ਼ੂਦ ਸੀ. ਉਹ ਮੈਂ' ਹੁੰਗਾਲ ਹੁੰਗਾਲ ਕੇ ਕੌਢਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ। ਜਦੋਂ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪਰੰਪਰਾ
ਨਾਲ ਇਕ ਰਸ ਹੋਏ ਬ੍ਰਿਧ ਦੀ ਦਸ ਪੈਂਦੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਰੀਤਾਂ ਰਸਮਾਂ, ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਮਨੌਤਾਂ, ਭਰਮ”
ਵਹਿਮਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਂਸਗ੍ਰਿਤਕ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦਾ।
ਦੂਜਾ ਸੋਮਾ ਲਿਖਤੀ ਹੈ।' ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀਆਂ ਅਨੌਕਾਂ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗਜ਼ਟੀਅਰ, ਇੰਡੀਅਨ
ਵੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਪੋਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਜਾਂ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਕੋਲ ਪਏ ਖਰੜਿਆਂ
ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਇਕਤ੍ਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਰ ਰ
` ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਉਪੰਲਬਧ ਹੈ >

$।। 5390੫ 1301 51101 1। ੬10੫ £ ੧ 311031510ਗ੧0131੮0।। ਰ

ਰੀਤਾਂ ਰਸਮਾਂ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਆਦਿ, ਰ
-__ ਲੌਕ-ਧਰਮ,. ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ, ਕਰਮ ਕਾਂਡ, ਪੂਜਾ ਵਿਧੀਆਂ, ਵਰਤ, ਤਿਲਕ. ਟਿਕਾ, ਮਾਲਾ ਆਦਿ,
9. _ ਲੰਕ-ਭਰਮ. ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਮਨੌਤਾਂ, ਧਾਰਨਾਵਾਂ, ਸ਼ਗਨ ਅਪਸ਼ਗਨ ਆਦਿ,
10. ਜੋਤਿਸ਼, ਤੌਤਰ, ਜੰਤਰ, ਮੋਤਰ, ਸਉਣ ਸਾਸਤ੍ਰ, ਓਝੇ, ਚੇਲੇ ਆਦਿ,
11. ਲੋਕ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਸੈ ਤੋਂ ਉਪਰ ਰੂਪ, ਘੋੜੀਆਂ, ਸੁਹਾਗ ਆਦਿ,
12. ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਤੋਂ _ ਉਪਰ ਰੂਪ. ਮੁਢੀ. ਸਿਧੀ, ਪਰੀ ਕਥਾ ਆਦਿ,
13. ਲੋਕ-ਨ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਨਾਟ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰੁਪ,
14. ਲੋਕ-ਕਲਾ, ਚਿਤ੍ਰਕਾਰੀ, ਕੰਧ ਚਿਤ੍ਰ ਥਾਪੇ, ਬਿੰਦ ਖਟੋਲੋ ਆਦਿ,
15. ਮੁਹਾਵਰੇ, ਅਖਾਣਾਂ, ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪ,
16. ਲੋਕ-ਮਨੌਰੰਜਨ, ਖੇਡਾਂ ਆਦਿ, 17. ਲੋਕ-ਧੰਦੇ, 18. ਲੋਕ-ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ,
19. ਲੋਕ-ਪ੍ਰਤੀਕ, ਸਵਾਸਤਿਕ. ਸਤਿਆ, ਚੋਕ_ ਆਦਿ,

ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਮਗ੍ਰੀ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ. ਸੋ ਇਹ ਕੋਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ
ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਅਪਾਰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ : ਤੇਰਾ ਤੁਝ ਕੋ_ਸੌਂਪਤੇ ਕਿਆ ਲਾਗੇ ਮੇਰਾ।

ਰ -ਸ. ਸ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ
ਬੁਧ ਪੁਰਨਮਾ (22 ਮਈ) 1978 ਜੇ-11/80, ਰਾਜੋਰੀ ਗਾਰਡਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ

ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਦੀ -ਦੂਜੀ ਛਾਪ (2001) ਵਿਚ ਛਪਾਈ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸੁਧਾਈਆਂ ਕਰਕੇ
ਮੋਟਰ ਨੂੰ 2 ਕਾਲਮਾਂ ਤੋਂ 3 ਕਾਲਮਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਪੁੰਨੇ 560 ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ 308 ਪੰਨੇ ਰਹਿ ਗਏ
ਪਰ, ਇਨਾਂ ਦੇ ਮੈਟਰ ਪਖੋਂ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ_ ਹੈ।

ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਪੰਨਾਂ 308 ਤੋਂ 560 ਪੰਨਾ ਤੀਕ ਦਾ ਮੈਟਰ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਸੈਟ ਦੀ ਕੀਮਤ
ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਾ_ ਹੋਵੇ ਇਸ ਲਈ .ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਡੇ
ਨੇ।

$।। 53900 1301511011। ੬10੫ ੧ 3110131510ਗ੧0131੮0।।

॥625://0੮16€.੦9/6੦੦06/1੦0011੦11

ਉਂ
(ਉ-1) ਉ (ਊੜਾ) :

ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ
ਤੋਂ ਸ਼੍ਰ । ਇਹ ਅੱਖਰ 'ਓ' ਦੀ ਧੁਨੀ ਦਾ ਬੋਂਧਿਕ
ਹੈ, ਜੋ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸਮੇ' ਸਭ ਤੋਂ' ਪਹਿਲਾਂ
ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਖੁਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲਾ
ਊੜਾ (ਓ) ਅਸੀਮ ਦਾ ਵਾਚਕ ਹੋਣ ਤੋ“ ਇਲਾਵਾ
ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਦੀ ਅਥਾਹ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਪਸਾਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ।

ਊੜਾ ਸਭ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਵਧ ਪਵਿੱਤਰ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੁਢਲੋਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ
ਤਿੰਨ ਦਾਇਰੇ ਸ਼ਿਵ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ
ਵਾਚਕ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ 'ਉ' ਤੈਮੂਰਤੀ ਦਾ ਵ
ਬੋਧਿਕ ਹੈ । “ਉ' ਅੱਖਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ, ਤਿੰਨਾਂ
ਲੋਕਾਂ - ਮਾਂਤ, ਪਤਾਲ ਤੇ ਸਵੱਰਗ ਲੌਕ ਦੇ ਵੀ
_ਲਖਾਇਕ ਹਨ । ਰ

ਊੜਾ ਅੱਖਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਤੇ ਸ੍ਰ੍‌ਸ਼ਟਤਾ
ਸਦਕਾ ਹੀ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੇ ਇਸ ਅੱਖਰ
ਨਾਲ ੧ ਦਾ ਅੰਕ ਲਗਾ ਕੇ ੧ ਓ' ” ਵਿਸ਼ੇਸ਼
_ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਜੋ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਵਾਚਕ ਹੈ । ਇਹੋ
ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋ" ਵੱਧ ਪਵਿੱਕ੍ਰ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੰੜ੍ਰ
ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਇਕ ਓ'ਕਾਰ) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੇ
ਆਸਾ ਪਟੀ ਵਿਚ “ਉੜੇ' ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਉਪਮਾ ਨਾਲ
ਜੋੜਿਆ ਹੈ :. “ਉੜੈ ਉਪਮਾ ਤਾਕੀ ਕੀਜੈ ਜਾਕਾ
ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਇਆ ।''

ਨ

ਸੈਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਵੀ ਓ” ਅੱਖਰ ਬੜਾ ਪਾਵਨ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ
ਚਿਠੀ ਪਤਰਾਂ ਦੇ ਆਦਿ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ '੧ਓ ` ” ਨੂੰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਚਿੱਠੀ
ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ ।

(6-2) ਉਸ਼ਟ ਲਸ਼ਟਕਾ ਨਿਆਇ :

ਇਕ ਲੋਕਿਕ ਨਿਆਇ;ੂ ਉਠ ਉਤੇ ਲੱਦੀਆਂ
ਲੱਕੜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਕ ਲੱਕੜੀ ਖਿਚ ਕੇ
ਉਠ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋ, ਇਹ ਨਿਆਇ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੋਇਆਂ । ਇਸ ਨਿਆਇ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ -- ਬਹਿਸ
ਵੇਲੇ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੀ ਆਖੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਜਾਂ ਪੇਸ਼
ਜੀਤੀ ਦਲੀਲ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਟਣਾ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਕਾਇਲ ਕਰਨਾ ।
(ਵੇਖੋਂ : ਲੌਕਿਕ ਨਿਆਇ)

(6-3) ਉਸਤਰਾ :

ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਲੌਕ-ਕਲਪਨਾ ਨੇ ਉਸਤਰੇਂ
ਨੂੰ ਕਮੀ" ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਫ਼ਸਲ
ਦੀ ਲਾਈ (ਵਾਢੀ) ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਝੁੱਗੀ ਵਿਚ
ਜਾ ਵੜਦਾ ਹੈ :-- ___

ਕਾਲਾਂ ਸੀ ਕਲਿੱਤਰ ਸੀ,

ਕਾਲੇ ਪਿਉ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।
ਕਾਲੀਆਂ ਲਾਈਆਂ ਕਰਦਾ ਸੀ,
ਭੱਜ ਝੁੱਗੀ ਵਿਚ ਵੜਦਾ ਸੀ ।

ਉਸਤਰਾ ਨੱਕ ਨਾਲ ਲਗਾਉਣਾ ਅਸ਼ੂਭੁ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨੱਕ ਨਾਲ
ਉਸਤਰਾ ਲਗ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਕਿਧਰੋ' ਅਪਮਾਠਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਐਤਵਾਰ
ਵਾਲੇਂ ਦਿਨ ਉਸਤਰਾ ਸਿਰ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇ
ਅਥਵਾ ਸਿਰ ਮੂੰਨਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਉਮਰ ਘਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
(ਗਲਾਸਰੀ, 1,251) ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਉਸਤਰੇ ਜਾਂ
ਕੈ'ਚੀ ਨੂੰ ਕੇਸਾਂ ਨਾਲ ਲਗਾਉਣਾ ਨਿਸ਼ੇਧ ਹੈ ।

(ਉ-4) ਉਸਤਾਦ :

ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਲਾ, ਵਿੱਦਿਆ ਅਥਵਾ ਕੱਸਬ
ਵਿਚ ਨਿਪੂੰਨਤਾ ਰਖਣ ਵਾਲਾ । ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ
ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਬਦ ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾਂ ਹੈ । ਨੱਚਣ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ
ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂਖੀਆ ਉਸਤਾਦ ਅਖਵਾਉ'ਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਰਟੀ
ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕੌਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਉਸਤਾਦੀ-ਸ਼ਾਗਿਰਦੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਬੜੀ
ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਕੱਸ ਵਿਚ ਸਿਖਿਆ
ਲੈਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਤਾਦ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ
ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਗਿਰਦ
ਵਿਤ ਮੂਜਨ ਪਗੜੀ, ਕਪੜਿਆਂ ਦਾ -ਜੋੜਾ ਅਤੇ

ਤੁਝ ਰੁਪਏ ਦੱਖਣਾ ਵਜੋ" ਭੇਟਾ ਕਰਦ ਸੀ। ਇਸ
ਸ਼ੁਭ ਅਵਸਰ ਉਤੇ ਗੁੜ ਜਾਂ ਲੱਡੂ ਵੈਡੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
ਅਜੇ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਮੁਢੋ' ਮੂਕੀ ਨਹੀਂ' ।

ਕਾਵਿ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸਤਾਦੀ-ਸ਼ਾਗਿਰਦੀ
ਦਾ ਬੜਾ ਰਵਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ ।` ਉਨ੍ਹਵੀ' ਸਦੀ
ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ
ਦੀ ਜੁਗਤ ਸਿਖਾਉਣ ਦੇ ਕਈ ਸਕੂਲ ਚਲਦੇ ਸਨ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਸਤਾਦ ਕਵੀ _ਸ਼ਾਗਿਰਦਾਂ ਨੂੰ
ਤੌਲ-ਤੁਕਾਂਤ, _ ਛੰਦਾਬਦੀ, ਰੂਪ `ਤੇ _ ਬਿੰਥ-
ਵਿਧਾਨ _ ਤੋ“ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ _ ਕਰਦੇ
ਸਨ । ੍ ਰ੍

ਅਧਿਆਤਮਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਨੂੰ ਸਿਖ
ਗੁਰੂ, ਹਿੰਦੂ ਆਚਾਰੀਆ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਉਸਤਾਦ

ਨੂੰ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਧ-ਕਾਲ ਵਿਚ
ਅਧਿਆਤਮਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਗ੍ਰੂ
ਪੀਰ ਜਾਂ ਮੁਰਸ਼ਦ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ।
ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
ਹਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲਈ ਪੀਰ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ
ਜ਼ਰੂਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ _ਵਿਚ
ਹੁਣ ਵ) “ਬੇਪੀਰ' ਵੱਡੀ ਗਾਹਲ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ।

(6-5) ਉਸਨ : __

ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਨਰਕ ਜਿਜ ਵਿਚ
ਹਮੋਸ਼ਾਂ ਭਿਆਨਕ ਅੱਗ ਬਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ
ਨਰਕ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਮ ਤੋ ਉਡੇਜਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕੁਕਰਮ
ਕੀਤੇ ਹੋਣ । (ਵੇਖੋ : ਨਰਕ)

,(ਉ-6) ਉਸ਼ਨਸ :
ਇਕ ਉਪ-ਪੁਰਾਣ । (ਵੇਖੋ ਔਸ਼ਨਸ)

।(ਓ-7) ਉਸਨਾ :
ਇਕ ਪੌਰਾਣਿਕ ਪਾਤਰ; ਭਾਗਵਤ (7, 5)
ਅਨੁਸ'ਰ ਉਸਨਾ ਦੌੜਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਸੀ । ਭ੍ਰਿਗ

੧ 31101510੧0੧3੮0।।

ਵੈਸ਼ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਗਵ
ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦਾ
ਵਿਆਹ ਖ੍ਰਿਯਵਰਤ ਰਾਜੇ _ਦੀ _ ਕੈਨਿਆਂ
ਉਰਜਸਵਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ । ਰਿੱਗ ਵੇਦ ਵਿਚ
'ਉਸਨਾ' ਦਾ ਉਲੋਖ 'ਕਵੀ'_ ਅਤੇ 'ਕਾਵਯ'
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਅਸੁਰਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਸਮੋ'
ਉਸਨਾ ਅਸੂਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਬਣਿਆ ਸੀ । ਉਸਨਾ
ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ ਸ਼ੁਕਰ ਨਾਲ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਵਖੋ : ਸ਼ੁਕਰ)

(ਉ-8) ਉਸਮਾਨ (ਹਜ਼ਰਤ) :

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਤੀਜਾ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਜਿਸ ਨੇ
644 ਏਈ: ਤੋ 656 ਈ: ਤਕ ਅਰਬ ਦੀ
ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਕੀਤੀ । ਉਸਮਾਨ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੈਮਦ
ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਵਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਰੁਕੀਅਹ ਅਤੇ ਉਮੁਕੁਲਸੂਮ
ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸਮਾਨ
ਨੂੰ ਅਬੂ ਬਕਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ 656 ਈ:
ਵਿਚ ਕਤਲ ਕਰ -ਦਿਤਾ ਸੀ । ਹਜ਼ਰਤ
ਉਸਮਾਨ ਦੀ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋ” ਵੱਡੀ ਦੇਣ
ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਕੁਰਾਨ ਨੂੰ
ਸੋਧ ਕੇ ਜੋ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਦਿਤਾ _ਉਹੋਂ ਹੀ
_ਪ੍ਰਮਾਣੀਕ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆਂ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ
ਹਜ਼ਰਤ ਉਸਮਾਨ 'ਗਨੀ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਜ ਨੂੰ 'ਗਨੀ' ਦੀ ਉਪਾਧੀ
ਖ਼ੁਦਾ ਵਲੋ" ਬਖਸ਼ੀ ਗਈ ਸੀ।

(ਉ-5) ਉਸ਼ਰ :

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਅਤੇ ਨੈਕਾਂ
ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਆਮਦਨੀ ਵਿਚੋ ਹਰ
ਮਹੀਨੇ ਵਖ ਕੀਤੀ ਰਕਮ, ਜੋ ਆਮਦਨੀ ਦਾ
ਦਸਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ਼ਰ ਅਖਵ'ਉੱ'ਦੀ
ਹੈ। ਸਿੱਖ ਇਸ ਰਕਮ ਨੂੰ “ਦਸਵੈਧ' ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਦਸਵੈਧ)

(ਉ-10) ਉਸ਼ਿਜ :
ਰਿਗ ਵੇਦ ਦੇ ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਕਕਸ਼ੀਵਾਨ ਦੀ
ਮਾਤਾ; ਜਿਸ ਦੀ ਕਥਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ
ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਨਨੁਸਾਰ
ਉਸ਼ਿਜ ਕਲਿੰਗ ਦੀ ਰਾਣੀ ਦੀ ਕੌਵਾਰੀ ਦਾਸੀ
-ਸੀ। _ਨਿਰਸੈਤਾਨ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਲਿੰਗ ਦੇ ਰ'ਜੇ
ਨੇ ਪੁਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਰਾਣੀ ਨੂੰ
`ਦੀਰਘਤਮਸ ਰਿਸ਼ੀ ਕੋਲ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਲਈ
. ਭੇਜਿਆ, ਪਰ ਰਾਣੀ ਪਤੀਬ੍ਰਤ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬੜੀ

ਦਿੜ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਸੀ । ਸੋ, ਉਸ ਨੇ' ਆਪਣੀ:

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬01੧੪

=

ਦਾਸੀ ਉਸ਼ਿਜ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵੇਸ ਪਹਿਨਾ ਕੇ
ਰਿਸ਼ੀ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿਤਾ । ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ
ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਉਸ਼ਿਜ ਨਾਲ
ਹੀ ਆਲਿੰਗਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਢੇ ਉਦਰ
ਤੋਂ ਕਕਸ਼ੀਵਾਨ ਨਾਂ ਦਾ ਪੁਤਰ ਜੈਮਿਆ। _

(6-11) ਉਸ਼ੀਨਰ :

(1) ਇਕ ਚੌਦ੍ਰਵੇਸ਼ੀ ਰਾਜਾ ਜੋ ਮਹਾਮਨਾ
ਦਾ ਪੁਤ੍ਰ ਸੀ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੀ ਇਕ ਕਥਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸ਼੍ਹ'ਮਿਤ੍ਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚੇਲੇ ਗਾਲਵ ਤੋ
ਅੱਠ ਸੌ. ਚਿੱਟੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਦੱਛਣਾ ਮੰਗੀ ।
ਗਾਲਵ ਚਿੱਟੇ ਘੋੜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੱਯਾਤੀ
ਦੀ ਲੜਕੀ 'ਮ'ਧਵੀ' ਨੂੰ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਲਈ
ਵ'ਰੋ ਵਾਰੀ ਕਈ ਰ'ਜਿਆਂ-ਹਰਯਸ੍ਰਵ, ਦਿਵੇਦਾਸ
ਅਤੇ ਉਸ਼ੀਨਰ ਆਦਿ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ।

_ਉਸ਼ੀਨਰ ਨੇ ਮ/ਧਵੀ ਤੋ" 'ਸ਼ਿਵੀ' (ਵੇਖੋ : ਸ਼ਿਵੀ)

ਪੁਤ੍ਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਸੋ ਘੋੜਿਆਂ ਸਮੇਤ
ਮਾਧਵੀ ਨੂੰ ਗਾਲਵ ਦੈ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿਤਾ ।

` (ਵੇਖੋ : ਗਾਲਵ) । 'ਜਾਤਕ' ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੀ

ਉਸ਼ੀਨਰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁਤਰ ਸ਼ਿਵੀ ਦਾ ਵਰਨਣ,
ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਉਸ਼ੀਨਰ ਇਸੇ ਨਾਉ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ
ਰਾਜਾ ਸੀ, ਇਸ ਦੀ ਬੈਸਾਵਲੀ ਗਲਾਸਰੀ
(1,55) ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

(2) ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਇਕ ਜਾਤੀ ਜੋ
ਉਸ਼ੀਨਰ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਵਿਚੋ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸੇ
ਸੈਗਿਆ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਈ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ
ਜਾਤੀ ਗੈਧਾਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਮਗਰੋ”
ਇਹ -ਮਧਯ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਰ ਜਾ ਵਸੀ ।

(3) ਇਕ ਦੇਸ਼ ਜੋ ਗੈਧਾਰ ਦੇ ਨੋੜੇ ਸਥਿਤ
ਸੀ । ਪਾਣਿਨੀ ਨੇ ਅਸ਼ਟਧਿਆਈ ਦੇ ਸੂਤਰਾਂ
ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ” ਉਸ਼ੀਨਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਕੀਤਾ ਹੈ ।

(ਉ-12) ਉਹੜ-ਪੁਹੜ :
ਕਿਸੇ ਰੌਗ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਝਾੜ ਫੂਕ
ਜਾਂ ਟੂਣਾ ਟਪਾ ਕਰਨਾਂ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਰੋਗ `ਦੇਵੀ-ਦਿਉਤਿਆਂ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਅੜੇ ਚੈਦਰੀਆਂ
ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਖੋਰ ਕਾਰਨ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ
'ਸਿਆਣਿਆਂ' ਕੌਲ ਜਾਕੇ ਝਾੜ-ਫੂਕ ਜਾਂ ਕੋਈ
ਹੋਰ ਉਹੜ-ਪੁਹੜ ਕਰਵਾਣ ਨਾਲ ਵੀ ਰੋਗ ਦੂਰ
ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। (ਵੇਖੋ : ਸਿਆਣੇ)

(ਉ-13) ਉਕਰਾਂ :

. ਗੁੱਲੀ ਡੰਡੇ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋਵੇ”
ਧਿਰ ਵਾਰੋਂ ਵਾਰੀ ਡੰਡੇ ਉਤੇ ਗੁੱਲੀ ਉਛਾਲਦੇ
ਅਤੇ ਟੁੱਲਾਂ ਗਿਣਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ 1 ਜੇ ਗੁੱਲੀ ਹੇਠਾਂ

ਡਿੱਗ ਪਏ ਤਾਂ ਵਾਰੀ ਮੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ
ਖਿਡਾਰੀ ਸਭ ਤੋ ਵਧ ਉਕਰਾਂ ਕਰੇ ਉਹ ਮੀਰੀ-
ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। .

ਗੁੱਲੀ ਡੰਡੇ ਦੀ ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਪਿੱਤ
ਦੀ ਪਹਿਲ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਦੋਵੇ'
ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਆੜੀ ਉਕਰਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ
ਧਿਰ ਦੇ ਆੜੀ ਦੀਆਂ ਉਕਰਾਂ ਵਧੇਰੇ ਹੋਣ, ਉਹੋ
ਧਿਰ ਖੇਡ ਆਰੰਭ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

(ਉ-14) ਉਕੜ-ਦੁਕੜ :
_ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਇਕ ਟੱਪਾ
ਜੋ ਉਹ ਆੜੀ ਮਿਥਣ ਵੇਲੇ ਜਾਂ ਮੀਟੀ ਨਿਸਚਿਤ

ਕਰਨਲਈ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਪੂਰਾ ਟੱਪਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ

੨੨੨
` ਉਕੜ ਦੁਕੜ ਭੌਬਾ ਭੇਂ,
ਅੱਸੀ ਨੱਬੇ ਪੂਰਾ ਸੌ,
ਸੌ ਘਲੌਟਾ ਤਿੱਤਰ ਮੋਟਾ,
ਚਲ ਮਦਾਰੀ ਪੈਸਾ ਖੋਟਾ ।
ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਇਕ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਵੱਡਾ ਆਂੜੀ ਉਪਰਲੇ ਟੱਪੇ ਨੂੰ
ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਉਤੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਖੜੇ
ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਲ ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਸੈਕੇਤ
ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਖਿਡਾਰੀ ਉਤੇ ਅੰਤਲਾ/
ਸ਼ਬਦ 'ਖੋਟਾ' ਪੈਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਮੀਟੀ
ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਖਿਡਾਰੀ ਪੁੱਗਣ ਵੇਲੇ
ਵੀ ਇਹੋ ਟੱਪਾ ਵਰਤ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ
ਖਿਡਾਰੀ ਉਤੇ 'ਖੋਟਾ' ਸ਼ਬਦ ਪੈਦਾ ਹੈ, ਉਹ
ਜ ਵੇ ਪੁੱਗ ਗਿਆ । ਫਿਰ ਇਹ ਟੱਪਾ ਦ੍ਹਰਾ ਕੇ
ਦ੍ਜੇ ਆੜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੁੱਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜੋ ਬੱਚ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਅਣਪੁਗਿਆ ਰਹ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਉਸ ਸਿਰ ਮੀਟੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ
ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੈਡਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ
ਵੀ ਇਸੇ ਟੱਪੇ ਦੁਆਰਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾੋ
ਵਾਰੀ ਪੁਗਾ ਕੇ ਅੱਧੇ ਖਿਡਾਰੀ ਵਖ ਕਣ ਲਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਅੱਧੇ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਪੁੱਗਣਾ)
ਧਨ-ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਇਹ ਟੱਪਾ ਬੜਾ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਭੇਦ ਨਾਲ

'ਇਕੜ-ਦੁਕੜ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਉ-15) ਉਕਾਬ :.

ਇਕ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਪੰਛੀ; ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਜਾਰ
ਇਸ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਦੀ ਸਵਾਹ ਜਿਸ ਥਾਂ ਸੁਟੀ ਜਾਵੇ,
ਉਥੇ ਕਦੇ ਸੱਪ ਨਹੀ” ਆਉ'ਦਾਂ । ਪੁਰਾਣੇ
ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸੂਰਮੇ ਉਕਾਬ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜੜ ਕੇ ਇਸ ਨਿਸਚੇ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ

੧ 311011510੧03੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਮਾਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਤੀਰ ਦਾ ਵਾਰ ਕਦੇ

ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀ" ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਰ੍

ਟੂਣੇ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ । ਉਕਾਬ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲ)
ਪੰਛੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਹਥੋਂ“ ਨਹੀ“
ਨਿਕਲਣ ਦੇੱਦਾ । ਸੋ ਜਿਸ ਤੀਰ ਨਾਲ ਉਕਾਬ
ਦੇ ਖੰਭ ਲਗੇ ਹੋਣ ਉਸ ਦਾ ਵਾਰ ਵੀ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀ
ਜਾਂਦਾ ।

(6-16) ਇਆ
(1) ਰੁਦ੍ਰ ਜਾਂ ਉਸ
ਇਕ ਦਾ ਨ । (ਵੇ ਵੇਖੋ : ਰੁਦ੍ਰ
(2) ਇਕ ਅਸੁਰ ਜਿਸ ਦੇ ਪੁਤਰ ਦਾ ਨਾਂ
ਵਜ੍ਹਾ ਸੀ ।
(3) ਧ੍ਰਿਤਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਜਿਸਨੂੰ
ਭੀਮ ਨੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁਧ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਸੀ।
(4) ਮਨੂ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੂਦ ਤੀਵੀ' ਦੇ ਉਦਰ
ਤੋਂ ਕਸ਼ਤ੍ਰੀ ਦੀ ਔਲਾਦ; ਔਸ਼ਨਸ ਜਿਮ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ
ਸ਼ੂਦਰ ਤੀਵੀਂ” ਦੀ ਕ੍ਰੱਖੋ' ਜੈਮੇ' ਬਾਹਮਣ ਦੇ ਪੁਤ
ਨੂੰ ਉਗ੍ਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

(6-17) ਉਗ੍ਸੈਨ :

ਰ੍ ਨੰਦ ਵੈਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮਰਾਟ; ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ
ਨਾਨੇ ਦੇਵਕ ਦਾ ਭਰਾ ਅਤੇ ਕੌਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ।
ਉਗ੍ਰਸੈਨ ਦੇ ਨੌ ਪੁਤਰ ਅਤੇ ਪੰਜ ਧੀਆਂ ਸਨ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ' ਕੌਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਉਗ੍ਰਸੈਨ
ਮਥਰਾ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਦੇਵਕੀ ਨੂੰ ਧੀਆਂ ਵਾਂਗ
ਪਾਲਣ ਕਰਕੇ ਉਗ੍ਰਸੈਨ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਬੜਾ

-ਸਨੋਹ ਸੀ । ਕੌਸ ਨੇ ਉਗ੍ਰਸੈਨ ਨੂੰ ਗਦੀ ਤੋ ਉਤ/ਰ
ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਮਥਰਾ ਦਾ ਰਾਜ ਸੈਭਾਲ ਲਿਆ ਅਤੇ
ਦੇਵਕੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਵਾਸੂਦੇਵ ਨੂੰ ਉਗ੍ਰਸੈਨ
ਸਮੋਤ ਬੰਦੀ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿਤਾ । ਕ੍ਰਿਸਨ ਨੇ
ਦੇਵਕੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ' ਜਨੇਮ ਲਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ
ਮਾਮੇ ਕੇਸ ਨੂੰ ਮਾਰਕੇ ਮੁੜ ਚੈਗ੍ਰਸੈਨ ਨੂੰ ਮਥਰਾ
ਦੇ ਜ-ਸਿੰਘਾਸਨ ਉਤੇ ਬਿਠਾ ` ਵਿਤਾ ।
ਨ ਕਉ ਰਾਜ ਅਭੈ ਭਗਤਹਿ ਜਨ
ਦੀਓ ।” (ਸਵੈਯੇ ਮ: ਪਹਿਲੇ ਕੇ) । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਉਗ੍ਰਸੈਨ ਦੀ ਕਥਾ ਵਲ ਕਈ ਥਾਈ
ਗੈਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਕੈਸ)

(ਉ-18) ਉਗ੍ਰਚੈਂਡਾ :

ਕਾਲਕਾ ਪੁਰਾਣ (52-53 ਅਧਿਆਇ)
ਅਨੁਸਾਰ _ਚੌੱਸਠ ਜੋਗਣੀਆਂ _ਵਿਚੋ ਇਕ,
ਉਗ੍ਰਚੰਡਾ ਬੜੀ ਵਿਕਰਾਲ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਸੁਭਾਵ ਦੀ
ਹੈ । ਜੋਗਣੀਆਂ ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਦੀਆਂ
ਸਖੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਦਾ ਉਸ ਦੀ 'ਸੋਵਾ ਵਿਚ
-ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਜੋਗਣੀਆਂ)

911 5੩00੫ 1301 51101 1। ੬10੧੪

(ਉ-19) ਉਗ੍ਰਚੰਡੀ :

ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦ/ ਇਕ ਵਿਕਰਾਲ ਰੂਪ ।
ਦੱਖਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਯੱਗ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਉਮਾ ਨ ਨੂ
ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਨਹੀ” ਸੀ ਭੇਜਿਆ ।
ਉਮਾ ਨੇ ਇਸ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ
ਉਗ੍ਚੰਡੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਦੱਖਸ਼ ਦਾ ਯੱਗ ਭੋਗ
ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਸਾਕਤ ਮੱਤ ਵਾਲੇ ਸਾਵਣ ਵਦੀ
ਨੌਮੀ ਨੂੰ ਉਗ੍ਰਚੰਡੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉਗ੍ਰਚੰਡੀ ਦੇ ਅਠਾਰਾਂ ਹੱਥ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨੇ ।

(ਉ-20) ਉਗ੍ਤਪ :

ਇਕ ਪੌਰਣਿਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੋ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ
ਅਨਿੰਨ ਭਗਤ ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਘੋਰ ਤਪੱਸਿਆ
ਕਰ ਕੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੋਂ ਬਿਹ ਵਰ ਮੰਗਿਆ ਕਿ ਉਹ
ਅਗਲੇਂ ਜਨਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਮੇ ਵਿਚ
ਕਰੇ । ਫਲਸਰੂਪ ਉਗ੍ਰਤਪ ਦਾ ਜਨਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ
ਸਮੇ“ ਗੋਕਲ ਦੇ ਇਕ ਗੁਆਲੇ ਸੁਨੰਦ ਦੇ ਘਰ
ਕੈਨਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੋਪੀ
ਬਣ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਖ਼ੂਬ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਹੀ ਅੰਸ਼ਾ ਅਵਤਾਰ ਸੀ ।

(6-21) ਉਗ੍ਰਤਾਰਾ :

-ਭਗਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਇਕ ਨਾਉ। ਦੇਵੀ

ਦੀ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਕਥਾ ਇਸ
ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ --
ਰਾਖਸ਼ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਯੱਗ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਚੁਰਾ ਕੇ
ਦਿਗਪਾਲ ਬਣ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਖ
ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਲਗੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ
ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਦੇਵਤੇ ਮਾਂਤੋਗ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ
ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਰਲ ਕੇ
ਭਗਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕੀੜੀ । ਦੇਵੀ
ਪ੍ਰਸੈਨ ਹੋ ਕੇ ਮਾਤੰਗ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਪੜਨੀ ਦੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ । ਇਸ ਦੇਵੀ ਦੇ ਜਿਸਮ ਵਿਚੋ
ਇਕ ਦੈਵੀ ਜੋਤ ਉਦੈ ਹੋਈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸੁੰਭ
ਤੇ ਨਿਸੁੰਭ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਦਾ ਬੱਧ ਹੋਇਆ । ਉਗ੍ਰਤਾਰਾ
ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਬਾਹਵਾਂ ਸਨ । ਉਸ ਦਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ

_ ਅਤੇ ਗਲੋਂ ਵਿਚ ਮੂੰਡ ਮਾਲਾ ਸੀ । ਮਾਤੋਗ ਦੀ

ਪਤਨੀ ਹੌਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਮਾਤੌਗੀ ਵੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

(ਉ6-22) ਉੱਗਲ :

ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉੱਗਲਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾ ਦੀ
ਲੋਕਧਾਰਾ ਜੂੜ) ਹੋਈ ਹੈ । _ਸੈਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ
-ਵਿਚ ਹਹੇਕ ਉੱ'ਗਲ ਦੇ ਵਖੋ ਵਖਰੇ ਨਾਉ“ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ ਜੋ ਅੰਗੂਠੇ ਤੋ" ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਇਸ

ਇਕ_ ਵਾਰ ਸੁੰਭ ਅਤੇ ਨਿਸੁੰਭ

ਉਂਗਲ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ : ਅੰਗੁਸ਼ਠ, _ਤਰਜਨੀ, ਮੱਧਯਮਾ,
ਅਨਾਮਿਕਾ ਤੇ ਕਨਿਸ਼ਠਕਾਂ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਉੱਗਲਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮਵਾਰ ਅੰਗੂਠਾ, ਅਗਲੀ, ਵਿਚਲੀ,
ਪਿਛਲੀ ਤੇ ਚੀਚ) ਉ' ਗਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਲੋਕ-ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱ'ਗਲਾਂ ਅਸਮਾਨਤਾ
ਦੀਆਂ ਵਾਚਕ ਹਨ । ਅਖਾਣ ਹਨ -- 'ਪੀਜੇ
_ਉੱਗਲਾਂ ਬਰਾਬਰ . ਨਹੀਂ" ਹੁੰਦੀਆਂ; “ਉਂਗਲ
ਉੱਗਲ ਵੇਰਵਾ ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ ਵਿੱਥ', ਆਦਿ ।
ਉੱਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਇਕ ਲਘੂੂ-ਕਥਾ ਬੱਚੇ
ਇਉ” ਪਾਉ'ਦੇ ਹਨ : ਪਹਿਲੀ ਕਹਿੰਦੀ ਏ :
'ਆਓ ਕ੍ਰਝ ਖਾਈਏ'; ਦੂਜੀ ਕਹਿੰਦੀ ਏ : 'ਕਿਥੋ”
ਲਿਆਈਏ'; ਤੀਜੀ ਕਹਿੰਦੀ ਏ : 'ਉਧਾਰ-ਸੁਧਾਰ';
ਚੌਥੀ ਕਹਿੰਦੀ ਏ : 'ਕੌਣ ਮੁਕਾਸੀ'; ਅੰਗੂਠਾ
ਕਹਿੰਦਾ ਏ (ਠੁਠ ਵਿਖਾ ਕੇ) : 'ਮੈ' ਜੋ ਬੈਠਾ ਹਾਂ' ।
ਇਸ ਲਘੂ-ਕਥਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਡਿਆਂ ਦੇ
ਬੈਠਿਆਂ ਛੋਟਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀ' ।
ਹੱਥ ਦੀਆਂ'ਉੱਗਲਾਂ ਉਤੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ
ਦੇ ਕਈ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇ“
ਮੁੰਦਰੀਆਂ, ਛਾਪਾਂ, ਕਲੀਚੜੀਆਂ, ਛੱਲੇ ਆਦਿ ।
'ਛੱਲਾ ਮੇਰਾ ਕਿਸ ਘੜਿਆ ਮੇਰੀ ਉੱਗਲ ਕਰੇ'ਦੀ
ਪੀੜ ਵੇ' -- ਲੋਕ ਗੀਤ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ
ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਪ੍ਰੇਤ ਰੂਹਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਲਈ
ਕੁਸ਼ਾ ਪਾਹ ਦਾ ਛੱਲਾ 'ਬਣਾ ਕੇ ਉਂਗਲ ਵਿਚ ਪਾ
ਲੰ'ਦੇ ਸਨ, ਮਗਰੋ ਜਦੋਂ“ ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਯੂਗ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਕੁਸ਼ਾ ਘਾਹ ਦੀ ਥਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਹੇ ਅਤੇ
ਫਿਰ ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਛੱਲੇ ਨੇ ਮਲ ਲਈ ।
ਕਈ ਲੋਕ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਉੱ'ਗਲੀ ਵਿਚ
ਮੁੰਦਰੀ-ਛੱਲਾ ਨਹੀਂ" ਪਾਉ'ਦੇ । ਧਾਰਨਾ ਹੈਕਿ
ਇਸ ਉੱਗਲੀ ਵਿਚ ਮੁੰਦਰੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂ
ਸੱਪ ਡੰਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਗਨ ਦੀ ਮੁੰਦਰੀ 'ਪਿਛਲੀ'
ਅਥਵਾ ਅਨਾਮਿਕਾ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । - ਪਰ
ਪੋਠੌਹਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਗਨ ਦੀ ਮੁੰਦਰੀ ਜੋ 'ਕੌਵਾਰ
ਧੋਤੀ' ਨਾਲ ਆਉ'ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 'ਪੱਠੜੀ' ਦੇ ਨਾਂ
ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ, ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਉੱਗਲੀ ਵਿਚ ਹੀ
ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਵੇਖੋ : ਪੱਠੜ))-
ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉ'ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਗਹਿਣੇ
ਪਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਲੇ, ਬਿੱਛੂਏ
ਅਤੇ ਗੂਠੜੇ ਆਦਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਬਿੱਛ੍ਰਏ ਨੂ
ਪਹਿਨਣ ਨਾਲ, ਲੋਕ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੱਪ
'ਅਠੂਆਂ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀ ਢੁਕਦਾ । ਕਾਂਗੜੇ
ਵਿਚ ਪੈਰ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਉਤੇ 'ਫੁੱਲੂ' ਪਹਿਨਿਆਂ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉੱਗਲੀਆਂ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਜੇ ਕਿਸੇ
ਕੌਨਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਚੀਚੀ` ਉ'ਗਲੀ ਜ਼ਮੀਨ
ਨਾਲ ਛ੍ਰਹੋਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਸੁਹਾਗ

੧ 30 1੩120ਗ॥&01੩.0।॥

ਉਂਗਲ

ਨਹੀ' ਮਾਣਦੀ; ਜ ਕਿਸੇ ਕੈਨਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ
ਦੂਜੀ ਉ'ਗਲੀ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲੋ“ ਵਡੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ
ਉਹ ਪਤੀਬ੍ਤ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦ੍੍‌ਿੜ੍ਹ ਨਹੀ' ਹੁੰਦੀ ।
(ਵੇਖੋ : ਅੰਗੂਠਾ)

(ਉ-23) ਉ”ਗਲ ਸੌਦਾ :
ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਖ਼ਰੀਦਣ ਵੇਲੇ
ਦਲਾਲ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸੋਦਾ ਕਰ'ਉਣ ਲਈ)
ਗਪਤ ਢੋਗ ਨਾਲ ਉੱਗਲਾਂ ਦੇ ਸੋਕੇਤ ਵਰਤਦੇ
ਹਨ । ਕਈ ਵਰ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਦਲਾਲ ਆਪਣੇ
ਹੱਥ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਰੁਮਾਲ ਜਾਂ ਕਪੜੇ ਹੇਠ ਛੁਪਾ ਕੇ
ਸੈਕੇਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਦੋਹਾਂ
ਧਿਰਾਂ ਵਲ ਸਾਂਝਾ ਦਲਾਲ ਹੋਵੇ` ਤਾਂ ਉਹ
ਵਾਰੋਵਾਰੀ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਉੱਗਲ-
ਸੈਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਸੋਦਾ ਠਹਿਰਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ'ਰਾ ਹੱਥ
ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਭਾਵ ਇਕ ਹਜ਼ਰ
ਰੁਪਏ ਤੋ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਤਨੀ ਵਾਰ ਹੱਥ ਦਬਾਇਆ
ਜਾਵੇ ਉਤਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਰਪਿਆਂ ਵਲ ਸੌਕੇਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜੇ ਉੱਗਲਾਂ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ ਸੂਚਿਕ ਹਨ,
_ਅਰਥਾਤ ਇਕ ਉੱਗਲ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੀ।
ਉ'ਗਲੀ ਅੱਧੀ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਝੂਕਾ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਏ ਹੈ ! ਪਹਿਲੀ
ਉੱਗਲੀ ਦਾ ਪੋਟਾ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦਾ ਸੂਚਿਕ ਹੈ;
ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ, ਚੌਥੀ ਦਾ ਪੋਟਾ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਵੀਹ,
ਤੀਹ ਅਤੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਰੁਪਏ ਦਾ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ
ਦਲਾਲ ਦੋਹਾਂ ।ਧਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਉੱ'ਗਲਾਂ
ਦੁਆਰਾ ਸੌਦਾ ਠਹਿਰਾ ਲੈਦੇ, ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ
'ਉੱਗਲ ਸੋਦਾ' ਜਾਂ 'ਚੇਰ ਸੌਦਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(ਉ-24) ਉੱਗਲ ਬੁੰਝਣਾ :

ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ
ਬੱਚ' ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਪੰਜੇ ਉੱ'ਗਲਾਂ ਨੂੰ ਖੱਬੇ
ਹੱਥ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁਟ ਲੈਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਕੇਵਲ ਉਪਰਲੇ ਪੋਟੋ ਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ
ਹਨ । ਫਿਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵਿਚਕਾਰਲ)
ਉਗਲ ਲਭਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਲਭ
ਲਏ ਤਾਂ ਜਿਤ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਦੂਜਾ ਬੱਚ ਉਸੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਗਲ ਛੁਪਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖੇਡ ਆਮ ਤੌਰ
ਉਤੇ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਸੋਣ ਤੋ“ ਪਹਿਲਾਂ ਖੋਡੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ.।

(ਉ-25)-ਉਗ਼ਾਂ :

ਇਕ ਪੰਛੀ ਜੋ ਟਟੀਹਰੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਗੇ ਨਾਲ ਕਈ “ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਅਤੇ
ਮਨੌਤਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਮਾਝੇ ਦੇ. ਇਲਾਕੇ
ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਉਗਾ ਕਿਸੇ ਪਸੂ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬01੧੪

।

ਦੁਆਲੇ-ਸਤ ਚਕਰ ਕਟੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਸ਼ੂ ਛੋਤੀ
ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰੋਗ ਨੂੰ

_'ਉਗ੍ਰ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਉਪਾਅ

ਵਜੋ ਇਕ ਟੂਣਾ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :-- ਪਸ਼ੂ
ਦਾ ਮਾਲਕ ਅਲੱਫ਼ ਨੰਗਾ ਹੋ ਕੇ ਰੋਗੀ ਪਸ਼ੂ ਦੇ
ਦੁਆਲੇ, ਗੋਹੇ ਦੀ ਇਕ ਕਾਰ ਬਣਾਏ । ਫਿਰ
ਘਾਹ ਦੇ ਪੂਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗ/' ਕੇ ਅਤੇ ਹੱਥ
ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਕਾਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸਤ ਗੇੜੇ
ਕੱਢੇ । ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀ'ਦਾਰ, ਪਟਵਾਰੀ
ਸਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਨਾਉ” ਲੈ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਲਈ
ਦੁਹਾਈ ਪਾਏ ਤਾਂ ਸਾ ਪਸ਼ੂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ' ਨੰਦਾ ।
(ਗਲਾਸਰੀ. 1, 2 54) ਉਗੂ ਰੋਗ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ
ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਟੂਣਾ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ : ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਕਾਮਾ ਆਪਣੇ ਲਕ
ਦੁਆਲੇ ਚਮੜੇ ਦੀ ਪੇਟੀ ਬੈਨ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਸੁਕੇ
ਘਾਹ ਦਾ ਪੂਲਾ ਜਾਂ ਗੈਨੇਂ ਦੇ ਛਿੱਲੜਾਂ ਦਾ ਗੱਠਾ
ਫੜ ਕੇ ਮਿਸ਼ਾਲ ਵਾਂਗ ਅੱਗ ਦਾਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਫਿਰ ਉੱਸ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਫੜ ਕੇ ਪਸ਼ੂ ਦੁਆਲੇ
ਪੰਜ ਜਾਂ ਸਤ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਲੋਕ-ਚਿਕੱਤਸਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਗੇ ਦਾ ਮਾਸ
ਤਿਲੀ ਦੇ ਰੋਗ ਲਈ ਬੜਾ ਗੁਣਕਾਰੀ ਹੈ ।

(ਉ-26) ਉਚ :

ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਰਿਆਸਤ (ਪੱਛਮੀ ਪੰਜ'ਬ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਗਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ
ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਦਰ ਨਾਲ 'ਉੱਚ ਸ਼ਰੀਫ਼' ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ। ਇਹ ਨਗਰ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੋ" ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ
ਵਲ 38 ਕੁ ਮੀਲ ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਤਹਿਸੀਲ
ਅਹਿਮਦਪੁਰ ਵਿਚ ਸਤਲੂਜ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਕੋਢੇ ਉਤੇ
ਆਬਾਦ ਹੈ।

ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਸਟੇਟ ਗਜ਼ਟੀਅਰ (ਪੰਨਾ 385)
ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਨਗਰ ਰਾਜੇ ਹੋਡੀ ਨੇ ਵਸਾਟਿਆ
ਸੀ। ਉਸੇ ਨੇ ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਉ”
ਉਤੇਂ.'ਹੋਡ' ਰਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸਮੋ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ
ਹੋਇਆ 'ਹੋਜ', 'ਹੋਚ' ਅਤੇ ਫਿਰ “ਉੱਚ ਬਣ
ਗਿਆ।

ਜੇ ਇਹ ਰਵਾਇਤ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕ ਮੰਨ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਨਗਰ ਰਾਜਾ ਟਸਾਲ੍ੂ ਦੇ
ਵਸਿਆ । ਕਨਿੰਘਮ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਾ ਹੋਡੀ
ਇੰਡੋ-ਸਿਥੀਅਨ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕਹਿਰੋੜ ਦੀ
ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਾਕਾ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਵਾਗ ਡੋਰ
ਸੰਭਾਲ ਹੋਈ ਸੀ । ਭੱਟੀਆਂ ਨੇ ਰਾਜੇ ਸਾਲਵਾਹਨ
ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਾਕਾ ਕਬੀਲਿਆਂ ਉਪਰ ਵਿਜੈ
।ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਇਸੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ
'ਸਾਕਾ ਸੰਮਤ ਸ਼ੁਨੂ ਹੋਇਆ। ਕੌਨਿਘਮ ਅਨੁਸਾਰ
ਪਿਛੋ” ਜਦੋ . ਭੱਟੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਗਏ ਤਾਂ ਰਾਜੇ ਹੋਡੀ

ਨੋ ਸਿਆਲਕੋਟ ਉਤੇ ਮੁੜ ਅਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ
,ਕਰ ਲਿਆ । (ਵੇਖੋ : ਹੋਡੀ) ਕੌਨਿਘਮ ਅਨੁਸਾਰ
'ਉੱਚ' ਦਾ ਨਗਰ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿਚ
ਆਬਾਦ ਹੋਇਆ । ਰ

ਇਕ ਹੋਰ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਰੱਜੇ ਹੋਡੀ
ਦੇ ਸੂਬੇ 'ਚੁੱਚ' ਨੇ ਇਸ ਨਗਰ ਦੀ ਨੀ'ਹ ਰਖੀ ।
ਉਸ ਨੋ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਕ ਵਡੇ ਸਾਰੇ ਤਲਾਬ ਦੀ
ਖ਼ੁਦਾਈ ਕਰਵਾਈ । ਇਸ ਉਪਰੇਤ ਤਲਾਬ ਦੇ
ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਇਕ ਉੱਚੀ ਥੇਹ ਉਤੇ ਇਹ ਨਗਰ
ਵਸਾਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸਨੇ 'ਚੁੱਚ' ਰਖਿਆ ।
ਪਰ ਉੱਚੀ ਥੋਹ ਉਤੇ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਨਗਰ
ਦਾ ਨਾਂ 'ਉੱਚ' ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋ ਗਿਆ ।

'ਮਲਫ਼੍ਜ਼ਾਤ ਮੂਸਾ ਪਾਕ ਸ਼ਹੀਦ' ਅਨੁਸਾਰ
'ਉੱਚ' ਨਗਰ ਦੀ ਨੀ'ਹ 980 ਈਸਵੀ ਵਿਚ,
ਸੱਯਦ ਸ਼ਫ਼ੀ ਉੱਦੀਨ ਹਕਾਨੀ ਨੇ ਇਕ ਉੱਚੀ
ਥੇਹ ਉਤੇ ਰਖੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਦੋ" ਰਾਜੇ ਹੋਡੀ ਦੀ
ਥੇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੂਸਾ ਪਾਕ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ
ਮਜ਼ਾਰ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਸੱਯਦ

ਮੁਹੈਮਦ ਬੋਦਗੀ ਗੋਕ ਦੀ ਵੈਸ਼ “ਵਚੋ” ਸੀ, ਜਿਸਨੇ

ਉਚ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਕ ਹੋਰ ਨਗਰ 'ਉੱਚ ਜਿਲਾਨੀ'
ਦੀ ਨੀਹ ਰਖੀ ਸੀ ।

ਹਿੰਦੂ ਫਵ'ਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਚ ਦਾ
ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ ਦੇਵਗੜ੍ਹ ਸੀ । 1244 ਈਸਵੀ ਵਿਚ,
ਸ਼ੋਟ ਸ਼ਾਹ ਸੱਯਦ ਜਲਾਲ ਉੱਦੀਨ ਕੇਚੀ ਬੁਖ਼ਾਰੀ
ਨੇ ਇਖੋ' ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਿਓ ਸਿੰਘ ਉਤੇ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਵਾੜ ਵਲ ਨਠਾਂ ਦਿਤਾ ।
ਰਾਜੇ ਦੀ ਲੜਕੀ 'ਸੁੰਦਰ ਪਰੀ' ਬੜੀ ਸੋਹਣੀ,
ਸੁਘੜ ਅਤੇ ਸੁਸ਼ੀਲ ਸੀ । ਸੱਯਦ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ .
ਖ਼ੁਦ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਸੋ ਰਾਜ ਦੀ
ਵਾਗ ਡੋਰ 'ਸੁੰਦਰ ਪਰੀ' ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹ ਠਹੀ ।
'ਮੂੰਦਰ ਪਰੀ" ਨੇ ਸੱਯਦ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਉਤੇ ਵਿਕ
ਉੱਚੀ ਥੇਹ ਉਪਰ ਇੱਕ ਕਿਲੋ ਦੀ ਨੀਹ ਰਖੀ ।
ਮਗਰੋ” ਇਹੋ ਕਿਲਾ 'ਉੱੱਚ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੋਇਆ । ਟਿਹ ਕਿਲਾ ਜਿਸ ਥਾਂ ਬਣਾਇਆ
ਗਿਆ, ਉਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਹੁਣ 'ਉੱਚ ਬੁਖ਼ਾਰੀ'
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਉੱਚ ਤਿੰਨ ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ
ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨੋ ਨਗਰ -- ਉੱਚ ਬੁਖ਼ਾਹੀ,
ਉੱਚ ਜਿਲਾਨੀ ਅਤੇ ਉੱਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋ”

` ਥੋੜੀ ਬੋੜ ਵਿੱਥ ਉਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਚਰਲਸ

ਮੈਸਨ ਅਨ੍ਸਾਰ ਉੱਚ ਦਾ ਨਗਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ
ਪ੍ਰਚੀਨਤਮ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚੋ” ਹੈ ।

ਇਸ ਨਗਰ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰਾਂ ਦੀਆਂ
ਕਈ ਗਦੀਆਂ ਹੁਣ ਤਕ ਚਲ ਟਹ)ਆਂ ਹਨ । ਇਥੇ
ਪੀਰ! ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਖ਼ਾਨਗਹਾਂ, ਤਕੀਏ ਅਤੇ
ਰੋਜੇ ਹਨ । ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਚੱਪਾ ਚੱਪਾ ਪੀਰਾਂ

੧ 311011510%੧013੮0।।

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਕਬਰਾਂ ਨਾਲ ਢਕਿਆ
ਹੋਇਆ ਹੈ । ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੀਰ ਹਨ :--
ਮਖ਼ਦੂਮ ਜਹਾਨੀਆਂ, ਮਖ਼ਦੂਮ ਰਾਜਨ ਕਟਾਲ,
ਸੱਯਦ ਜਲਾਲ ਉੱਦੀਨ ਬੁਖ਼ਾਰੀ ।

(6-27) ਉੱਚ ਦਾ ਪੀਰ :

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਕ ਉਪਾਧੀ ।
ਚਮਕੇਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਮਗਰੋ ਗੁਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ
ਠੁਝ ਦਿਨ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਵਿਚ ਰਹੇ । ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਛਾ ਕਰਦੀ ਜਦੋ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਇਥੋ” ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਹਰ
ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ “ਉੱਚ ਦੇ
ਪੀਰ' ਦਾ ਸਵਾਂਗ ਭਰਿਆ । ਨਬੀ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ
ਗ਼ਨ| ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਲਕੀ ਵਿਚ ਬਿਠਾ
ਲਿਆਂ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ
ਪੁੱਛਣ ਉਤੇ ਕਿ ਪਾਲਕੀ ਵਿਚ ਕੌਣ ਬ੍ਰਿਜਮਾਨ
ਹਨ, ਨਬ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਗ਼ਨੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ
ਪਾਲਕੀ ਵਿਚ “ਉੱਚ ਦੇ ਪੈਰ' ਹਨ। ਮੁਢ ਤੋ”
ਹੀ ਉੱਚ ਨਗਰ ਦੇ ਪੀਰਾਂ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ
ਬੜ' ਆਦਰ ਮਾਣ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸੋ ਮੁਗ਼ਲ
ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤੀ ਪੁਛ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਾ ਕੀਤੀ
ਅਤੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਅਗੇ ਜਾਣ ਦਿਤਾ । ਓਦੋਂ' ਤੋ”
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਉਪਾਧੀ ਜਗਤ-ਗੁਰੂ ਦੀ
ਬੋਧਿਕ ਹੈ ।

(ਉ-28) ਉੱਚਸ਼੍ਵਾ :

(ਸੈ: ਉਚੈਸ੍ਰਵਸ) ਇੰਦਰ ਦਾ ਚਿੱਟੇ ਰੋਗ ਦਾ
ਘੋੜਾ, ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਖੀਰ
ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਰਿੜਕਣ ਸਮੇ' ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ । ਇਹ
ਘੋੜਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਚੌਦਾਂ ਰਤਨਾਂ_ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ।
(ਵੇਖੋ : ਰਤਨ) ਉੱਚਸ਼੍ਵਾ ਦੇ ਕੌਸ਼ਗਤ. ਅਰਥ
ਹਨ -- ਉੱਚੇ ਕੈਨਾਂ ਵਾਲਾ ਇਹ ਘੋੜਾ ਸੱਤ=
ਮੂੰਹਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕੌਨ ਬੜੇ ਉੱਚੇ ਸਨ ।
ਉੱਚਸ਼੍ਵਾ ਘੋੜੇ ਨੂੰ 'ਉਚੈ” ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉੱਚਸ਼੍ਵਾ ਘੋੜੇ ਦਾ ਰੰਗ ਨੀਲੀ ਭਾ ਵਾਲਾ
ਚਿੱਟਾ ਸੀ । ਇਸ ਰੋਗ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ “ਨੀਲ” ਵੀ
_ਕਿਹਾਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਰੋਗ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ
ਪਾਵਨ ਸਮਝ ਕੇ, ਨਵੇ' ਬਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਤੋ”
ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ.ਰੌਗ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਛੁਹਾਂਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰਤਨ ਸੁਹੰਢਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨੀਲਾ ਘੋੜਾ ਸਿਖ
ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿਧਤਾ `ਰਖਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਇੰਦਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਘੋੜੇ ਉੱਚਸ਼੍ਰਵਾ
ਦਾ ਹੀ ਅਵਤ'ਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦਸਮ ਗੌਥ ਦੇ ਸ਼ਸਤਰਨਾਮੋ ਵਿਚ ਇੰਦਰ

$।] 5੩000 1801 51011] 61039

5

ਲਈ ਉੱਚ-ਸ਼੍ਵਾਇਸ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਵਰਤੀ ਗਏ

ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ --- ਉੱਚਸ਼ਵਾ ਦਾ

ਸਵਾਮੀ ।

(ਉ-29) ਉਚਾਟਨ :

ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਰੋਗੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ"
ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਵਾਰਣ ਕਰਨਾ । ਲੋਕ-
ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇ' ਜਾਂ
ਕਰੂਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਰੋਗ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਰਣ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਅਤੇ
ਟੂਣਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ
ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਜੋਗੀ ਉਚਾਟਨ ਦੇ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ

`.ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ

ਚੇਲਿਆਂ ਉਤੋਂ ਬੜਾ ਨਿਸਚਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਚੇਲੇ)

'(9-30) ਉੱਚੀ ਜ਼ਾਤ :

ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਕਈ ਜ਼ਾਤ-ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ
ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਧਾਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ
ਜਾਤੀ ਚਾਰ ਜ਼ਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ :---
ਬਰ ਹਮਣ, ਖੱਤਗੀ, ਵੈਸ਼, ਸ਼ੂਦਰ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ
ਬ'ਹਰੋ' ਆਏ ਅਨੇਕਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੌਕ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਸ ਗਏ । ਫਲਸਰੂਪ ਕੁਝ
ਨਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ - ਜੱਟ, ਰਾਜਪੂਤ ਆਦਿ ਹੋ'ਦ

`ਵਿਚ ਆਈਆਂ 1

ਜ਼ਾਤ-ਸ਼ੇਣੀ ਵੰਡ ਸਦਕਾ ਕ੍ਝ ਜਾਤੀਆਂ ”
ਉੱਚੀਆਂ ਅਥਵਾ ਪ੍ਰਥਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਗਿਣੀਆਂ
ਜਾਣ ਲਗੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨੀਵੀਆਂ । ਬਾਹਮਣ
ਪ੍੍‌ਹਿਤ ਹੌਣ ਕਰ ਕੇ ਸਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਗਿਣੇ
ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼, ਜੱਟ, ਰਾਜਪੂਤ ਆਦਿ
ਵੀਂ ਉੱਚੀਆਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ਹਨ, ਪਰ ਸ਼ੂਦਰ, ਚੂਹੜੇ,
ਨਾਈ, ਭੋਡ, ਬਰਵਾਲਾ ਆਦਿ ਨਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ
ਵਿਚ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ
ਬਾਹਮਣ ਅਤੇ_ ਖੱਤਰੀ ਆਦਿ ਜਨੋਊ ਪਹਿਨਣ
ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ 'ਦੁਜਨਮੇ' ਹਨ ਅਤੇ ਇਹੋ
ਸਭ ਤੋ' ਉੱਚੀਆਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਦੁਜਨਮੇ)

($-31) ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ :
ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਲਾਹਣੀ --
ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਢੇਰੀਆਂ,
ਹਾਇ ਹਾ ਸ਼ੀ'ਹ ਸਰ੍ਹੇ ਜਿਹਾ,
ਉਪਰ ਪਏ ਨੀ ਕੱਖ ।
ਉਧਰੋ” ਕੋਈ ਨਾ ਜਾਂਵਦਾ
ਇਧਰੋ” ਗਏ ਨੀ” ਲੱਖ ।
ਇਸੇ ਰੂਪ, ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ
ਅਲਾਹਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਅਲਾਹਣੀ)

ਉਜਾਪਨ

(ਓ-32) ਉਚੈ :

ਇੰਦਰ ਦਾ ਸਫ਼ੈਦ ਰੰਗ ਦਾ ਘੋੜਾ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ
ਮੱਥਣ ਵੇਲੇ ਰਤਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ।
(ਵੇਖੋ : ਉਚਸ਼ਰਵਾ) __

- (6-33) ਉਛਾਲੀ :

ਲੌਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ
ਖਾਂਦਿਆਂ ਜੇ ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਟ ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਹੀ ਪੋਟ
ਵਿਚ ਲੰਘ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਪੱਚਦਾ ਨਹੀ”
ਅਤੇ ਉਛਾਲੀ ਬਣ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਉ'ਦਾ
ਹੈ। ਉਛਾਲੀ ਵੇਲੋਂ ਜੇ ਪਿੱਠ ਨੂੰ ਠਕੋਰਿਆ ਜਾਵੇ
ੜਾਂ ਦੁਰਾਤਮਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਛਾਲੀ ਨਹੀ” ਆਉ'ਦੀ । . ਜੇ
ਨਵ=ਜੋਮੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਛਾਲੀ ਆਵੇ ਤਾਂ ਦੁਆਬੇ
ਵਿਚ ਜਿਸ ਥਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਔਲ ਦੱਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ
ਥਾਂ ਨੂੰ ਥਾਪੜ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਥਾਂ ਬਾਲ
ਵਜਾ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚਾ
ਨਰੋਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਔਲ)

(6-34) ਉਛਾੜ :
ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਖਫਣ ਵਿਚ ਲਪੇਟਣ ਮਗਰੋ”
ਉਪਰੋ' ਕੁਝ ਚਾਦਰਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ,
ਜੋ ਅੰਗ-ਸਾਕ ਭੇ'ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਦਰਾਂ
ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ 'ਉਛਾੜ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ
ਚ'ਦਰਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਕਪੜੇ ਦੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ
ਅਤੇ ਬਹੁਮੁਲੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੀਆਂ ਵੀ। ਕਈਆਂ ਉਤੇ
`ਰੇਸ਼ਮੀ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਸੈਦਰ ਕਢਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ
ਗਏ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਕੱਥਰ ਵਿਚ
ਲਿਟਾਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ 'ਉਛੜ' ਉਤਾਰ ਲਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਬਰ ਪੁਟਣ ਵਾਲੇ ਕਮੀ" ਕਮੀਣਾਂ
ਵਿਚ ਵਡ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(6-35) ਉਜਲਾ ਫੁੱਲ :

ਨਾਰੀਅਲ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ
ਨਾਰੀਅਲ ਵਿਚੋਂ' ਚਿੱਟਾ ਫੁੱਲ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ,
ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਉਜਲਾ ਫੁੱਲ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲੌਕ-
ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਖਾਣ ਨਾਲ
ਨਿਰਸੰਤਾਨ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਔਲਾਦ ਪੈਂਦਾ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਦੀ ਕੂਖੋ' ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਕੁੜੀਆਂ ਜੈਮਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹ ਵੀ ਜੇ 'ਉਜਲਾ
ਫੁੱਲ' ਖਾ ਲੈਣ ਤਾਂ ਲੜਕ' ਪੈਦਾ ਹੁੰਦ! ਹੈ। ਜਿਸ
ਨਾਰੀਅਲ ਵਿਚੋ 'ਉਜਲਾ ਫੁੱਲ ਨਿਕਲੇ ਉਸ ਨੂੰ
'ਭੰਢੂਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋਂ : ਝੰਡੂਲਾ)

(6-36) ਉਜਾਪਨ :
ਦਯਾਪਨ), ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤ ਜੋ

੧ 310 01800 6011)

____ ” ਤਮ ਪਲਲ--..- - ___ __ ___

ਉਜਾਪਨ

ਹਿੰਦੂ ਸੁਖੋ ਹੋਏ ਵਰਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਉਤੇ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਸਨਾਤਨੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂ ਜਦੋਂ” ਕਿਸੇ
ਇੱਛਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਵਰਤ ਸੁਖ ਲੈਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮਿਥੇ ਹੋਏ ਵਰਤ ਪੂਰੇ ਹੋ
ਜਾਣ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਦਿਹਾੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵਰਤ ਪੂਜ ਕੇ ਉਜਾਪਨ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਉਜਾਪਨ ਤੋ“ ਬਗ਼ੈਰ ਵਰਤ ਸੋਪੂਰਨ ਨਹੀਂ"
ਹੁੰਦਾ ।

ਉਜਾਪਨ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਉਸ_ ਦਿਨ ਕੁਝ

,ਨਹੀ' ਖਾਂਦਾ । ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਕਿਸੇ ਪਾਂਥੇ ਨੂੰ
੬੬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਘਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਗ੍ੱ ਠੇ ਦੀ

6

ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੇ' ਉਜੈਨ ਆਖਣਾ ਗੌਰਵ ਗੈਵਾ
ਬੈਠਾ 2੭

ਉਜੈਨ ਸੈਬੈਧੀ ਪ੍ਰਥਮ ਉਲੇਖ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ
ਪਾਲੀ ਗ੍ਰੌਥਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਕਾਲ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੋਲਾਂ ਮਹਾਂਜਨਪਦਾਂ
ਵਿਚੋ ਅਵੰਤੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ।
ਉਜੈਨ ਅਵੈਤੀ ਦੀ ਹੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।
, __ਸਕੌਦ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ ਦੈੱਤ ਆਪਣੇ
ਗੁਰੂ ਸ਼ੁਕਰ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਉਤੇ ਜਯੈਤ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ
ਦਾ ਘੜਾ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਤਾਂ ਇਸ ਖੋਹ-ਖੁਹਾਈ
ਵਿਚ ਚਾਰ ਅਸਥਾਨਾਂ ਉਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦ!

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਉਠਾਲੇ ਤੋ” ਭਾਵ ਸੋਗ ਵਿਚ ਸੱਥਰ
(ਜ਼ਿਮੀ') ਉਤੇ ਪਿਆਂ ਨੂੰ ਉਠਾਣਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂਆਂ
ਵਿਚ ਸੋਗ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਭੁੰਜੇ ਬੇਠਣ ਦਾ
ਰਿਵਾਜ ਹੈ । ਕੁਲ ਦੇ ਜੀਅ ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਵੀ ਭਏੰ
ਉਤੇ ਹੀ ਦਰੀ ਵਿਛਾ ਕੇ ਸੋੱਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹੀਂ
ਦਿਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾਂ ਕੋਈ ਜੀਅ ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਨਾ
ਤਾਂ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੌਦਾ ਹੈ। ਉਠਾਲੋਂ
ਵਾਲੋ ਦਿਨ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੀ ਅੰਤਮ ਰਸਮ ਮਗਰੋ”
ਘਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਥਰ ਤੋ" ਉਠਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮੰਜੀਆਂ ਉਤੇ ਉਠਣ ਬੈਠਣ ਅਤੇ _

` ਇਸ ਬਿਨਾਂ ਨਿਮਾਜ਼ ਕਬੂਲ ਨਹੀ"

ਅਤੇ ਨੌਂ“ ਗ੍ਰਹਿ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੋਮ ਡਿਗੀਆਂ

੨੨ ੩੮ ੨੨੨੨੩ ੨. ੩੨====== `= ੨੨੨੨੧੬-੨

ਉਜਾਪਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਮਗਰੋ”
ਇਸੇ ਚੌ'ਕ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਨ ਧਾਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਪਾਂਧੇ ਤੋ ਮੰਤਰ ਸੁਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ- ਨੌ" ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂੰਜਾ
ਮਗਰੋ' ਪਾਂਧੇ ਨੂੰ ਭੋਜਨੇ 'ਖਵਾ ਕੇ - ਦੱਖਣਾ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

'(6-37) ਉਛੂ :

(ਅਰਬੀ-ਵੁਜੂ) ਨਮਾਜ਼ ਪੰੜ੍ਹਨ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ
ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮ੍ਹੰਹ ਅਤੇ ਹੱਥ ਪੈਰ
ਆਦਿ ਧੋ ਕੇ ਪਵਿਤਰ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ।
ਨਿਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਉਜ੍ਹ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ,
ਪੈਦੀ ।
'ਉਠੁ ਫਰੀਦਾ ਉਜ੍ਹ ਸਾਜਿ ਸੂਬਹ ਨਿਵਾਜ ਗੁਜਾਰਿ'
(ਸਲੋਕ ਫ਼ਰੀਦ) ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਅਕੀਦੇ ਅਨੁਸਾਰ
ਜੇ ਕੋਈ' ਸ਼ਖ਼ਸ ਉਜ਼ੂ ਸਾਜੇ.ਬਿਨਾਂ ਪਲੀਤ ਅਵਸੁਥਾ
ਵਿਚ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹੇ ਤਾੰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉਤੇ
ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਵੁਜ਼ੂ)

(ਉ-38) ਉਜੋਨ :
ਮਾਲਵਾ' ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਰਾਜਧਾਨ], ਜਿਸ
ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ - ਨਾਉ“ 'ਉਜਯਿਨੀ' ਸੀ । ਉਜੈਨ

ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਤ ਪਵਿਤ੍ਰ ਪੁਰੀਆਂ ਵਿਚੋ” ਇਕ `

ਹੈ । ਇਥੇ ਮਹਾਂ ਕਾਲ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ
ਮੰਦਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਯਾੜ੍ਰਾ ਲਈ ਦੂਰੋ' ਦੂਰੋ ਯਾਤ੍ਰੀ
ਆਉਦੇ ਹਨ ।

-ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਪੂਰਬੀ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਉਜੈਨ
ਮਾਲਵਾ ਗਣਤੌਤ੍ਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ । ਇਥੋਂ' ਦੇ
ਰਾਜੇ ਵਿਕ੍ਰਮਾਦਿਤਯ ਨੇ 57 ਈਸਵੀ ਪੂਰਬੀ ਵਿਚ

ਸਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਜਿਤ੍ਹ ਕਰ ਕੇ ਇਕ ਸੈਮਤ ਚਲੂਇਆ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਬਿਕਰਮੀ ਸੈਮਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਵੇਖੋ : ਸੰਮਤ) ਰਾਜ' ਭੋਜ ਦੇ ਸਮੇ' ਉਜੈਨ ਅਤੇ
ਧਾਰਾ ਨਗਰੀ ਕਲਾ, ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ _ਸੈਸਕ੍ਰਿਤੀ

_ ਦਾ ਕੇ'ਦੌਰ ਸਨ, ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ-

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

ਦਿ ਇਕ ਅਸਥਾਨ 'ਉਜੈਨ

ਸੀ । ਬਾਭੀ ਤਿੰਨ ਨਗਰ ਹਰਿਦੁਆਰ, ਪ੍ਯਾਗ ਅਤੇ
ਨਾਸਿਕ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੌਹਾਂ ਅਸਥਾਨਾਂ ਉਤੇ ਵਾਰੋਂ
ਵਾਰੀ ਕੁੰਭ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਉਜੈਨ ਵਿਚ ਕੁੰਭ
ਦਾ ਮੇਲਾ ਉਢੋ' ਭਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ' ਸੂਰਜ, ਚੰਦ੍ਰਮਾ
ਅਤੇ ਬਿਰਹਸਪਤੀ ਤਿੰਨੋਂ“ ਗ੍ਰਹਿ ਅਮਾਵਸ ਦੇ ਦਿਨ
ਕੁੰਭ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਕੁੰਭ)

(6-39) ਉਠਾਅ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ :

ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਮਿਤ ਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ;

ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ

ਮੌਤ ਦੇ ਮਗਰੋ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਤੋਂ' ਲੈ ਕੇ ਚਾਲ੍ਹੀਵੇ'

ਦਿਨ`ਤਕ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨੇਮ ਨਾਲ, ਸੂਰਜ ਡੁਬਣ ਤੋ”
ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਫ਼ਕੀਰ ਨੂੰ ਦੌ ਤਾਅਮ (ਰੋਟੀਆਂ)
ਘਿਉ ਸ਼ਕਰ ਪਾ ਕੇ ਖਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ
'ਡ਼ਰੀਬ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਰੋਜ਼ ਤਾਅਮ ਦੇਣ ਦੀ
ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ' ਰਖਦੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਲ੍ਹ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ,
ਹਰ ਜ੍ਰਮੇ'ਰਾਤ ਨੂੰ, ਮਸੀਤ ਵਿਚ ਰੋਟੀਆਂ ਭੇਜਦੇ
ਹਨ। !ਨਸਚੇ ਅਨ੍ਸਾਰ ਇਸ ਤਅਮ ਦਾ ਸੁਆਬ
ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੋਟੀਆਂ ਨੂੰ
“ਉਠਾਅ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ" ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਉ-40) ਉਠਾਨ :

ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਵੇਲੇ ਢਾਡੀ ਪਉੜੀ ਨੂੰ
ਅਲਾਪਣ ਤੋ' ਪਹਿਲਾਂ, ਬੀਰ ਰਸ ਦਾ ਛੱਟਾ
ਧੂੜਨ ਲਈ ਕੁਝ ਛੰਦ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਧੁਨੀ ਵਿਚ
ਗਾਉ'ਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਠਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:
(6-41) ਉਠਾਲਾ :

ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ _ ਮਿ੍‌ਤਕ-ਸੈਸਕਾਰ ਨਾਲ
ਸੈਥੋਧਿਤੋਂ ਇਕ ਰਸਮ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਉਠਾਵਣੀ' ਵੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦੂ ਖੱਤਰੀ ਇਹ ਰਸਮ ਤੇਰ੍ਹਵੇ"
ਦਿਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋ ਇਹ ਰਸਮ
'ਤੇਹਰਵੇ'' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਜੱਟਾਂ
ਲਿਚ ਇਹ ਰਸਮ ਦਸਵੇ“ ਦਿਨ ਕੀਤੀ ਜਾਣ
ਕਰ ਕੇ 'ਦਸਾਹੀ' ਅਖਵਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਿਸਰਾਮ ਕਰਨ ਲਗਦੇ ਹਨ 1

ਇਸ ਰਸਮ ਟੂ 'ਫ੍ਹੜੀ ਛੰਡਣਾ' ਵੀ ਕਹਿ

ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉ” ਜੋ ਪ੍ਰਚਾਣ ਆਏ ਲੋਕਾਂ
ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ _ਜੋ _ਫੂਹੜੀਆਂ 'ਵਿਛ'ਈਆਂ
ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਇਸ ਦਿਨ ਚੁਕ ਦਿਤੀਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਕਿਰਿਆ)

.(6-42) ਉਠਾਵਣੀ :
ਮ੍ਰਿਤੂ-ਸੈਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸੈਬੈਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ ।
(ਵੇਖੋ : ਉਠਾਲਾ)

(ਉ-43) ਉਡੰਤ :

ਕੁਲੂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਪੇਟੀ ਵਿਚ, ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ
ਠਿਕਾਣੇ` ਲਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਵਿਧੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ
ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਟੋਟੋ ਟੋਟੇ ਕਰਕੇ,
ਉਸ ਨੂੰ ਆਸਮਾਨ ਵਲ ਸੁਟ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਮੁਰਦੇ
'ਦੀਆਂ ਬਿਖਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਬੋਟੀਆਂ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ
ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰਾਏ ਕਾਲੀ ਰਾਏ “ਰਚਿਤ
ਪੈਰ-ਇ-ਪੰਜਾਬ' ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਠਿਕਾਣੇ ਲਾਉਣ ਦੇ ਕਦੇ ਚਾਰ ਤਗੇਕੇ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਸਨ : ,ਪਹਿਲਾ ਉਡੌਤ; ਦੂਜਾ ਗਡੋਤ ਜਾਂ
ਡੁਬੋਤ; ਤੀਜਾ ਫ੍ਰਕੰਤ ਅਤੇ ਚੌਥ ਭੋਜੋਤ । ਪ੍ਰਾਣੀ
ਦੀ ਮੌਤ ਤੋ'. ਬਾਅਦ ਕੁਲ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਇਕ ਪੰਥੀ
ਖੋਲ੍ਹਦਾ, ਜੇ ਉਸ ਵਿਚੋ 'ਉਡੰਤ' ਦਾ ਹੁਕਮ
ਨਿਕਲੇ ਤਾਂ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨੂੰ
ਆਸਮਾਨ ਵਲ ਸੁਟ ਦੇਦੇ ਸਨ। 'ਗਡੌਤ` ਜਾਂ
'ਡਬੰਤ' ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਭੁਇੰ ਵਿਚ
ਦਬ ਦੇਦੇ ਜਾਂ ਨਦੀ ਵਿਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦੇਦੇ ਸਨ । ਜੇ
'ਫੂਕੰਤ' ਨਿਕਲੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੈਸਕਾਰ
ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜੇ 'ਭੋਜੇਤ' ਦਾ ਹੁਕਮ ਆਵੇ ਤਾਂ
ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਕਟ ਕੇ ਅੰਗਾਂ ਸਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖਾਣ ਲਈ
ਵੰਡ ਦੇ'ਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ 'ਉਡੰਤ' ਤੇ 'ਭੌਜੋਤ' ਦਾ
ਰਵਾਜ ਨਹੀ" ਰਿਹਾਂ ।

(ਉ-44) ਉਡਨ ਖਟੋਲਾ :
ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਲਪਿਤ ਬਿਬਾਣ ਜੋ ਅਕਾਸ਼

੧ 31101510੧03੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਵਿਚ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਡਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤ) ਰਖਦਾ
ਹੈ । ਪਰੀ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਡਨ ਖਟੋਲਿਆਂ ਦਾ
ਵਰਨਣ ਆਮ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਨਾਇਕ/
ਨਾਇਕਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਾਤਰ ਬੈਠ ਕੇ ਮੁਨ
ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਿਥੇ ਚਾਹੇ ਪਲਾਂ ਡਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪਹੰਚ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੇ

(ਓ-45) ਉੱਡੀ“ ਵੇ ਤਿਲ)ਅਰ ਕਾਗਾ :

ਢੋਲਕੀ ਉਤੇ ਗਾਇਆ ਜਾਂਣ ਵਾਲਾ ਇਕ
ਲੰਮਾ ਗੀਤ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਸੁਆਲਾਂ
ਜੁਆਬਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗਾਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਈ
ਵਾਰ, ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਉਤੇ .ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਪਤੀ
ਪਤਨੀ ਦਾ ਸਵਾਂਗ ਭਰਕੇ ਇਹ ਗੀਤ ਗਾਊਦੀਆਂ
ਹਨ । ਇਸ ਗੀਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਬੋਦ ਹਨ :--

“ਉੱਡੀ” ਵੇ ਤਿਲੀਅਰ ਕਾਗਾ,

ਲੰਮੀ“ ਲਾਈ” ਵੇ ਉਡਾਰ) ।

ਜਾ ਆਖੀਂ” ਮੇਰੇ ਮਾਹੀ ਨੂੰ,

ਗੌਰੀ ਕਿਉ” ਮਨੋ ਵਿਸਰ ।”

“ਗੋਰੀਏ ! ਨਾ ਅਸਾਂ ਵਿਸਰੀ,

ਨਾ ਈ ਕਦੇ ਵਿਸਾਰੀ ।

ਨ ਗੋਰੀਏ,

ਹਰਦੁਮ ਲਗਨੀ ਏ' ਪਿਆਰੀ ।”

ਇਸ ਗੀਤ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਬਦ ਬੜਾ ਪ੍ਰਹਸਧ

ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਰੂਪਾਂਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ :--
ਦਿਲ ਦਾ ਟ੍ਰਕੜਾ ਮੈ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਾਵਾਂ
ਨੈਣਾਂ ਦੇ ਕਜਲੋ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ।
_ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਚੀਚੀ ਮੈ” ਕਲਮ ਬਣਾਵਾਂ
ਰੋ ਰੋ ਹੰਝੂਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ 1

,(6-46) ਉਣਹੱਤ੍ਰਾ :

ਸੈਮਤ 1869 ਦਾ ਇਕ. ਭਿਆਨਕ ਕਾਲ,
ਜਿਸ ਦੀ ਯਾਦ ਹੁਣ ਤਕ ਲੌਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਉਤੇ
ਉੱਕਰੀ ਪਈ ਹੈ । ਉਦੋ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤਕ
ਲਗ'ਤਾਰ ਮੀ'ਹ ਨਹੀ ਸੀ ਪਿਆ ਅਤੇ ਅੰਨ=
ਸੈਕਟ ਕਾਰਣ ਲੌਕਾਂ ਨੇ ਜੈਗਲੀ ਬੂਟੀਆਂ ਅਤੇ
ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਦੇ ਪੱਤੋ ਖਾ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹੀ”
ਦਿਨੀ' ਕਈ ਭਿਆਨਕ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਫੈਲੀਆਂ ।

ਇਸੇ ਕਾਲ ਤੋ 'ਉਣਹੱਤੇੇ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਹੋਇਆ

ਮੁਹਾਵਰਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ
ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਜਮਤੀਲ ਸ਼ਖ਼ਸ ਤੋ ਹੈ। ਲੋਕੀ”
ਉਣਹੱਤ੍ਰਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਰਘੀ ਵੇਲੇ ਲੈਣਾ ਨਹਿਸ਼
ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ
ਉਣਹੱਤ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦਾ ਉਚ'ਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਰੋਟੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀ' ਹੁੰਦੀ ।

(ਉ-47) ਉਫਿੰਜਾ :

ਇਕ ਸੈਖਿਆ ਤਰੂੜ੍ਹੀ; ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ
ਪਾਵਨ ਅਗਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਣਿੰਜਾ ਹੈ ।
(ਵੇਖੋ : ਉਣਿੰਜਾ ਅਗਨੀਆਂ) ਮਾਰੂਤਾਂ ਦੀ ਸੋਖਿਆ
ਵੀ ਉਣਿੰਜਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਮਾਰੂਤ)

(੪-48) ਉਣਿੰਜਾ ਅਗਨੀਆਂ :

ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਵਨ ਅਗਨੀਆਂ ਦੀ
ਸੈਖਿਆ ਉਣਿੰਜਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਗਨੀਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ
ਦਿਤਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ
ਅਗਨੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਵਡਾ. ਪੁਤਰ ਸੀ, ਸ੍ਰਾਹਾ
ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ ਪਾਵਨ,

ਪਵਮਾਨ ਤੇ ਸ਼ੂਚੀ ਨਾਉ” ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁਤਰ ਜੈਮੇ'।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਅਗੋ' ਪੰਜਤਾਲ। ਪੁਤਰ ਪੈਦਾ
ਹੋਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਣਿੰਜਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ
ਤੋਂ ਉਣਿੰਜਾ ਪਵਿਤ੍ਰ ਅਗਨੀਆਂ ਹੋਦ ਵਿਚ
ਆਈਆਂ। `
(ਉ-49) ਉਣੌਤ :

(ਸੈ: ਉਪਨਯਨ) ਜਨੇਊ ਪਹਿਨਣ _ਦੀ
ਰਸਮ, ਇਸ ਨੂੰ “ਭਦਣੁ ਉਣੇਤ" ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਉਪਨਯਨ)

(ਉ-50) .ਉਤਸ਼ਵ: _

ਆਨੰਦ ਦੇਣ ਵਾਲੋ ਕੌਮ; ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਅਵਸਰ ।
ਸਮਾਜਿਕ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਅਥਵ' ਧਾਰਮਿਕ ਖ਼ੁਸ਼ੀ
ਦੇ ਅਵਸਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਰੇ ਲੋਕ ਰਲ ਮਿਲ
ਕੇ ਮਨਾਉਣ । ਭਾਈਚਾਰਕ ਉਤਸ਼ਵ ਬੱਚੇ ਦਾ
ਜਨਮ, ਸਗਾਈ, ਵਿਆਹ, .ਮਕਾਨ ਦੀ ਚੱਠ

ਆਦਿ ਦੇ ਮੰਗਲਮਈ ਅਵਸਰ ਹਨ, ਜਦੋਂ '

ਬਰਾਦਰੀ ਨੂੰ ਸਦ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਸਾਮਹਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਅਵਸਰ ਬਸੰਤ,
ਲੋਹੜੀ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਆਦਿ ਸਮੋ" ਸਾਰੀ
ਜਾਤੀ ਸਾਮੂਹਿਕ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਮੋਲੇਂ ਮਨਾਉ'ਦੀ ਹੈ ।
ਧਾਰਮਿਕ ਉਤਸ਼ਵ ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ-ਪੀਰ ਫ਼ਕੀਰ ਦੇ
ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿੱਥਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੋਬੇਧਿਤ
ਪੁਰਬ ਹਨ, ਜਿਵੇ' ਉਰਸ, ਗੁਰਪੁਰਬ, ਰਾਮਨੌਮੀ
ਆਦਿ, ਜਦੋ” ਕਿਸੇ ਇਕ ਸੰਪਰਦਾਇ ਦੇ ਲੌਕ
ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਪੀਰ ਅਤੇ ਅਵਤਾਰ
ਵਿਚ ਆਸਥਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

._ਉਂਤਸ਼ਵ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਮੁਢ ਕਦੀਮ
ਤੋ ਹੀ ਚਲ] ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਆਦਿਮ ਮਾਨਵ
ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਮੌਕਿਆਂ ਉਤੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ

ਰ ਪ੍ਰਸੈਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ
5। 5੩੧90੫ 13010 5110।1। ੬409

ਨਾਲ ਉਤਸ਼ਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਏ । ਸਾਡੇ
ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਤਸ਼ਵ ਰੁਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ
ਹਨ ।

(ਓ-51) ਉਤਸ਼ਵ-ਗੀਤ :

ਉਹ ਲੋਕ=ਗੀਤ ਜੌ ਕਿਸੇ ਉਤਸ਼ਵ ਨਾਲ
ਸੈਬਧਿਤ ਹੋਣੁ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਉਤਸ਼ਵ
ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੀਤ ਨਿਸਚਿਤ ਹਨ। ਜਨਮ,
ਕੁੜਮਾਈ, ਵਿਆਹ ਆਦਿ ਸੈਂਸਕਾਰਾਂ ਸਮੇ' ਵਖੋ
ਵਖਰੇ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ।
ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਜੈਮਣ ਵੇਲੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ;
ਕੰਨਿਆਂ ਦੋ ਵਿਆਹ ਉਤੇ ਸੁਹਾਗ; ਮੁੰਡੇ ਦੇ
ਵਿਆਹ ਸਮੇ ਘੋੜੀਆਂ ਅਤੇ ਮੌਤ ਵੇਲੋਂ
ਅਲਾਹਣੀਆਂ । ਬਸੈਤ, ਲੋਹੜੀ, ਵਿਸਾਖੀ ਅਤੇ
ਤੀਹਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਉਤਜ਼ਵਾਂ ਉਤੇ ਵਖੋ ਵਖਰੇ ਕਾਵਿ-
ਰੂਪ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਉਤਸ਼ਵ
ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਲੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਤੀਹਾਂ
ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਹੈ, ,ਪਰ
ਲੋਹੜੀ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ _ਹਾਸ-ਵਿਨੌਦ .ਤੇ
ਮਸ਼ਕਰੀ । ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ
ਗਭਰੂਆਂ ਦਾ ਹਉ” ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਰਮ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਬਸੈਤ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀ' ਰੁੱਤ ਦੀ ਨੁਹਾਰ
ਝਲਕਾਰੇ ਮਾਰਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਉਤਸ਼ਵ ਦਾ ਵਖੋ
ਵਖਰਾ ਰਗ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੋ ਹਰ
ਉਤਸ਼ਵ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਵਖੋ ਵਖਰੀ
ਭਾਵਨਾ ਕੌਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।` ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਦਾ
ਵਰਨਣ ਸੰਬੋਧਿਤ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਵਾਂ ਦੇ
ਅਧੀਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

(ਉ-52) ਉਤਕਲ : .

(1) ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਦਸਾਂ ਗੋਤਾਂ ਵਿਚੋ'
ਇਕ; ਇਹ ਸਾਰੇ ਗੌੜ ਬਹਮਣ ਅਖਵਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ਵੇਖੋ : ਬਾਹਮਣ) _

(2) ਇਕ ਪੌਰਾਣਿਕ ਰਾਜਾ ਜੋ ਸੁਦਯੁਮਨ
ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਉਤਕਲ (ਉੜੀਸਾ)
ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

(ਉ-53) ਉਤੈਗ :

(1) ਮਤੋਜ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਚੇਲਾ । ਮਤੈਗ ਨੇ
ਉਤੌਗ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤੇ੍‌ਤਾ ਯੁਗ
ਵਿਚ, ਓਦੋ“ ਤਕ ਤੱਪ ਵਿਚ ਲੀਨ ਰਹੇ ਜਦੋਂ
ਤਕ ਉਸਨੂੰ ਰਾਮਚੇਦਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ ।
ਸੋ, ਉਤੌਗ ਦੰਡਕ ਬਣ ਵਿਚ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ
ਲੱਗ । ਉਥੇ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ
ਹੋਏ । ਉਤੰਗ ਗੁਰੂ ਭਗਤੀ ਲਈ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸੀ ।

(2) ਗੌਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਇਕ ਚੇਲਾ; ਗੌਤਮ

੧ 31101ਗ510੧%03੮0।।

ਉਤੰਗ

ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੰਨਿਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਇਸੇ ਨਾਲ

ਕੀਤਾਸੀ।

(3) ਵੇਦਮੁਨੀ ਦਾ ਇਕ ਚੇਲਾ ਜੋ ਆਪਣੇ
ਗੁਰੂ ਦਾ ਪਰਮ ਭਗਤ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋ“ ਵੇਦ
ਮੁਨੀ ਕਿਧਰੇ ਬਾਹਰ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਗ਼ੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ- ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ
ਉਤੌਗ ਨਾਲ ਕ'ਮ ਚੇਸ਼ਟਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਦੀ
ਇਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਤੌਗ ਨੋ ਸਾਫ਼
.ਇਨਕਾਂਰ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਇਸੇ ਉਤੰਗ ਨੇ ਜਨਮੇਜਯ
ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤੱਕਸ਼ ਦਾ ਸੈਘਾਰ ਕਰਨ ਦੀ
ਪ੍ਰ੍‌ਰਣਾ ਦਿਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋ ਸਰਪ-ਯੱਗ
ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ।

(ਉ-54) ਉਤਣੁੰ :

ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋ ਕਿਰਮ ਜੋ ਗੁਦਾ ਦੇ ਅੰਦਰ
ਜਲਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਮੂੰਣੇ ਵੀ
,ਆਖਦੋਂ ਹਨ । ਉੜਣ੍ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂ ਬੜਾ ਤੇਗ

ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ

ਟੂਣਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :- ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮੌਲੀ ਦੇ ਧਾਗੇ ਤੋ“
ਟਪਾ ਕੇ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਗੋਢ ਪਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਫਿਰ ਉਹ ਧਾਗਾ ਰੋਗੀ ਦੀ ਵੀਣੀ ਉਤੇ ਬੈਲ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ
ਉਤਣ੍ਹੈ ਨਹੀ ਲੜਦੇ ।

(ਉ-55) ਉੜੱਥ :

ਅੰਗ੍ਰਿਸ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਇਕ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਜੌ ਅੰਗਿਰਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ
ਵਿਆਹ ਸੌਮ ਦੀ ਸਪੁਤ੍ਰੀ ਭੱਦਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜੌ
ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ, ਸੂਝਵਾਨ ਤੋਂ ਸੁਸ਼ੀਲ ਲੜਕੀ ਸੀ ।
ਵਰੁਣ ਦੇਵਤ' ਜੋ ਭੱਦ੍ਹਾ ਉਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋ ਹੀ
ਮੌਹਤ-ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਉਤੱਥ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚੋ ਚਰਾ
` ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ।. ਭੱਦਹਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
ਨਾਲ ਉਤੱਥ ਨੇ ਨਾਰਦ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਵਰੁਣ ਕੌਲ
ਭੇਜਿਆ, ਪਰ ਵਰੁਣ ਨੇ ਭੱਦਾ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਨ
ਤੋ“ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਉਤੱਥ ਨੇ ਕਰੋਧ
ਵਿਚ ਆ ਕੇਂ ਸਾਰਾ ਸਮੁੰਦਰ ਪੀ ਲਿਆ । ਵਰੁਣ ਨੇ
ਫਿਰ ਵੀ ਭੱਦਾ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਅਖ਼ੀਰ,
ਉਤੱਥ ਨੇ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਸ ਚੂਸ ਲਿਆ ।
ਜਦੋ" ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕ ਤੁਪਕਾ ਵੀ

ਨਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਝੌ.ਗਈ ਅਤੇ

ਜੀਵ-ਜੇਤ੍ਹ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਵਰੁਣ ਖ਼ਦ
'ਉਤੱਥ ਕੋਲ ਭੱਦਾ ਨੂੰ ਮੋੜਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚਿਆ ।
ਭੱਦ੍ਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਉਤੱਥ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸੰਨ
ਹੋਇਆ । ਫਲਸਰੂਪ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਮੁੜ
ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਮੋੜ _ਢਿਡਾ । ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਸਮੁੰਦਰ
ਨਝਾ ਪਾਣੀ ਖਾਰਾ ਹੋਣ ਦਾ ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

8

ਉਤੱਥ ਨੇ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਮੁੜ ਮੂਤਰ ਦੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਕਢਿ ਆ ਸੀ ।

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉੜੱਥ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤੋ”
ਰਤਾ ਭਿੰਨ ਕਥਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ
ਉਤੱਥ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਂ 'ਮਮਤਾ' ਸ1।
(ਵੇਖੋ : ਮਮਤਾ)

(ਓ-56) ਉਤਪਤੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ :

ਸੈਜਾਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਅਨੇਕਾਂ ਰੌਚਕ ਕਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮੂਲ
ਵਿਚ _ ਲੌਕ-ਮਨ ਦੀਆਂ _ਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ
ਅਭਿਵਿਅਕਤੀਆਂ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਕਥਾ ਵਿਚ
ਬ੍ਰਹਮਾ ਤੋ" ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ
ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੋ । ਰਿਗ ਵੇਦ ਅਤੇ
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਬਾਰੇ
ਵਿਚਾਰ ਇਕਸਾਰ ਨਹੀ“ ਮਿਲਦੇ । ਰਿਗ ਵੇਦ
ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰਿਚਾਂ ਵਿਚ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕੁਝ
ਰਿਚਾਂ ਵਿਚ ਵਰੁਣ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਸਿਰਜਨਹਾਰ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਕ ਰਿਚ ਅਨੁਸਾਰ
ਅਗਨੀ, ਇੰਦਰ ਅਤੇ ਮਾਰੂਤ ਤਿੰਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ
ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨ ਹੋਈ ।

ਪੁਰਸ਼ ਸੂਕਤ ਅਨਸਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਯੱਗ

`ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਰਾਟ ਆਕਾਰ ਦੇ ਦੈਤ ਦੀ ਬਲੀ

ਦਿਤੀ । ਇਸੇ ਦੈ'ਤ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋ“ ਧਰਤੀ ਅਤੇ
ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ । ਢੈ'ਤ ਦਾ ਉਪਰਲਾ
ਧੜ ਆਕਾਸ਼ ਬਣਿਆ, ਪੈਰ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਨਾਭੀ
ਪੌਣ ਬਣੀ । ਇਸੇ ਰਿਚ ਅਨੁਸਾਰ ਦੈਤ ਦੇ
ਹਿਰਦੇ ਵਿਚੋ“ ਚੈਨ, ਅੱਖ. ਵਿਚੋ" ਸੂਰਜ, ਮੂੰਹ
ਵਿਚੋਂ ਇੰਦੌਰ ਤੇ ਅਗਨੀ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹ
ਵਿਚੋਂ ਪੌਣ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ । ਚਾਰੇ ਜਾਤੀਆਂ
ਵੀ ਇਸੇ ਦੈਤ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਤੋ“ ਉਤਪੰਨ
ਹੋਈਆਂ : ਮੂੰਹ ਵਿਚੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਬਾਹਵਾਂ ਵਿਚੋਂ”
ਖੱਤਰੀ, ਪੱਟਾਂ ਵਿਚੋ' ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚੋ ਸ਼ੂਦਰ
ਉਪਜੇ । ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ
ਨੇ 'ਭ੍ਰ' ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਅਤੇ 'ਭੁਵ:' ਕਿਹਾ
ਤਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ।

ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ
ਉਤਪਤੀ ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਆੱਡੇ ਤੋ” ਹੋਦੀ ।
ਪਰਜਾਪਤੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਸੱਤਹ ਉੜੇ ਤਰਦੇ ਇਕ
ਅੰਡੇ ਉਪਰ ਇਕ ਹਜ਼'ਰ ਸਾਲ ਤਕ ਸਮਾਧੀ
ਲਗਈ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ । ਸਮਾਧੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ
ਵਿਚ ਪਰਜਾਪਤੀ ਦੀ ਨਾਭੀ ਵਿਚੋ ਇਕ ਨੂਰੀ
ਕੰਵਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਆਭਾ ਸਹੈਸ੍ਹ
ਸੂਰਜਾਂ ਜਿਤਨੀ ਸੀ । ਇਹ ਕੰਵਲ ਫੁਲ ਇਤਨਾ
ਵਿਰਾਟ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ

_ਜੀਵ-ਜੈੜ੍ਹ ਸਮਾ ਸਕਦੇ ਸਨ । -ਇਸੇ ਕੈਵਲ ਫੁਲ

੧

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਵਿਚੋ ਬ੍ਰਹਮਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਗੋਂ"
ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰ ਕੇ ਹਰੇਕ ਜੂਨੀ ਨੂੰ
ਨਾਉ” ਅਤੋਂ ਰੂਪ ਦਿਤਾ । ਬ੍ਹਮਾ ਨੇ ਸਭ ਤੋ”
ਪਹਿਲਾਂ ਸਤੌਗੁਣ ਵਾਲੇਂ ਜੀਵ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੇ ਜੌ
ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ । ਫਿਰ ਉਸ ਆਪਣੀ
ਕੁਲ ਤੌ ਅਸੁਰ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਧਰਤ) ਉਤਪੰਨ
ਕੀਤੀ । ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਤੋ” ਅਪੁੱਛਰਾਂ ਪੈਦਾ
ਹੋਈਆਂ ।
ਤੈਤਿਰਯ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ
ਪ੍ਜਾਪਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੀ
: ਇਛਾ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਨਾਲ ਇਕ
ਰਸ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਸਾਂ ਵਿਚ ਵਿਰਾਟ
ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਂਦਾ ਹੋ ਗਈ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਸਾਂ
.(ਅਸ) ਤੋ" ਅਸੂਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ।` ਫੋਰ . ਪਿਤਰ
ਰਚੇ, ਫਿਰ ਮਾਨਵ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ । ਉਦੋ
ਤਕ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਦ ਉਸ ਨੇ ਦੇਵਤੇ
ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ । ਦੇਵਤੇ ਪ੍ਰਕ਼ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ
ਕਰ ਕੇ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ
ਸੁਆਮੀ ਬਣੇ ।
ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਚ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ
ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਤੋ“ ਹੋਈ ਦਸੀ ਗਈ ਹੈ। ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ
ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ੁਦ
ਫੈਤਪੰਨ ਹੋਇਆ । ਫਿਰ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂ, ਆਤਮਾ ਤੋ ਲੌਕ ਸਵਾਸਾਂ ਤੋ
ਬਲਦ, ਕੰਨਾਂ ਤੋ' ਮੱਝਾਂ, ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ' ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਧੁੰਨੀ
ਤੋ" ਬਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਜੂਨਾਂ ਪੈਦਾ
ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ
ਥਾਂ ਸੈਸਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ
ਲਿਖੀ ਹੈ :-- ਪੁਰਸ਼ ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਸੀ ।
ਤ੍ਰੈਸ ਨੇ ਸਾਥੀ ਦੀ ਇਛਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦੋ ਖੰਡ
ਭਰ ਲਏ -- ਇਕ ਨਰ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮਾਦਾ ।.
ਮਾਦਾ ਨੇ ਭੋਗ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਗਊ ਦਾ ਰੂਪ
ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਨਰ ਨੇ ਸਾਨ੍ਹ ਦਾ ਰੂਪ
ਧਾਰ ਕੇ ਉਸ ਤੋ“ ਗਊਆਂ ਪੈਂਦਾ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਮ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਦਾ ਕਰਮਵਾਰ ਘੋੜੀ, ਖੋਤੀ, ਬਕਰ!,
ਹਿਰਣੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ
ਗਈ । ਨਰ ਨੇ ਵੀ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਘੋੜਾ, ਖੋਤਾ,
ਬਕਰਾ, ਹਿਰਣ ਆਦਿ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ
ਉਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਜੀਵ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੇ । ਪਰਜਾਪਤੀ
ਨੇ ਅਖ਼ੀਰ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰਲੇ ਸਵਾਸਾਂ` ਵਿਚੋ”
ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਹੇਠਲੋ ਸਵਾਸਾਂ ਵਿਚੋ' ਆਦਮੀ ਪੈਦਾ
ਕੀਤੋ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ
ਹੋਈ ।
ਰਾਮਾਇਣ ਵਿਚ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ
ਇਉ” ਲਿਖਿਆ ਹੈ : ਪਹਿਲਾਂ ਸਭ ਥਾਂ ਪਾਣੀ ਹੀ
[ਪਾਣੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ“ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਿਰਜੀ

੧ 311011510੧013੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਗਈ । ਮਗਰੋ” ਸਵੋ-ਭੂ ਬ੍ਰਹਮਾ ਹੋਰ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਸਮੇਤ ਉਪਜਿਆ ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਵਰਹਾ ਦਾ ਰੂਪ
ਧਾਰਕੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚੋ ਬਾਹਰ ਕਢਿਆ ।
ਫਿਤ ਉਸ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰੇਂ _ਅਤੇ _ ਰਿਸ਼ੀਆਂ
ਸਮੌਤ ਸ'ਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ
ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਹਰੇਕ ਵਸਤੂ ਦੀ ਉਤਪਤ) ਨਾਰਾਇਣ
ਤੋ ਹੋਈ । ਇਥੋ ਤਕ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ
ਵਿਚੋ“ ਅਤੇ ਵੇਦ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਵਿਚੋ' ਉਪਜੇ । ਜੀਭ
ਤੋ' ਅੰਮਿ੍‌ਤ; ਨੱਕ ਤੋ' ਆਕਾਸ਼; ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ
ਪੁਤਲੀਆਂ ਤੇ ਆਸਮਾਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ; ਕੰਨਾਂ ਤੋ
ਤੀਰਥ ਅਸਥ ਨ; ਵਾਲਾਂ ਤੋ ਬੱਦਲ ਅਤੇਂ ਮੀ'ਹ
ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਦਾਹੜੀ ਵਿਚੋ ਬਿਜਲੀ ਦੀ
_ਚਿਲਕੌਰ, ਨਹੁੰਆਂ ਵਿਚੋਂ“ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ
ਵਿਚੋ' ਪਹਾੜ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਆਦਿਮ-ਜਲ ਉਤੇ
ਨਾਰਾਇਣ ਕਈ ਯੁਗ ਬਰੋਂਟੇ ਦੇ ਪੱਤੇ ਉਤੇ
ਲੋਟਿਆ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਦਾ ਅੰਗੂਠ' ਚੂਸਦਾ ਰਿਹਾ ।
ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ.
ਕਥ' ਅਨਸਰ ਆਦਿਮ-ਜਲ ਅਥਵਾ ਨਾਰਾਂ
ਸ੍ਰਿਕਟੀ `ਰਚਨਾ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋੱਦ ਵਿਚ
[ਆਇਆਂ ।
ਇਸੇ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਲਿਖਿਆ
ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸਹਸ ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਵਾਲੋਂ
ਕੰਵਲ ਫੂਲ ਤੋਂ' ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ
ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਮੁਨੀਆਂ --
_ਸਨਕ, ਸਨੰਦ, ਸਨਾਤਨ ਤੇ ਸਨੰਤ ਕ੍ਰਮਾਰ ਦੀ
ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਇਹ ਚਾਰੇ ਮੁਨੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ
ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤਪੱਸਿਆ ਵਿਚ ਰੁਝ
ਗਏ ਅਤੇ ਵਾਸੂਦੇਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।

ਇਹ ਵੇਖ ਬ੍ਹਮਾ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆਂ ਗਿਆ। -

ਫਲਸਰੂਪ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਰੁਦਰ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਜਨਮ
ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਦਾ ਸਾਰਾ
ਕੌਮ ਮੁਕੌਮਲ ਕੀਤਾ ।

ਮੰਨੂ ਸਿਮਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਜਾਪਤੀ ਦੇ
ਮਨ ਵਿਚ ਸੈਤਾਰ ਨੂੰ ਰਚਣ ਦੀ ਇਛਾ ਜਾਗੀ ।
ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਜਾਪਤੀ ਨੇ ਪਾਣੀ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ,
ਫਿਰ ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਬੀਜ ਸੁਟਿਆ। ਇਹ ਬੀਜ
ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੇ ਅੰਡੇ ਦ' ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ
ਜੋ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਚਮਕਣ ਲੱਗਾ । ਇਸੇ ਬੀਜ
` ਵਿਚੋਂ ਪਰਜਾਂਪਤੀ ਖ਼ੁਦ ਬ੍ਹਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਪੌਦਾ ਹੋਇਆ । ਬ੍ਰਹਮਾ ਪੂਰਾ ਇਕ ਦੇਵ-ਵਰ੍ਹਾ
ਇਸ ਅੰਡੇ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਰਿਹਾ, ਫਿਰ ਵਿਸ
ਅੰਡੇ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਸ ਤੋ' ਆਕਾਸ਼
ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਬਣੋ । ਫਿਰ ਛ੍ਹਮਾ ਆਪਣੇ. ਹੀ
ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਅੱਧਾ ਮਰਦ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਇਸਤ੍ਰੀ ਬਣ
ਗਿਆ । ਇਸੇ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ

$।1 5300੫ 1301 51101 1। ੬101੧

ਕੀਤੀ ।

- ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੈਸਾਰ ਦੀ
ਉਤਪਤੀ ਪਰਜਾਪਤੀ ਤੋੱ` ਹੋਈ । ਪਰਜਾਪਤੀ ਦੇ
ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋ” ਜੋ ਅੱਥਰੂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਡੁਲ੍ਹੇ, ਉਹ
ਭੂਮੀ ਬਣੇ, ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਪੂੰਝ ਸੂਟੇ ਉਹ ਹਵਾ
ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋ' ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ੁਦ
ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਇਆ । ਫਿਰ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਪ੍ਾਣਾਂ ਤੋ” ਪਸ਼ੂ, ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਲੋਕ, ਸਵਾਸਾਂ ਤੋ
ਬਲਦ, ਕੰਨਾਂ ਤੋਂ" ਮੱਝਾਂ, ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ' ਘੌੜੇ ਅਤੇ ਧੁੰਨੀ
ਤੋ ਬਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਜੂਨਾਂ ਪੈਦਾ
ਤੀਤੀਆਂ। ਇਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ
ਥਾਂ ਸੋਸਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ
ਲਿਖੀ ਹੈ :-- ਪੁਰਸ਼ ਸੋਸਾਰ ਵਿਚ ਇਕੱਲਾ ਸੀ ।
ਉਸ ਨੇ ਸਾਬੀ ਦੀ ਇਛਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦੋ ਖੰਡ
ਕਰ ਲਏ -- ਇਕ ਨਰ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਮਾਦਾ ।
ਮਾਦਾ ਨੇ ਭੋਗ ਤੋ" ਬਚਣ ਲਈ ਗਊ ਦਾ ਕੂਪ
ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਨਰ ਨੇ ਸਾਨ੍ਹ ਦਾ ਰੂਪ

ਧਾਰ ਕੇ ਉਸ ਤੋ“ ਗਊਆਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸੇ .

ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਦਾ ਕਰਮਵਾਰ ਘੋੜੀ, ਖੋਤੀ, ਬਕਰ।,
ਹਿਰਣੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ
ਗਈ । ਨਰ ਨੇ ਵੀ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਘੋੜਾ, ਖੋਤਾ,
ਬਕਰਾ, ਹਿਰਣ ਆਦਿ ਦਨ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਉਸ ਤੋ
ਉਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਜੀਵ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੇ । ਪਰਜਾਪਤ)
ਨੇ ਅਖ਼ੀਰ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰਲੇ ਸਵਾਸਾਂ ਵਿਚੋ
ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਸਵਾਸਾਂ ਵਿਚੋ ਆਦਮੀ ਪੈਦਾ
ਕੀਤੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ
।ਹੋਈ ।

ਰਾਮਇਣ ਵਿਚ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ
ਇਉ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : ਪਹਿਲਾਂ ਸਭ ਥਾਂ ਪਾਣੀ ਹੀ
ਪਾਣੀ ਸੀ, 'ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ' ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਿਰਜੀ
ਗਈ ।ਮਗਰੋ' ਸਵੈ-ਭੂ ਬ੍ਹਮਾ ਹੌਰ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਸਮੇਤ ਉਪਜਿਆ। ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਵਰਹਾ ਦਾ 2
ਧਾਰਕੇਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚੋ' ਬਾਹਰ ਕਢਿਆ 1
ਫਿਤ ਉਸ ਆਪਣੇ - ਪੁੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ
ਸਮੇਤ ਸ'ਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ
ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਹਰੇਕ ਵਸੜ੍ਹ ਦੀ ਉਤਪਤ ਨਾਰਾਇਣ
ਤੋ ਹੋਈ । ਇਥੋ' ਤਕ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਉਸ ਦੇਮੂੰਹ
ਵਿਚੋ“ ਅਤੇ ਵੇਦ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਵਿਚੋ ਉਪਜੇ । ਜੀਭ
ਤੋ ਆੰਮਿਤ; ਨੱਕ ਤੋ' ਆਕਾਸ਼; ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ
ਪੁਤਲੀਆਂ ਤੋਂ ਆਸਮਾਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ; ਕੈਨਾਂ ਤੋ
ਤੀਰਥ ਅਸਥ ਨ; ਵਾਲਾਂ ਤੋ ਬੱਦਲ ਅਤੇ ਮੀ'ਹ
ਪੈਦਾ ਹੋਏ 1 ਦਾਹੜੀ ਵਿਚੋ ਬਿਜਲੀ ਦੀ
ਚਿਲਕੌਰ, ਨਹੁੰਆਂ ਵਿਚੋਂ” ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ
ਵਿਚੋਂ ਪਹਾੜ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਆਦਿਮ-ਜਲ ਉਤੇ
ਨਾਰਾਇਣ ਕਈ ਯੂਗ ਬਰੋਟੇ ਦੇ ਪੱਤੇ ਉਤੇ

ਉਤਪਤੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ

ਲੋਟਿਆ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਦਾ ਅੰਗੂਠਾ ਚੂਸਦਾ ਰਿਹਾ ।
ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ
ਕਥ' ਅਨਸਰ ਆਦਿਮ-ਜਲ .ਅਥਵਾ ਨਾਰਾਂ
ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ' ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ _ਹੌ'ਦ ਵਿਚ
ਆਇਆ ।

ਇਸੇ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਬਾਂ ਲਿਖਿਆ
ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸਹਸ ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਵਾਲੇ
ਕੇਵਲ ਫੁਲ ਤੋ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ
ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਮੁਨੀਆਂ --
ਸਨਕ, ਸਨੰਦ, ਸਨਾਤਨ ਤੋਂ ਸਨੰਤ ਕ੍ਰਮਾਰ ਦੀ
ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ । ਪਰ ਇਹ ਚਾਰੋਂ ਮੂਨੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ
ਦੀ.ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤਪੱਸਿਆ ਵਿਚ ਰੁਝ
ਗਏ ਅਤੇ ਵਾਸੂਦੇਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।

-ਇਹ ਵੇਖ ਬ੍ਰਹਮਾ! ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆਂ ਗਿਆ ।

, ਫੋਲਸਰੂਪ ਉਸ ਵਿਚੋਂ' ਰੁਦਰ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਜਨਮ
ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਦਾ ਸਾਰਾ
ਕੌਮ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤਾ ।

ਮੰਨੂ ਸਿਮਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਜਾਂਪਤੀ ` ਦੇ

ਮਨ ਵਿਚ ਸੈਜਾਰ ਨੂੰ ਰਚਣ ਦੀ ਇਛਾ ਜਾਗੀ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਪਝਜਾਪਤੀ ਨੇ ਪਾਣੀ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ,
ਫਿਰ ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਬੀਜ ਸੁਟਿਆ । ਇਹ ਬੀਜ
ਇਕ ਸੂਨਹਿਰੇ ਅੰਡੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ

'ਜੋ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਚਮਕਣ _ਲੱਗਾ-। ਇਸੇ ਬੀਜ

ਵਿਚੋਂ ਪਰਜਾਪਤੀ ਖ਼ੁਦ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਬ੍ਰਹਮਾ ਪੂਰਾ ਇਕ ਦੇਵ-ਵਰ੍ਹਾ
ਇਸ ਅੰਡੇ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਰਿਹਾ, ਫਿਰ ਇਸ
ਅੰਡੇ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਸ ਤੋ“ ਆਕਾਸ਼

'ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਬਣੇਂ । ਫਿਰ _ਬ੍ਹਮਾ ਆਪਣੇ `ਹੀ

ਸਰੀਰ ਤੋਂ'ਅੱਧਾ ਮਰਦ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਇਸਤ੍ਰੀ ਬਣ
ਗਿਆਂ । ਇਸੇ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਸੌਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾਂ
ਕੀਤੀ । ਰ੍
ਦਿਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ
ਉਤਪਤੀ ਪਰਜਾਪਤੀ ਤੋ' ਹੋਈ । ਪਰਜਾਪਡੀ ੮
ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋ” ਜੋ ਅੱਥਰੂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਡੁਲ੍ਹੇ, ਉਹ
ਭੂਮੀ ਬਣੇਂ, ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਪੂੰਝ ਸੂਟੇ ਉਹ ਹਵਾ
ਬਣੇਂ, ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਉਪਰ ਵਲ ਨੂੰ ਪੂੰਝੇ, ਉਹ
ਆਕਾਸ਼ ਬਣ ਗਏ । _ ਰ
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਯਹੂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ
ਅਨ੍ਸਾਰ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਛੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਟੀ
ਰਚੀ । ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਚਾਨਣ ਦੀ ਰਚਨਾ
ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਸਿਰਜੇ; ਦੂਜੇ ਢਿੰਟ
ਆਕਾਸ਼ ਰਚਿਆ; ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਬਨਸਪੜ' ਸਿਰਜੀ,
ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਚੰਦ੍ਰਮਾ, ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਤਾਰੇ `ਰਚੇ; -
ਪੰਜਵੇ ਦਿਨ ਜਲ-ਜੌੜੂ ਅਤੇ ਪੰਛੀ. ਪੈਝਾ ਕੀਡੇ,
ਛੇਵੇ' ਦਿਨ ਮਰਦ-ਇਸੜ੍ਰੀ, ਪਲੇ ਅੋਂ ਕਿਰਮ

_ ਸਿਰਜੇ ਅਤੇ ਸਤਵੇ“ ਦਿਨ ਸਾਰਾ ਕੌਮ ਮੂਕਾ ਕੇ

੧ 311011510%੧013੮0।।

ਉਤਪਤੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ

ਬਿਸਰਾਮ ਕੀਤਾ ।

ਇਸਲਾਮ ਮੱਤ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਆਉ'ਦਾ' ਹੈ
ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ 'ਕੂਨ' (ਹੋ ਜਾ) ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਸਾਰ)
ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਗਈ । ਇਸਲਾਮ ਮੱਤ
ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਲਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੂਰ ਤੋ” ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ
ਬਣਾਏ, ਅਗਨੀ ਤੋਂ' ਸ਼ੈਤਾਨ ਤੇ ਜਿੰਨ, ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ
ਤੋ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸਿਰਜਿਆ । ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਇਕ
_ ਆਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਲਾ ਨੇ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਅਕਾਸ਼
ਨੂੰ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਸਮੇਤ ਛੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਜਿਆ।

(ਓ-57) ਉਤਪਤੀ-ਕਥਾ
ਆਦਿਮ-ਮਾਨਵ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ

ਸਮਝਣ ਤੋ ਅਸਮਰਥ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਸੂਝ,

ਇਤਨੀ ਤਿੱਖੀ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਇਤਨਾ ਸੰਘਣਾ
ਨਹੀ” ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਸਤ੍ਰ, ਨਜ਼ਾਰੇ ਜਾਂ

ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਦਿਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਦੇ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਜਾਣ

ਸਕੇ । ਉਹ ਨਹੀ ਸੀ ਜਾਣਦ' ਕਿ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ
ਰੋਜ਼ ਇਕ ਨੋਵਾਂ ਸੂਰਜ ਕਿਧਰੋ' ਆ ਉਭਰਦਾ ਹੈ ?
ਚੌਨ ਨਿਤ ਕਿਉ” ਘਟਦਾ ਵਧਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਮੌਰ ਦੇ ਖੰਭ ਪੱਖੋ ਵਾਂਗ ਕਿਉ” ਹਨ ? ਬਿਜਲੀ
ਕਿਉ” ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਹੈ ? ਮੀ'ਹ ਕਿਵੇ“ ਵਸਦਾ ਹੈ ?
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ
ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ” ਕੁਝ ਕਥਾਵਾਂ ਘੜ ਲਈਆਂ), ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਉਤਪਤੀ-ਕਥਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਤਪਤੀ
ਕਥਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ
ਦਾ ਕਾਰਨ ਪਰਾ-ਇਤਿਹਸਕ ਕਾਲ ਵਿਚ
_ਵਾਪਰੀ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਕਥਾ ਦੁਆਰਾ ਦਸਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਵੇ' ਉਤਪਤੀ ਕਥਾਵਾਂ ਕਲਪਿਤ
ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਆਦਿਮ ਮਾਨਵ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਸਥਾ (ਰਖਦਾ ਸੀ ।
___ਉੱਤੱਪਤੀ ਕਥਾ ਦੋ 'ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ =--
ਪੌਰਾਣਿਕ ਅਤੇ ਲੌਕਿਕ । ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ
ਸੋਮਾਂ ਪੁਰਾਣ ਹਨ, ਪਰ ਲੌਕਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਲੋਕ-
, ਕਲਪਨਾ ਨੇ ਘੜੀਆਂ ਅਤੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ
' ਤੁਰਦੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ
ਦਾ ਮੂਲ ਸਰੋਤ ਲੋਕ ਹੀ ਹਨ। ਪੌਰਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ

'ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ

ਪਹਿਲੋਂ” ਮੂੰਹੋ” ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ,
ਪਰ ਮਗਰੋ” ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਟ ਦਿਤੀਆਂ
ਗਈਆਂ।
ਇਥੇ ਅਸੀ” ਨਮੂਨੇ ਮਾਤਰ ਕੁਝ ਕੁ ਉਤਪਤੀ
ਕਬ'ਵਾਂ ਸਾਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਦੇ ਹਾਂ : ਸੂਰਜ ਇਸ
ਲਈ ਗਰਮ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋ'
` ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ .ਉਸ ਨੂੰ ਸਦਾ ਤਪਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ
ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਸੂਰਜ ਕਣਾ ਹੈ, ਕਿਉ" ਜੋ
ਸ੍ਰਜ ਵਲ ਸਦਾ ਕਾਣੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ

$।1 5300੫ 13016 51101 1। ੬01੧੪

10

ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾਂ ਕਾਰਨ ਵ1 ਸਰਾਪ ਸ1।
ਜਦੋ” ਸੂਰਜ ਦੀ ਮਾਂ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਓਟ ਵਿਚ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਨੇ ਕਾਣੀ ਅੱਖ
ਨਾਲ ਮਾਂ ਵਲ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਮਾਂ ਨੇ ਸਰਾਪ
ਦਿਤਾ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇਰੇ ਵਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕਾਣੀ ਅੱਖ
ਨਾਲ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਕਰੇਗੀ । (ਵੇਖੋ : ਸੂਰਜ)
ਚੈਨ ਦੀ ਸੀਤੇਲਤਾ ਮਾਂ ਦੀ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ
ਸਦਕਾ ਹੈ । ਇਕ ਵਿਆਹ ਉਤੇ ਗਿਆ ਚੈਨ
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਖਾਣ ਲਈ ਮਠਿਆਈ ਲੈ
ਆਇਆ ਸੀ । ਮਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸਨ ਹੋ ਕੇ ਸਦਾ ਠੰਢੇ
ਰਹਿਣ ਦਾ ਵਰ ਦਿਤਾ । ਚੈਨ ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ
ਸਰਾਪ ਕਾਰਨ ਨਿਤ ਵਧਦਾ ਘਟਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਚੈਨ-ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ
ਡੂੰਮ ਤੋ ਕਰਜ਼ਾ ਲਿਆ ਜੋ ਉਸ ਤੋ“ ਅਜੇ ਤਕ
ਚੁਕਾਣ ਨਹ“ ਹੋਂ ਇਆ । ਜਦੋਂ' ਡੂੰਮ ਪੈਸੇ ਮੰਗਣ
ਆਉਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚੈਨ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਛੁਪਾ ਲੈਦਾ
ਹੈ । ਗ੍ਰਹਿਣ ਬਾਰੇ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ

.ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵੰਡਣ ਵੇਲੋਂ ਰਾਹੂ ਨੇ ਦੇਵਤ੍ਰਿਆਂ

ਦਾਂ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਅੰਮਿ੍‌ਤ ਲੌਣਾ ` ਚਾਹਿਆ, ਰਾਹੁ

ਦੇ ਨੋੜੇ ਬੈਠੇ ਚੈਨ ਸੂਰਜ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇ' ਤੋ

ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੋਹਿਨੀ ਦੇ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੰਡ ਰਹੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਵਲ ਸੰਕੇਤ

ਕੀਤਾ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ

ਰਾਹੂ ਦਾ ਸਿਰ ਕਟ ਦਿਤਾ । ਉਦੋਂ” ਤੋਂ ਰਾਹੂ
ਅਤੇ ਕੇਤੂ (ਸਿਤ ਅਤੇ ਧੜ) ਚੈਨ ਸੂਰਜ ਨੂੰ
ਨਿਗਲਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਛਾ ਕਰ ਰਹੇਂ ਹਨ ।
ਜਦੋ" ਉਹ ਚੈਨ ਜਾਂ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾ ਲੈ'ਦੇ
ਹਨ ਤਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

ਲੋਕ-ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਰੇ ਰਿਸ਼ੀ ਮੂਨੀ
ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਕੀਤੇ ਤਪਾਂ ਕਾਰਨ
ਇਤਨੀ ਉਚੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਜਦੋ“

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਨਾਂ ਦੀ ਅਵੱਧੀ ਮੂਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ

ਫਹ ਟੁਟ ਕੇ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਡਿਗ ਪੈਦੇ -ਹਨ ।
ਅਨੇਕਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਉ” ਵੀ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਮੂਨੀਆਂ
ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਉਤੇ ਰਖ
ਦਿਤੋ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇ ਧ੍ਰ , _ਸਪਤ ਰਿਸ਼ੀ,
ਅਰਧੈਤੀ ਆਦਿ । ਨ ਰ੍

ਬੱਦਲ ਇਕ ਤਪਸਵੀ ਦੀ ਗੋਦੜੀ ਹੈ ਜੋ
ਤਪਸਵੀ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਤੋ“ ਬਚਾਣ ਲਈ
ਆਸਮਾਨ ਵਿਚ ਉੱਡਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਧਰਤੀ
ਨੂੰ ਧੋਲੇ ਬਲਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿੰਝਾਂ ਉਤੇ ਚੁਕਿਆ
ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਦੋ ਬਲਦ ਸਿੰਝ ਬਦਲਦਾ' ਹੈ,
ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਭੁਚਾਲ ਆਉਦੇ ਹਨ । ਵਿਰਾਟ
ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਇਕ ਅੰਡੇ ਵਿਚੋ”
ਉਪਜੀ । ਇਹ ਅੰਡਾ ਕਈ ਯੁਗਾਂ ਤਕ ਪਕਦਾ

_ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਸੁਤੇ ਸਿਧ ਦੋ ਟੁਕੜਿਆਂ

, ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਉਪਰਲੀ ਟੁਕੜੀ
ਆਕਾਸ਼ ਮੰਡਲ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ
ਹੋਠਲੀ ਟੁਕੜੀ ਧਰ਼ਤੀ ਬਣ ਕੇ ਪਸਰ ਗਈ ।

ਸੂਖਮ ਬ੍ਰੀਕ ਰਗਾਂ ਨੇ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ

ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ
ਨੇ ਅਥ/ਹ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ । ਅੰਡੇ ਦੀ ਤਰਲ
ਫ਼ਰਦੀ ਜੈਮ ਕੇ ਭੋਇੰ ਬਣ ਗਈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਤਪਤੀ ਕਥਾਵਾਂ ਜਨੌਰਾਂ
ਬਾਰੇ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਤੀਵੀ' ਨੇ
ਹਰੀਆਂ ਅਤੇ ਲਾਲ ਮਿਰਚਾਂ ਕੋਠੇ ਉਤੇ ਸੁਕਣੀਆਂ
ਪਾਈਆਂ, ਹਨੋਰੀ ਝੂਲੀ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਤੋਤੇ ਬਣ
ਕੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਡਣ ਲੱਗੀਆਂ । ਕਿਸੇ
ਪਤੀਬ੍ਰਤਾ ਇਸਟ੍ਰੀ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ । ਉਸ ਨੇ ਪੋਤੀ
ਦੇ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਤੋ' ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਵਲ ਮੂੰਹ ਲਾ
ਲਏ । ਅਚਨਚੇਤ ਪਤੀ ਉਪਰੋ' ਆ ਗਿਆਂ ।
ਤੀਵੀ“ ਨੇ ਉਹ ਚਾਵਲ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਓਹੂਲੇ

ਫੜ੍ਹਕਦਿਆਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ"ਕਿ

ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਲਾਜ ਰਖੇ; ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਚਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਟੇ ਕਬੂਤਰ ਬਣ/ ਦਿਤਾ । ਮੋਰ ਨੇ

ਸੁਤੇ ਪਏ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉਤੇ ਟਹਿਣਾਂ ਦੀ ਪੱਖੀ

`ਬਣਾ ਕੇ ਛਾਂ ਕੀਤੀ । ਪਾਰਬਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰੋਰਨਾ ਉਤੇ

ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੇ ਮੋਰ ਨੂੰ ਪੱਖੇ ਵਰਗੇ ਸੁੰਦਰ ਖੰਭ ਪ੍ਰਦਾਨ
ਕੀਤੋ । ਸੱਪਾਂ ਦੀ ਜੀਭ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਚਿਮਟੇ
ਵਾਂਗ ਕਟੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨੇ
ਅਮਰ ਹੋਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਕੂਸਾ ਘਾਹ ਉਤ
ਡੁਲ੍ਹੀਆਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਬੂੰਚਾਂ ਨੂੰ ਚਟਿਆ ਸੀ ।
ਘਾਹ ਚਟਦਿਆਂ ਜੀਭ ਕਟੀ ਗਈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਉੱਤਪਤੀ
ਕਥਾਵਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ
ਨੂੰ ਮੁਢੀਆਂ ਜਾਂ ਅਸਲੋਂ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਵੇਖੋ : ਅਸਲੋਂ) ਮਨੁੱਖੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨਾਲ
ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਗਲਪ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ ।
ਪਰ ਕਿਸੇ ਸਮੇ' ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਧਰਮ-
ਗਾਥਾਵਾਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੌਕ ਧਾਰਮਿਕ
ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਸਥਾ
ਰਖਦੇ ਸਨ । ਪੁਰਾਣ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ
ਪ੍ਰਵ'ਹ ਹੈ ।

(ਉ-58) ਉੱਤਪਨਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ :

ਮੱਘਰ ਵਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਉ' ਉੱਤਪਨਾ
ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਦੇ
ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ" 'ਇਕਾਦਸ਼ੀ' ਦੇਵੀ ਇਕ ਤੇਜਸਵੀ
ਕੈਨਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ
ਮੁਰੂ ਨਾਮੀ' ਅਸੁਰ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕੀਤਾ । (ਵੇਖੋ :
ਇਕਾਦਸ਼ੀ) ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਨਾਲ
ਸੈਬੋਧਿਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ 'ਉੱਤਪਨਾ

੧3101੨1£॥00%੧॥600113.0।।

ਪੌਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਇਕਾਦਸ਼ੀ'` ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗ' । ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ
ਵਰਤਾਂ ਦਾ ਆਰੈਭ ਇਸੇ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਤੋਂ ਕੀਤਾ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਾਤਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਦਾਮਾ ਦੀ
ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਦੁਖ-ਦਲਿੱਦਰ
ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾਰਦ ਮੁਨੀ ਤੋ' ਕੋਈ ਉਪਾਓ
ਪੁੱਛਿਆ । ਨਾਰਦ ਨੇ ਉੱਤਪਨਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ
ਵਰਤ ਰਖਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦਾ
ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ । ਸੁਦਾਮਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਇਸ
ਵਹਤ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਰਖਿਆ ਅਤੇ
ਉਸ ਦੇ ਸੰਭ ਦੁਖ=-ਦਲਿੱਦਰ ਦੂਰ ਹੋ ਗਏ ।
ਵੈਸ਼ਨੋ ਭਗਤ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਵਰਤ ਰਖਦੇ ਹਨ ।

(6-59) ਉੱਤਭੂਜ :

(ਸੈ: ਉਦਭਿੱਜ) ਉੱਤਭੁਜ ਦਾ ਕੋਸ਼ਗਤ
ਅਰਥ ਹੈ =- ਜੋ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਾੜ ਕੇ ਨਿਕਲੇ ਭਾਵ
ਬਨਸਪਤੀ, ਘਾਹ, ਰੁੱਖ, ਪੌਦੇ ਆਦਿ `ਜੋ ਧਰਤੀ
ਵਿਚੋ ਉੱਗਦੇ ਹਨ । ਉੱਤਭੁਜ ਚੌਹਾਂ ਖਾਣੀਆਂ
ਵਿਚੋ” ਇਕ ਖਾਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਖਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ
ਸੈਸਾਰ ਦੀਆਂ ਇੱਕੀ ਲਖ ਜੂਨੀਆਂ ਆਉ”ਦੀਆਂ
ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਖਾਣੀਆਂ) ਲੋਕ-ਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ
ਉੱਤਭੂਜ ਖਾਣੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੋ ਰੌਮਾਂ
ਤੋ' ਹੋਈ । ਜਿਥੇ ਕਿਧਰੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਕੋਈ ਵਾਲ
ਡਿਗਿਆ ਉਥੇ ਉਥੇ ਹੀ ਬਨਸਪਤੀ ਪੌਦਾ ਹੋ
ਗਈ । ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਤੋ' ਬਿਛ ਪੈਦਾ ਹੋਏ;
ਸੱਜੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਤੇ ਫਲ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਹਿੱਸੇ
ਦੋ ਵਾਲਾਂ ਤੋ' ਫੁੱਲ; ਪਟਾਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਤੋ ਜੜ੍ਹੀ-
ਬੂਟੀਆਂ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਦੇ,ਵਾਲਾਂ ਤੋ ਘਹ ਆਦਿ ।

(6-60) ਉੱਤਮ :

_ਰਾਂਜਾ ਉਤਾਨਪਾਦ ਦਾ ਪੁਤ੍ਰ ਜੋ ਸੁਰੂਚੀ ਦੇ
ਉਦਰ ਤੋ ਜੈਮਿਆ । ਇਹ ਧ੍ਰ ਭਗਤ ਦਾ
ਮਤ੍ਰੋਇਆ ਭਰਾ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ ” ਉੱਤਮ
ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਿਆਂ ਜੋਗਲ ਵਿਚ ਰਸਤਾ ਭੁਲ
ਗਿਆ ਅਤੇ ਕ੍ਰਬੇਰ ਦੇ ਹੱਥੋ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆਂ ।

ਉੱਤਮ ਦੀ ਮਾਂ ਸੂਰੂਚੀ ਇਸਨੂੰ | ਢੂਡਣ ਲਈ
ਜੈਗਲ ਵਿਚ ਗਈ, ਪਰ ਉਸ ਵੀ ਜੈਗਲ
ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

(ਉ-61) ਉੱਤਮੌਜਸ :

ਇਕ ਪ੍ਰਾਕਮੀ ਰਾਜਾ ਜਿਸਨੂੰ ਮਹਾਂਭਾਰਤ
ਵਿਚ 'ਯੁਧਵਿਸ਼ਾਰਦ' ਅਤੇ 'ਵੀਰਯਵਾਨ' ਵੀ
ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ
ਵਿਚ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦਾ ਸਾਬ ਦਿਤਾ । ਅਭਿਮਨਯੂ ਦੇ
ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋ, ਅਰਜਨ ਨੇ ਜਦੋ“ ਆਪਣੇ

ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਬਦਲਾ `ਲੈਣ ਲਈ, ਅਗਲੋਂ ਦਿਨ

੩ 58000 1801੧ $।10।]। 01੧੪

11

ਸ਼ੂਰਜ਼ ਡੁਬਣ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਜਯਦ੍ਰਥ ਨੂੰ ਮਾਰਨ
ਦਾ ਸੈਕਲਪ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉੱਤਮੌਜਸ ਹੀ ਅਰਜਨ
ਦਾ ਅੰਗ-ਰਖਿਅਕ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਯੁੱਧ
ਵਿਚ ਚੋਗੀ ਬੀਰਤ' ਵਿਖਾਈ ।

(ਉ-62) ਉੱਤਰ :

ਰਾਜੇ ਵਿਰਾਟ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇਂ ਪ੍ਰੀਖਸ਼ਤ ਦਾ
ਮਾਮਾ । ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਅਗਿਆਤਵਾਸ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇ
ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋ” ਕੌਰਵਾਂ ਨੇ ਰਾਜੇ ਵਿਰਾਟ ਦੀ
ਨਗਰੀ ਉਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਕੌਰਵਾਂ ਦ)
ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਸੈਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉੱਤਰ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ।
ਪਰ ਅਰਜਨ ਨੇ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ

ਬ੍ਹਿਨ ਨਲ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਅਗਿਆਤਵਾਸ ਦੇ ਦਿਨ

ਕਟ ਰਿਹ' ਸੀ, ਉੱਤਰ ਅੱਗੇ ਆਪਣਾ ਅਸਲੀ
ਰੂਪ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੌਰਵਾਂ ਦਾ ਡਟਕੇ
ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿਤਾ । ਉਸ
ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਨੇ ਅਰਜਨ ਦਾ ਸਾਰਥੀ ਬਣ
ਕੇ ਕੌਰਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਂਜ ਦਿਤੀ।
ਸਮੇਂ ਉੱਤਰ ਨੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿਤਾ ਅਤੇ
ਰਣਭੂਮੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ 'ਸ਼ਲਯ' ਦੇ ਹੱਥੇ”
ਹੋਈ ।

(6-63) ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ :

ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਧਨ-ਦੌਲਤ ਤੇ ਸਮ੍ਰਿਧੀ ਦ
ਦਿਸ਼ਾ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਸੌਨੇ ਦਾ
ਪੌਰਾਣਿਕ ਪਰਬਤ ਸੁਮੋਰ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ
ਰਾਖਾ ਕੁਬੇਰ ਦੇਵਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਧਨਪਤੀ' ਵੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਬੇਰ ਸੈਖ ਅਤੇਂ ਪਦਮ ਨਿਧੀ
ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਹੈ । ਧਨ ਦੀ ਦੇਵੀ ਲਖਸ਼ਮੀ ਕਿਸੇ
ਸਮੇ" ਕੁਬੇਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਕੁਸ਼ਾਨ
ਰਾਜ ਦੇ ਵੇਲੇ ਦੀ ਇਕ ਪੱਥਰ-ਮੂਰਤੀ ਵਿਚ
ਲੱਛਮੀ ਨੂੰ- ਕੁਬੇਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਚਿਤ੍ਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਹਿੰਦੂ ਮਰਨ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਜਦੋ”
ਧਰਤੀ ਉਤੇਂ ਲਿਟਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵੈਦਿਕ
ਕਾਲ ਵਿਚ ਆਰੀਆ ਲੋਕ “ਉਦਕ ਕਰਮ
ਸੈਸਕਰ' ਸਮੋ' ਨਦੀ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ
ਮਗਰੋ” ਆਪਣੇ ਕਪੜੇ ਸਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ
ਖਿਲਾਰਦੇ ਸਨ । (ਵੇਖੋ : ਉਦਕ ਕਰਮ ਸੰਸਕਾਰ)

ਜਿਵੇ' ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਨਵ-ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦੀ
ਬੋਧਿਕ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰੈਪਰਾ ਦੀ
ਲਖਾਇਕ ਹੈ । ਮਧਕਾਲ ਵਿਚ ਜਦੋ ਕੋਈ
ਸਮਾਜਕ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪਰੋਪਰਾ ਦੇ ਹਾਮੀ
ਲੌਕ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਬੈਠਦੇ
ਸਨ । (ਵੇਖੋ : ਉਤਰਾਧੀ)

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ

_ਅਤੇ ਉਹੋ ਇਸ ਦਾ ਸੋਘਾਰਕ ਵੀ ।

ਉੱਤਰ ਮੀਮਾਂਸਾਂ

_(ਉ-64) ਉੱਤਰ ਮੀਮਾਂਸਾ :

__ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਦੀਆਂ ਛੇ ਸ਼ਾਖ਼ਾਂ
ਵਿਚੋ ਇਕ ਸ਼ਾਖ਼ । ਉੱਤਰ-ਮੀਮਾਂਸਾ ਨੂੰ ਵੇਦਾਂਤ
ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ
ਵਿਆਸ ਦਾ ਰਚਿਆ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ
ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚੋਂ' ਹੀਂ
ਸਾਰੀ ਜ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕੀਤੀ । ਅੰਤ ਵੇਲੇ
ਪ੍ਰਲੈ ਸਮੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਪਸਾਰਾ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਵਿਚ
ਹੀ ਸਮਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ
'ਚੌਪਈ' ਦੀਆਂ ਹੇਠਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਇਸੇ ਦਰਸ਼ਨ'
ਦਾ ਮੂਲ ਭਾਵ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ :--

ਜਬ ਉਦਕਰਖ ਕਰਾ ਕਰਤਾਰਾ

ਪ੍ਰਜਾ ਧਰਤ ਤਬ ਦੇਹ ਅਪਾਰਾ

ਜਬ'ਆਕਰਖ ਕਰਤ ਹੋਂ ਕਬਹ੍ੰ

ਤੁਮ ਮੈਂ ਮਿਲਤ ਦੇਹ ਧਰ ਸਭਹ੍ਹੰ ।

ਇਸ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਦਾ ਮੂਲ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤ
ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਚੇਤਨ ਬ੍ਰਹਮਾ ਹੀ ਜੜ੍ਹ ਜਗਤ ਦੀਂ
ਉਤਪੱਤੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਉਹ ਅਦ੍ਰੈਤ ਹੈ,
ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਉਸੇ ਦੀ ਲੌਚਾ ਦਾ ਇਕ
ਕਰਮ ਹੈ । ਜਿਵੇ` ਮਕੜੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋ” ਹੀ
ਜਾਲਾ ਬੁਣਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ `ਬ੍ਰਹਮ ਵੀ ਇਸ
ਸੈਸਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ
ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬ੍ਰਹਮ ਹੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪਾਲਕ ਹੈ
ਜੀਵ ਬਹਮ
ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ । ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ
ਸਾਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੀਵ ਸੋਸਾਰ ਦੇ ਕਰਮ-ਜਾਲ
ਅਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ“ ਮੁਕਤ ਹੋ' ਕੇ
ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਦਾ ਹੈ.
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਉਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤ੍ਹਆਂ
ਅਤੇ ਪਸਾਰਾ ਉਸ ਵਿਚ ਹੀ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ।
ਮੀਮਾਂਸਾ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹਨ ---

ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰ, ਖੋਜ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ
ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਸਮਾਂ ਲੰਘਣ

`ਨਾਲ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

ਸਮਝਣੇ ਕਠਨ ਹੋ ਗਏ । ਇਸ ਲਈ ਵੇਦ ਮੰਤਰਾਂ
ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਲੌੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ

ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਭਾਗ ਹਨ -- ਮੰਤ੍ਰ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ,
ਆਰਣਯਕ ਤੇਂ ਉਪਨਿਸ਼ਦ । ਮੰਤਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ
ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਜੈਮਿਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ
ਮੀਮਾਂਸਾ ਸੂਤ੍ਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀ । ਮੰਤ੍ਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ
ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵ ਭਾਗ ਹਨ । ਸੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ
ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ 'ਪੂਰਵ ਸੀਮਾਂਸਾ'

ਪਿਆ । ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਭਾਗ ਆਰਣਯਕ ਅਤੇ
ਉਪਨਿਸ਼ਦ_ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਜਿਸ ਗ੍ਰੈਥ ਵਿਚੋ
ਕੀਤੀ ਗਈ ਉਸ ਨੂੰ “ਉੱਤਰ ਮੀਂਮਾਂਸਾ' ਕਿਹਾ.

੧ 31101510੧0।13੮0।।

ਉੱਤਰ ਮੀਮਾਂਸਾ

ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।

ਉੱਤਰ ਮੀਮਾਂਸਾ ਨੂੰ 'ਸਰੀਰਕ ਮੀਮਾਂਸਾ ਵੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਊ' ਜੋ ਇਸ ਵਿਚ ਸਰੀਰ
ਧਾਰੀ ਆਤਮਾ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ
ਉਪਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ
ਜੀਵ ਬ੍ਰਹਮਤਵ ਦ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਦਿਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ 'ਵੇਦਾਂਤ ਦਰਸ਼ਨ' ਇਸ ਲਈ
ਪਿਆ ਕਿ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਵੇਦਾਂ ਦੋ ਅੰਤਲੇ ਭਾਗ
ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ ।

_ ਉੱਤਰ ਮੀਮਾਂਸਾ ਵਿਚ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਆਰਣਯਕਾਂ
ਅਤੇ _ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿਚਲੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ
ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ -ਨਾਲ ਨਾਲ ਜੀਵ, ਸਸਾਰ ਅਤੇ
ਬ੍ਰਹਮ ਸੈਬੈਧੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉਤੇ ਵੀ
ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਸਹਾਇਕ ਪੁਸਤਕ ; (1) ਹਿੰਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਭਾਗ 2; (2) ਜੌਨ ਡੋਸਨ : ਹਿੰਦੂ ਮਾਈਥਾਲੌਜੀ ।
(ਓ-65) ਉਤਰਾ :

ਰਾਜੇ ਵਿਰਾਟ ਦੀ ਪੁੜ੍ਰੀ; ਉੱਤਰ ਦੀ ਭੈਣ
ਅਤੇ ਅਰੰਜਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਭਿਮਨਯੂ ਦੀ ਪਤਨੀ ।
ਅਗਿਆਤਵ'ਸ ਦੇ ਦੌਰਾਂਨ ਪਾਂਡੇ ਰਾਜਾ ਵਿਰਾਟ ਦੇ
ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ,
ਉਦੋ ਅਰਜਨ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ
ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਹਨ ਨਲਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਰ
ਰਿਹਾਂ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉੱਤਰਾ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ
ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿਤੀ । ਜਦ“
ਕੌਰਵਾਂ ਨੇ ਰਾਜੇ ਵਿਰਾਟ ਉੜੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ
ਤਾਂ ਅਰਜਨ ਨੇ ਅਦਭੁਤ ਬੀਰਤਾ ਵਿਖਾਈ ।
ਰਾਜਾ ਵਿਰਾਟ ਅਰਜਨ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਤੋ“ ਇਤਨ
ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ. ਨੇ ਉੱਤਰਾ ਦਾ
ਵਿਆਹ ਅਰਜਨ ਨਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ
ਕੀਤੀ, ਪਰ ਅਰਜਨ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਕਿ ਉੱਤਰਾ
ਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਰੀ ਦੇ ਸਮਾਨ
ਹੈ, ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਵੀਕਾਰ _ਨਾ_ਕੀਤਾ ।
ਅਗਿਆਂਤਵਾਸ ਦਾ ਸਮਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਉਤੇ
ਅਰਜਨ ਨੇ ਆਪਣੇਂ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿਤਾ
ਅਤੇਂ ਕੁਝ ਸਮੇ ਮਗਰੋ ਉੱਤਰਾ ਦਾ ਵਿਆਹ
ਅਰਜਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਭਿਮਨਯੂ ਦੇ-ਨਾਲ ਹੋਇਆ ।
ਅਭਿਮਨਯੂ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਚਕਰਵਿਊ
ਵਿਚ ਫਸ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਉਦੋ“ ਉੱਤਰਾ
ਗਰਭਵਤੀ ਸੀ । ਮਗਰੋ” ਉਸ ਦੀ ਕਰੱਖੋ' ਪ੍ਰੀਖਸ਼ਤ
ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । (ਵੇਖੋ : ਪ੍ਰੀਖਸ਼ਤ)

(ਉ-66) ਉੱਤਰਾਇਣ :

(ਸੰ: ਉੱਤਰਾਯਣ) ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਗੌਥਾਂ ਵਿਚ
ਸ਼ੁਰਜੀ ਵਰਸ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ;
` -- ਉੱਤਰਾਇਣ ਅਤੇ ਦੱਖਸ਼ਾਇਣ ।_ ਸੂਰਜ

5$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬01੧੪

12

ਦੀ, ਉੱਤਰ ਵਲ ਨੂੰ, ਮਕਰ ਰਾਸ਼ੀ ਤੌਂ ਕਰਕ
ਰਾਸ਼ੀ ਤਕ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਉੱਤਰਾਇਣ ਆਖਦੇ
ਹਨ । ਦੇਸੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਅਨ੍ਸਾਰ ਇਹ ਮਾਘ ਤੋਂ”
ਹਾੜ ਤਕ ਦੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ।
ਸੂਰਜ ਦੇ ਮਕਰ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਅਥਵਾ
ਮਾਘ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਤੋਂ ਉੱਤਰਾਇਣ ਦਾ ਆਰੌਭ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸੈਗਰਾਂਦ ਨੂੰ ਬੜੀ ਪਾਵਨ
ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਿਨ ਤੋ" ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਦਿਨ
ਆਰੰਭ ਹੂੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭ ਜਾਗ ਉਠਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 'ਾਘੀ' ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਥਾਈ ਮਾਪ ਦੇ ਮੋਲੇ ਲਗਦੇ ਹਨ ।
(ਵੇਖੋ : ਮਾਘੀ) ਇਸ ਦਿਵਸ ਨੂੰ 'ਮਕਰ ਸੰਕਰਾਂਤੀ'

ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ 'ਤਿੱਲ ਸੈਕਰਾਂਤੀ' ਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

ਕਿਉ” ਜੌ ਇਸ ਦਿਨ ਤਿੱਲਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਜਾਂ ਦਾਨ-ਕ੍ਰਮ
ਦਾ ਬੜਾ ਮਹਾਤਮ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ) ਤਿੱਲ ਦੇ
ਬਣੇਂ ਪਦਾਰਥ ਜ਼ਰੂਰ ਮੂੰਹ ਲਗਾਂਦੇ ਅਤੇ ਵੌਡਦੇ ਹਨ।

ਜਿਸ ਦਿਨ ਸੂਰਜ ਮਕਰ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਥਵਾ ਉੱਤਰ'ਇਣ ਆਰੰਭ _ ਹੁੰਦਾ
ਹੈ, ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ" ਦਿਨ ਵੱਡੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ
ਇਸ ਪਾਵਨ ਦਿਵਸ ਨੰ_ ਆਰੰਭ ਕੀੜਾ ਕਾਰਜ
ਸਦਾ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਸਿਰੋਂ ਚੜ੍ਹਦਾ ਅਤੇ ਸੋਭ
ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।

ਸਨਾਤਨੀ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਦੀ ਆਤਮਾ ਮ੍ਰਿੜ੍ਹ ਪਿਛੋ“ ਸੂਰਜ ਲੌਕ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਸ਼
ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁਕਤ ਹੋਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉੱਤਰਾਇਣ
'ਸਮੇ' ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਜਦੋ' ਕਿ ਦੱਖਸ਼ਾਇਣ ਸਮੇ' ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ । ਇਸ
,ਲਈ ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰਾਇਣ ਕਾਲ ਵਿਚ
ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਜੀਵਾਤਮਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ
ਸ਼ੂਰਜ-ਲੌਕ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ
.ਦੱਖਸ਼ਾਇਣ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਨਹੀ'।
ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ।ਵਚ ਇਕ ਕਾ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਕੁਰਛੇਤਰ ਦੀ ਯੁੱਧ-ਭੂਮੀ ਵਿਚ,
ਭੀਸ਼ਮ ਪਿਤਾਮਾ ਜਦੋ ਸਖ਼ਤ ਫਟੜ ਹੋ ਕੇ ਡਿਗਾ

`ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਨੇ ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਹੋਰ ਦੱਖਸ਼ਾਇਣ

ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਸੀ । ਭੀਸ਼ਮ ਨੇ ਉਦੋ“ ਤਕ ਆਪਣੇ
ਪ੍ਰਾਣ ਨਾ ਤਿਆਗੇ ਜਦੋ ਤਕ ਸੂਰਜ ਉੱਤਰਾਇਣ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰ ਗਿਆ । ਉੱਤਰਾਇਣ ਦੀ
ਫੈਂਡੀਕ ਵਿਚ ਭੀਸ਼ਮ ਕਈ ਦਿਨ ਰਣਭੂਮੀ ਵਿਚ
ਘਾਇਲ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ।

ਉੱਤਰਾਇਣ ਵਿਚ “ਉਪਨਯਨ' ਸੰਸਕਾਰ

ਅਥਵਾ ਜੰਦੂ ਪਹਿਨਾਣਾ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ੂਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਉੱਤਰਾਇਣ ਦੱਖਸ਼ਇਣ ਨਾਲੋਂ“ ਹਰ ਪੁੱਖ ਵਿਚ
ਸ਼ੁਭ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਵੇਖੋ : ਆਇਣ;
ਦੱਖਸ਼ਾਇਣ) ।

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

(6-67) ਉੱਤਰਾਖਾੜਾ ਨਛੱਤਰ:

ਇਕ ਨਛੱਤਰ ਜਿਸ ਢੇ ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਚਰਨ
ਬੜੇ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਛੱਤ ਦੇ
ਦੌਰਾਨ ਜੇ ਵੈਰੀ ਉਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੱਲਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜਿੱਤ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇ' ਦਾ ਲਗਨ ਬੜਾ ਸ਼ੁਭ .
ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ 'ਅਭਿਜਿਤ'
ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਅਭਿਜਿਤ)

(ਉ-63) ਉਤਰਾਭਦਪਦਾ: __

ਇਕ ਨਛੱਤਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਾਲ
ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੋਈ ਰੀਤ ਜਾਂ ਸੈਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼੍ਭ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਉ-69) ਉਤਰਾਧੀ :
ਅਰੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੁਖੀ ਸ਼ਾਖ਼ਾਂ ਵਿਚੋ”
ਇਕ; ਬਾਕੀ ਦੋ ਸ਼ਾਖ਼ਾਂ 'ਦੱਖਣਾ' ਅਤੇ 'ਡਹਿਰਾ'

.ਹਨ । ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋ" ਅਰੋੜੇ ਮੁਲਤਾਨ

ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਰੋੜਕੌਟ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਕਰਣੀ ਵਾਲੇ ਫ਼ਕੀਰ ਨਾਲ
ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਤੋ ਵ'ਦ-ਵਿਵਾਦ ਹੋ ਗਿਆ । ਫ਼ਕੀਰ”
ਨੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਅਰੋੜਕੋਟ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ
ਹੋਣ ਦਾ ਸਰਾਂਪ ਦਿਤਾ । ਜਦੋ ਇਸ ਨਗਰ
ਵਿਚ ਭਿਅੰਕਰ ਰੌਗ- ਫੈਲਣ ਲਗੇ` ਤਾਂ ਅਰੋੜੇ
ਤਬਾਂਹੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਉਥੋਂ
ਉਠ ਨੱਠੋ । ਨਗਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁਖ ਦੁਆਰ
ਉੱਤਰ, ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਸਨ । ਜਿਹੜੇ
ਅਰੋੜੇ ਉੱਤਰ ਦੁਆਰ ਵਲੋ ਨੱਠੋ, ਉਹ
'ਉਤਰਾਧੀ' ਅਖਵਾਏ, ਜੋ ਦੱਖਣ ਵਲੋਂ ਗਏ
ਉਹ 'ਦੱਖਣਾ' ਅਤੇ ਜੋ ਪੱਛਮ ਵਲੋਂ' ਦੋੜੇ ਉਹ
'ਡਹਿਰਾ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਏ । ਇਕ ਹੌਰ
ਰਵਾਇਤ ਅਨ੍ਸਾਰ ਜਦੋ" ਅਰੋੜਿਆਂ ਵਿਚ ਕੁਝ
ਸਮਾਜਿਕ ਮਤਭੇਦ ਪੈਦਾ ਹੋਂ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਸੁਲਝਾਣ ਲਈ ਅਰੋੜਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਗੁਸਾਈ'
ਸਿਧ ਭੋਜ ਨੇ 195 ਬਿਕਰਮੀ ਵਿਚ ਇਕ
ਇਕੱਤ੍ਰਤਾ ਅਰੋੜਕੌਟ ਵਿਚ ਸੱਦੀ । ਜਿਹੜੇ ਅਰੋੜੇ
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਰਸਮਾਂ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀ ਸਨ,
ਉਹ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼' ਵਲ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਮੰਗਰੋ
'ਉਤਰਾਧੀ' ਅਖਵਾਏ ।_ਸੂਧਾਰ ਦੀ ਇਛਾ
ਰਖਣ ਵਾਲੇਂ ਅਰੋੜੇ ਦੱਖਣ) ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਬੈਠ
ਅਤੇ 'ਦੱਖਣਾ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਰੋਏ । ਜੋ
ਅਰੋੜੇ ਨਿਰਪੱਖ ਸਨ ਉਹ ਪੱਛਮੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ
ਬੈਠੇ ਅਤੇ 'ਡਹਿਰਾ' ਅਖਵਾਏ । (ਵੇਖੋ : ਅਰੋੜੇ)
ਉਤਰਾਧੀ ਅਰੋੜੇ ਅੱਗੋ “ਬਾਹਰੀ' ਅਤੇ
'ਉਝਾਈ" ਉਪ-ਸ਼ਾਖ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰੀਤਾਂ ਬਿਲਕੂਲ

੧ 311011510੧0੧3੮0।।

ਮੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਜ਼ਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਵੱਖਰਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇ” ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਉਤਰਾਧੀ
ਅਰੋੜਿਆਂ ਵਿਚ 'ਦੋਂ ਰਾਤੇ ਫੇਰੇ' ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ ।
ਇਹ ਰਵਾਜ ਬੜਾ ਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ
ਉਤਰਾਧੀ ਅਰੋੜਿਆੰਂ ਵਿਚ ਹੁਣ ਤਕ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੈ।

(ਉ-70) ਉਤਰਾਨ :
ਇਕ ਨਛੱਤ੍ਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਗਈ ਅਤੇ
ਵਿਆਹ ਆਦਿ ਕਰਨਾ ਸ਼ਰਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(6-71) ਉਤਾਨਪਾਦ :
ਇਕ ਪੰਰਾਣਿਕ ਰਾਜਾ ਜੋ ਧਰਦਾ ਪਿਤਾ
ਸੀ । ਉਤਾਨਪਾਦ ਸ਼ਤਰੂਪਾਂ ਦੇ ਉਦਰ “ ਤੋਂ' ਮਨ੍ਹ
ਸਵਾਯੰਭੂਵ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ
ਰਾਣੀਆਂ -- ਸੂਨੀਤੀ (ਸ਼ੁਨਿਤ੍ਰਾ) ਅਤੇ ਸੁਰੁੱਚੀ
ਸਨ। ਸੁਨੀਤੀ ਤੋ“ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ-ਧ੍ਰ , ਕੀਰਤੀਖ਼ਾਨ,
ਆਯੁਸ਼ਮਨ ਅਤੇ _ਵਸੂ ਪੈਦਾ ” ਹੋਏ । ਦੂਜੀ
ਰਾਣੀ ਸੁਰੁੱਚੀ ਤੋ ਉੱਤਮ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ _ਉਤਾਨਪਾਦ ਬਾਰੇ _ਹਾਲਾਤ
ਇਕਸਾਰ ਨਹੀ' ਮਿਲਦੇ ।
ਉਤਾਨਪਾਦ ਨੇ ਸੁਰੁੱਚੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ
ਹੀ ਧ੍ਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਸੂਨੀਤੀ ਨੂੰ ਘਰੋ” ਕਢ
ਦਿਤਾ "ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਉੱਤਮ ਨੂੰ ਉਤਾਨਪਾਦ
ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਵੇਖ ਕੇ ਧਰ ਵੀ ਪਿਉਦੀ
ਗੋਦ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਧੁ ਦੀ” ਮੱਤਈ` ਮਾਂ
ਸੁਰੁੱਚੀ ਨੇ ਵੇਖ ਲਿਆ ਅਤੇ "ਧੁ ਨੂੰ ਝਿੜਕ ਕੇ
ਉਠਾ ਦਿਤਾ । ਧੁ ਰੋਂਦਾ “ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ
ਮਾਤਾ ਸੂਨੀਤੀ ਕੌਲ ” ਗਿਆ। ਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੈਰਣਾ
ਉਤੇ ਧੁ ਜੋਗਲ ਵਿਚ ਤਪ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆ
ਅਤੇ ” ਨਾਰਦ ਤੋ ਉਪਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਈਸ਼ਵਰ
ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ । ਲੌਮੀ ਸਾਧਨਾ

ਮਗਰੇ' ਧਰ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ ।

ਮਗਰੋ” “ ਉਤਾਨਪਾਦ ਆਪਣੀ ਕਰਨੀ ਉਤੋਂ
ਬੜਾ ਪਛਤਾਇਆ ।

(ਉ-72) ਉਤਾਰ :

(1) ਜੇਠੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਤਾਰ ਬੜਾ
ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਕੋਈ ਤੀਵੀ”ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਜੋਮਦੀ ਹੋਵ,
ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਸੇ' ਜੇਠੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਤਾਰ
ਆਪਣੀ ਨਵੀ ਜੇਮੀ ਕੈਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਵੇ ਤਾਂ
ਧਾਰਨਾ ਅਨ੍ਸਾਰ ਅਗਲਾ ਬਾਲ ਲੜਕਾ ਜੇਮਦਾ
ਹੈ। ਲੜਕੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਤਾਰ ਵੀ ਬੜਾ
ਬਰਕਤ ਵਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਮੀ'
ਕਮੀਣ, _ਧਨੀਆਂ ਦੇ ` ਪੁਤਰਾਂ ਦੇ “ਉਤਾਰ'
ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਾਲ

$।। 5300੫ 18016 51101 ]। ੬101੧

13

ਪਹਿਨਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਵਡੇ ਹੋਕੇ ਅਮੀਰ
ਹੋਣਗੇ । ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਟੂਣੇ ਉਤੇ
ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਥ
(2) ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇ
ਸਰੀਰ ਵਿਢ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ; ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਤੇ “ਕਥਾ
ਸਹਿਤ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ
ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੇਵਤਾ ਜਾਂ ਵਿਅੱਕਤੀ
ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਵਿਅੱਕਤੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
-ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕਾਇਆ ਨੂੰ ਭੋਗਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ,
ਜਿਸ ਨੇ ਤਪਾਂ ਅਤੇ ਘੋਰ ਸਾਧਨਾ ਦੁਆਰਾ ਦੂਜੇ
ਦੀ ਕਾਇਆ' ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹ ਭਰ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ
ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ ਗਭਰੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਇਆਂ ਨੂੰ ਭੋਗਦਾ ਸੀ
ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤਕ
ਜੀਊ'ਦਾ ਰਿਹਾ । (ਵੇਖੋ : ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਿਸ਼ੀ)

(ਉ-73) ਉਤਾਰਣਾ :

ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਪਕੜ ਹੋਵੇ ਅਥਵਾ ਉਸ ਦੇ
ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜਿੰਨ ਭੂਤ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਚੇਲੇ!
ਸਿਆਣੇ ਮੰਤਣਾਂ ਅਤੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ

ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ ਜਿੰਨ-ਭੂਤ ਕਢਦੇ ਹਨ । ਇਸ

ਰਹੱਸਮਈ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਕਹਿੰਦੇ

ਹਨ। ਜਿੰਨ-ਭੂਤ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ' ਕੱਢਣ ਵਾਲੇ .

ਮਾਂਦਰੀ ਨੂੰ 'ਚੇਲਾ' ਜਾਂ ਸਿਆਣਾ” ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਿਸੇ ਦੀਰਘ ਰੋਗ. ਵਾਲੋਂ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਕਪੜੇ
ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੋ' ਦੀ ਵਾਂਰਕੇ ਕਿਸੇ ਭਿਖਾਰੀ,
ਚੂਹੜੇ ਜਾਂ ਕਮੀ ਕਮੀਣ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ
ਵੀ 'ਉਤਾਰਣਾ' ਅਖਵਾਉ'ਦੀ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ
ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਗ ਦੀ ਸ਼ਿਦਤ ਘਟ ਜਾਂਦੀ

ਹੈ ।

(ਉ-74) ਉਤਾਰਾ ਉਤਾਰਨਾ :

ਕਿਸੇ ਰੋਗੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸਿੱਕਾ, ਅੰਨ

ਜਾਂ ਵਸਤ੍ਰ ਵਾਰ ਕੇ ਦਾਨ ਵਜੋ' ਦੇਣਾ।

ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਵੀ ਰੋਗੀ ਦੇ ਸਿਰ
ਤੋ“ ਵਾਰ ਕੇ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ
ਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਲੌਕਾਂ ਦਾ
ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਰੋਗੀ ਦਾ ਦੁਖ ਸੋਕਟ ਟਲ ਕੇ
ਸਿਰ ਤੋਂ” ਵਾਰੇ ਗਏ ਪਲ੍ਹੇ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਜਾ ਲਗਦਾ
ਹੈ ।

ਜੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ=ਟਪਾਰ ਲੱਗ ਜਾਵੇ
ਜਾਂ ਉਹ ਰ'ਜ਼ੀ ਨਾਂ ਰਹੇ- ਤਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਊਸ ਦੇ
ਸਿਰ ਤੋ ਸੱਤ ਮਿਰਚਾਂ ਵਾਰ ਕੇ ਅੱਗ ਵਿਚ

ਉਬੂ

ਸੁਟਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਈ ਤੀਵੀਆਂ ਹਰਮਲ ਧੁਖਾ ਕੇ
ਉਸ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ
ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵੀ “ਉਤਾਰਾ ਉਤਾਰਨ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(9-75) ਉਤਾਰੇ ਦਾ ਮੰਤਰ :
ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਤੇ ਬਦ-ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ
ਖੀਣ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋ ਮੰਤਰ ਫੂਕੇ ` ਜਾਂਦੇ ਅਥਵਾ
ਜੈਤਰ ਵਰਤੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰੇ ਦੋ
ਮੰਤਰ/ਜੈਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ
ਰੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਮੰਤਰ/ਜੋਤਰ ਨਾਲ ਨਰੋਆ ਕਰਨ
ਵਾਲੇ ਸਿਆਣੇ/ਚੇਲੇਂ ਆਮ ਮਿਲਦੇ _ਹਨ ।
ਤੇਤ੍ਰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਵਿਚ 'ਉਤਾਰੇ' ਦੇ ਕਈ ਜੰਤਰ=
ਮੰਤਰ ਦਰਜ ਹਨ ।
(6-76)ਉਤੇ ਫੁਲਕਾਰੀ ਮੈ“ ਰਹਿੰਦੀ ਕੰਵਾਰੀ :
ਫੁਲਕਾਰੀ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤ । (ਵੇਖੋ :
ਫੁਲਕਾਰੀ-ਗੀਤ)

(ਉ-77) ਉਥਾਰਾਂ :

ਇਕ ਰੋਗ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਬਾਰਾ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਰੋਗੀ ਕੋਈ ਭਿਆਨਕ ਸੁਪਨਾ
ਵੇਖ ਕੇ ਬਰੜਾ ਉਠਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਪਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉਤੇ ਬੈਠਾ
ਉਸ ਦਾ ਗਲਾ ਘੁਟ ਰਿਹਾ. ਹੈ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰੜਾਣ ਵਾਲ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ

ਛਾਤੀ ਉਤੇ ਕੋਈ ਬਦਰੂਹ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ ਧੈ

ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੋਝ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ
ਅਤੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਂਲ ਉਸ ਦੇ ਗਲੇ ਨੂੰ ਦਬਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਰੋਗੀ ਉਸ ਤੋਂ' ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਚੀਖ਼ਦਾ
ਹੈ। ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸੁੱਤਿਆਂ ਛਾਤੀ
ਉਤੇ ਹੱਥ ਆਉਣ ਨਾਲ ਇਹ ਦਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਚੇਲੇ[ਸਿਆਣੇ ਉਥਾਰੇ ਦੇ ਜੈਤਰ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਲ ਵਿਚ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਪਾਉਣ

_ਨਾਲ ਰੋਗੀ ਮੁੜ ਬਰੜਾਂਦਾ ਨਹੀ' ।

(6-78) ਉਥੂ :

ਖ'ਣ ਪੀਣ ਵੇਲੋਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਸ਼
ਸਾਹ-ਨਾਲੀ ਨਾਲ ਘਸਰਣ ਕਰ ਕੇ ਆਈ
ਖੰਘ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਬੂ ਕਿਸੇ ਚੰਦਰੀ
ਰੂਹ ਦੀ ਸ਼ਰ'ਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀ,
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੌਘ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ । ਧਨੀ-ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦਸ਼ਾ ਸਮੇ'

' ਚੈਦਰੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਨਠਾਣ ਲਈ ਲੋਕ 'ਖਿਰੇ ਝਿਰੇ”

ਕਰਦੇ ਹਨ । 'ਖਿਰੇ' ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਬਦਰੂਹ ਨੱਠ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

੧ 3110131510੧03੮0।।

ਉਦਕ ਕਰਮ ਸੰਸਕਾਰ

(ਉ-79) ਉਦਕ ਕਰਮ ਸੰਸਕਾਰ :
ਮ੍ਰਿਤਕ ਨਮਿਤ ਪਾਣੀ.ਦੋਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ।
ਦਾਹ ਸਸਕਾਰ ਮਗਰੋ" ਮਰੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਸਤ ਜਾਂ
ਦਸ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੈਬੈਧੀ ਕਿਸੇ ਨਦੀ
` ਨਾਲੋਂ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਉਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ਼ਨਾਨ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਨੇਊ

ਨੂੰ ਸਜੇ ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਲਟਕਾ ਕੋ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ

ਕਣ
ਆ

ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੀ ਚੁਲੀ
ਭਰਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਉਹ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ
ਇਕ ਬੁਕ ਪਾਣੀ (ਉਦਕ) ਦੀ ਦੋ'ਦੋ ਹਨ ।
ਇਸ ਤੋ' ਬਾਅਦ ਨਦੀ ਤੇ' ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ
ਆਪਣੇ ਕਪੜੇ ` ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਖਿਲਾਰ
ਦੇਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰੀਤ ਪਿਛੋ" ਪਿੰਡ ਭਰੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਹ ਰੀਤ ਆੰਤੇਸ਼ਟੀ
ਸੋਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰਖਦੀ ਸੀ ।

(6-80) ਉਦੰਬਰ :

ਇਚ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਧੂ ਜੋ ਬੜੇ ਕਰੜੇ
ਤਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੱਥ ਵਿਚ ਗ੍ਰਲਰ
ਦਾ ਡੰਡਾ ਰਖਦੇ ਹਨ। ਗੁਲਰ ਦਾ ਡੋਡਾ ਧਾਰਨ
ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਉਦੈਬਰ ਪੈ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਸਾਧੂਆਂ = .ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਲਰ ਦਾ ਡੰਡਾ
ਹੱਥ ਵਿਚ ਰਖਣ ਨਾਲ ਮਨ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਲ ਨਹੀ"
ਜਾਂਦਾ । (ਵੇਖੋ : ਗੁਲਰ)

(6-81) ਉਦਯ :

ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਕਲਪਿਤ ਪਹਾੜ
ਜਿਸ ਦੇ ਪਿਛੋ” ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਸੂਰਜ ਉਦੈ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਜਿਸ ਪਹਾੜ ਦੇ ਉਹਲੇ ਛੁਪਦਾ
ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ 'ਅਸਤ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(6-82) ਉੱਦੁਯਨ :
ਇਕ ਚੈਦਰਵੇਸ਼ੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਜਿਸ ਦੀ
` ਕਥਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਸੱਸੀ-ਪੂੰਨੂੰ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ
ਕਥਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉੱਦਯਨ
ਸਹਸ੍ਰਾਨੀਕ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਵਤਸਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜਾ
ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕੌਸ਼ਾਂਬੀ ਸੀ.।
ਉਜੈਨ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ _ਵਾਸਵਦੱਤਾ
ਉਂਦਯਨ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੇਖ ਕੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਈ
ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਛੜੇ ਵਿਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਣ
ਲੱਗੀ । ਵਾਸਵਦੱਤਾ ਨੇ ਉੱਦਯਨ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ
ਉਜੈਨ ਵਿਚ ਸਦ ਕੇ ਬੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਕੁਝ
ਚਿਰ ਮਗਰੋ” ਰਾਜੇ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਯੋਗੈਧਰਾਇਣ ਨੇ
ਉੱਦਯਨ ਨੂੰ ਬਦੀ ਤੋ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ,
ਪਰ ਜਾਣ ਵੇਲੋਂ _ਉੱਦਯਨ ਵਾਸਵਦੱਤ' ਨੂੰ
ਤਹਨ:ਕ ਨੇ ੨੭੮ ਜੈ. ਜਿਆ । ਸੈਸ਼ਲਿਕ ਦੇ ਕਈ

$।1 5300੫ 1੩੦ 5੧0 ]। 01੧੪

14

ਕਵੀਆਂ, ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਅਤੇ _ਕਥਾਕਾਰਾਂ ਨੇ
ਉੱਦਯਨ ਦੀ ਕਥਾ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰਚਨਾ
ਕੀਤੀ । ਮਹਾਂਕਵ ਭਾਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋ ਨਾਟਕਾਂ
'ਸ਼ਰਪਨਵਾਸਵਦਤਾ' ਤੋਂ 'ਪ੍ਰਤਿਗਿਆਯੋਗੈਧਰਾਇਣ'
ਵਿਚ ਉੱਦਯਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਥਾਨਕ ਦਾ ਨਾਇਕ

, ਬਣਾਇਆ ਹੈ ।

ਇਹੋਂ ਕਥ' ਗੁਣਾਡੇ ਦੀ 'ਬ੍ਹਤਕਥਾ' ਅਤੇ
ਸੋਮਦੇਵ ਦੇ 'ਕਥਾ ਸਰਿਤ ਸਾਗਰ' ਵਿਚ ਵੀ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

(ਉ-83) ਉਦਯਨਾਥ :
ਜੋਗੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨੌ ਨਾਥਾਂ ਵਿਚੋ“ ਇਕ ।
(ਵੇਖੋ : ਨੌ ਨਾਥ)

(ਓ-84) ਉਦ੍ਾਨੱਕ : ਰ
ਇਕ _ ਤਲਿਸਮੀ ਨਗਰ ਜੋ ਧਰਤੀ ਅਤੇ
ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ੂਨਯ ਵਿਚ ਖਲੋਤਾ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਸ ਨਗਰ
ਦਾ ਸੰਬੈਧ ਹਗੀਸ਼ਚੈਦ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ
ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ 'ਹਰਿ ਚੰਦਓਰੀ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਯੁਜਰ ਵੇਦ ਵਿਚ
ਵੀ ਆਇਆ ਹੈ । ਲੌਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਸ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੇ ਚੰਗੇ ਪੁੰਨ ਕੀੜੇ ਹੋਣ, ਉਸੇ ਨੂੰ ਇਹ
ਨਗਰ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । ਇਜੁ
ਨਗਰ ਨੂੰ 'ਸੋਭ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਵੇਖੋ ;
ਹਰਿ ਚੰਦਓਰੀ)

_(6-83) ਉਦਰੇਵਾਂ : .

ਵਿਛੋੜੇ ਕਾਰਨ ਉਪਜਿਆ ਵਿਰਾਗ; ਬੱਚੇ
ਤੋਂ ਵਿਛੜਨ ਲੱਗਿਆਂ, ਉਸ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ
ਅੰਗ-ਸਾਕ ਕਈ ਵਾਰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਤਲੀ ਉੜੋ
'ਬੋਹ' ਕਰਦੇ ਹਨ। ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਕਰਨ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਦਰੇਵਾਂ ਨਹੀ" ਲੱਗਦਾ ।
ਜੇ ਵਿਛੜਨ ਲੱਗਿਆਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉਤੋਂ
ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਚੁਪੇੜ ਮਾਰੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ
ਉਦਰੇਵਾਂ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ ।
(6-86) ਉਦਵਸੁ :

ਰਾਜੇ ਜਨਕ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਸੀਤਾ ਦਾ

ਭਰਾ, ਜੋ ਜਨਕ ਤੋ" ਮਗਰੋ” ਮਿਥਲਾ ਦਾ ਰਾਜਾ
ਬਣਿਆ ।

(6-87) ਉਦਾ ਦੇਵੀ :

` ਇਕ ਦੇਵੀ ਜਿਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਇਸ ਦੇਵੀ

ਦਾ ਮੰਦਰ ਭਗਵਾੜਾ ਵਿਚ ਇਕ ਚਬੂਤਰੇ ਉਤੇ
_ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਦੇਵੀ ਦੀ ਦੋ ਕ੍‌ ਪੌਂਟੇ

੧ 311011510੧0।੧3੮0।।

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

੍ ਉੱਚੀ ਪਿੰਡੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਬਾਰੇ

ਇਕ ਦੋਦ-ਕਥਾ (ਗਲਾਸਰੀ. 1 /428-429)
ਇਉ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :-- ਇਕ ਵਾਰ ਰਾਜਾ
ਤੇਜ ਚੰਦ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ
ਆਖਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਮੰਡੀ ਦੇ ਰਾਜੋ ਤੋ“
ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਖੋਹਿਆ ਇਲਾਕਾ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ
ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਸਨ ਜਵੇ ਜਿਥੇ ਦੇਵੀ
ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਵੇਗੀ । ਦੇਵੀ ਦ) ਪੂ ਪੂਜਾ-ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਨਾਲ
ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਵਿਜੈ ਹੋਵੇਗੀ । ਰਾਜੇ ਤੇਜ ਚੰਦ ਨੇ
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੇਵੀ ਦੇ ਵਰਦਾਨ
ਨਾਲ ਮੰਡੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਉਤੇ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ

_ਲਈ । ਜਦੋਂ” ਮੰਡੀ ਦੇ ਰਾਜੋ ਨੂੰ ਇਸ ਰਹੱਸ ਦਾ

ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੇਵੀ ਦੀ ਮੂਰਤ] ਚੁਰਾ
ਕੇ ਇਕ ਪਾਲਕ) ਵਿਚ ਰਖ ਲਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜੇ
ਵਲ .ਲੈ ਟੁਰਿਆ । ਕਾਂਗੜੇ ਦੀ ਹੱਦ ਉਤੇ
ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕਹਾਰ ਥਕ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਪਾਲਕੀ
ਨੂੰ ਦਰੱਖ਼ਤ ਹੇਠਾਂ ਫਖ ਕੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।
ਜਦੋਂ” ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁੜ ਪਾਲਕੀ ਨੂੰ ਚੁਕਣਾ ਚਾਹਿਆ
ਤਾਂ ਪਾਲਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋ" ਚੁਕੀ ਨਾ ਗਈ । ਕਈ
ਹੋਰ-ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਪਾਲਕੀ ਨੂੰ ਉਠਾਣ ਦੇ ਯਤਨ
ਕੀਤੇ, ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਅਸਫਲ ਰਹੇਂ । .ਅਖ਼ੀਫ

,ਰਾਂਜਾ ਤੇਜ ਚੰਦ ਨੇ ਉਥੇ ਹੀ ਇਕ ਮੰਦਰ

ਬਣਾਇਆ । ਉਦੋ” ਤੋ" ਉਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ
ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ_ ਵਿਚ - ਇਕ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ
ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।

(ਉ-88) ਉਦਾਸੀ ਸੰਮੁਦਾਇ :

ਇਕ ਮੱਤ ਜਿਸ ਦੇ ਮੋਢੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ
ਦੇ ਵਡੇ ਲੜਕੇ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਸਨ। ਭਾਈ
ਗੁਰਦਾਸ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਦੀ
ਰੀਤ ਦੇ ਮੋਢੀ ਮੰਨਦੇ ਸਰ 'ਬਾਬੇ ਭੇਖ
ਬਣਾਇਆ ਉਦਾਸੀ ਕੀ ਰੀਤ ਚਲਾਈ)' । ਗੁਰੂ
ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜਦੋ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਦੇ ਪੁਚਾਰ
ਲਈ ਦੇਸ-ਦੇਸਾਂਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਟਨ ਕਰਦੇ ਸਨ
ਤਾਂ ਉਹ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਭੇਖ ਧਾਰ ਕੇ ਨਿਕਲਦੇ
ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬਾ
ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਨੇ ਉਦਾਸੀ _ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਮੁੱਢ
ਬੈਨ੍ਹਿਆ । ਹਿੰਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ (277) ਅਨ੍ਹਸਾਰ
ਉਦਾਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਅਨਯਾਈਆਂ ਦਾ
ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਮੋਢੀ ਓ'ਕਾਰ
ਸੀ ਜਿਸ ਤੋ 73ਵੀ% ਪੀੜ) ਵਿਚ ਉਦਾਸ
ਸੀ ਚੋਦ ਜੀ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸੈਪ੍ਦਾਇ ਦਾ
ਵਿਸੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੈਗਠਨ ਕੀਤਾ ।

ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ
ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । (ਤਵਾਰੀਖ਼ ਗੁਰੂ ਖ਼ਾਲਸਾ,
ਪੰਨਾ 10)। ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰ ਚੋਦ ਦੇ

ਪੈਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਸੱਜੇ ਕੈਨ ਵਿਚ ਮਾਸ ਦੀ ਜਮਾਂਦਰੂ ਮੁੰਦਰਾ ਸੀ
ਜੌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਸ਼ਿਵ
ਨੇ ਗੋਰਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਕੌਨ ਦੀ ਮੁੰਦਰਾ ਦੇ ਕੇ
ਨਿਵਾਜਿਆ ਅਤੇ ਬਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਕੈਨ
ਦੀ ਮੁੰਦਰਾ ਦੇ ਕੇ ।
ਇਕ ਟਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ
ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਤੋ' ਦੀਖਿਆ ਪ੍ਰਪਤ ਕੀਤੀ
ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਦੀ ਤਿਆਗ
ਬਿ੍‌ਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਭੇਖ ਦੀਆਂ
ਰਮਜ਼ਾਂ, ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਅਤੇ ਰਹਿਤ-ਮਰਯਾਦਾ ਤੋ”
ਜਾਣ ਕਰਵਾਇਆ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੇ
ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਬਾਰੇ ਜੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ
ਉਹ 'ਚੋਵੀ ਮ'ਤਰਾਂ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਉਦਾਸੀਆਂ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋਇਆ । ਹਰ ਉਦਾਸੀ ਜਦੋ”
ਭੇਖ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਚੌਵੀ ਮਾਤਰਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਇਹ ਚੌਵੀ ਮਾਤਰਾਂ ਗੁਪਤ ਰਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ
_ ਹਨ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਸੈਪ੍ਦਾਇ ਦੇ ਅਨ੍ਯ'ਈਆਂ
ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ "ਦੂਜੇ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀ”
ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਨਮੂਨਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :-
(1) ਗੁਰੁ ਅਬਿਨਾਸੀ ਖੇਲ ਰਚ'ਇਆ
_ ਅਗਮ ਨਿਗਮ ਕਾ ਪੰਥ ਬਤਾਇਆ।
(2) ਗੁਰ ਅਬਿਨਾਸ਼ੀ ਸੂਖਮ ਵੇਦ
ਨਿਰਬਾਣ ਵਿਦਿਆ ਅਪਾਰ ਭੇਦ ।
ਉਦਾਸੀ ਸੋਪ੍ਦਾਇਂ ਦੇ ਸਾਧੂ ਸ੍ਰੀ ਚੈਦ ਨੂੰ
ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੌਥ ਨੂੰ
ਗਰੂ-ਰੂਪ, ਅਥਵਾ 'ਪ੍ਗਟ ਗੁਰਾਂ ਕੀ ਦੇਹ ।
ਉਦ'ਸੀ ਆਪਣੇ _ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ
ਅਖ'ੜਿਆਂ ਵਿਚ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਪਰ` ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ-ਵਿਧਾਨ
ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਰਤ ਅਤੇ ਪੁਰਬ ਵੰ
ਜੋੜ ਲਏ-ਹਨ ।
ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚਦ ਨੇ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ
ਗੁਰਗੱਦੀ ਬ'ਬ' ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ, ₹
ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਡ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ
ਸਨ। ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਵਿਆਹੇ ਹੋਏ ਸਨ,
ਜਿਸ ਤੋ ਇਹ ਪਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਦਾਸੀ
ਸੈਪ੍ਰਦਾਇ ਬੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਲਈ _ ਗ੍ਰਿਹਸਤ
ਧ'ਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਨਹੀ ਸੀ । ਬ'ਬ' ਜੀ ਨੇ
_ ਅੱਗੋ ਚਾਰ ਗੱਦੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਦੀਆਂ ਦੀ ਸਥਪਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਥਾ
ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :-- ਸੈਮਤ 1694 ਦੇ ਮੱਧ
ਵਿਚ ਚਾਰ ਭਗਤ ਜਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੇ
ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਕੀਰਤਪੁਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਨਾਂ ਸਨ -- ਬਾਲੂ ਹਸਨਾ, ਅਲਮਸਤ, ਗੋਵਿੰਦ
. ਅਤੇ ਫੂਲ ਜੀ । ਇਹ ਚਾਰੋ' ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ

$।1 5300੫ 18016 51101 ]। ੬10੧੪

15

ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ
ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਪੁਛੀਆਂ ਜੋ ਵੇਦਾਂ ਨਾਲ
ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹੋਣ ।- ਬਾਬ' ਜੀ ਨੇ ਚੌਹਾਂ ਵੇਦਾਂ
ਵਿਚੋ” ਚਰ ਤੁਕਾਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚੋ" ਉਸੇ
ਭਾਵ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਸੁਣਾ ਦਿਤੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਹਾਂ
ਜਗਿਆਸੂਆਂ ਉਤੇ ਇਸ ਨਿਰਨੇ ਦਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰਾ
ਅਸਰ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੋ ਅਰਥਾਂ
ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਬਾਲ ਜੀ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ,
ਅਲਮਸਤ ਜੀ ਮਸਤ ਹੋ ਗਏ, ਗੋਵਿੰਦ ਜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ
ਵਿਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਫੂਲ ਜੀ ਗੰਭੀਰ ਹੋਂ ਕੇ ਚਰਨਾਂ
ਵਲ'ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ । ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਚ੍ਹਾਂ ਨੰ ਗੱਦੀਦਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਜੇ ਲਿਸ਼ਾੜੇ
ਸੋੱਂਪ ਦਿਤੇ। ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਦੇ ਮਗਰੋ”
ਇਹ ਚਾਰੋ ਪੁਰਸ਼ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਪ੍ਰਮੂਖ
ਧੁਣੀਦਾਰ ਉਦਾਸੀ ਮੰਨੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਚਾਰ ਧੂਣੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ । ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
(ਰਾਸ ੧, ਅੰਸ਼ ੬) ਅਨੁਸਾਰ --

ਬਾਲ ਹਸਨਾਂ ਫੂਲ ਪੁਨ ਗੌੱ'ਦਾ ਅਰ ਅਲਮਸਤ

ਮੁਖ ਉਦਾਸੀ ਇਹ ਭਏ ਬਹੁਰੋ ਸਾਧ ਸਮਸਤ

ਤਿਨ ਤੇ ਬਿਤਯ ਪੰਥ ਉਦਾਸੀ

ਲਾਹਖੁ ਭਏ ਕਰਹਿ ਤਪ ਰਾਸੀ ।

ਬਲੂ ਹਸਨਾ ਜੀ ਡੇਹਰਦੂਨ ਵਲ ਪ੍ਰਚਾਰ

ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜੇ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਗਰੋ ਗੱਦੀ

ਉਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਰਾਏ ਜੀ ਬੇਠੇ । ਇਹ ਧੂਣੀ ਡੇਰਾ
ਰਾਮ ਰਾਏ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਡੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਚ ਹੁਣ
ਤਕ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਫੂਲ ਜੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ
ਬਹਾਦਰ ਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜਾ ਵਸੇ,
ਉਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੂਣੀ ਹੁਣ ਤਕ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ ।
ਅਲਮਸਤ ਜੀ ਨਾਨਕਮਤੇ ਵਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ
ਲਈ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੂਣੀ ਕਾਇਮ ਹੈ ।
ਗੋਦਾ ਜਾਂ ਗੋਵਿੰਦ ਜੀ ਦੱਖਣ ਵਲ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਧੂਣੀ ਹੈਦਰਾਬਦ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਹੈ ।

ਚੌਹਾਂ ਧੂਣੀਆਂ ਤੋ” ਬਿਨਾਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ
ਛੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਏ, ਗੁਰੂ
ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵਲੋ”
ਹੋਈਆਂ । (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਪੰਨਾ 7?) ਇਨ੍ਹਾਂ
ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਉ” ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :

(ਉ) ਸੁਥਰੇ ਸ਼ਹੀਏ (ਅ) ਸੈਗਤ ਸਾਹਿਬੀਏ
(੬) ਜੀਤਮੱਲੀਏ (ਸ) ਬਖਤ ਮੱਲਏ (ਹ) ਭਗਤ
ਭਗਵਾਨੀਏ (ਕ) ਮੀਹਾਂ ਸ਼ਾਹੀਏ ।

ਚਾਰ ਧੂਣੀਆਂ ਅਤੇ ਛੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ

ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਸਾਂ ਨੂੰ ਦਸ-ਨਾਮੀ ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂ ਵੀ
ਕਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸ੍ਰੀ ਚਢ ਦੀ 16ਵੀ' ਪੀੜ੍ਹ ਵਿਚ ਇਕ
ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਬਨਖੰਡੀ (1763-1863 ਈ:) ਹੋਏ
ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1823 ਈਸਵੀ ਵਿਚ, ਸਿੰਧ ਵਿਚ,

ਉਦਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ

ਸਾਧੂ ਬਲਾ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਦੋ"
ਤੋਂ ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਉਦਾਸੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ'
ਕੇਦਰ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ
ਮਗਰੋ 1949 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਬਨਖੰਡੀ ਜੀ ਦੀ

_ ਚੌਥੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਾਧੂ ਗਣੋਸ਼ਾਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਸ਼ੀ

ਦੇ ਭਦੈਨੀ ਮਹੱਲੇ ਵਿਜ ਇਸ ਤੀਰਥ ਦੀ ਪੁਨਰ
ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਤਕ ਉਦਾਸੀ
ਸੈਪ੍ਰਦਾਇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸਹਿਜ ਅੰਗ ਸੀ ਅਤੇ
ਉਦਾਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਣ ਵਿਚ
ਵ/ਡਅ!ਈ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ 'ਜਦਾੱ
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਹੰਤਾਂ ਕੋਲੋ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਖੋਹ ਕੇ
ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਪ੍ਰਬੋਧਕ ਕਮੇਟੀ ਹੇਠ ਲਿਆਂਦੇ ਤਾਂ
“ਉਦਾਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਨਾਂਲੋ”
ਵੱਖਰਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਉਦੋ“ ਤਕ ਅਨੇਕਾਂ
ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਅਤੇ ਮਹੈਤ ਉਦਾਸੀ
ਸੰਪੁਦਾਇ ਨਾਲ ਸੈਬੈਧਿਤ ਸਨ । ਨਵੀਂ ਸਥਿਤੀ
ਵਿਚ ਉਦਾਸੀਆਂ _ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ _ਵੱਖਰੀਆਂ
ਮਨੌਤਾਂ ਘੜ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ
ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਕੁਝ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਲਿਆਂ ।
ਜਿਵੇ' ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਦਾ ਗੁਰੂ ਮਹੰਤ ਸੈਤ
ਰੇਣ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬ ਨੇ ਚੇਲਿਆਂ ਸਮੇਤ
ਭੋਜਨ ਛਕਾ ਕੇ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਉਦਾਸੀਆਂ ਅਨਸਰ ਇਸੇ ਮਹੈਤ ਨੇ ਗੁਰੂ
-ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਭੇਖ ਧਾਰਨ ਕਰਵਾਇਆ ।
ਉਦਾਸੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਦਾ ਸਿਰਫ਼
ਪਿਤਾ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਗੁਰੂ ਨਹੀ” । ਉਨ੍ਹਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੀ ਚੋਦ _ਦਾ ਗੁਰੂ ਅਬਨਾਸ਼ੀ
ਮੁਨੀ ਸੀ । ਰ੍
ਬਾਬ' ਸਰੀ ਚੈਦ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਮੰਤੁ 'ਸੋਹੰ ' ਸੀ,
ਉਦਾਸੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਪਣਾ
ਲਿਆ । ਕਿਉ' ਜੋ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਸਾਰੀ ਉਮਰ
`ਜਟਾ ਜੂਟ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਦਾਸੀ ਸੈਪ੍ਰਦਇ
ਦੇ ਸਾਧੂ ਵੀ ਜਟ' ਜੂਟ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਬਾਬਾ
ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਸੈਖ਼ਤ 1700 ਬਿਕਰਮੀ 'ਦੀ ਪੋਹ ਦੀ
ਚਾਨਣੀ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਦੇਹ ਸਮੇਤ ਅਲੋਪ ਹੋਏ ਮੰਨੋਂ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੋ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਵਾਲੇ ਇਸੇ _
ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰਾਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਧੂਣੀ .
ਦੀ ਪ੍ਥਾ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਚੈਦ ਤੋ ਹੀ ਚਲੀ ਮੰਨੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ੍
ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ (ਪੰਨਾ 7) ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ
'ਉਦਾਸੀ ਮੱਤ ਦੇ ਸਾਧੂ ਕੇਸ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਹੀ”
ਮੁਨਉੱ'ਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਬਹੂਤੇ ਜਟਾਧਾਰੀ,
ਮੂੰਡਿਤ, ਭਸਮਧਾਰੀ, ਨਾਂਗੇ ਅਤੇ ਗੋਰੂ ਰੈਗੇ
_ ਵਸਤ ਪਹਿਨੇ ਵੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਸੀਆਂ ਦਾ
ਲਿਬਾਸ ਚੋਲਾ, ਗਲ ਕਾਲੀ ਸੇਲ ਹੱਥ_ਤ੍ੰਥਾਂ

੧ 3110115101੧013੮0।।

ਉਦਾਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ

ਅਤੇ ਸਿਰ ਉੱਚੀ ਟੋਪੀ ਹੈ । ਕਈ ਉਦਾਸੀ
'ਤ੍ਰਿਪੂੰਡ' ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕਰਮੰਡਲ
ਰਖਦੇ ਹਨ।

ਦੀਖਿਆ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਕਰਵਾ ਕੇ ਪਿੰਡੇ ਉਤੇ ਭਸਮ ਮਲਦਾ ਅਤੇ ਪੀਣ ਨੂੰ
ਚਰਣਾਮ੍ਿਤ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । ਦੀਖਿਆ ਮਗਰੋ”
ਅਨੁਯਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਨਾਂ ਰਖ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਦੀਖਿਆ ਵੇਲੋਂ ਇਸ ਮੰਤ੍ਰ ਦਾ ਉਚਾਰਣ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :

ਚਰਣ ਸਾਧੁ ਕੇ ਧੋ ਧੋ ਪੀਊ

ਅਰਪ ਸਾਧੁ ਕੋ ਅਪਨਾ ਜੀਊ ।

.(6-89) ਉਦਾਸੀ ਬਾਣਾ :'

ਬੇਦੀਆਂ ਵਿਚ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੂਰਬ-ਸੰਧਿਆ _

ਜਾਂ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਉਣ ਅਤੇ ਸਿਹਰਾ
ਬੈਨ੍ਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਬਾਣਾ
ਧਾਰਨ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਰੀਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
ਵਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਉਦਾਸ) ਦਾ ਭੇਖ ਧਾਰਨ
ਕਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਜੈਗਲ ਵਲ ਤੁਰ ਪੈਦਾ ਹੈ।
ਫਿਰ ਪਰਿਵਾਂਰ ਦੇ ਜ)ਅ ਅਤੇ ਅੰਗ-ਸਾਕ ਉਸ ਦੇ
ਪਿਛੇ ਪਿਛੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਮਿੰਨਤਾਂ ਡਰਲੋ ਕਰ ਕੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਘਰ ਲਿਆਉ'ਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ
ਉਹ ਵਰ ਦਾ ਉਦਾਸੀ ਬਾਣਾ ਉਤਰਵਾ ਕੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਰੀਤ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਤੋ
ਬੱਝਿਆ । ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ
_ਲਖਮੀ ਚੋਦ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੂਰਬ ਸੋਧਿਆ ਨੂੰ
ਉਦਾਸੀ ਬਾਣਾ ਪਹਿਨਣ ਲਈ ਦਿਤਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਮਗਰੋ" ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ
ਉਤਾਰ ਦਿਤਾ । ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, .ਜਦੋ' ਬੋਦੀਆਂ
ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਉਦਾਸ) ਬਾਣ ਪਹਿਨਣ ਦੀ
ਰੀਤ ਚਲੀ ਤਾਂ ਕਈ ਬੇਦੀ ਗਭਰੂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ
ਉਦਾਂਸੀ ਬਾਣਾ ਪਹਿਨ ਕੇ ਵੈਰਾਗ ਵਿਚ
ਆ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇਂ ਅਤੇ ਵਿਆਹ _ਕਰਨ ਦਾ
ਖ਼ਿਆਲ ਤਰਕ ਕਰ ਦੇ'ਦੇਰਹੇ।

ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ, ਰੁਸੇਵੇ' ਦੀ ਰੀਤ)
ਇਸ ਗੀਤ ਦਾ ਵਟਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ।
ਖੇਤ੍ਰੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੂਰਵ-ਸੰਧਿਆ ਨੂੰ
ਵਰ ਘਰੋ” ਰੁਸ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਸਕ ਸੰਬੋਧੀ ਦੇ
ਘਰ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ
ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਜਾਂਦਾ:
. ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਰੂਸੋਵਾਂ) ।

(ਉ-90) ਉਦਾਲਕ :
ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਿਸ਼ੀ ਜੋ

ਤਕੇੜੂ ਦਾ ਪਿਤਾ
ਸੀ । ਉਦਾਲਕ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬ

ਸ੍ਰ
ਨੂੰ ਕੋਈ

$।1 53੧00੫ 13016 51101 1। ੬10੧੪

16

_ ਉੱਸਦੇ ਵੇਖਦੇ ਵੇਖਦੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਤਕੇੜੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹ)

ਨਿਯੋਗ ਲਈ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ । ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਦੇ
ਨਾਤੇ ਸ੍ਰੇਤਕਤੂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬੂਰਾ ਮਨਾਇਆ,
ਪਰ ਉਦਾਲਕ ਨੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ
ਇਹ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ।` ਸ੍ਰੇਤਕੇਤੂ ਨੇ ਇਸ
ਪ੍ਥਾ ਨੂੰ ਬੈਦ ਕਰਨ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿਤਾ । ਚਰਿੜ੍
ਪਾਖਯਾਨ (ਚਰਿਤ੍੍‌ 117) ਵਿਚ ਇਸ ਰਿਸ਼ੀ
ਦੀ ਕਥਾ ਦਰਜ ਹੈ ।

(6-91) ਉਦੇ -:

ਇਕ ਜਾਤੀ ਜੋ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰੀ
ਕਰਦੀ ਹੈ; ਉਦੇਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਵਸੋ" ਸ਼ਾਹਪਰ
ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

(ਉ-92) ਉਧਾਲਾ :
ਕਿਸੇ ਤੀਵੀਂ" ਦਾ ਆਪਣੇ ਘਰੋ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ
ਸ਼ਖਸ ਨਾਲ ਨੱਠ ਜਾਣਾ; ਕਿਸੇ ਤੀਵੀ/ਮਰਦ ਨੂੰ
ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਵਿਰੁੱਧ ਚੁਕ ਕੇ ਲੋ ਜਾਣਾ ।
ਉਧਾਲੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋ ਹੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ
ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਆ/ਦਿਮ
ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਵਿਆਹ ਉਧਾਲੇ ਹੀ ਹੁੰਢੇ-
ਸਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੂਲ੍ਹੇ ਦ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸ਼ਸਤਰ
ਫੜ ਕੇ ਘੋੜੀ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਲਸ਼ਕਰ (ਜੰਵ)
ਸਮੇਤ ਕੈਨਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਢੁੱਕਣ ਆਦਿ ਦਾ ਸਾਰਾ
ਪਰਪੰਚ ਉਧਾਲੇ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ
ਰੂਪ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰੀਤ-ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ
ਅਨੇਕਾਂ ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਉਧਾਲੇ ਦੀ
ਕਥਾਨਿਕ ਰੂੜ੍ਹੀ ਬਰ ਬਾਰ ਦੁਹਰ'ਈ ਮਿਲਦੀ)
ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਜੋਗੀ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਹੋ“ ਕ੍ਠੀ
ਹੀਰ ਨੂੰ ਰੈਗਪੂਰ ਤੋ' ਉਧਾਲ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਪਰ ਹੀਰ ਦੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦੀ
ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਪਿਛੇ ਵਾਹਰ ਭੇਜਕੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਮਿਰਜ਼ਾ ਖੀਵੇ ਦੀ)
ਬੋਟੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੂਰਵ=ਰਾੜ੍ਰ] ਨੂੰ
ਉਧਾਲ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦਾ
ਪਿਉ ਅਤੇ ਭਰਾ ਵਾਹਰ ਲੈ ਕੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ
ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੰਡ ਹੇਠ ਸੁੱਤੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ
ਮਾਰ ਦੇਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦਾ ਵ
ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦੇਦੇ ਹਨ । ਸੱਸੀ ਪੰਨੂੰ ਦੀ
ਪ੍ਰੀਤ-ਕਥਾ ਵਿਚ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਪੁੰਨੂੰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ
ਡੇਰਾ ਭਈ ਉਧਾਲ਼ ਕੇ ਕੀਚਮ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਉਧ'ਲਿਆਂ ਦਾ ਰਵਾਜ ਆਮ ਸੀ, ਇਹੋ ਕਾਰਨ
ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਯੂਗ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਧਾਲਾ

ਪ੍ਰਮੁਖ ਕਥਮਨਕ ਰੂੜ੍ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਏ ਦੀਆਂ ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ, ਖ਼ਾਸ ਤੋਰ

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਉਤੇ ਪਰੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵ) ਉਧਾਲੇ ਦ)
ਕਥ'ਨਿਕ ਰੂੜ੍ਹ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ
ਹੈ । ਅਨੌਕਾਂ ਬਾਤਾਂ ਵਿਚ ਜਿੰਨ ਕਿਸੇ ਸੁਦਰ
ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਜਾਂ ਮੁਟਿਆਰ ਨੂੰ ਉਧਾਲ ਕੇ ਬੰਦੀ
ਬਣਾ ਲੈੱਦਾ ਹੈ। ਨਾਇਕ ਜਿੱਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ
ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਵਿਚੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਕੇ ਉਸ
ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਦਾ ਹੈ । ਸੈਫੁਲਮਲ੍ਹਕ
ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਬਹਿਟਾਮ ਦੈ'ਤ ਸਰਾਂਦੀਪ ਦੇ
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲੜਕੀ) ਮਲਕਾ ਖ਼ਾਤ੍ਹੰ ਨੂੰ ਚੁਕ ਕੇ
ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਅਸਫ਼ੋਦ ਬਾਸ਼ ਵਿਚ
ਕੈਦ ਕਰ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ। ਸੈਫੁਲ ਮਲੂਕ ਬਹਿਰਾਮ
ਦੈੱਤ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਮਲਕਾ ਖ਼ਾੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਮੁਕਤ
ਕਰਵਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਸਹਮਇਤਾ ਨਾਲ
ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਬਦੀਆ ਜਮਾਲ ਨੂੰ ਹਾਸਲ
ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰ੍

ਸੁੰਦਰ ਲੜਕਿਆਂ ਨੂੰ ਉਧਾਲਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ
ਵੀ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਹ
ਬਹਿਰ'ਮ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਸਫੈਦ ਦੇਵ ਬਹਿਰ$
ਉਂਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੈ । ਉਹ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣ ਉਤੇ
ਬਹਿਰਾਮ ਨੂੰ ਚੂਕ ਕੇ ਆਪਣੀ ਦੇਵ-ਨਗਰੀ
ਵਿਚ ਲੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਸ ਦੀ ਬੜੀ ਸੇਵਾ
ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਕਾਂਗੜੇ ਵਿਚ ਜੇ ਕੋਏ। ਕੁਆਰੀ ਜਾਂ ਵਿਆਹੀ
ਇਸਤ੍ਰੀ ਕਿਸੇ ਗੁਆਂਢੀ ਨਾਲੇ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਉਧਾਲਣ ਵਾਲੋ ਨੂੰ ਇਸ. ਅਪਰਾਧ ਬਦਲੇ ਇਹ
ਸਜ਼ਾ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਤੀਵੀ“ ਕੁਆਰੀ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਉਸ ਦੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਅਤੇ
ਜੇ ਵਿਆਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਤ) ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ੇ
ਵਜੋ ਦੇਵੇ । (ਪੰਜਾਬ 185)

ਕੁਲ੍ਹ ਵਿਚ ਜੇ ਉਧਲਿਆ ਜੋੜਾ 'ਝ'ਡ ਫੂਕ”
ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਏ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਆਹ
ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਉੜੇ ਜਾਇਜ਼ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ ਵੇਲੋਂ ਮੂੰਡਾ ਕੁੜੀ ਦੌਵੇ' ਝੀ'ਡ ਨੂੰ
ਅੱਗ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ
ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਅੱਠ ਫੇਰੇ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। (ਵੇਖੋ :
ਝ1'ਡੁ ਫੂਕ) ਹਠ

(892) ਉਧਾਲੂ ਟਿੱਲਾ :

ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਟਿੱਲਾ । ਰਵਮਇਿਤ
ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਤੀਵੀ" ਇਸ ਟਿੱਲੋ ਤੋ ਲੰਘ
ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਜਿਸ ਤੀਵ' ਉਤੋਂ ਇਥੋ ਦੀ ਮਿੱਟੀ
ਧੂੜੀ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ
ਅਣਥਣ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕ ਨਾ ਇਕ
ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨਾਲ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਿੱਟੀ
ਧੂੜਨ ਵਾਲੇ ਜਣੇ ਨਾਲ ਨੱਠ ਜਾਂਦੀ ਦੈ । ਇਸ
ਉਧਾਲੂਹ ਟਿੱਲੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਉਧਾਲੇ ਨਾਲ

੧ 31101510੧013੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਸੋਥੋਧਿਤ ਕ) ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਊ'ਦਾ ਹੈ ।

(6-94) ਉੱਠ ਦਾ ਧਾਗਾ :
ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਗਦੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਵੇਲੋ
ਸ਼ਗਨਾਂ ਦਾ ਵੱਟਣਾ ਮੱਲਣ ਤੌ“ ਬਾਅਦ ਵਰ. ਦੀ)
ਕਲਾਈ ਉਤੇ ਉੱਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਧਾਗੇ ਬੇਨ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਚੋਦਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਲੱਗੇ ।
ਨੁਹਾਉਣ ਤੋ“ ਬਾਅਦ ਉੱਠ ਦੇ ਧਾਗੇ
ਉਤਾਰ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗਦੀਆਂ ਵਿਚ
ਵਿਧਵਾ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਵੋਲੇ ਜੋੜੀ ਨੂੰ
ਉੱਨ ਦੇ ਕੈਬਲ ਉਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
_ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਧਵਾ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ
ਮੋਏ ਹੋਏ ਪਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਖ
ਨਹੀਂ“ ਦੇ'ਦਾ। ਓਡ ਆਪਣੇ ਵਡਿੱਕੇ ਭਾਗੀਰਥ
ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਉੱਨ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕਪੜਾ
ਜ਼ਰੂਰ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਓਡ)

(ਉ-95) ਉਨਮਨੀ :
ਯੋਗ ਮੱਤ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਵਿਚੋ
ਇਕ; ਇਸ ਮੁੱਦਰਾ ਵਿਚ ਜੋਗੀ ਭਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ
ਵਲ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨਜ਼ਰ ਨੱਕ ਦੀ ਤੁਰੀ
ਉਤੇ ਟਿਕਾਂਦਾ ਅਤੇ ਸਾਹ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਵਲ ਖਿੱਚ ਕੇ
ਰੋਕ) ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੁੱਦਰਾ ਨੂੰ ਚੌਥੀ ਮੁੱਦਰਾ
ਜਾਂ ਤੁਰੀਆਂ ਪਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਗੋਰਖ ਨੇ, ਯੋਗ ਸਧਨਾ ਵਿਚ, _ਉਨਮਨ
ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬੋੜਾ ਉਪਯੋਗੀ ਮੰਨਿਆਂ ਹੈ ।
ਗੋਰਖ ਅਨੁਸਾਰ :
ਉਨਮਨੀ ਲਾਗਾ ਹੋਵ ਅਨੰਦ
ਤ੍ਰਟੀ ਡੋਰੀ ਬਿਨਸੈ ਕੈਦ
ਕਬੀਰ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨਮਨੀ ਦੀ
ਸ੍ਰੋਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ :--
ਇਹ ਮਨੁ ਲੇ ਜਉ ਉਨਮਨਿ ਰਹੈ
ਤਉ ਤ।ਨਿ ਲੌਕ ਕੀ ਬਾਤੈ ਕਹੈ ।
(ਗਉੜੀ ਕਬੀਰ)
ਆਦਿ ਹ੍੍‌ਥ ਵਿਚ ਉਨਮਨੀ ਸ਼ਬਦ ਕਈ
ਬਾਈ ਮਨ ਦੀ ਉਚੇਰੀ ਅਵਸਥਾ ਲਈ ਵਰਤਿਆ
ਗਿਆ ਹੈ ਅੜੇ ਇਹ ਤੁਰੀਆ ਅਵਸਥਾ ਦੁ!
ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸੂਰਤ
ਦ੍ਰਸ਼ਟੀਮਾਨ ਜਗਤ ਵਲੋ" ਨਟ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿਚ
ਲੀਨ ਹੋ ਜਣ ਸਦਕਾ-ਮਨ ਅਡੋਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਆਤਮਾ ਦੀ ਉਹ ਚੇਤੋਨ ਅਵਸਥ' ਹੈ ਜਦੋ“
'ਰਹੱਸ ਖੁਲ੍ਹਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ।

(ਉ-96) ਉਪਸੁੰਦ :
ਹਿਰਣਕਸ਼ਪ ਦੀ ਵੋਸ਼ ਵਿਚੋ ਇਕ ਦੈਤ ।
ਉਪਸੁੰਦ ਕਿਸੁੰਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਸੁੰਦ ਦਾ ਛੋਟਾ

$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧

17

ਭਰਾ ਸੀ । ਸੰਦ ਅਤੇ ਉਪਸੁੰਦ ਦੌਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ,
ਵਿੰਧਿਆਰਲ ਪਰਬਤ ਦੀ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਘੋਰ
ਤਪੱਸਿਆ ਕਰ ਕੇ ਬ੍ਹਮਾ ਤੋ ਵਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ
ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਾਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹੱਥੋਂ“ ਤਾਂ
ਹੋ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ”
ਨਹੀ“ । ਅਜਿੱਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ
ਭਤਾਵਾਂ ਨੋ ਘੋਰ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ । ਦੇਵਤਿਆਂ
ਨੇ ਬ੍ਹਮਾ ਅੱਗੇ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕੀਤੀ । ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ
ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਅਲੌਕਿਕ ਰੂਪਮਤੀ ਰਚਣ
ਦਾ ਆਦੋਸ਼ ਦਿੜਾ । ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ
ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੁੰਦਰਤਾ 'ਚੋ' ਤਿਲ-ਤਿਲ ਸੁਹਜ ਚੁਣ
ਕੇ ਤਿਲੌਤਮਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ
ਅਦਭੁਤ ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਭਰ/ਵਾਂ ਕੌਲ ਭੇਜ
ਦਿਤਾ । ਦੋਵੇ ਭਰਾ ਉਸ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸ੍ਰੰਦਰਤਾ
ਉਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਟੇ ਅਤੇ ਤਿਲੌਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਝਗੜਨ ਲੱਗੇ ।

ਤਿਲੌਤਮਾ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਨੂੰ ਵਗਾਰਦਿਆਂ

ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚੋ“ ਜਿਹੜਾ ਵਧੇਰੇ
ਬਲਵਾਨ ਟੋਵੇਗ/, ਉਸੇ ਨਾਲ ਉਹ ਵਿਆਹ
ਕਰਵ'ਏਗੀ । ਇਹ ਗੱਲ -ਸੂਣ ਕੇ ਦੋਵੇ“ ਭਰਾ
ਆਪੇ ਵਿਚ ਲੜਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਦੋਵੇ“ ਇਕ ਦਰਜੇ
ਦੇ ਹੱਥੋ" ਘਾਇਲ ਹੋ ਕੇ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਇਹ ਕਥਾ
ਪਾਖਯਾਨ ਚਰਿਤ੍ਰ (116) ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ /
(ਵੇਖੋ : ਤਿਲੌਤਮਾ)

(6-97) ਉਪਹਾਸਜਨਕ ਤਰਕ(14620 2188)
ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਕਥਾਨਿਕ ਰੂੜੀ;
ਜਦੋਂ” ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਉਤੇ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ੩ਪਿਆ ਜਾਵੇ
ਅਤੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ/ ਤਰਕ ਦੁਆਰਾ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿਧ ਕਰੇ ਜੋ ਮਸ਼ਕਰੀ
ਭਰੀ ਹੋਵੇ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋ" ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧੀ ਨੰ
ਸਜ਼ਾ ਦਿਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਛੁਟਕਾਰਾ
ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਜਿਹੀ ਤਰਕ _ਵਰਤੇ ਜੋ

_ਉਪਹਾਸ-ਜਨਕ ਹੋਵੇ । ਉਦ'ਹਰਣ ਵਜੋ"

ਲੌਕ-ਕਬਾ 'ਅੰਧੇਰ ਨਗਰੀ' ਲਓ । ਇਕ ਸਾਧੂ
ਦੇ ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਕੋਵਲ ਇਸ
ਵਾਸਤੇ ਫਾਂਸੀ ਉਤੇ ਲਫਕਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ
ਕਿ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੈਧਾ ਉਸ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਪੂਰਾ
ਉਤਰਦਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ“ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਚੇਲੇ ਦੇ ਫਾਹੇ
ਚਾੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ

`_ਜੱਲਾਦ ਕੌਲ ਜਾ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਚੇਲੇ ਦੀ

ਥਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਫਸੀ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਵੇ,
ਕਿਉ” ਜੋ ਇਸ ਸ਼ਭ ਘੜ ਸਮੇ' ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਨ
ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣ) ਸਿਧ ਸਵਰਗ ਲੌਤ ਕੂੰ ਜਾਵੇਗਾ ।
ਜੱਲਾਦ ਦੁਆਰਾ ਜਦੋ“ ਇਹ ਗੱਲ ਕੁਤਵਾਲ
ਤਕ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਕੂਤਵਲ ਚੇਲੋ ਦੀ ਥਾਂ ਖ਼ਦ

ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ; ਪਰ
ਨਗਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਜਦੋ' ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ

ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਵਰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਪੜੀ ਦੀ ਚੋਸ਼ਣਾ

ਵਿਚ ਖ਼ੁਦ ਫਾਂਸੀ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ।- ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ

_ਉਪਹਾਸਜਨਕ ਤਰਕ ਦੁਆਰਾ ਸਾਧੂ ਨੇ ਚੇਲੋਂ ਨੂੰ

ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹੋ“ ਛੁਡਾ ਲਿਆ ।

(ਉ-98) ਉਪ-ਗਇਆ :

ਕੁਰਛੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਤੀਰਥ, ਜਿਥੇ ਪਿਤਰਾਂ
ਨਮਿਤ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮਹਾਤਮ, ਗਇਆ
ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਦੇ ਤੁਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਗਇਆ)

(6-99) ਉਪਚਾਰ : ਰ
ਕਿਸੇ ਰੋਗ ਦਾ ਟੂਣੇ ਮੰਤ੍ਰ ਅਤੇ ਝਾੜ-ਫੂਕ
ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ; ਮੰਤ੍ਰ ਦੁਆਰਾ `ਝਾੜ-ਫੂਕ
ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਉਪਚਾਰੀ ਗਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਝਾੜ-ਫੂਕ)

(6-100) ਉਪਜਾਇਕਤਾ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ
(£081169 ੧16੬5) :
ਚਪਜਾਇਕਤਾ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਪੁੱਤਰ ਦੀ
ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਭੋਇੰ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸ਼ਕਤੀ
ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ _ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ _ਲੜਕੇ ਦੀ _ਉਤਪੱਤੀ _ਬੜੀ
ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੁਮਝੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ
ਜੋ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨਿਰਸੈਤਾਨ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਪੂ'
ਨਾਮ ਦੇ ਨਰਕ ਵਿਚ ਸੁਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 'ਪੂ'
ਨਰਕ ਤੌ“ ਪਾਰ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੀ
'ਪੂ-ਤਰ' ਅਥਵਾ ਪੁਤਰ ਹੋਇਆ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ,
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋ' ਜੋ ਸੈਸਕਾਰ ਚਲੋ ਆ ਰਹੇ ਹਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ' ਕੂਝ ਕੁ ਸੰਸਕਾਰ ਉਪਜਾਇਕਤਾ
ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਥਵਾ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਨਾਲ
ਸੰਬੋਧਿਤ ਹਨ । ਰ੍
ਵਿਆਹ ਤੋਂ' ਮਗਰੋ” ਜਦੋਂ" ਕੌਨਿਆਂ ਪਹਿਲੀ
ਵਾਰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਪੈਰ ਪਾਉ'ਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਈ ਹੋਰ
ਰਸਮਾਂ=ਰੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਪਜਾਇਕੜਾਂ
ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਵੀ `ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ“ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰੀਤ 'ਗੋਦ ਭਰਨ'
ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ਸਭ ਜਾਤੀਆਂ
ਅਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਥੋੜੇ ਬਹੁਤ ਫ਼ਰਕ ਨਾਲ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਦੂਲ੍ਹਨ ਦੀ
ਗੋਦ ਵਿਚ. ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਬਾਲ ਲਿਟਾ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਲ੍ਹਨ ਖੰਡ ਜਾਂ ਮਾਖਿਓਂ
ਚਟਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਜਾਤਾਂ-ਗੌਤਾਂ ਵਿਚ ਦੁਲ੍ਹਨ ਦਾ
ਛੌਟਾ ਦੇਵਰ ਉਸ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਘੜੀ ਪਲ

੧ 3110115101੧0।1360।।

ਉਪਜਾਇਕਤਾ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ

ਲਈ ਬੈਠਦਾ ਹੈ । ੍
ਭੋਇੰ ਤੋ" ਵਧੇਰੇ ਫਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ
ਅਥਵਾ ਧਰਤੀ ਦੀ) ਉਤਪਾਦਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਣ
ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਰੀਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ
ਹਨ। ਆਦਿਮ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਸੀ ਕਿ
ਧਰਤੀ ਪ੍ਰਾਣਾਧਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਵਾਂਗ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਚੇਤੇਨ ਅਸਤਿਤਵ ਹੈ,
ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਤਿਆਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਜਦੋ“ ਤਕ
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਤਿਆਇਆ ਨਹੀਂ” ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਪੂਰਾ
ਫਲ ਨਹੀ' ਦੇ'ਦੀ । ਇਸੇ ਲਈ ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ
ਕਿਸਾਨ ਹਲ ਵਾਹੁਣ ਅਤੇ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਤੋ"
ਪਹਿਲਾਂ ਭੂਮੀ” ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਉਤਪਾਦਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਣ ਲਈ ਕੁਝ
ਰੀਤਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਆਧਾਰ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਟੂਣਾ ਅਥਵਾ ਸਮ ਤੋ" ਸਮ
ਪੌਦ' ਹੋਣ (0272 ॥76006€5 11੮) ਦਾ
ਸਿਧਾਂਤ ਸੀ । ਜੇ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਕਰਨ
ਲੱਗਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਮਿੱਠ) ਚੀਜ਼ ਦਾ ਭੋਗ
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਭੋਇੰ ਵਧੇਰੇ
ਮਿੱਠਾ ਫਲ ਦੇਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਣ ਵ
ਕਈ ਥਾਈ” ਗੌਨੇ ਬੀਜਣ ਤੋ ਇਕ ਦਿਨ
ਪਹਿਲਾਂ, ਧਰਤ ਨੂੰ ਮਿੱਠੇ ਚਾਵਲ ਦਾ ਭੋਗ
ਲਗਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ
ਵਾਢੀ ਕਰਨ ਤੋਂ” ਪਹਿਲਾਂ ਥੇਤੀ ਦੀ ਉਪਜ
ਵਧਾਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਦਾਤੀ ਦਾ ਨਕਲੀ
ਵਿਆਹ ਕੀਤ' ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਧਾਰਨਾ ਸੀ ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੋਹਲ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰ ਵਿਚ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ
ਹੈ । ਇਕ ਅਖਾਣ ਵਿਚ ਇਸ ਰੀਤ ਵਲ ਸੈਕੇਤ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ :---
ਦਾਤ੍ਰੀਆਂ ਵਿਆਹ, ਰੈਭੀ ਤੂੰ ਕਿਉ” ਸੈਭੀ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਪਾਹ ਚੁਗਣ ਤੋ ਪ'ਹਲਾਂ
ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਵਧੇ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ
ਉਪਜਾਇਕਤਾ ਦੀ. ਇਕ ਰੀਤ ਕਤ ਜਾਂਦੀ ਹੈ :

ਕਪਾਹ ਚੁਗਣ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਤਿਲ ਚੋਲੀ

ਵੰਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਫਿਰ ਉਹ ਤਿਲ ਚੌਲੀ ਨੂੰ
ਚਿਥ ਕੇ, ਅਤੇ ਰਸਾ ਚੂਸ ਕੇ, ਫੜ੍ਹਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਪਾਹ ਚੰਗੀ ਖਿੜਦੀ ਹੈ !

ਕਈ ਵਾਰ ਕੁੜੀਆਂ ਚਾਵਲ ਫੜ੍ਹਕਦੀਆਂ
ਹੋਈਆਂ ਸਾਰੇ ਖੇਤ ਦੇ ਸਿਧੇ ਅਤੋਂ ਪੁੱਠੇ ਗੋੜੇ
ਕਟਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਕ ਗੁੱਠ ਤੋ ਦੇ ਕੁੜੀਆਂ
ਵਿਰੋਧੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਦੌੜ ਕੇ ਪੂਰਾ ਗੇੜਾ ਲਾ ਕੇ
ਉਸੇ ਥਾਂ ਉਤੇ ਮੁੜ ਪਹੁੰਚਦੀਆ ਹਨ ਜਿਥੋ' ਉਹ
ਚਲੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੇੜਾ ਕਟਣ ਨਾਲ,
ਜੇ ਕਪਾਹ ਚੰਗੀ ਖਿੜੇ ਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀ' ਲਗਦੀ ।
ਇਸ ਚੱਕਰ ਨੂੰ 'ਫੜ੍ਹਕਣੀ ਕਾਰ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

$।1 53੧00।੫ 13016 5101 1। ੬01੧੪

18

(ਉ-101) ਉਪਦੇਸ਼ :

ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ, ਸੈਤ ਮਹਾਤਮਾ ਅਤੇ ਆਚਾਰੀਆ
ਆਦਿ ਵਲੋ” ਦਿਤੀ ਗਈ ਉੱਤਮ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ
ਮੱਤ । ਭਾਵੇ" ਉਪਦੇਸ਼ ਮੂਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਦਾਚਾਰਕ
ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ
ਮੱਤ ਲਈ ਵਰਤ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕਧਾਰਾ
ਵਿਚ ਉਪਦੇਂਸ਼ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਲੋਕਧਾਰਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਵਡਿਆਂ ਵਲੋਂ ਦਿਤੀਆਂ ਮਤਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਲੰਮੀ ਜੀਵਨ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੋਣ
ਕਰ ਕੇ, ਉਪਯੋਗੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਛੁਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਸ਼
ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਮਹ'ਤਮਾ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ
ਉਪਦੇਸ਼ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸ ਮਹਾਤਮਾ ਦੇ
ਸਦਗੂਣਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਧਾਰਨ
ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਚ ਸੁੱਤੇ ਸਿਧ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਕੇ
ਅੰਕੂਰ ਵਾਂਗ ਫਲਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਹਿੱਤ
ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸਾਧਕ
ਵਿਚ ਅਧਿਆਤਮਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤ) ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ
ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚ ਸਦਾਚਾਰਕ ਗੁਣ_ ਵੀ
ਸਿੰਜਣੇ ਹਨ ।

ਅਖਾਣ ਸੁਭਾਵ ਵਿਚ ਉਪ੫ਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਹੁੰਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ,
ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਜੀਵਨ-ਜੁਗਤੀ ਸਾਰ ਜੂਪ ਵਿਚ
ਵਿਦਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ
ਮਨੋਰਥ ਮਨੋਰੋਜਨ ਦੁਆਰਾ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵਿਚ
ਸਾਹਸ, ਪ੍ਰਾਕੂਮ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਧੀਰਜ, ਨਿਮਰਤਾ
ਆਦ ਦੇ ਗੁਣ ਸਿੰਜਣੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੌਧਿਕ
ਅਤੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਲਿਆਉਣੀ ਹੈ ਹੈ। ਪਰ
ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ, ਕੁਝ ਕੁ ਧਾਰਮਿਕ ਗੀਤਾਂ ਤੋ“
ਛੁਟ, ਇਹ ਅੰਸ਼ ਕਿਧਰੇ ਨੰਹੀ` ਮਿਲਦਾ ।

(6-102) ਉਪਦੇਸ਼ਵਾਲ :

ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਕੇ
ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ । ਅਜਿਹਾ ਸਹਿੱਤ
ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜੀਵਨ-
ਜੁਗਤ) ਵੀ ਸਿਖਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸ
ਵੰਨਗੀ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਚੋਖੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ
ਹੈ । ਅਖਾਣ ਅਤੇ ਨੀਤੀ-ਕਬਾਵਾਂ_ਸੁਭਾਵ ਵਿਚ
ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਿਕ ਹੀ ਹਨ । ਅਧਿਆਤਮਕ
ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਵੀ ਸਬਰ, ਸ਼ੁਕਰ, ਨਿਮ੍ਰਤਾ, ਖਿਮਾਂ
ਆਦਿ ਦੇ ਸਦਾਚਾਰਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਉਸ ਨੂੰ
ਉਪਦੇਸ਼ਵਾਦ ਨਾਲ ਹੀ ਜੋੜਦੇ ਹਨ । ਨ
ਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਮੁਖ ਉ”ਦੇਸ਼ ਜੀਵਨ
ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਗੱਲਾਂ ਪੇਸ਼- ਕਰਨੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਸ ਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਸਾਹਿੱਤ ਹੀ ਉੱਤਮ ਹੈ

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਜੋ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸਦ.ਚਾਰਕ ਗੁਣ ਸਿੰਜਦਾ ਤੇ
ਜੀਵਨ-ਜੁਗਤ) ਸਿਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਯੁਗ ਵਿਚ
ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀ" । ਜੇ ਕਿਸੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਰਚਨਾ
ਵਿਚ ਸੁਹਜ ਸਵਾਦ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਥਵਾ ਕਲਾ
ਪੱਖ ਉੱਤਮ ਨਹੀ” ਤਾਂ ਉਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ
ਸਾਹਿੱਤ `ਦੇ _ ਅੰਤਰਗਤ ਨਹੀ” ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ।
(ਉ-103) ਉਪਨਯੋਨ :

(ਸੈ:) ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੂਖ ਸੋਲਾਂ ਸੈਸਕਾਰਾਂ
ਵਿਚੋ" ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੈਸਕਾਰ । ਇਸੇ

_ਸੈਸਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਜੈਦੂ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਰਸਮ

ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਇਸ ਸੈਸਕਾਰ ਤੋ” ਬਿਨਾਂ
ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਦੁਜਨਮਾ (ਦਿਵੱਜਯ) ਅਖਵਾਉਣ
ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕੋਈ
ਹਿੰਦੂ _ਯੁਵਕ ਉਪਨਯਨ ਸੈਸਕਾਰ ਤੋ' ਬਗ਼ੈਰ
ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦੀ ਕੈਨਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਨਹੀ”
ਸੀ. ਸਕਦਾ ।

ਉਪਨਯਨ ਸੌਸਕਾਰ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ
ਕਾਲ ਤੋ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਵੇਦਾ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ"
ਇਸ ਦਾ ਉਲੋਖ ਹੈ । ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ,
ਸਿਖਸ਼ਾ ਦੇ ਆਰੋਤ ਵਿਚ, ਇਹ ਸੈਸਕਾਰ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਿਸਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ
ਦੀ ਸੰਗਿਆ ਦਿਤੀ ਗਈ ਸੀ," ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ
(ਆਚਾਰੀਆ) ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ
[ਸਖਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਸਿਖਸ਼ਾ
ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੇ
ਗਉਆਂ ਦੇ ਵੱਗ ਚਾਰਦਾ, ਯੱਗ ਦੀ ਅਗਨੀ ਦੀ
ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉਤੇ ਆਪਣੇ
ਆਂਚਰੀਆ ਲਈ ਭਿੱਛਿਆ ਵੀ ਮੰਗ ਕੇ
ਲਿਆਉ'ਦਾ ।

ਆਰੈਭ ਵਿਚ ਉਪਨਯਨ ਦਾ ਸੋਬੈਧ ਸਿਖਸ਼ਾ
ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੀ । ਸੋ ਜਦੋ' ਕੋਈ ਯੁਵਕ,
ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਵੀ" ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ
ਕਰਨ ਲਈ, ਨਵੇਂ" ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਦਾ ਤਾਂ
ਇਹ ਸੋਸਕਾਰ ਨਵੇਂ' ਸਿਰੇ ਤੋ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ
ਪਿਛੋ" ਜਾ ਕੇ ਉਪਨਯਨ ਸੋਸਕਾਰ ਪੁਮਾਰਥਕ
ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਸੈਸਕਾਰ
ਸਮੋ ਦੀਖਸ਼ਾ ਅਤੇ `ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ
ਗ'ਇਤਰੀ ਮੰਤਰਾਂ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਜਦੋ' ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਕ੍ਰਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ,

` ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਸੈਸਕਾਰ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ

ਭੁਲ ਕੇ, ਕੇਵਲ ਜੈਦੂ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਰਸਮ ਹੀ
ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।

ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿਚ ਉਪਨਯਨ ਸੋਸਕਾਰ
ਨਾਲ ਸੋਬਧਿਤ ਵੇਰਵਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ

੧ 31101510%੧0।13੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਬਾਲਕ ਦਾ ਉਪਨਯਨ ਸੈਸਕਾਰ ਪੰਜਵੇ“ ਸਾਲ,
ਖੱਤਰੀ ਨੂੰ ਛੋਵੇ' ਸਾਲ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ ਨੂੰ ਅਠਵੇ' ਸਾਲ
ਕਰਨਾ ਹ'ਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੈਸਕਾਰ ਲਈ ਉਮਰ.
ਦੀ ਅੰਤਮ ਹੱਦ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਸੋਲਾਂ, ਬਾਈ ਅਤੇ
ਚੱਵੀ ਵਰ੍ਹੇ ਹੈ ।.ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਜਿਸ ਹਿੰਦੂ
ਦਾ ਉਪਨਯਨ ਸੈਸਕਾਰ ਨਹੀ' ਸੀ ਹੁੰਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ
ਜ਼ਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਤੋ" ਛੇਕ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਮਨ੍ਹ-ਸਿਮਿਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ (2,39) ਅਜਿਹੇ ਹਿੰਦੂ
ਨੂੰ 'ਵਰਤਿਯਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਬਾਹਮਣ ਅਤੇ ਖੱਤਰੀਆਂ ਵਿਚ ਉਪਨਯਨ
ਸਸਕਾਰ ਉੱਨੀ” ਦਿਨੀ' ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ,
ਸੂਰਜ ਉਤਰਾਇਣ ਦਿਸ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ; ਪਰ ਵੈਸ਼
ਜਾਤੀ ਲਈ ਦੱਖਸ਼ਾਇਣ ਵਿਚ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ।
ਇਸ ਸੈਸਕਾਰ ਦੇ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਭਿੰਨ
ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਨਿਸਚਤ
ਹਨ । ਬਾਹਮਣ ਲਈ) ਬਸੋਤ ਰੁੱਤ, ਖੱਤਰੀ ਲਈ)
ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ, ਵੈਸ਼ ਲਈ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਅਤੇ
ਬਾਕੀਆਂ ਲਈ ਬਰਸ'ਤਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਮਿਥੇ ਗਏ
ਸਨ । ਇਹ ਰੁੱਤਾਂ ਵਰਣਗਤ ਸੁਭਾਵ ਦੀਆਂ
ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ।
___ ਸਸਕਾਰ ਦੀ ਪੂਰਵ ਸੋਧਿਆ ਨੂੰ ਯੁਵਕ ਨੂੰ

ਪੋਲਾ ਵਟਣਾ ਮਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਸਾਰੀ

ਰਾਤ ਮੌਨ ਧਾਰੀ ਰਖਦਾ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ
ਉਹ ਯੁਵਕ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਮ ਵਾਰ
ਭੋਜਨ ਛਕਦਾ । ਇਸ ਸੋਸਕ'ਰ ਦੇ ਮਗਰੋ ਫਿਰ
ਮਾਂ ਪੁੱਤਰ ਦੋਵੇ' ਕਦੇ ਇਕੱਠੇ ਭੋਜਨ ਨਹੀ" ਸਨ
ਖਾਂਦੇ ।

ਇਸ ਸ਼ੁਭ ਅਵਸਰ ਉਤੇ ਹਵਨ ਦੀ ਪਾਵਨ
ਅਗਨੀ ਬਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਗਣੇਸ਼ ਦੇਵਤੇ ਤੋ
ਇਲਾਵਾ ਸ੍ਰੀ ਲਖਸ਼ਮੀ, ਸਰਸਵਤੀ ਅਤੇ ਧਰਤੀ

ਮਾਤਾ ਆਦਿ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਹਵਨ ਦੋ`

ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਯੁਵਕ ਦ' ਮੂੰਡਨ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ 1 ਇਸ ਤੋ ਬਾਅਦ ਯੁਵਕ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਕਰ ਕੇ, ਸੂਤ ਦੀ ਓੜ੍ਨੀ ਜਿਹੀ ਉੱਪਰ ਲੈ ਕੇ,
ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ (ਆਚਾਰੀਆ) ਕੌਲ. ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ
ਬਹਮਚਾਰੀ ਬਣਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ।
,ਆਚਾਰੀਆ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਬਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਮ੍ਿਗਛਾਲ
ਆਦਿ ਦੇ'ਦਾ । ਫਿਰ ਉਹ ਯੁਵਕ ਦੇ ਲਕ
ਦੁਆਲੇ ਇਕ ਮੇਖਲਾ ਬਨ੍ਹਦਾ, ਇਸ ਤੋ” ਬਾਅਦ
ਯੁਵਕ ਨੂੰ ਯੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬ੍ਰਹਮ ਸੂਤਰ (ਜੋਝੂ)
ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਅਭੈ ਤੇ ਸੈਜਮ ਦਾ
ਪ੍ਰਤੀਕ ਡੋਡਾ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ।

ਜੋਵੂ ਦਾ ਧਾਗਾ, ਬਾਹਮਣ ਦੀ ਕੌਨਿਆਂ
ਖ਼ੁਦ ਹੱਥੀ“ ਕਪਾਹ ਚੁਗ ਕੇ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਜਾਪ
ਕਰਦਿਆਂ ਕੱਤਦੀ ਅਤੇ ਵਟ ਚਾੜ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਇਹ

$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧

19

ਧਾਗਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਚੌਹਾਂ ਉ”ਗਲਾਂ ਅਥਵਾ
ਚੱਪੇ ਦੇ ਮਾਪ ਦਾ 96ਵੇ' ਗੁਣਾ ਲੰਮਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਚ'ਰੋ ਉੱ'ਗਲਾਂ ਆਤਮਾ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਅਵਸਥਾਵਾਂ--
ਜਾਗ੍ਰਿਤ, ਸੁਪਨ, ਸੁਖੋਪਤ ਤੇ ਤੁਰੀਆ ਦੀਆਂ
ਸੁਚਿਕ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵੀ
96 ਚੱਧੇ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਧਾਗੇ ਦੀ
95 ਚੱਪੇ ਲੰਬਾਈ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਭਾਵ ਦੀ
ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ।

ਜੋਦੂ ਵਟਣ ਵੇਲੋਂ ਤਿੰਨਾਂ ਧਾਗਿਆਂ ਨੂੰ
ਇਕੱਠਿਆਂ ਵਲਿਅਸ ਚਾੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਇਹ
ਤਿੰਨੋਂ ਧਾਗੇ ਸਤੋ, ਫਜੋ ਅਤੇ ਤਮੋਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ
ਦੇ ਵਾਚਕ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਸੈਸਰ

`ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਤੇ ਪਸਾਰਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਧ'ਗਿਆਂ ਨੂੰ ਵਲਿਅਸ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱਪਰ ਵਲ ਚੜ੍ਹ'ਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ
ਵਿਚ ਸਤੋਂ ਗੁਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਵੂ

ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਡੋਰੀਆਂ, ਜੈਝੂ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੋ ਦਾ

ਧਿਆਨ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰਿਣਾਂ ਵਲ ਦਿਵਾਂਦੀਆਂ
ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ, ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ
ਦਿਓਤਿਆੰ_ ਦੇ ਚੁਕਾਣੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ
ਡੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਗੈਢ ਨਾਲ. ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਉਸ ਨੂੰ ਬ੍ਹਮਗੋਠੀ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰੈਢ
ਬ੍ਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋ ਛੁਟ ਜੈੂ ਉਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੰਢਾਂ ਵੀਂ

ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਪਹਿਨਣ ਵਲੋਂ ਦੇ ਪਿਤਰਾਂ
ਦੀਆਂ ਬੋਧਿਕ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਦੂ ਕਈ

ਸੈਕਲਪਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਮਾਰਥਕ

ਵਿਚਾਰਧ'ਰਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁਖ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ।
ਆਚਾਰੀਆ ਯੁਵਕ ਨੂੰ ਮੰਤਰਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ
ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ _ਜੋਦੂ ਪਹਿਨਾਂਦਾ ਹੈ_। ਜੋਵੂ
ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵੇਲੋਂ ਯੁਵਕ ਸੂਰਜ ਵਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਉਪਨਯਨ ਸਸਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿ ਤ੍ੈ-ਰਾਤ੍ਰ
ਵਰਤ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਵਰਤ ਕਈ

ਵਾਰ ਤਿੰਨ ਰਾਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬਾਰਾਂ ਦਿਨ ਅਥਵਾ

ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਵੀ ਚਲਦਾ ਸੀ ।

ਬ੍ਹਮਚਾਰੀ ਇਕੋ ਜੋਝਹ ਪਹਿਨਦਾ ਹੈ, ਪਰ
ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਦੋ ਪਹਿਨ ਸਕਦਾ ਹੈ - ਵਿਕ ਆਪਣਾ
ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦਾ। ਜੋਵੂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ

ਇਕੋ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਨਹੀ” ਪਹਿਨਿਆ ਜਾਂਦਾ । '

ਸ਼ੁਭ ਅਵਸਰਾਂ ਉਤੇ ਜੇਦੂ ਖੱਬੇ ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਧਾਰਨ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਿਸ ਨੂੰ 'ਉਪਵੀਤੀ' ਕਹਿੰ” ਦੇ
ਹਨ । ਪਰ ਮੌਤ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਜੋਦੂ ਸੱਜੇ
ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਲਟਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।` ਇਸ ਨੂੰ
'ਪਰਾਚੀਨਨਵਤੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਜੈਦੂ ਨੂੰ
ਗਲ ਵਿਚ ਹਾਰ ਵਾਂਡ ਪਹਿਨਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ

ਉਹੋ ਬੱਚੇ ਦਾ
'ਸਭ ਨਾਉ” ਉਪਨਾਮ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਚਲਦੇ

ਉਪਨਾਮ

ਵਿਧੀ 'ਨਿਵੀਤੀ' ਅਖਵਾਉ'ਦੀ ਹੈ । ਉਪਨਯਨ
ਸੈਸਕਾਰ ਨੂੰ 'ਉਣੇਤ' ਜਾਂ 'ਭੱਦਣੁ ਉਣੇਤ' ਵੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

(ਉ-104) ਉਪਨਾਮ :
ਮੂਲ ਨਾਉ' ਤੋ' ਵੱਖਰਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਾਉ" ਜੋ
ਆਦਿਮ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਦੇ ਅਸਰ

_ ਤੋ ਬਚਣ ਲਈ ਧਾਂਰਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਆਪਣੇ

ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਛੁਪਾ ਕੇ ਰਖਦੇ ਸਨ ਕਿਉ”
ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਟੂਣੇ ਦੁਆਰਾ
ਨਾਮ ਤੋ ਨਾਮੀ' ਤਕ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ
ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । `

ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਾਡ ਮਲ੍ਹ'ਰ ਦੇ ਨਾਵਾਂ
ਨੂੰ ਵੀ ਉਪਨਾਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਾਮ ਸੈਸਕਾਰ
ਵੇਲੇ ਜੋ ਨਾਉ“ ਵਿਧੀ ਪੂਰਵਕ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,

ਹੋ ਬੱਚੇ ਅਸਲੀ ਨਾਉ” ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ

ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰ੍

ਕਵੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ
ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਨਾਉ” ਨਾਲੋ“ ਵੱਖਰ/ ਨਾਂ ਆਪਣੇ
ਸੁਭਾਵ, ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼ ਅਨ੍ਹਸਾਰ ਧਾਰਨ
ਕਰ ਲੈਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨਾਉ' ਨੂ ਵੀ ਉਪਨਾਮ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਉ! ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ
ਰਚੇ ਕਾਵਿ-ਬੋਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਸ਼ਿਅਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁਹਰ
ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋ“ ਗਿਆਨ
ਹੋ ਜਾਂਦਾਂ ਹੈ ਕਿ ਅਮੁਕਾ ਬੈਦ ਕਿਸ ਕਵੀ ਦੀ
ਰਚਨਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਉਪਨਾਮ ਅਸਲੀ ਨਾਉ”
ਤੋ ਬਿਲਕੂਲ ਅਡਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇ' ਧਨੀ ਰਾਮ
'ਚਾਤ੍ਰਿਕ', ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ 'ਸਫ਼ੀਰ' _ਅਤੇ
ਗੁਪਾਲ ਸਿੰਘ “ਦਰਦੀ' ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਵਿਚ
“ਚਤ੍ਰਿਕ', 'ਸਫ਼ੀਰ' ਅਤੇ 'ਦਰਦੀ' ਆਦਿ ਉਪਨਾਮ
ਮੂਲ ਨਾਉ" ਨਾਲੋ“ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਹਨ । ਕਈ
ਵਾਰ ਉਪਨਾਮ ਨਾਉ” ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਸ਼ ਤੋ ਹੀ
ਘੜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ" ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ
'ਬਲੀ', _ਜਸਵੈਤ ਸਿੰਘ 'ਜਸ' । ਕੁਝ ਕਵੀ
ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਨਾਉ” ਦੇ ਅੰਸ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਉਪਨਾਮ
ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇ“ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ
ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬੈਦਾਂ ਵਿਚ 'ਵਾਰਸ' ਸ਼ਬਦ
ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ
ਵਿਚ ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਦੀ ਮੁਹਰ ਛਾਪ ਲਗਾਈ ਹੈ,
ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਉਪਨਾਮ ਨਹੀ ਵਰਤਿਆ 1 ਪਰ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋ ਮਗਰੋ ਦੂਜੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ

'ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ “ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਦਾ ਉਪਨਾਮ

ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਕਿਉ” ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ

੧ 311011510੧03੮0।।

ਉਪਨਾਮ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਦੀ ਹੀ ਜੋਤ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ,ਆਦਿ ਕਈ ਮੱਧਕਾਲੀ ਕਵੀਆਂ
ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਮ ਜਾਂ
ਉਪਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋ” ਨਹੀ ਕੀਤੀ ।

ਉਪਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋ” ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਰਵਾਜ
ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਪਿਆ ਅਤੇ
ਅੰਗੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇ' ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਿਹ । ਹੁਣ _ਉਪਨਾਮਾਂ ਦਾ ਰਵਾਜ
ਬਹੁਤ ਘਟ ਗਿਆ ਹੈ ।

(ਉ-105) ਉਪ-ਪੁਰਾਣ :

ਛੋਟੇ ਜਾਂ ਘਟ ਮਾਨਤਾ ਵਾਲੇ -ਪੁਰਾਣ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ
ਮਤਭੇਦ ਹੈ, ਪਰ ਮਹਾਂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਾਂਗ ਊਪ-ਪੂਰਾਣਾਂ
ਦੀ ਸੈਖਿਆ ਵੀ ਅਠਾਰਾਂ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਹੈ ।
ਉਪ-ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਣ,
ਕੂਰਮ ਪੁਰਾਣ, ਦੇਵੀ ਭਾਗਵਤ, ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ,

ਬ੍ਰਹ/ ਵੈਵਰਤ, ਸਕੋਦ ਆਦਿ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਦਿਤੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਸੂਚੀਆਂ

ਇਕ ਸਾਰ ਨਹੀਂ“। ਕੂਝ ਸੂਚੀਆਂ ਵਿਚ ਕੂਰਮ
ਅਤੇ ਸਕੰਦ ਆਦਿ ਮਹਾਂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ
ਰਮਾਇਣ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਨੂੰ ਵ) ਉਪ-ਪੁਰਾਣਂ
ਵਿਚ ਗਿਣ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ
ਸੂਚੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਣ ਨਾਲ ਉਪ-ਪੂਰਾਣਾਂ ਦ)
ਗਿਣਤੀ 32 ਤਕ ਜਾ ਪਹੂੰਚਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਰੰਪਰਾ
ਨੇ ਉਪ-ਪੁਰਾਣਾਂ ਦ) ਗਿਣਤੀ ਅਠਾਰਾਂ ਤਕ ਹੀ
ਸੀਮਤ ਰਖੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਪ-ਪੁਰਾਣ ਇਹ ਮੰਨੇ
ਗਏ ਹਨ :--

ਉਸ਼ਨਸ (ਔਸ਼ਨਸ), ਸਨਤ ਕੁਮਾਰ, ਸ਼ਾਂਬ,
ਸ਼ਿਵ, ਕਾਪਿਲ, ਕਾਲਿਕਾ, ਗਣੋੌਸ਼, ਗੌਤਮ,
ਦੁਰਵਾਸਾ, ਆਦਿਤਯ (ਜਾਂ ਸੋਚ), ਦੇਵੀ ਭਾਗਵਤ,
ਨਰਸਿੰਹ, ਨਾਰਦੀਯ, ਨੰਦੀ, ਪਾਰਾਸ਼ਰ, ਮਹੇਸ਼ਵਰ,
ਮਾਰੀਚ, ਵਾਰੁਣ ।

(6-106) ਉਪਰਲੀ ਦੰਦੀ :

ਦੌਦ ਕੱਢਣ ਵੇਲੇ ਜੇ ਬੱਚਾ ਪਹਿਲਾਂ
ਉਪਰਲੀ ਦੋਦੀ ਕੱਢੇ ਤਾਂ ਇਹ ਮਾਮੇ ਉੜੇ ਭਾਰੀ
ਸਮਝ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਧਨ-ਪੋਣੋਹਾਰ ਵਿਚ ਮੰਦੇ
ਅਸਰ ਤੋ ਬਚਣ ਲਈ 'ਇਹ ਉਪਾ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੈ : ਬੱਚੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮਾਮਾ ਜਦੋਂ“ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ
ਉਸ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਚਾਂਦੀ
ਦੀ.ਕਟੋਰੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਦੰਦੀ ਨਾਲ ਠਕੋਰਦਾ
ਹੋਇਆ ਖੋਪੇ ਨੂੰ ਚਿਥ ਕੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹ
ਉਤੇ ਫੜ੍ਹਕਦਾ ਹੈ । ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ (ਪੰਜਾਬ, 169)
ਜੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਉਪਰਲੀ ਦੰਦੀ ਕੱਢੀ ਰੋਵੇ ਤ!
ਉਸ.ਦ! ਮਾਮਾ ਇਕ ਣੂਠੀ, ਚਾਂਦੀ ਜਾਂ ਤਾਂਬੇ ਦ)

$।1 53੧00੫ 1301 5101 1। ੬10੧੪

_20

ਇਕ ਕਟੌਰੀ, ਇਕ ਗਜ਼ ਕਪੜਾ, ਚਾਰ ਮੇਖਾਂ,
ਸਵਾ ਸੇਰ ਚਾਉਲ ਅਤੇ ਸੱਤ: ਪੈਸੇ ਆਦਿ ਲੈ ਕੇ
ਆਉਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੰਨੇ ਉਤੇ
ਆ ਬੈਠਦਾ ਹੈ । ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਲੈਕੇ
ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ । ਮਾਮਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਜੇ ਨਾਲ
ਬੋਲੋ ਮੌਨ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਠੂਠੀ ਚਬਾ ਕੇ ਬੱਚੇ ਦੇ
ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਫੜ੍ਹਕਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਕਟੌਰੀ ਅਤੇ
ਬਾਕੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬੈਠੇ ਉਤੇ ਹੀ ਦੱਥ ਕੇ ਘਰ ਵਾਪਸ

`ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(6-107) ਉਪ-ਬੋਲੀ :
ਕਿਸੇ ਸੀਮਤ ਖੋਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਉਹ

'ਲੌਕ-ਬੋਲੀ ਜੋ ਸੁਭਾਵ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤ੍ਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ

ਵਡੇਰੇ ਖੰਡ ਦ) ਪ੍ਰਧਾਨ ਬੋਲੀ ਦੀ ਹੀ ਤਰੰਗ ਹੋਵੇ,
ਪਰ ਉਹ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇ ਸਮਾਜਿਕ
ਗੁਟਾਂ ਕਾਰਨ ਉਚਾਰਣ, ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਬਣਤਰਾਂ
ਅਤੇ ਸ਼ਬਚਾਵਲੀ ਵਿਚ ਕੁਝ _ਨਵੇਕਲੀਆਂ
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ ਹੋਵੇ । ਹਰ
ਵਡੇਰਾ ਖੰਡ ਕੁਝ ਛੌਟੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ
ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ
ਕੌਮਾਂ ਅਥਵਾ ਕਬੀਲੇ ਵਸਦੇ ਹਨ । ਪਾਚੀਨ ਯੁਗ
ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਗੁਟਾਂ ਦ ਆਪੋ
ਵਿਚ ਸੰਪਰਕ ਬਹੁਤ ਘਟ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸਥਾਨਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭੇਦ
ਕਾਰਨ, ਵਡੇਰੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲੋ ਵੱਖਰਾ
ਇਲਾਕਾਈ ਕੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ । ਬੋਲੀ ਦੇ
ਇਸੇ ਇਲਾਕਾਈ ਭੇਦ ਨੂੰ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ ।
` ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਖਾਣ ਹੈ ਕਿ ਬਾਰਾਂ ਕੋਹਾਂ
ਉਤੇ ਬੋਲੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ
ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਦਰੁਸਤ ਸੀ । ਦੋ ਵਿਭਿੰਨ
ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਘਟ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ
ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ)
ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਇਕ ਸੁਭਾਵਕ ਕ੍ਰਮ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ
ਮੋਲ-ਜੋਲ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਧ ਜਾਣ ਨਾਲ
ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵਖੇਵੇ' ਘਟਦੇ ਜਾ ਰਹੇ
ਹਨ।
ਉਪ-ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਜੋ ਅਚੇਤ ਅਤੇ ਸਹਿਜ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਿੱਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਲੌਕ-
ਸਾਹਿੱਤ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨੀ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ
ਕਿਸੇ ਉਪ-ਬੋਲ) ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਾਹਿੱਤ ਨਹੀ“
ਰਚਿਆ ਗਿਆ । ਬਾਕੀ ਸਭਨਾਂ ਵਿਚ ਕੇਵਲ
ਲੋਕ-ਸਾਹਿੱਤ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ
ਉਪਭਾਖਾ ਡੌਗਰੀ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਕੁਝ 1ਵ।ਸ਼ਸ਼ਟ ਸਾਹਿੱਤ, ਡੌਗੁਰੀ ਦੀ ਵੱਖਰੀ
ਹਦ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ!, ਚੇਤੌਨ ਰੂਪ ਵਿਚ

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਰ੍

ਸਾਹਿੱਤਕ ਬੋਲੀ ਦਾ ਲੋਕ-ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਸਦਾ
ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ _ਹੈ । _ਉਪ=
ਬੋਲੀਆਂ ਸਾਹਿੱਤਕ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਅਤੇ
ਸਮ੍ਰਿਧੀ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋਂ” ਦੋਹਾਂ ਬੋਲੀਆਂ

`ਵਿਚ ਤਾਲ-ਮੇਲ ਮੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਹਿੱਤਕ

ਬੋਲ) ਜੜ੍ਹ ਰੂਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅੜੇ ਲੋਕ-ਬੋਲ)
ਨਵੀ" ਸਹਿੱਤਕ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ ।
ਜਦੋ ਪੰਜਾਬ _ਵਿਚ _ਅਪਫੁੰਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ
ਤਾਲ-ਮੋਲ ਟੁਟ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਜੜ੍ਹ ਹੋ ਗਈ
ਤਾਂ ਇਥੋ“ ਦੀ ਲੌਕ-ਬੋਲੀ ਵਿਚੋ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ
ਉਦੈ ਹੋਈ । ਇਸ ਲਈ ਲੌਕ-ਬੋਲੀ ਹੀ ਨਵੀ” ਬੋਲੀ
ਦੀ ਜਨਮ-ਦਾਤੀ ਅਤੇ ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਰਹੀ ਹੈ । _
ਲੋਕ-ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਇਕੋ ਸਿਕੇ ਦੇ ਦੋ
ਪਾਸੇ ਹਨ । ਰ੍

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹਨ । ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਢੋ
ਵਾੱਡੇ ਕਾਰਨ ਹਨ - ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਦੂਜਾ
ਭੂਗੋਲਿਕ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ
ਕਬੀਲੇ, ਜਾਤਾਂ, ਗੋਤਾਂ ਵਸਦੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਚ਼ਰਿੱਤ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ
ਗੀਤਾਂ ਸਨ । ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ
ਇਕੋਂ ਕਬੀਲੇ ਜਾਂ ਗੋਤ ਦੇ ਲੋਕ ਬਰੁਤੀ ਮਾਤਰਾ
ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਥੋਂ” ਦੀ ਬੋਲੀ ਕਬੀਲੇ
ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਚਰਿੱਤ ਅਨੁਸਾਰ
ਵੱਖਰਾ ਚਰਿੱਤਰ ਧਾਰਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਬੋਲੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੌ
ਗਈ ।

ਪੰਜਬ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਉਪ-ਬੋਲਆਂ
ਦੇ ਨਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਉਤੇ ਰਖੇ ਗਏ :---

(1) ਅਵਾਣਕਾਰੀ : ਤਲਾਗੈਗ ਤਹਿਸੀਲ
ਦੀ ਬੋਲੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਬੈਧ 'ਅਵਾਣ' ਕਬੀਲੇ
ਨਾਲ ਸੀ। ੨੬

(2) ਕੈੜਿਆਲੀ : ਕੋਹਮਰੀ ਦੀ ਬੋਲੀ,
ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ 'ਕੈੜਿਆਲ' _ਕਸ਼ੀਲੇ _ ਤੋ
ਪਿਆ ।

(3) ਘੇਬੀ : ਪਿੰਡੀ ਘੇਥ (ਜ਼ਿਲਾ ਅੱਟਕੰ)
ਦੀ ਬੋਲੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਬਧ 'ਘੇਬ' ਕਬੀਲੇ ਨਾਲ਼
ਸੀ। ਇਹ ਅਵਾਣਕਾਰੀ.ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਖ਼ ਹੈ ।

(4) ਚਿਭਾਲੀ : ਪੋਠੋਹਾਰੀ _ਦ ਇਕ
ਵੰਨਗੀ ਜੋ ਭਿੰਝਬੋਰ, ਮੁਜ਼ਫ਼ਰਬਦ (ਕਸ਼ਮੀਰ)
ਅਤੇ ਕੌਹਮਰੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੋਲ) ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਨਾਂ 'ਚਿਭਾਲ' ਕਬੀਲੇ ਤੋ“
ਪਿਆ ।

(5) ਢੁੰਡੀ : ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਦ) ਇਕ ਕਿਸਮ
ਜੋ ਕੋਹਮਰੀ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੋਲ)

੧ 311011510੧013੮0।।

ਲਾਂ ਲੀਤਾ ਦੀ ਜਾਨਾ ਦੀ ਦੇਤ 1

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੋਧ 'ਢੁੰਡ' ਕਬੀਲੇ
ਨਾਲ ਹੈ ।

(6) ਪੰਠੋਹਾਰੀ : ਪੌਠੋਹਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ
ਦੀ ਉਪ-ਬੋਲੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਹ ਨਾਉ” 'ਪੋਠ'
ਕਬੀਲੇ ਤੋ ਪਿਆ । ਰ੍

(7) ਡੌਗਰੀ : ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਕ ਉਪ-
ਬੋਲ), ਜਿਸ ਨੇ ਜੈਮੂ ਦੇ ਡੋਗਰਾ ਕਬੀਲੇ ਤੋ“ ਇਹ
ਨਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ।

(8) ਨਿਸਵਾਨ] : 'ਜਟਕੀ' ਦੀ ਇਕ
ਕਿਸਮ ਜੋ ਝੰਗ ਜ਼ਿਲੋਂ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ
ਬੋਲ] ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਉ” ਦਾ ਸੋਬੋਧ
ਨਿਸਵ'ਣ ਕਬੀਲੇ ਨਾਲ ਹੈ ।

(9) ਤਿਨੋਲੀ : ਲਹਿੰਦੀ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ;
ਇਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸੈਬੋਧ ਤਨਾਵਲੀ ਕਬੀਲੇ ਨਾਲ
ਹੈ ਜੋ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਤਨਾਵਲ|
ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵਸਦਾ ਹੈ ।

(10) ਗੁਜਰੀ : ਹਜ਼ਾਰਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਧੁਰ
ਉਤਰੀ ਖੋਤਰ ਵਿਚ ਗੁਜਰ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ।

(11) ਖੇਤਰਾਣੀ : ਲਹਿੰਦੀ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ

`ਜੋ ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀਖ਼ਾਨ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੈਧ 'ਖੇਤਰਾਣ” ਕਬੀਲੇ
ਨਾਲ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫਾਠੀ,
ਬਾਗੜੀ], ਭਟਿਆਲੀ ਆਦਿ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ
ਨਾਂਵਾਂ ਦਾ ਸੋਬੈਧ ਰਾਜਪੂਤੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਹੈ

ਦੂਜੇ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ
ਸੈਬੈਧ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਹੈ । ਧਨੀ,
ਸਵ'ਈ।', ਸ਼ਹਪੁਰੀ, ਝਾਂਗ), ਡੋਰ'ਵਲੀ, ਥਲ).
ਮੁਲਤਾਨੀ, ਬਹਾਵਲਪੁਰੀ, ਜਾਂਗਲੀ, ਬਾਰ ਦੀ
ਬੋਲੀ, ਮਾਝੀ, ਮਲਵੱਟੀ, ਦੁਆਬ, ਚੈਮਿਆਲੀ,
ਕਾਗੜੀ, ਕੰਢਿਆਲੀ, ਪਵਾਧੀ ਆਦਿ ਉਪ=-
ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸੈਬੈਧ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ।
ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪ-ਬੋਲੀਆਂ
ਲਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ ਜਿਹਾ ਕਿ
ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਧਨ, ਮੁਲਤਾਨ), ਝਾਂਗੀ, ਅਵਾਣਕਾਰੀ
ਆਦਿ ।

ਮਾਝੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਟਕਸਾਲੀ ਬੋਲ]
ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਝੇ ਦੇ
ਇਲਾਕੇ --- ਲਾਹੌਰ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
ਅਤੇ ਗੁਰਦਸਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦਾਂ ਬਹੁਤਾ ਸਾਹਿੱਤ ਇਸੇ ਬੋਲੀ ਵਿਚ

ਰਚਿਆ ਗਿਆਂ ।

ਪੰਜ'ਬੀ ਦੀ ਹਰੇਕ ਉਪ-ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ
ਮਾੜ੍ਹਾ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਸ'ਹਿੱਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ
ਇਸ ਨੂੰ ਇਕਤ੍ਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਅਜੇ ਤਕ ਕਿਸੇ
ਵੀ ਪਧਰ ਤੇ ਨਹ“ ਹੋਏ ।

$।1 53੧00੫ 13016 51101 ]। ੬101੧

21

(ਉ-108) ਉਪਲ :

ਖੱਤਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੋਤ । ਇਸ ਗੋਤ ਦੇ
ਮੁੱਢ ਬਾਰੇ ਇਕ ਰਵਾਇਤ ਇਉ£ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :--
ਇਕ ਖਤਰਾਣੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜੈਮਣ ਉਪਰੰਤ
ਉਪਲੇ (ਜੁਕੀਆਂ ਪਾਥੀਆਂ) ਦੇ ਢੇਰ ਵਿਚ ਛੁਪਾ
ਆਈ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੋਣ ਕੁਰਲਾਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼
ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਸੇ ਧਰਮੀ ਨੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਗੋਹਿਆਂ ਵਿਚੋ
ਕੱਢ ਕੇ ਪਾਲਿਆ । ਪਾਥੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿਚੋਂ
ਲੱਭ ਹੋਣ ਕਰ ਕੋ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ “ਉਪਲ'
ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਇਸੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਵੈਸ਼ 'ਉਪਲ' ਦੇ
ਨਾਉ" ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਈ ।

-ਸੈਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ 'ਉਪਲ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ
'ਪੱਥਰ' ਹੈ । “ਉੱਪਲਾਂ' ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਦੰਦ-
ਕਥਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਵਿਉਤਪੱਤੀ 'ਉਤੇ
ਆਧਾਰਤ ਜਾਪਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੈਦ-ਕਥਾ ਉਪਰੋਕਤ
ਕਥਾ ਦਾ' ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਨੂਪ ਹੈ । ਇਸ ਕਥਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ਼ ਆਪਣੇਂ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ
ਦਾ ਬੱਚਾ ਚੁਰਾ ਕੇ ਵੈਰ ਭਾਵ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਵਿਚ

ਸੂਟ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਊੜੇ ਭਾਰੀ ਪੱਥਰ ਰਖੁ

ਆਇਆ । ਕਿਸੇ ਸਾਈ" ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਬੱਚੇ ਦੇ
ਰੋਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਹੇਠੋ'
ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਪਾਲ ਪੋਸ ਕੇ ਵੱਡਾ ਕੀਤਾ ।
ਭਾਰੀ ਪੱਥਰ ਹੋਠੋ` ਲੱਭਣ ਕਾਰਨ ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ
ਇਸ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਉ” “ਉਪਲ' ਰਖਿਆ ।

ਉਪਲ ਜਾਤੀ ਬਾਰੇ ਗਲਾਸੰਰੀ, (2,526)
ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : "ਉਪਲ ਦੇ ਅਰਥ ਪੱਥਰ
ਦਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਗੋਤ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਭਦਣ
ਰੀਤੀ ਉਦੋ" ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋ” ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ
ਆਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਲ ਫੇਰਾ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ।
ਹਰੇਕ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸਵਾ ਰੁਪਿਆ ਦੱਖਸ਼ਣਾ ਦਿਤੀ

ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਕ ਛੋਟੀ ਪਗੜੀ ਦੀ

ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ' ਥੋੜੇ
ਦਿਨ ਪਿਛੋਂ” ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡੋਂ.ਬਾਹਰ
ਸੱਤੀ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਉਤੇ ਲੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ
ਬਾਬਾ ਲਾਲ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਉਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਸ਼ਾਹ ਕਮਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੌਹੀ' ਥਾਈ”

_ਭਗੂਰਾਂ (ਕੁੱਟੇ ਚਾਵਲਾਂ) ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਵੰਡਿਆ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਡਨ ਸਤੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉਤੇ
ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਲਾਲ ਦੇ ਸਥਾਨ

_ਉੜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਚੋਲਾ ਅਤੇ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਾਏ ਜਾਂਦੇ

ਹਨ ।” ਉੱਪਲਾਂ ਦੇ ਆਮ _ਰੀਤ-ਰਵਾਜ
ਖੱਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਮੋਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ।

_(6-109) ਉਪਮਨਯੂ :

`ਫਿਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੋ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ
ਕਰਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਵੈਸ਼

ਉਪਵਾਸ

ਵਿਚੋ ਵਿਆਪ੍ਰਪਾਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ
ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਬਾਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਾ -
ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਇਸ' ਦੀ ਗੁਰ-ਭਗਤੀ ਸੀ ।
ਉਪਮਨਯੂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਆਯੋਦਧੌਮਯ ਸਨ । ਗੁਰੂ
ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ
ਉਪਮਨਯੂ ਗਊਆਂ ਚਾਰਦ/ ਅਤੇ ਭਿਛਿਆ ਮੰਗ
ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਟ-ਪੁਸ਼ਣ
ਸਗੀਰ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭੁੱਖਿਆਂ ਰਹਿਣ
ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ । ਇਕ ਦਿਨ ਭੁੱਖ ਤੋ` ਆੜੂਰ
ਹੋ ਕੇ ਉਪਮਨਯੂ ਨੇ ਅੱਕ ਦੇ ਪੱਤੇ ਖਾ ਲਏ
ਅਤੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਖੂਹ ਵਿਚ
ਜਾਂ ਡਿੱਗਾ । ਗੁਰੂ ਨੇ ਲਭ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ
ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਅੜੇ ਅਸ਼ਿਵਨੀ ਕ੍ਰਮਾਰਾਂ ਦਾ
ਜਸ ਗਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ । ਅਸ਼ਿਵਨੀ
ਕੁਮਾਰਾਂ ਨੇ ਉਪਮਨਯੂ ਉਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਕੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਔਸ਼ਧੀ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ
ਮੁੜ ਅਰੋਗ ਅਤੇ ਸੁਜਾਖਾ ਹੋ ਜਾਏ, ਪਰ ਉਪਮਨਯੂ
` ਨੈ ਗੁਰੂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਤੋਂ“ ਬਿਨਾਂ ਦਵਾਈ ਖਾਣ
ਤੋ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਫਲਸਰੂਪ ਅਸ਼ਿਵਨੀ
'ਕੁਮਾਰਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸੈਨ ਹੋਕੇ ਉਪਮਨਯੂ ਨੂੰ ਦੈਵੀ
ਨੌਤਰ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ।

(6-110) ਉਪਰਿਚਰ :

ਇਕ ਵਸੂ (ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਵਰਗ)
ਜੋ ਕੁਤਕ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ
ਉਪਰਿਚਰ ਇੰਦਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਚੋਦੀ ਦੇਸ਼
ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ । ਇਸ ਨੇ ਘੋਰ ਤਪੱਸਿਆ
ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਇੰਦਰ ਦਾ ਤਖ਼ਤ ਡੋਲਣ

ਲੱਗ । ਇੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਪ ਕਰਨ ਤੋ

ਵਰਜਿਆ । ਉਪਰਿਚਰ ੨ ਇੰਦਰ ਦੀ ਬੇਨਤੀ
ਪ੍ਵਾਨ ਕਰ ਲਈ । ਇੰਦਰ ਨੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਕੇ
ਉਪਰਿਚਰ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਜੈ ਮਾਲਾ ਅਤੇ ਇਕ
ਸਫੱਟਕ ਵਿਮਾਨ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ।

ਇਕ ਅਪੱਛਰਾਂ ਅਦ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਕਾਰਨ
ਉਪਰਿਚਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਮੱਛੀ ਦੀ ਜੂਨ ਵਿਚ
ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ ਪਿਆ । ਉਪਰਿਚਰ ਦੇ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰ
ਅਤੇ ਇਕ ਧੀ ਮਤੱਸਯਾ ਗੈਧਾ ਸੀ । ਜੌਨ ਡੋਸਨ
ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਕਨਿਆਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸੱਤਯਵਤੀ
ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਵਿਆਸ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ ।

(ਉ-111) ਉਪਵਾਸ :

ਭੋਜਨ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿਣ ਦਾ! ਭਾਵ; ਵਰਤ;
ਉਪਵਾਸ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੋਣ
ਕਰ ਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਵ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਵੈਸ਼ਨੋ
ਮੱਤ ਵਾਲੇ ਉਪਵਾਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਨ
ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਤਿੱਥਾਂ, ਵਾਰਾਂ, ਗ੍ਰਹਿਆਂ

੧ 311011510੧03੮0।।

ਉਪਵਾਸ

ਦੀ ਸੰਜੋਗ ਸਥਿਤੀ, ਸੌਗਰਾਂਦ ਅਤੇ ਪੁਰਬਾਂ ਉਤੇ
ਉਪਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਉਪਵਾਸਾਂ ਵਿਚ
'ਢੁਨ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਅੰਨ ਅਤੇ ਫਲ ਖਾਣ ਦੀ
ਮਾਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ _ਨਿਰਜਲ ਉਪਵਾਸ (ਵੇਖੋ :

ਨਿਰਜਲਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ) ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਅੰਨ
ਪਾਣੀ ਮੂੰਹ ਨਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । (ਵੇਖੋ :
ਵਰਤ)

(6-112) ਉਪਵੀਤੀ :
ਜੈਦ੍ਹ ਨੂੰ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਇਕ ਵਿਧੀ; ਮੰਗਲ
ਕਾਰਜਾਂ ਸਮੇ” ਹਿੰਦੂ ਜੈਦੂ ਨੂੰ ਖੱਥੇ` ਮੋਢੇ ਉਤੇ

ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਉਪਵੀਤੀ .

ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਉਪਨਯਨ)

(6-113) ਉਪ-ਵੇਦ :

ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥ ਜੋ ਵੇਦਾਂ
ਤੋ' ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਉਤੇ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਪ-ਵੇਦ
ਅਖਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਹਿਕਮਤ,
ਰਾਗ, ਨਾਚ, ਸੈਗੀਤ, ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ
ਬ'ਰੇ ਪਰੈਪਰਾਗਤ ਗਿਆਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ
ਗਿਆਨ ਵੇਦਾਂ ਵਾਂਗ ਸ਼ਰੂਤੀ ਨਹੀ” ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਵੇਦਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਿਧਾ ਸੈਬਧ ਵੀ ਨਹੀ"।
ਪਰ.ਹਰੇਕ ਵੇਦ ਦਾ ਇਕ ਉਪ-ਵੇਦ ਮੰ ਨਿਆਂ
ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਹੜਾ ਉਪ-ਵੇਦ ਕਿਸ ਵੇਦ ਨਾਲ
ਸੈਬਧਿਤ ਹੈ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਕ

ਮੱਤ ਨਹੀ" । ਚੌਹਾਂ ਉਪ-ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵ

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :--
(1) ਆਯੂਰ ਵੇਦ --ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ
_ ਹਿਕਮਤ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਹੈ.। ਇਸ ਨੂੰ `ਰਿਗ ਵੇਦ
'ਦਾਂ ਉਪ-ਵੇਦ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆਂ ਟੈ । ਕਈ
ਆਯੂਰ ਵੇਦ ਨੂੰ ਅਥਰਵ ਵੇਦ ਦਾ ਵੀ ਉਪ-ਵੇਦ
ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵੇਦ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਆਚਾਰੀਆ
ਹਨ -- ਬ੍ਰਹਮਾ, ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ, ਅਸ਼ਿਵਨੀ, ਧਨਵੇਤ੍ਰ,
ਭ਼ਰਦਵਾਜ, ਆਤ੍ਰੇਯ ਅਤੇ ਅਗਿਨਵੇਸ਼ 1 ਚਰਕ,
਼ੁਸ਼੍ਤ ਅਤੇ ਵਾਗ ਭਟ ਆਯੂਰ ਵੇਦ ਦੇ ਤਰੈ ਮੁਨੀ
ਹਨ ।
` (2) ਗਾਂਧਰਵ ਵੇਦ :--ਇਹ ਸਾਮ ਵੇਦ

` ਦਾ ਉਪ=ਵੇਦ ਹੈ ! ਇਸ ਵਿਚ ਰਾਗ ਅਤੇ ਨਾਚ.

ਕਲਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ

ਉਲੋਖ ਹੈ । ਇਸ ਉਪ-ਵੇਦ ਦਾ ਪਧਾਨ

ਆਚਾਰੀਆ ਭਰਤ ਮੁਨੀ ਹੈ ।

3) ਧੁਨਰ ਵੇਦ :=-ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਸਤ੍ਰ
ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਉਲੋਖ ਹੈ । ਇਹ ਯਜੁਰ ਵੇਦ ਦਾ

ਉਪ-ਵੇਦ ਹੈ । ਇਸ ਉਪ-ਵੇਦ ਵਿਚ ਅਸਤ੍ਰ-

ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਦੇ ਮੂਭਿਆਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦਾ ਵਰਨਣ

$।1 5300੫ 13016 51101 ]। 101੧੪

22

(4) ਸਥਾਪਤਯ ਵੇਦ :--ਇਸ ਵਿਚ

ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਹੈ ।- ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤ੍੍‌

ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਇਸੇ ਉਪ-ਵੇਦ ਵਿਚ ਆਉ'ਦ
ਹੈ। ਇਹ ਅਥਰਵ ਵੇਦ ਦਾ ਉਪ-ਵੇਦ ਹੈ ।
ਬ੍ਹਸਪਤੀ, ਉਸ਼ਨਾ, ਵਿਸ਼ਾਲਖਸ਼, ਭਾਰਦਵਾਜ,
ਪਾਰਾਸ਼ਰ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਆਚਾਰੀਆ
ਹਨ ।

(੬-114) ਉਪਾਸ਼ਨਾ :

ਉਪਾਸ਼ਨ' ਦ/ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਆਧਣੇ
ਇਸ਼ਟ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਸਮੀਪ (ਉਪ) ਆਸਨ ਲਗਾ
ਕੇ ਬੈਠਣਾ ਹੈ । (ਹਿੰਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ 297)
ਹਿੰਦੂ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਸਮੋ” ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੇਵ
ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਸਨ ਲਗਾ ਕੇ ਬੇਠਦੇ,
ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਪੂਜਦੇ ਅਤੇ ਇਸ਼ਟ ਵਿਚ ਲਿਵ ਜੋੜਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀ
ਇਕ ਵਿਧੀ ਬਣ ਗਈ ।

ਭਗਤੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ਼ਟ ਦੇ ਨਾਲ ਗੂਰੂ

ਦੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲੀ । ਸਾਧਕ `

ਗੁਰੂ ਤੋ ਦੀਖਸ਼ਾ ਲੰ. ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼
ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਨ ਦੁਆਰਾ ਗੂਰੂ
ਸਾਧਕ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤ ਦਾ
ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਸੈਚੇਰ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ
ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦਸਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ
ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਧ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਸ਼ਟ ਦੇ ਨਾਲ
ਗੁਰ-ਵਿਅੱਕਤੀ ਦੀ ਵੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣ

_ ਲੱਗੀ ।

ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਸਭ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਨਾਉ” ਹੈ ਜੋ ਮੁਕਤੀ
ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ/ਗੁਰਦੇਵ ਦੀ

ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਅਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੀਤੇ

ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਿਮਰਨ, ਲਿਵ, ਧਿਆਨ, ਪੂਜਾ
ਅਰਚ _ਭਗਤੀ ਆਦਿ ਸਭ ਰਹੱਸਮਈ
ਵਿਧੀਆਂ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਆਉ”ਦੀਆਂ
ਹਨ। ,

ਮਾਧਵਾਚਾਰੀਆ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਦੋ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ - (1) ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ
ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦੁਆਰਾ ਜਿਸ_ ਨੂੰ ਗਿਆਨ
ਮਾਰਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਭਾਤਤੀ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ
ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਸਾਧਨ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ
ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਸਧਕ ਪਰ੍ਮ
ਤੱਤ ਨੂੰ ਪਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਮਾਰਗ
ਕਠਨ ਅਤੇ ਫ਼ੁਰਗਮ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

62) ਦੂਜੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਧਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਹੈ,
ਅਥਵਾ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-ਧਿਆਨ

_ਪੌਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਹੋਣਾ, ਉਸ ਵਿਚ ਲਿਵ ਜੋੜਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ
ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ 1 ਇਸੇ ਨੂੰ ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ ਵੀ
ਕਿਹਾ ਗਿਆਂ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸੇਸ਼ਟ
ਸਾਧਨ ਮੰਨਿਆ! ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਮੂਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸੇ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਉਤੇ ਬਲ
ਦਿਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ
ਇਕ ਪਊੜੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

(ਉ-115) ਉਪਾ :

ਜਾਦੂ-ਟੂਣਾ ਅਤੇ ਝਾੜ ਫੂਕ ਦੀ ਕਿਰਿਅ/
ਜੋ ਕਿਸੇ ਚੋਦਰੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰਖਣ ਜਾਂ ਬਦ-
ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰੋਗਾਂ `ਨੂੰ ਬਦ ਰੂਹਾਂ
ਫੈਲਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਝਾੜ ਫੂਕ` ਜਾਂ
ਊਪਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
'ਨਜ਼ਰ' ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਉਪਾ ਹਨ, ਜਿਵੇ ਜਿਸ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧੂੜ
ਨਜ਼ਰ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋ” ਵਾਰ ਕੇ ਅੱਗ 'ਚ ਸੁਟੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਦੇ
ਸਿਰ ਤੋ ਮਿਰਚਾਂ ਵਾਰ ਕੇ ਧੁਖਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ
ਹਨ । ਪਕੜ” ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਉਪਾ ਹਨ (ਵੇਖੋ
ਪਕੜ) ।

ਬਦ-ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਤੋ ਦੂਰ ਰਖਣ ਲਈ
ਕਈ ਲੌਕ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਪੰਜੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾ

_ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਘਰ ਵਿਚ ਬਾਲ-ਬੱਚਾ ਜੰਮਿਆ

ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਸ਼ਰੀ'ਹ ਜਾਂ ਅੰਬ ਦੇ ਪੱਤੇ
ਬੰਨ੍ਹ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਨਜ਼ਰ ਤੋ'
ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਕਾਲਾ
ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਨਵੇ" ਉਸਰੇ
ਮਕਾਨ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਕਾਲੀ ਕਟਵੀ ਲਟਕਾ
ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਵੇਖੋ : ਨਜ਼ਰ) ਮੀ'ਹ ਵਿਚ
ਔਲੋ ਵਰ੍ਹਣ ਤਾਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਕਾਲਾ ਤਵਾ ਮੂਧਾ
ਮਾਰ ਕੇ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, _ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਲੇ
ਪੈਣੇ ਬੈਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੇਮੀਂਹ ਨਾ ਵਰ੍ਹੇ
ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਉਪਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਉ-116) ਉਪਾਖਿਆਨ :

(ਸੈ. ਉਪ-ਆਖਯਾਨ), ਕਿਸੇ ਕਥਾ ਦੇ ਨਾਲ
ਸੈਬੋਧਿਤ ਕਥਾਵਾਂ ਜੋ ਭਾਵੇ' ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ
ਸੈਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ”
ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਥਾ ਦੇ ਅੰਗ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਪ-ਕਥਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਥਾ ਦੇ

ਕਿਸੇ ਕੇ'ਦਰੀ ਨੁਕਤੇ .ਦ੍ਰੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ

ਹੈ ।
ਭਾਰਤੀ ਕਥਾਕਾਰਾਂ ਨੇ, ਮੂਲ ਕਹਾਣੀ ਦੇ
ਵਰਨਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਉਪਾਖਿਆਨਾਂ ਦੀ

੧ 311011510੧013੮0।।

ਪੈਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਵਰਤੋ' ਪਭਾਵ ਨੂੰ ਤੀਖਣ ਕਰਨ ਲਈ ਆਮ
ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਇਹ ਪੁਮੁਖ
ਵਿਧੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ
ਵਿਚ ਮੂਲ ਕਥਾ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਉਪਖਿਆਨਾਂ
ਦਾ ਵੀ ਉਲੇਖ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਪੂਰਨ
ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ .ਮੂਲ ਕਥਾ ਦੇ ਅੰਗ ਵਜੋ' ਆਏ
ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਪੰਜ ਤੋੜ ਅਤੇ 'ਹਿੱਤ
ਉਪਦੇਸ਼' ਵਿਚ ਵੀ ਮੂਲ ਕਥਾ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ
ਕੁਝ ਉਪ-ਕਥ'ਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। “ਕਥਾ
_ਸਰਿਤ ਸਾਗਰ' ਵੀ ਇਸੇ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ
ਗੀ ਕ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਮੂਲ ਕਥਾ
ਸਿਰਮੌਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪ-ਕਥਾਵਾਂ ਮਾਲਾ ਦੇ
ਮਣਕੇ ਵਾਂਗ ਪਰੁਚੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਪਾਖਿਆਨ ਸ਼ਬਦ _ਅਰਧ-ਇਤਿਹਾਸਕ
ਕਥਾ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦਸਮ
ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 'ਪਖਯਾਨ _ਚਰਿੱਤ੍੍‌ ਹੇਠ 405
ਕਹਾਣੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ” ਰ੍ਰਝ
ਪੋਰਾਣਿਕ ਹਨ, ਕੁਝ ਅਰਧ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ
ਕੁਝ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ । 'ਪਖਯਾਨ' ਸ਼ਬਦ
ਉਪਾਖਿਆਨ ਦਾ ਹੀ ਸੰਖੇਪ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਮਨੁੱਖੀ ਚਰਿੱਤ੍ ਦੇ. ਕਝ
ਖ਼ਾਸ ਪਹਿਲ੍ਹਆਂ ਉਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ।
(ਵੇਖੋ : ਚਰਿੱਤ੍‌ )

(6-117) ਉਪਾਧੀ :

ਉਹ ਉਪ-ਨਾਂ ਦੋ ਕਿਸੇ ਕੁਲ, ਜ਼ਾਤ ਅਤੇ
ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਉਪਾਧੀ
ਵਜੋ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜ'ਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ
ਕਬੀਲੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ
ਆਦਰ ਵ'ਚਕ ਉਪਾਧੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਜਿਫੇ'
ਮਲਕ, ਰਾਜੇ, ਚੌਧਰੀ 4 ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਅਵਾਣ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੁਖੀਏ 'ਮਲਕ' ਅਖਵਾਉੱਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਗੱਖੜ ਅਤੇ ਜੋਦੂਆ ਕਬੀਲੇ ਦੇ
ਵਿਅੱਕਤੀ 'ਮਿਰਜ਼ਾ” ਸਦਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ; ਘੇਬੇ
ਅਤੇ ਖਟਰ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ 'ਸ੍ਰਦਾਰ' ਦੀ
ਉਪ/ਧੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ । ਮੌਰੇ ਅਤੇ ਕਰੂਤ
'ਚੌਧਰੀ' ਦੀ। ਪਰ ਗੁਜਰ 'ਮੈਹਰ' ਅਖਵਾਉ'ਦੇ
ਹਨ। ਰ੍

ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਮਹਿਤਾ, ਦੀਵਾਨ, ਬਖ਼ਸ਼ੀ,
ਚੌਧਰੀ, ਰਾਏਜ਼ਾਦਾ ਆਦਿ ਉਪਾਧੀਆਂ ਪ੍ਰਯੋਗ
ਵਿਚ ਲਿਆਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇ”
ਮੁਹੀਆਲ ਜਾਤੀ ਵਾਲੇ 'ਮਹਿਤਾ' ਅਖਵਉੱਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਸਭ ਆਦਰ ਬੋਧਿਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ।
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰਦਾਰ ਉਪਾਧੀ ਹਰ ਸਿੱਖ ਦੇ ਨਾਂ
ਨਾਲ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ
ਸਬੈਧਿਤ ਜ਼ਾਤਾਂ-ਬੇਦੀ, ਤ੍ਰਿਹਣ, ਭੱਲੇ ਅਤੇ ਸੋਢੀ

ਟਰ

ਆਪਣੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬਾਵੇ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ
ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(6-118) ਉਪਾਰਣਾ :

ਵਰਤ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵੇਲੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ
ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਪਦਾਰਥ; ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦਾ ਵਰਤ
ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਦੁਆਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ
ਪਹਿਲਾ ਭੋਜਨ । ਵਰਤ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵੇਲੇ ਆਮ ਤੌਰ
ਉਤੇ ਉਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਹੀ ਮੂੰਹ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਜੋ ਸੈਬਧਿਤ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਮਨ ਭਾਉ'ਦੀ
ਵਸਤ੍ਰ ਹੋਵੇ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿੱਠੀ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਫਲ
ਖਾਧਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(6-119) ਉਪੇ'ਦਰ :
(1) ਇੰਦਰ ਦੁਆਰਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪ੍ਦਾਨ
ਕੀਤੀ ਇਕ ਉਪਾਧੀ । (2) ਇੰਦਰ ਦਾ ਛੋਟਾ

ਭਰਾ ਜੋ ਅਦਿਤੀ ਦੀ ਕੁੱਖ ਤੋਂ' ਕਸ਼ਯਪ ਦਾ

ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।

(6-120) ਉਫਕ :

ਦੁਮੇਲ ਜਿਥੇ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਮਿਲਦੇ
ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ
ਕੋਈ ਗਭਰੂ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਕੱਦ ਦੇ ਬਰਾਬਰ
ਧਾਗਾ ਲੈ ਕੇ ਉਫਕ ਵਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨੂੰ
ਸਤ ਗੰਢਾਂ ਮਾਰੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਉਸ ਕੁੜੀ
ਦੀ ਚੁੰਨੀ) ਨਾਲ ਬੈਨ੍ਹ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁੜੀ ਉਸ ਦੋ
ਪ੍ਰੋਮ-ਜਾਲ ਵਿਚ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਬੱਝ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(6-121) ਉਬਾ ਅਚਵਲ :
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕੁੜਮਾਈ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ
ਇਕ ਰੀਤ; ਕੈਨਿਆਂ ਪੱਖ ਵਾਲੋਂ ਵਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ

ਪੱਖ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਅਤਰ-ਫੂਲੋਲ ਦਾ ਜਲ
ਛਿੜਕਦੋ ਹਨ ।

(6-122) ਉਬਾਸੀ :

ਉਬਾਸੀ ਨਾਲ ਕਈ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਅਤੇ
ਵਿਚਾਰ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਆਦਿਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼
ਅਨੁਸਾਰ ਉਬਾਸੀ ਆਉਦੇ ਸਾਂਰ ਝਟ ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ
ਹੱਥ ਰਖ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਹ ਤੁ ਖੁਲ੍ਹ
ਮੂੰਹ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ ਰੂਹ ਦੇ ਬਾਹਰ
ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਅੰਦੇਸ਼/ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਆਦਿਮ
ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਤ/ ਕਰ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁਣ

ਵੀ ਪ੍ਚਲਤ ਹੈ । ਉਬਾਸੀ ਲੈਣੇ ਲੱਗਿਆਂ ਕਈ
ਲੋਕੀ' ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਹੱਥ ਰਖ

ਲੈਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖੁਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਕਰੂਰ
ਸ਼ਕਤੀਭੂਤ-ਪੋਤ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨਾਂ ਲੰਘ

` ਜਾਵੇ ।
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧

ਉਮੱਤ
ਮੁਸਲਮਾਨੀ ' ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਉਬਾਸੀ
ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਨਾਲ ਆਉਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਬਾਸੀ
ਲੈਣ ਵੇਲੇ ਜੋ ਸ਼ਖ਼ਸ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਨਹੀਂ'
ਢਕਦਾ, ਸ਼ੈਤਾਨ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ
ਉਸ ਉਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲੈਦਾ ਹੈ।
ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਦੇ ਆਰੋਭ ਵਿਚ ਉਬਾਸੀ

ਆ ਜਾਣੀ ਅਸ਼ੂਭ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਲੋਕ-ਧਾਰਨਾ
ਹੈ ਕਿ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਮਗਰੋ ਉਬਾਸੀ ਲੈਣ ਵਾਲਾ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਖੋਤੇ ਦੀ ਜੂਨ ਪੈਦਾ ਹੈ । ਲਾਵਾਂ ਫੇਰਿਆਂ

ਵੇਲੋਂ ਵਰ ਜਾਂ ਕੌਨਿਆਂ ਨੂੰ ਉਬਾਸੀ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਝਗੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

_(6-123) ਉੱ“ਬੇਰਾਇ :

ਖੱਤਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੋਤ ।ਸ਼ਬਦ ਵਿਉਤਪੱਤੀ
ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਬਬੇਰਾਇ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ 'ਉੱਝੇ

(ਚੜ੍ਹਦੇ) ਦੇ ਰਾਜੇ' 1 ਜਦੋ“ ਪਰਸਰਾਮ ਨੇ

ਖੱਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁਕਿਆ
ਤਾਂ ਕੁਝ ਖੱਤਰੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਉੱਬੇ.ਵਲ ਚਲੇ
ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਆਪਣਾ
ਰਾਜ ਅਧਿਕਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹੋ
ਖਤਰੀ ਮਗਰੋ” ਉੱਬੇਰਇ ਅਖਵਾਏ ।

(6-124) ਉਬੋਹ :

ਰਾਜੇ _ਰਸਾਲੂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ; _ਗਲਾਸਰੀ.
(1,124) ਅਨੁਸਾਰ ਇਸੇ ਨੇ ਅਬੌਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ
ਨੀਂਹ ਰਖੀ । (ਵੇਖੋ : ਅਬੋਹਰ)

(ਉ-125) ਉੱਭਾ :

ਸੂਰਜ ਦੀ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ; ' ਚੜ੍ਹਦਾ
ਪਾਸ' । ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਕ ਇਲਾਕਾ
ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ, ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਅੜੇ ਡੇਰਾ
ਗ਼ਾਜ਼ੀਖ਼ਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਥੋ ਦੀ
ਉਪ-ਭਾਖਾ ਲਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

(੪-126) ਉਮੱਤ : _

(1) ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੈਮੇਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ
ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਈਮਾਨ ਰਖਦੇ ਹਨ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਕਿਆਮਤ ਵੇਲੇ
ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹਮਦ ਸ।ਹਬ ਆਪਣੀ ਸਾਰ ਉਮੱਤ
ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਸ਼-ਦਾਨ ਦੁਆਰ ਬਚਾ ਲੈਣਗੇ
ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਪ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਕਰਨ ਨਾਲ
ਹੀ ਮਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।

(2) ਉਮੱਤ ਸ਼ਬਦ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ
ਅਨੁਯਾਈ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਹੈ ਅੜੇ ਕਿਸੇ

. ਮੱਤ ਦੇ ਅਨਯਾਈਆਂ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤ ਲਿਆ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

੧ 311011510੧0360।।

ਉਮਰ
(6-127) ਉਮਰ :

ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਮਰ ਨਾਲ ਕੁਝ ਅਲੌਕਿਕ
ਲੋਕਧਾਰਾ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਕ ਮੁੱਢੀ ਅਨ ਸਾਰ
ਜਦੋਂ” ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ
ਤਾਂ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲ੍ਹ ਚਾਲ੍ਰੰ। ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਉਮਰ
ਭੋਗਣ ਲਈ ਬਖ਼ਸ਼ੀ । ਉਦੋਂ“ ਖੋਤੇ ਨੇ ਬੇਨੜੀ
ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵੀਹ ਸ/ਲ ਦੀ ਆਯੂ ਹੀ ਬੜ
_ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਬਾਕੀ ਉਮਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ
ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ । ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ
ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹ ਵੀਹ ਸਾਲ ਉਸਦੀ
ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਧਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ । ਖੋਤੇ ਦੀ ਗੱਲ
ਸੁਣ ਕੇ ਕੁੱਤੇ ਨੇ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ
ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ
ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਬਾਕੀ ਦ। ਉਮਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰ_ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ । ਮਨੁੱਖ .ਨੇ
ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਵਾਧੂ ਉਮਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਲਈ! ਮੰਗ
ਲਈ । ਰਿ

ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਹਿਲੋਂ ਚਾਲ੍ਹੀ ਵਰ੍ਹੇ ਤਾਂ
ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਭੋਗਦ' ਹੈ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਵਿਚ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਉਹ ਖੋਤੇ ਤੋ'
ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਮਰ ਭੋਗਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਖੋਤੇ
ਵਾਂਗ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠ ਦਬਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉਸ ਤੋਂ' ਅਗਲੇਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਉਹ ਕੁੱਤੇ ਤੋ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਉਮਰ ਭੌਗਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ (60 ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ 80 ਵਰ੍ਹੇ ਤਕ) ਵਿਚ
ਉਹ ਕੁੱਤੇ ਵਾਂਗ ਭੋਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਧੀਆਂ ਪੁੱਤਰ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀ”
ਸੁਣਦੇ ।

ਮਨ੍ਹ ਸਿਮ੍ਰਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ _ਸਤਿਜੁਗ ਵਿਚ
ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਮਰ ਚਾਰ ਸੋ `ਵਰ੍ਹੇ ਸੀ; ਫਿਰ ਹਰ
ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਮਰ ਸੌ ਸੋ ਵਰ੍ਹੇ ਘਟਦੀ
ਗਈ । ਫਲਸਰੂਪ ਦੁਆਪਰ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ
ਅਤੇ ਤੋਤਾ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਦੇ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਰਹਿ ਗਈ ।
ਹੁਣ ਕਲਜੂਗ ਵਿਚ ਆਯੂ ਇਕ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਰਹਿ
ਗਈ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸੈਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ
ਕਿ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲੋਕ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ
ਦੀਆਂ ਲੌਮੀਆਂ ਉਮਰਾਂ ਭੌਗਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ

ਘਟਦੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਦੀ.

ਉਮਰ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਸ਼ਬਦ ਮਾਲਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਦਮੀ ਅਤੇ ਹਾਥੀ
ਦੀ ਉਮਰ 120 ਵਰ੍ਹੇ 5 ਦਿਨ, ਘੋੜੇ ਦੀ 32,
ਕੁੱਤੇ ਦੀ 12, ਖੋਤੇ ਅਤੇ ਊਠ ਦੀ 25, ਬਲਦ
ਅਤੇ ਝੋਟੇ ਦੀ 24, ਅਤੇ ਬਕਰੇ ਦੀ 16 ਵਰ੍ਹੇ ਹੈ ।

(6-128) ਉਮਰ ਅਯਾਰ :
ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਛਲੀਆ ਅਤੇ ਮੱਕਾਰ ਜਿਸ ਦਾ

$।। 5300੫ 1300 5101 ]। ੬01੧੪

24

ਜ਼ਿਕਰ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਆਉਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸੀ। ਰਵ/ਇਤ ਰੈ ਕਿ
ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਚਮੜੇ ਦੀ ਇਕ ਥੈਲ) - ਜੋਥੀਲ,
ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ, ਉਹ ਮਨ=-
ਇੱਛਤ ਵਸਤੂ ਕੱਢ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬਾਲ
ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਉਮਰ ਅਯਾਰ ਨੇ ਦੋ ਹੋਰ ਬੱਚਿਆ!
ਨਾਲ ਇਕੋਂ ਦਾਈ ਦਾ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਿਆ ਸੀ । ਉਦੋ“
ਉਮਰ ਅਯਾਰ_ਸੌਢੇ ਵਾਂਗ ਦੋਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂ
ਧੂਸ ਮਾਰ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਸਾਰ' ਦੁੱਧ ਚੁੰਘ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਯਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਅਵਤਾਰ
ਸਮਝ ਕੇ ਇਸ ਤੋ ਬੜਾ ਡਰਦੇ ਸਨਂ ।
ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ
ਮੱਕਾਰੀ ਦੇ ਸੰਥੋਧ ਵਿਚ ਆਉਦਾ ਹੈ :

ਅਜਾਜ਼ੀਲ ਤੇ ਉਮਰ ਅਯਾਰ ਆਇਆ

ਹੀਰ ਚਲ ਕੇ ਸੱਸ.ਝੀ' ਆਂਵਦੀ ਹੈ ।

(ਓ-129) ਉਮਰ ਖ਼ਤਾਬ (ਹਜ਼ਰਤ) :
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਜਿਸ ਦਾ
ਪੂਰਾ ਨਾਂ _ਉਮਰ-ਬਿਨ-ਖ਼ੱਤਾਬ ਸੀ । ਇਹ
ਮੁਹੈਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪਤਨ) ਹਫ਼ਸਾ ਦੇ
ਪਿਤਾ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਨਾਮ 'ਅਮੀਰੂਲ

ਮੋਮਨੀਨ” ਸੀ । ਉਮਰ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦਾ ਜਨਮ '

582 ਈ; ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 634 ਈ:
ਤੋ 644 ਦਈ: ਤਕ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਕੀਤੀ । ਇਸੇ
ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਮ, ਈਰਾਨ, ਇਰਾਕ ਅਤੇ

ਮਿਸਰ ਆਦਿ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿ ਕੀਤਾ । 644 ਈ):

ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਨਾਂ ਦੇ ਈਰਾਨੀ ਗ਼ੁਲਾਮ ਨੇ
ਐਨ ਉਸ ਵੇਲੋ- ਕਤਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਦੋ“ ਇਹ
ਸਵੇਰ ਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇਂ ਸੰਨ ।

ਉਮਰ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦੀ ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਬੜੀ
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਬੂ ਸਹਮਾ
ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ 80 ਕੌਰੜੇ
ਮਰਵਾਏ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਿਤੂ ਹੋ ਗਈ ।
ਓਦੋਂ ਤੋਂ' ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਉਮਰ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦ:
ਨਿਆਉ” ਕਹਾਵਤ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ : “ਦੁੱਰੇ ਸ਼ਰਾ
ਦੇ ਮਾਰ ਉਧੋੜਸਾਂ ਮੈ", ਕਰੂ ਉਮਰ ਖਤਾਬ ਦਾ
ਨਿਆਉ” ਹੀਰੇ ।' -- ਵਾਰਸ ਸ਼ਹ ।

(ਓ-130) ਉਮਰਾਉ :

ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੋਤ; (ਵੇਖੋ : ਖੱਬ੍ਰੀ)

(6-151) ਉੱਮੀਆਂ :

ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਅੰਨ ਨਵਾਂ ਕਰਨ ਦੀ
ਇਕ ਰਸਮ, ਜਦੋ' ਕਣਕ, ਜੋ ਅਤੇ ਜਵਾਰ ਦੇ
ਸਿੱਟਿਆਂ ਵਿਚ ਦਾਣਾ ਪਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਛੋਲਿਆਂ
ਦੇ ਝਾੜ ਨਾਲ ਡੱਡੇ ਪੰ'ਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਨਵੀ“ ਫ਼ਸਲ

|

ਪੌਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

.ਦੇ ਅੰਨ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਲਕੜਾਂ ਅਤੇ

ਗੋਹੇ ਦੀ ਧੂਣੀ ਧੁਖਾ ਕੇ ਉਸ ਉਤੇ ਸਿੱਟੇ ਭੂੰਨ ਕੇ
ਖਾਧੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਧੁਮਾਲ ਨਾਚ
ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਏ

-ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

(6-132) ਉਰਸ :

ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀਆਂ _ਖ਼ਾਨਗਾਹਾਂ ਅਤੇ
ਮਜ਼ਾਰਾਂ ਆਦਿ ਉਤੇ ਲਗਦੇ ਮੈਲੇ । ਇਹ ਮੇਲੋ
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਮਰਨ-ਤਿੱਥ) ਉਤੇ
ਲਗਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਲਿਆਂ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾ
ਭਾਵੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰ/ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ
ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਮੇਲੇ ਸੁਭਾਵ ਵਿਚ
ਲੌਕਿਕ ਹਨ । ਕੁਝ ਉਰਸਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ
ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੌਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ _ਸੈਪਰਦਾਇਕ
ਵਿਖੇਵੇ' ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
__ਉਰਸ ਅਰਬੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ 'ਔਰਸ'_ ਤੋਂ”

'ਬਣਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਦੁਲ੍ਹਨ ਹੈ ।

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ'ਸ ਹੈ ਕਿ ਅੱਲਾ ਦੇ
ਪਿਆਰੇ ਪੀਰ ਫ਼ਕੀਰ ਆਪਣੀ ਕਬਰ ਵਿਚ
ਕਿਆਮਤ ਤਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਟੇ ਰਹਿਣਗੇ
ਜਿਵੇ“ ਨਵੀ' ਵਿਆਹੀ ਦੂਲ੍ਨ ਸੋਜ ਉਤੇ
ਬਿਰ/ਜਦੀ ਹੈ । ਰ੍

ਉਰਸ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪ'ਕਿਸਤਾਨ
ਵਿਚ ਮਨਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ
ਵਿਚ ਪੀਰਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਰਤ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਰਸ ਨਹੀ” ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ।
ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋ ਬਾਹਰ ਸਿਰਫ਼
ਈਦ ਮਿਲਾਦ-ਉਲ-ਨਬੀ ਹੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਜੋ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜਨਮ ਅਤੇ
ਵਫ਼ਾਤ ਦੀ ਤਿੱਥ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਉਊਰਸ ਡਿੰਨ ਭਿੰਨ
ਥਾਈ ਮਨ'ਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਊਰਸਾਂ
ਦਾ ਵਰਨਣ ਸੰਥੈਧਿਤ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ
ਹੇਠ ਅੱਖਰ ਕੂਮ ਅਨੁਸਾਰ ਯੋਗ ਥਾਂ ਉਤੇ ਕੀਤਾ
ਗਿਆ ਹੈ ।

(6-133) ਉਰਸਾ :

ਇਕ ਛੋਟ) ਜਿਹੀ (ਸਲ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪੁਜਾਰੀ
ਚੇਦਨ ਨੂੰ ਰਗੜ ਕੇ, ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਲਏ)
ਆਏ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਮੱਥੇ _ਊਤ ਤਿਲਕ
ਲਗ!ਉ'ਦੇ ਹਨ ।

(6=134) ਉਰਧ ਪੁੰਡਰ੍‌ :
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੇ ਤਿਲਕ ਕਈ ਰੂਪਾਂ
ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਤਿਲਕ)

੧ 311011510੧013੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਤਿਲਕ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਅਨੁਮਾਨ
ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮੁਕਾ ਹਿੰਦੂ
ਕਿਸ ਸੈਂਪਰਦ'ਇ ਨਾਲ ਸੰਬੇਧਿਤ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ
_ ਤਿਲਕਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਸ਼ੈਲੀ ਉਪਰ ਵਲ ਤਿੰਨ
ਖੜੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਖਿਚ ਕੇ ਹੋਠਾਂ ਇਕ ਲੇਟਵੀ”
।ਲਕੀਰ ਖਿਚਣ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਰਧ ਪੁੰਡੁ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਰਧ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਉੱਪਰ ਵਲ,
ਅਤੇ ਪੁੰਡ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਲ਼ੈਨੇ ਦੀ ਪੌਰੀ। ਸੋ,
ਉਰਧ ਪੁੰਡ੍ਹਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ -- ਗੈਨੇ
ਦੀਆਂ ਪੋਰੀਆਂ ਵਰਗਾ ਤਿਲਕ । ਤਿੰਨ ਖੜੀਆਂ
ਲਕੀਰਾਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਵਤਿਆਂ -- ਵਿਸ਼ਨੂੰ,
ਬ੍ਹਮਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀਆਂ ਵਾਚਕ ਹਨ ਅਤੇਂ
ਹੇਠਲ] ਲੋਟਵੀ' ਲਕੀਰ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ;
।ਜਸ ਉਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਪੂਰਨ
ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦ' ਤਿਲਕ ਵੈਸ਼ਨੋ ਮੱਤ
ਵਾਲੇ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕ£1 ਵੋਸ਼ਨੋ ਇਸ
ਤਿਲਕ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ 'ਵਿਸ਼ਣਪਦ' ਦਾ ਬੋਧਿਕ
ਮੰਨਦ ਹਨ। ਨ
ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਵਾਲੇ ਟੇਢਾ ਤਿਲਕ ਲਗਾਂਦੇ ਹਨ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਡਾ-ਟਿਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਵੇਖੋ
ਆਡਾ ਟਿਕਾ)

(6-135) ਉਰਧ ਤੱਪ :

ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਠੋਰ ਤੱਪ ਜੋ ਸਿਰ ਹੇਠਾਂ
ਅਤੇ ਪੈਰ ਉੱਪਰ ਵਲ ਕਰ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਤੱਪ ਕਿਸੇ ਭਿ੍‌ਛ ਦੀ ਟਹਿਣੀ
ਨਾਲ ਪੁੱਠਾ ਲਟਕ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ
.ਇਕ ਸਮੇ' ਇਹ ਤ੍ਰੱਪ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਤੋ ਵਧ ਨਹੀ"
ਹੋ ਸਕਦਾ । ਅਜਿਹਾ ਤੱਪ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਨੂੰ
ਉਰਧਮੁਖੀ ਕਹਿਂਦੇ ਹਨ। ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ
ਉਰਧ ਤੱਪ ਦੀ ਨਿਖੋਧ ਕਤ) ਗਈ ਹੈ :--

ਕਾਇਆ ਸਧੈ ਉਰਧ ਤਪੁ ਕਰੈ

ਵਿਚਹੁ ਹਉਮੈ ਨ ਜਦ ॥ (ਸ੍ਰੀ. ਮ: ੩)

. ਆਕਾਸ਼ ਵਲ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਤੇ ਬਾਹਵਾਂ

ਉੱਪਰ ਵਲ ਫੈਲਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਤੱਪ ਵੀ ਉਰਧ
ਅਖਦ੍ਰਾਉ'ਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਤਪੱਸਵੀ ਆਕਾਸ਼ ਵਲ
ਧਿਅਨ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਲਿਵ ਜੋੜੀ
`_ਰਖਦੇਂ। ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਪੱਸਵੀਆਂ ਨੂੰ _ਉਰਧ-
ਧਿਆਨ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੌਕ-ਨਿਸਚੋ ਅਨੁਸਾਰ
ਜਦੋ' ਬੱਚਾ ਮਾਂ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿਚ ਪੁੱਠਾ ਲਟਕਿਆ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣ ਲਿਵ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿਚ ਜੋੜੀ
ਰਖ਼ਦਾ ਹੈ। ਸੋ. ਇੰਜ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵੀ ਉਰਧ
,ਧਿਆਨੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆਂ ਹੈ ।
(ਉ-136) ਉਰਧ ਬਾਹੂ:
(1) ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ।
(2) ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਪੱਸਵੀ ਜੌ

$।1 5300੫ 13016 51101 1। ੬101੧

25

ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਸਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਵਲ ਉਠਾਈ `

ਰਖਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਉਰਧ ਤੱਪ)

(ਉ-137) ਉਰਮਿਲਾ :

ਰਾਜੇ ਜਨਕ ਦੀ ਇਕ ਕੇਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੀਤਾ
ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਜੋ ਲਛਮਣ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ।
ਉਰਮਿਲਾ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ' ਅੰਗਦ ਤੇ ਧਰਮ ਕੇੜ੍ਹ
ਨਾਉ” ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਜੈਮੇ' ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਂਗਦੀ
ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣਾਵਤ। ਨਗਰ ਵਸਾਏ । ਰਾਮਾਇਣ
ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਉਰਮਿਲਾ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ
ਵੇਰਵਾ ਨਹੀ ਮਿਲਦਾ । ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ
ਕਾਲ ਵਿਚ ਉਰਮਿਲਾ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਸੋਥਿਲੀ ਸ਼ਰਣ ਗੁਪਤ ਨੇ

ਆਪਣੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ 'ਸਾਕੇਤ' ਵਿਚ ਉਰਮਿਲਾ ਨੂੰ

ਨਾਇਕਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਆਦਰਸ਼
ਪਤਨੀ, ਸਹਿਜ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਅਤੇ ਵੀਰੈਗਣਾ ਦੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ।

(ਉ- 138) ਉਰਵਸ਼ੀ :

ਇਕ ਰੂਪਮਤੀ ਅਪੱਛਰਾਂ; ਨਾਰਾਇਣ ਦੇ
ਉਰੁ (ਪਟ) ਤੋ“ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ
ਉਰਵਸ਼ੀ ਖਿਅ/' । ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਉਰਵਸ਼ੀ ਕਾਮਦੇਵ ਦੇ ਉਰੁ (ਪਟ) ਤੌ" ਉਤਪੰਨ
ਹੋਈ ।

ਉਰਵਸ਼ੀ ਦਾ ਸੈਕੇਤ _ਮਾਤਰ ਵਰਨਣ
ਰਿਗ ਵੇਦ (1--95) ਵਿਚ ਹੈ । ਉਰਵਸ਼ੀ ਅਤੇ
ਪੁਰੂਰਵ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਥਾ ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਦ
ਵਿਸਥਾਂਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਭ
ਤੋ' ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਆਰਿਆਂਈ ਪ੍ਰੇਮ-ਗਾਥਾ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ।

ਇਕ ਵਾਰ ਇੰਦਰ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿਚ
ਨਚਦਿਆਂ ਉਰਵਸ਼ੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਾਜੇ ਪਰੂਰਵ
ਵਲ ਖਿਚਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਤਾਲ ਤੋ”

ਥਿੜਕ ਗਈ । ਇੰਦਰ ਨੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆਕੇ

ਉਰਵਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕੇ ਪਿ੍‌ਥਵੀ ਉਤੇ ਭੇਜ
ਦਿਤਾ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਨੇ ਪਰੂਰਵ ਦਾ
ਪੇਮ ਵੇਖ, ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ
ਲਿਆ । ਉਰਵਸ਼ੀ ਨੇ ਪਰੂਰਵ ਨੂੰ ਆਤਮ=-
ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਵੇਲੋਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਰਤਾਂ ਰਖੀਆਂ --
ਇਕ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਘਿਉ ਦਾ ਆਹਾਰ ਕਰੇਗੀ ।
ਦੂਜਾ, ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇ” ਮੋਢੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮੰਜੀ
ਨਾਲ ਬਝੇ, ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਉਸ ਤੋ” - ਵੱਖ
ਨਹੀ" ਹੋਣਗੇ । ਤੀਜਾ, ਆਲਿੰਗਨ ਤੋ” ਇਲਾਵਾ
ਜੇ।ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੌਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਪਰੂਰਵ
ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਵੇਖ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਤਿਆਗ
ਕੇ ਸਵਰਗ ਲੌਕ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਚਲੀ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਪਰਰਵ ਨੇ ਤਿੰਨੋਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈਆਂ ।

ਉਰਵਸ਼ੀ
ਉਰਵਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਰੂਰਵ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਮੇ ਸਮੋ' ਤਕ
ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਗ੍ਰਿਹਸਤ
ਭੋਗਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੌਂ ਪੁੱਤਰ ਜੰਮੇ ।
ਗੰਧਰਵਾਂ ਨੂੰ ਉਰਵਸ਼ੀ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ
ਸਵਰਗ ਨਰਸ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ । ਸੌ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਉਰਵਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਪੁਰੀ. ਵਿਚ ਲਿਆਢੋਣ
ਲਈ ਇਕ ਛੱਲ-ਖਡਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ/ਵਸੂ
ਨੂੰ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਵੇਲੋ ਉਰਵਸ਼ੀ ਦ! ਇਕ ਮੋਢਾ
ਚੁਰਾਣ ਲਏ) ਭੇਜਿਆ । ਮੋਢੇ ਦੀ ਕਰੁਣਾਮਈ

ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਕੇ ਰਾਜਾ ਪਜੂਰਵ ਚੋਰ ਨੂੰ ਫੜਨ

ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਨੰਗਾ ਹੀ ਦੌੜ ਪਿਆ,

`ਕਿਉਂ” ਜੋ ਉਹ ਉਦੋ' ਬਿਸਤਰੇ ਉਪਰ ਨੰਗਾ

ਲੇਟਿਆ ਪਿਆ ਸੀ_। ਗੈਧਰਵਾਂ ਨੇ /ਆਸਮਾਨ
ਵਿਚ ਬਿਜਲ) ਚਮਕਾ ਦਿਤੀ । ਫਲਸਰੂਪ

ਉਰਵਸ਼ੀ ਨੇ ਪਰੂਰਵ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਵੇਖ ਲਿਆਂ ।

'ਪੁਣ ਭੋਗ ਹੋਣ ਕਾਰ੍ਨ ਉਰਵਸ਼ੀ ਉਸੇ ਵੇਲੋਂ

ਇੰਦਰਪੁਰੀ ਵਿਚ ਚਲੀ ਗਈ । ਪਰੂਰਵ ਉਰਵਸ਼ੀ
ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਬਤਾਂ
ਅਤੇ ਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਢ੍ਰੈਡਦਾ ਫਿਰਿਆ । ਇਕ
ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਕੁਰਛੇਤਰ ਦੀ ਇਕ ਝੀਲ ਵਿਚ

ਕੁਝ ਹੈਸਣੀਆਂ ਤਰਦੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ

ਉਰਵਸ਼ੀ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਸਖੀਆਂ ਨਾਲ
ਹੈਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ੜੈਰ ਰਹੀ ਸੀ । ਪਰੂਰਵ ਨੂੰ
ਵਿਆਕੁਲ ਵੇਖ ਕੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਮਨ੍ਰੱਖੀ ਜਾਮੇ ਵਿਚ
ਆ ਗਈ । ਪਰੂਰਵ ਦੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕਰਨ
ਉਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, ''ਮੈ“ ਊਸ਼ਾ ਦੀ
ਪਹਿਲੀ ਕਿਰਨ ਹਾਂ ਜੋ ਲੰਘੀ ਹੱਥ ਨਹੀ"
ਆਉ'ਦੀ...ਮੈ ਹਵਾ ਦਾ'ਝੱਕਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਫੜਨਾ
ਬੜ' ਕਠਨ ਹੈ ।" ਪਰ ਪਰੂਰਵ ਦੇ ਤਰਲਿਆਂ
ਅੱਗੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਦਾ ਮਨ ਪਸੀਜ ਗਿਆ ਅਤੇ
ਉਹ ਮੁੜ ਉਸ ਕੋਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ ।_
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ

'ਇਹੋਂ ਕਥਾ ਵੇਦਾਂ. ਨਾਲੋਂ ਰਤਾ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ

ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਜ਼ਨਾਰਾਇਣ
ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਤਪ ਨੂੰ ਭੌੰਗ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਬਦਰਿਕਾ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਅਲੌਕਿਕ
ਰੂਪਮਤੀ ਉਰਵਸ਼ੀ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ । ਉਰਵਸ਼ੀ ਨੇ
ਆਪਣੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਅਤੇ _ਰੂਪ-ਜਾਲ ਨਾਲ
ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਤਪ ਭੋਗ ਕਰ ਢਿਤਾ। ਕਰੋਧ ਵਿਚ
ਆ ਕੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ -ਉਰਵਲ਼ੀ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਲੋਕ ਵਿਚ
ਜਨਮ ਲੈਣ ਦਾ ਸਰ/ਪ ਦਿਤਾਂ ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿਤ੍ਰ ਅਤੇ ਵਰੁਣ ਦੀ
ਨਜ਼ਰ ਮਨਮੋਹਣੀ ਉਰਵਸ਼ੀ ਉਤੇ ਪਈ ਤਾਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀਰਜ ਝੜ ਪਿਆ । ਫਲਸਰੂਪ
ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ _ਰਿਸ਼ੀ ਪੈਢਾ .ਹੋਫੇ ॥
ਮਗਰੋ ਇਹ ਦੌਵੇ' ਦੇਵਤੇ ਊਰਵਸ਼ੀ ਉੜੇ ਭ੍ੇ

੧ 311011510੧013੮0।।

ਉਰਵਸ਼ੀ
ਗੱਲੋ” ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਰਵਸ਼ੀ
ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉਤੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦਾ ਸਰਪ ਦਿਤਾ ।
ਕਾਲੀ ਦਾਸ ਨੇ ਵਿਕ੍ਰਮੋਰਵਸ਼ੀ ਨਾਟਕ ਵਿਚ
ਪਰੂਰਵ ਅਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਕਥਾ ਦੀ
ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਪਜੂਰਵ ਸੂਰਮਗਤੀ
ਕਾਰਨ ਵਿਕਰਮ ਅਖਵਾਇਆ । ਕਾਲੀ ਦਾਸ ਨੇ
ਮੂਲ ਕਥਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਕੇ
ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਪੰਰਾਣਿਕ ਮੰਡਲ ਵਿਚੋ“ ਕੱਢ ਕੇ
ਪਰੀ-ਕਹਾਣੀ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀ _ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੇਮ-ਗਾਥਾ

ਪਿਛਲੋਰੇ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਵਿਕ੍ਰਿਤ ਹੋਕੇ ਪਰੀ-

ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ ਅਤੇ

'ਹੈਸਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ” ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ _

ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਈ । (ਵੇਖੋ : ਹੰਸਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ)

(ਓ-139) ਉਰਵਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਰੂਰਵ :

ਰਿਗ ਵੇਦ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਆਖਯਾਨ ।
ਰਿੰਗ ਵੇਦ ਦੇ ਸੂਕਤ (1065) ਵਿਚ ਇਹ ਕਥਾ
ਸੈਬਾਦ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੈਕੋਤ ਮਾਤਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ
ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਹਮਣ ਵਿਚ ਰੋਚਕ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ
ਉਪਲਬਧ _ਹੈ । _ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ (4,6)
ਮਤੱਸਯ ਪੁਰਾਣ (ਅਧਿਆਏ 24) ਅਤੇ ਭਾਗਵਤ
(6,14) ਆਦਿ ਵਿਚ ਇਸ ਕਬਾ ਦਾ ਰੌਚਕ
ਵਿਵਰਣ ਮਿਲਦ/ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕਥਾ
ਪ੍ਰਮ-ਗਾਬਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ, ਪਰ
ਵੈਦਿਕ ਆਖਯਾਨ ਵਿਚ ਪੁਰੂਰਵ ਭਾਵੁਕ ਪ੍ਰੇਮੀ
ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਨਰਪਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਯੱਗ
ਸੈਸਥਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ।

(ਓ-140) ਉਲਸ :

(ਤੁਰਕੀ ਉ ਲਸ਼) ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ, ਸਾਧ ਸੌਤ
ਜਾਂ ਗੁਰਮੁਖ ਦਾ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਜੂਠਾ ਭੋਜਨ
ਜੋ ਪਵਿੱਤ੍ਰ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸੇਵਕ ਮੂੰਹ ਲਗ/ਉੱਦੇ
ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹੇ ਭੋਜਨ ਦਾ
ਅੰਸ਼ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਤਮਕ ਬਲ_ਵਧਦਾ,
ਸਰੀਰ ਅਰੋਗ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਸਭ ਸੈਕਟ ਟਲਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਭੋਜਨ ਨੂੰ 'ਸੀਤ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਸਾਧਾਂ ਸੈਤਾਂ ਅਥਵਾ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋ'
ਕੌਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਭੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ
ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਅੰਸ਼ ਮੂੰਹ ਲਗ! ਕੇ, ਬਾਕ) ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ
ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਵਡਣ ਲਈ
_ ਮੌੜ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਪਤਾਸਿਆਂ
ਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਵਿਚ ਸੋਭਾਲ ਕੇ ਰਖ ਲਿਆ
_ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋ ਘਰ ਵਿਚ ਕੌਈ ਬੀਮਾਰ ਪੈ
_ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ

'ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਲਗਾ ਦਿਤਾ

$।1 5300੫ 13016 51੧01 ]। ੬10੧

26

ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ
ਇਹੋ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਚਲਤ ਹੈ । ਜਦੋ“ ਕੋਈ ਅਨੁਯਾਈ
ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਹੈ` ਤਾਂ ਪੰਡਤ/ਭਾਈ ਥੋੜਾ
ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਰਖ ਕੇ ਬਾਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ
ਕਰ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਸੀਤ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ)

(6-141) ਉਲਕਾ :

ਕਦੇ ਕਦੇ ਰਾਤ ਵੇਲੋਂ, ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚੋ',
ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਰੌਸ਼ਨ) ਦੀ `ਲਕੀਰ ਛੱਡਦੇ ਹੋਏ
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਵਲ ਡਿਗਦੇ ਵਿਖਾਈ) ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ਜੋ
ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਆਕਾਸ਼ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹੀ ਭਸਮ ਹੋ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਲਕਾ[ਟੁਟਦੇ ਤਾਰੇ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਰਾ ਟੁਟਣਾ
ਅਪਸ਼ਗਨ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਫੇਰਿਆਂ ਵੇਲੇ ਤਾਰਾ ਟੁਟ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੌਨਿਆਂ ਛੋਤੀ ਵਿਧਵਾ ਹੋਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਲਕਾ ਦਾ ਸੰਬੋਧ ਸ਼ੈਤਾਨ
ਨਾਲ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾਅ ਲਗਾ ਕੇ
ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਿਲ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ

ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਅੰਗਾਰੇ ਸੁਟਦੇ ਹਨ, ਜੋ

` ਟੁਟਢੇ ਤਮਰਿਆਂ ਦਾ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸ'ਰ ਟੁਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਅਵੱਧੀ
ਸਮੇ" ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਮਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਇੱਛਾ
ਧਾਰ ਕੇ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਗੋਢ ਮਾਰ ਲਏ ਤਾਂ ਉਸਦੀ
ਮਨੋ=ਕਾਮਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਮਿੱਥ
ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਰੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੀ ਨੂਰੀ ਕਾਇਆ
ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਪੁੰਨ-ਕਰਮ ਸਦਕਾ
ਇਹ ਹੱਦ ਪ੍ਰਪਤ ਹੋਏ! । ਜਦੋ” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ

_ਪੂੰਨ-ਕਰਮ ਦੋ ਫਲ ਦੀ ਅਵੱਧੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ

ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਟੁਟ ਕੇ ਸਵਰਗ ਲੋਕ ਵਿਚ ਚਲੋ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਟੁਟਦੇ ਤਾਰੇ)

(2) ਤੌਤ੍ਰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋਗਨੀਆਂ ਦੇ
ਅੱਠ ਭੇਦਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ । (ਵੇਖੋ : ਜੋਗਨੀਆਂ)

(6-142) ਉਲਟਾ ਬੌਂਚਾ :
ਲੋਕ-ਧ'ਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਵਿਲੱਖਣ

_ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਵਸੜ੍ਹ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਹਿਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ

ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਉਲਟੇ ਜੈਮੇ' ਬੱਚੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕੁ

` ਜਨਮ ਸਿੱਧ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਜੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਵਿਚ ਚੂਕ ਪੈ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੋਰਾਹੇ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ
ਉਲਟੇ ਜੈਮੇ' ਬੱਚੇ ਤੋ“ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉਤੇ ਲੱਤ
ਮਰਵਾਈ. ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਚੁਕ ਦਾ ਦਰਦ ਦੂਰ.ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(ਉ-143) ਉਲਟਾ ਦੱਬਣਾ :

_ਤਾਂ ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਨਾਉ” ਲਿਆ ਨਟ,

ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ੂਦਰਾਂ
ਵਿਚ, ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ. ਉਲਟਾ ਦੱਬਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ
ਅਥਵਾ ਦੱਬਣ ਲੱਗਿਆਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਦਾ ਮੂੰਹ
ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਿਮੀ" ਵਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ _ਹੈ ।
ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ
ਪਤ ਬੜੇ ਦੁਖਦਾਈ ਅਤੇ ਖੁਣਸੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਪੁੱਠ' ਦੱਬਣ ਵਾਲੀ ਦੇਹ ਦਾ ਪ੍ਰੇਤ ਹੇਠਾਂ ਪਾਤਾਲ
ਲੋਕ ਨੂੰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਉਸ
ਮਾਤ ਲੋਕ ਦਾ ਰਸਤਾ ਨਹੀ” ਲਭਦਾ ।
ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਮਾਂ ਜਾਤੀਆਂ
ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਜਬ੍ਰਰ ਕੀਤ'
ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਰਦੇ ਪੁੱਠੇ ਦੱਬਿਆ ਕਰਨ ।

007 ੨0. 82੧:

(ਓ-144) ਉਲਟੀ ਮਾਲਾ ਫੇਰਨਾ :

ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁੱਠੀ ਮਾਲਾ ਫੇਰਨ
ਨਾਲ ਅ'ਤਮਿਕ ਬਲ ਘਟਦਾ ਅਤੇ ਦ੍ਰਪ ਦਲਿਦ੍‌
ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੁਰ ਜੇ ਕ ਟੀ ਉਰ
ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦਾ ਨਾਉ” ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਠੀ ਮਾਲਾ ਫੋਫੇ
ਉਸ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਦੁਖ-ਕਲੋਸ਼ ਭੋਗਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ।

(ਉ-145) ਉਲਣ ਬੋਚੀ :

ਛੋਟੇ ਬੱ ਰੇ ਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ, ਜਿਸ ਵਿ੪
ਗੈੱਦ[ਖਿਦੋ ਨੂੰ ਡੋਡੇ ਨਾਲ ਉਪਰ ਵਲ ਉਲਾਰ
ਕੇ ਬੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਡੰਡੇ ਤੌ
ਬਗੈਰ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਗੇ'ਦ[ਖਿਦੋ ਨੂੰ ਉਪਰ
ਵਲ ਸੁਟ ਕੇ ਬੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖੋਡ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੜਕੇ ਰਲ ਕੇ ਖੇਡਦੇ ਹਨ। ਇਜ
ਖੇਡ ਨੂੰ ਪੋਠੌਹਾਰ ਵਿਚ ਉਲਣ ਬੋਚੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਉਚਾਰਣ ਭੇਦ ਨਾਲ ਇਸ ਖੇਡ ਦਾ ਨਾਉ”
'ਉਲਣ ਬਾਕੀ' ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

(ਉ-146) ਉਲਾਹੁਣਾ :

ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੋਤ ਉਤੇ, ਦੂਖ ਵਿਚ,
ਲੰਮੀ ਕਰੁਣਾਮਈ ਹੇਕ ਵਿਚ ਰੋਣਾ ਅਥਵਾ ਨੈਣ
ਦੇ ਅਲਾਹੁਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸੁਰ ਤਾਲ ਵਿਚ
ਪਟਾਂ, ਛਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਹੱਥ -ਮਾਰ ਕੇ
ਸਿਆਂਪਾ ਕਰਨਾ । (ਵੇਖੋ : ਸਿਆਪਾ) `

(ਉ-147) ਉਲੇਹਾ :

ਇਕ ਜੋਗਲੀ_ਘਾਹ ਜੋ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਦਿਨਾਂ
ਵਿਚ ਉੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਘਾਹ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਥਾ
ਇਉ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ-:-- ਜਦੋ" ਬਾਬਾ ਆਦਮ ਨੂੰ
ਅੰਨ ਖਾਣ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿਚ ਜੈਨਤ ਵਿਚੋ”
ਧਕਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜਿਸ ਥਾਂ ਉਹ ਧਰਤੀ ਉਤੇ
ਡਿੱਗਾ ਉਥੇ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਉਲੇਹਾ ਉਗਿਆ ਪਿਆ

੧ 311011510੧%0੧3੮0।।

ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਨਿਕੇ ਨਿਕੇ ਕੰਡੇ ਆਦਮ ਦੇ ਸਾਰੇ
ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਚੋਮੜ ਗਏ ਅਤੇ ਰੌਖਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ
ਕੇ ਜਿਸਮ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਏ ।

ਉ-148) ਉੱਲੂ :
ਇਕ ਨਹਿਸ਼ ਪੰਛੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਦਿਨ ਵੇਲੋਂ
ਖੋਲਿਆ ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ-
ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਲੂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਜਾੜ ਮੰਗਦਾ
ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਿਸ ਥਾਂ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਉੱਲ੍ਹ
ਬਹੁਤਾ ਵਿਚਰੇ, ਉਥੇ ਛੋਤੀ ਉਜੜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਜਾਂ ਉਸ ਘਰ ਕੋਈ ਭਾਣਾ ਵਰਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਰਾਤ ਵਲੋ ਉੱਲ੍ਹਆਂ ਦਾ ਬੋਲਣਾ ਅਸ਼ੁਭ
ਨਹ” ।
ਦਿਨ ਵੇਲੋ ਮਸਣਾਂ ਕੋਲੋ ਲੰਘਦਿਆਂ ਜੋ
ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਕੌਨਾਂ ਵਿਚ ਉੱਲੂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼
ਪੈ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਛੇਤੀ ਹੋਣ ਦੀ
ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ
ਜੇ ਉੱਲੂ ਦੇ ਬੋਲ ਪੈ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਪੰਧ
ਖੋਟਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ
ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਜ ਉੱਲੂ ਜਾਂ ਬੋਦਰ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਲਏ
ਜਾਂ ਕਿਸ ਤੋ ਸੁਣ ਲਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਉੱਸ ਨੂੰ
ਰੋਟੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀ” ਹੋਏਗੀ ।
ਉੱਲ੍ਹ ਦਾ ਮਾਸ ਕਾਲੇ ਜਾਂਦੂ ਲਈ ਵੀ
ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦ' ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕਿਸੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਉੱਲੂ ਦਾ ਸਿਰ ਭੁੰਨ ਕੇ ਖਵਾ ਦੇਵੇ ਤਾਂ
ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ-ਬਧਾ ਗ਼ੁਲਾਮ
ਬਣ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਕਿਸੇ ਸੁੰਦਰੀ
ਦਾ ਦਿਲ ਜਿਤਣਾ-ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਲੂ ਦਾ
ਦਿਲ ਭੁੰਨ ਕੇ ਖਵਾਣ ਨਾਲ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਉਤੇ ਕਾਬੂ
ਪਾਉਣ ਤੇ ਸੁੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਜਿੱਤਣ ਲਈ
ਉੱਲੂ ਦੇ ਮਾਸ ਖੁਆਊਣ ਦਾ ਟੂਣਾ ਆਮ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ ।
ਚਮਿਆਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਨਾਂ ਦ੍ਹਰਾਂਦਿਆਂ
ਹੋਇਆਂ ਉੱਲੂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪਿਲਾਏ ਤਾਂ ਸੱਤਾਂ
ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਉਸ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੀ ਮੌਤ
ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ
ਰਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਉੱਲ੍ਹ
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬਦੇ ਦਾ ਨਾਂ ਨਾ ਸੁਣੇ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ
- ਦੀਆਂ ਰ੍ਹਾ ਉੱਲ੍ਰ ਦਾ ਜ!ਮਾ ਧਾਰ ਕੇ ਕਬਰਾਂ
ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਆਤਮਾ)

$।1 5300੫ 13016 5101 1। ੬10੧੪

ਰੀ

(6-149) ਉਲ੍ਕ :

(1) ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਦੇ ਲੇਖਕ ਕਣਾਦ ਦਾ
ਇਕ ਨਾਉ” ।

(2) ਮਹਾਂਭਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਤਵ _ਦਾ
ਪੁੜ੍ । ਮੰਹਾਂਭਾਂਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ, ਉਲੂਕ ਨੇ

ਕੌਰਵਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿਤਾ । ਕੌਰਵਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ

ਪਾਂਡਵਾਂ ਕੋਲ ਰਾਜਦੂਤ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਸ਼ੀ ।

(6-150) ਉਲੂਪੀ :

ਏਰ'ਵਤ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੌਰਵਯ ਨਾਗ ਦੀ ਕੰਨਿਆਂ
ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਅਰਜਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ।
ਉਲ੍ਹਪੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨਾਗ ਨਾਲ
ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਰੜ ਨੇ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾ ਲਿਆ ।
ਬਨਬਾਸ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋ“ ਅਰਜਨ
ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਦੇ ਵੇਸ ਵਿਚ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾੜ੍ਹਾ
ਕਰਦਾਂ ਗੋਗ' ਦੇ ਤਟ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ
ਉਸ ਦਾਂ ਮੇਲ ਉਲ੍ਹਪੀ ਨਾਲ- ਹੋਇਆ । ਉਲੂਪੀ

ਅਰਜਨ ਉਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ

ਭਰਮਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਾਗ-ਲੌਕ ਵਿਚ ਲੌ

_ਗਈ ਜਿਥੇ ਉਸ ਨੇ ਅਰਜਨ ਨਾਲ ਪੁਨਰ-

ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ।

ਜਿਨ੍ਹ' ਦਿਨੀ' ਅਰਜਨ ਨਾਗ-ਲੋਕ ਵਿਚ
ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਦੋ' ਅਰਜਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ
ਬਭਰੂਵਾਹਨ, ਜੋ ਚਿਤਰਾਂਗਦਾ ਤੋ" ਜੈਮਿਆ ਜੀ,
ਵੀ ਉਥੇ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ । ਬਭਰੂਵਾਹਨ
ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਉਲ੍ਹਪੀ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਉਲ੍ਹੂਪੀ ਨੇ
ਬਭਰੂਵਾਹਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਕਰ ਕੇ
ਅਰਜਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕਾਇਆ । ਦੋਹਾਂ ਪਿਉ
ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਦੂ-ਬ-ਦੂ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਇਕ ਹੋਰ
ਰੂਪਾਂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਅਰਜਨ ਅਸ਼੍ਰਮੋਧ ਯੱਗ
ਲਈ ਛਡੇ ਗਏ ਘੌੜੇ ਦੇ ਪਿਛੇ ਮਣੀਪੁਰ ਪੁੱਜਾ
ਤਾਂ ਬਭਰੂਵਾਹਨ, ਜੋ ਉਦੋ” ਉਲ੍ਹਪੀ ਦੇ ਕੋਲ

` ਮਣੀਪੁਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਦੀ ਅਰਜਨ ਨਾਲ

ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਭਰੂਵਾਹਨ ਨੇ
ਅਰਜਨ ਨੂੰ ਤੀਰ ਨਾਲ ਮਾਂਰ ਦਿਤਾ । ਮਗਰੋ”
ਬਭਰੂਵਾਹਨ ਆਪਣੀ ਇਸ ਕਰੜ੍ਹਤ ਉਤੇ ਇਤਨਾ
ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ
ਕਰਨ ਦਾ #ਨਸਚਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਲ੍ਹਪੀ ਨੇ
ਬਭਰੂਵਾਹਨ ਨੂੰ ਮਰਨ ਤੋ" ਰੋਕਣ ਲਈ ਇਕ
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਣੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅਰਜਨ ਨੂੰ ਮੁੜ
ਸੁਰਜੀਤ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਮਹਾਨ ਕੌਸ਼ (ਪੰ. 14)
ਵਿਚ ਬਭਕੂਵਾਹਨ ਨੂੰ .ਉਲ੍ਹਪੀ ਦਾ ਹੀ ਪੁਤ੍ਰ
ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਠੀਕ ਨਹੀ' । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ
ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਜਨ ਦੁਆਰਾ ਉਲ੍ਹਪੀ ਦੇ ਉਦਰ
ਤੋ ਇਰਾਵਤ ਨਾਂ ਦਾ ਪੁਤ੍ਰ ਜੈਮਿਆ ਸੀ ।

ਊਸ਼ਾ
(ਉ-151) ਉ" ਉ”:

ਲੋਰੀ ਦੀ ਧੁਨ), ਜੋ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੁਲਾਣ ਵੇਲੇ
ਜਾਂ ਵੇਂਦੇ ਨੂੰ ਵਰਚਾਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਲਮਕਵੀ" ਝੀਣੀ
ਸੁਰ ਵਿਚ ਗਾਈ ਜਾਂਦ) ਹੈ । ਨਾਲੋ ਨਾਲ
ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਥਪਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ
ਮੰਧੁਰ ਸੂਰ ਤਾਲ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਮਾਰ) ਜਿਹੀ
ਪ੍ਰਤੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸੌ” ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇ"
“ਵੀਰ ਆਇਆ ਦੂਰੋ, ਮੈ” ਮਿੱਠਾ ਮਣ ਕੱਢਾਂ
ਤੇਦੂਰੋ', ਊ'...ਊ“...ਉ'...ਊੰ"" । (ਵੇਖੋ : ਲੌਰ)

(6-152) ਉਸ਼ਾ : ਰ

ਇਕ ਪੌਰਾਣਿਕ ਦੌ'ਤਣੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਜੋ
ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਅਨਿਰੁੱਧ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ
ਉਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਇਹ
ਕਥਾ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਈ ਗਈ
ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ 'ਸੱਸੀ ਪੁੰਨੂੰ '
ਦੀ ਕਥਾ ਨਾਲ ਮੋਲ ' ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । (ਵੇਖੋ :
ਸੱਸੀ ਪਨੂੰ) ਰ ੍

ਉਸ਼ਾ ਸ਼੍ਰੋਣਿਤਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੈਤਯਰਾਜ ਬਾਣ
ਦੀ ਧੀ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਬਲੀ ਦੀ ਪੋਤਰੀ ਸੀ ।
ਇਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਉ” ਪ੍ਰੀਤੀਜੁਸ਼ਾ ਸੀ । ਊਸ਼ਾ
ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ੂਬਸੂਰਤ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ
ਵੇਖ ਕੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਈ । ਜਦੋਂ ਊਸ਼ਾ ਦੀ ਸਖੀ
ਚਿਤ੍ਰਲੋਖਾ ਨੂੰ ਇਸ ਭੇਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ
ਉਸ ਨੇ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੇ ਯਤਨ.
ਆਰੋਭੇ । ਚਿਤ੍ਰਲੇਖਾ ਦਿਥ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਤਿੰਨਾਂ
ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਨਿਪੁੰਨ
ਚਿਤ੍ਰਕਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਹ ਇਕ ਵਾਰ
ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋਈ ਹਰ ਵਸਤ _ਦੇ ਚਿਤ੍ਰ
ਬਨਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਸੀ । ਸੋ ਚਿਤ੍ਲੋਖਾ ਨੇ
ਸੈਸਾਰ ਦੇ ਅਨੋਕਾਂ ਸੁੰਦਰ ਗਭਰੂਆਂ. ਤੇ .
ਰਾਜ ਕ੍ਰਮਾਰਾਂ ਦੇ ਚਿਤ ਬਣਾਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ”
ਊਸ਼ਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ `ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ
ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਚਿਤ ਪਫ਼ਾਣ ਲਿਆ 1 ਇਸ
ਰ'ਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਨਾਂ ਅਨਿਰੁੱਧ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰਦਯੂਮਨ
ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਸੀ। ਜਦੋ
ਉਸ਼ਾਂ ਅਨਿਰੁੱਧ ਦੇ ਵਿਜੋਗ ਵਿਚ ਵਿਆਕੁਲ
ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਤ' ਚਿਤ੍ਰਲੋਂਖਾ ਨੇ ਜਾਦੂ ਸ਼ਕਤ'
ਦੁਆਰਾ ਅਨਿਰੁੱਧ ਨੂੰ ਊਸ਼ਾ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ
ਪਹੁੰਚਾ ਦਿਤਾ । ਜਦੋ ਰਾਜੇ ਦੈਤਯਰਾਜ ਬਾਣ ਨੂੰ
ਪਤਾ ਲੱਗ ਕਿ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ
ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ'
ਅਨਿਰੁੱਧ ਨੂੰ ਨਾਗ ਅਸਤਰ ਦੁਆਰਾ ਬੈਨ੍ਹ ਵੇ
ਬੇਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ: । ਛੇਤੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ
ਖ਼ਬਰ ਦਵਾਰਕ' ਪਹੁੰਚੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਪ੍ਰਦਯੂਮੱਨ ਤੇ
ਬਲਰਾਮ ਤਿੰਨੋ' ਅਨਿਰੁੱਧ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ

੧ 311011510੧0।13੮0।।

ਊਸ਼ਾ

ਜਣਤਪੁਰ ਆਏ । ਰਾਜੇ ਬਾਣ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ
ਸਕੌਦ ਤੋ ਸਹ'ਇੜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਫਿਰ
ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ
ਸਾਥੀ ਅਨਿਰੁੱਧ ਨੂੰ ਛੁਡਾ ਕੇ ਊਸ਼ਾ ਸਮੇਤ ਦਵਾਰਕਾ
ਲੈ ਗਏ । ਰ੍

_ (6-153) ਉਸ਼ਾ ਦੇਵੀ :

ਵੈਦਿਕ ਪੁਰਾਣਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਭਾਤ ਦੀ
ਦੇਵੀ । ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਊਸ਼ਾ ਆਰੀਆਂ
ਜਾਤੀ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਵੀ ਸੀ । ਰਿਗ ਵੇਦ

ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ“ ਵਧ 20 ਸੂਕਤ ਇਸੇ ਦੇਵੀ ਦੀ
ਮਹਿਮਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਰਿਗ ਵੇਦ ਦੀ
ਸਮੁੱਚੀ ਸੈਹਿਤਾ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸੌ ਤੋਂ ਵਧ ਵਾਰ
ਊਸ਼ਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉ'ਦਾ ਹੈ । ਊਸ਼ਾ ਆਕਾ'ਸ਼'
ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ, ਆਦਿੱਤਯ ਦੀ ਭੈਣ ਅਤੇ ਸੂਰਜ
ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਪ੍ਰਾਤਕਾਲ ਆਕਾਸ਼
ਦੇ ਮੁਖ ਦੁਆਰ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਰੱਥ ਦੇ .
ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਨਰਤ:) ਵਾਂਗ ਨਚਦੀ ਹੋਈ
ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ । ਊਸ਼'ਂ ਦੇਵੀ ਅਮਰ ਤੋਂ ਅਜਰ ਹੈ
ਜੋ ਸਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਲ
ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਬੁੱਢੀ ਨਹੀ' ਕਰ ਸਕਦਾ । ਸੁਭਾਵ
``ਦੀ ਬੜੀ ਮਿੱਠ) ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਸਾਰੀ
ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਮ ਹੈ। ਗ੍ਰਹਿ ਪਤਨੀ ਵਾਂਗ
ਊਸ਼ਾ ਹਰੇਕ ਘਰ ਵਿਚ ਨਿੱਤ ਫੇਰਾ ਮਾਰਦੀ ਤੇ
ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿੰਦ੍ਰਾ ਤੋ ਮੁਕਤ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ
ਨਿੱਤ ਦੇ ਕੈਮਾਂ ਵਿਚ ਲਗਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਸਦਕਾ,
ਸਭ ਪਸ਼ੂ ਗਤ। )ਵਚ `ਐੱਚ੍ਹ ਦੇ ਹਨ `ਮੌਤੇ `ਹਦਜੇ
ਦੀਛੁਹ ਪਾਕੇ ਪੰਛੀ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ
ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇਵੀ ਲਈ ਸਭ ਜੀਵ-ਜੋੜ੍ਹ
ਇਕ ਬਰ'ਬਰ ਹਨ, ਇਹ ਸਭਨਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ
ਗਤੀ ਤੇ ਜੀਵਨ-ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ।

(ਉ6-154) ਊਠ :
ਇਕ ਪਸ਼ੂ ਜੋ ਸਵਾਰੀ ਤੋ ਢੋ-ਢੁਆਈ ਲਈ
ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਠ ਥਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ
` ਵਿਚ ਬੜੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਚਲ ਫਿਰ ਸਕਦਾ ਹੈ

ਅਤੇ ਪੰਜ ਸਤ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਬਿਨਾਂ ਪਾਣੀ ਪੀਤੇ

ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਸੁਕਦਾ ਹੈ ।
ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੋ” ਊਠਾਂ
ਨੂੰ.ਇਕ ਥਾਂ ਤੋ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਸੋਦੇਸ਼ ਅਤੇ
ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ _ਪਹੁੰਚਾਣ ਲਈ _ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਰਿਹ । ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਰੀ ਦੇ ਊਠਾਂ ਨੂੰ
'ਸਾਂਢਣੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ
ਰਣਜੀਤੁ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇ“ ਲੜ'ਈਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ
ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ' ਕੁਮਕ ਮੰਗਾਣ ਤੇ ਹੋਰ ਖ਼ਬਰ ਸੰਦੇਸ਼
ਦੇਣ ਲਈ ਤੇਜ਼ ਸਵਾਰ ਸਾਂਢਣੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ

5।। 5300੫ 130) 51901।1। 10139

28

ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਭਰੋਸੇ ਯੋਗ ਸਿਧ .
ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ।
ਊਠਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ ਯੁੱਧ ਖੋਤਰ ਵਿਚ ਵੀ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ । ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇ” ਸਾਂਢਣੀ
ਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਇਕ _ਵੱਖਰੀ ਰਜਮੈੱਟ ਸੀ ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋ ਯੁੱਧ ਲੜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ

`ਵਿਚ ਸਾਂਢਣੀਆਂ ਦੇ ਰਸਾਲੋ ਦੀ ਵਰਤੋ“ ਕੀਤੀ

ਗਈ ਸੀ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ“ ਵਧੀਆ ਊਠ ਝੈਗ
ਦੇ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਿੰਧ-ਸਾਗਰ ਦੁਆਬ
ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਢੋਂ-ਢੁਆਈ
ਅਤੇ ਸਵਾਰੀ ਲਈ ਊਠਾਂ ਦੀ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋ”
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤੀ) ਵਿਚ
ਉਠ ਵਾਹੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉਤੇ,
ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਗੇੜਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ

`ਦੇ ਉਠ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਬਾਕੀ ਸਭ

ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ” ਚੰਗੇ ਸਿੱਧ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਕਈ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ
ਕਿ ਊਠ ਅਜੋਕੇ ਦੁਧ ਚੁੰਘਾਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ
ਵਿਚੋ“ ਸਭੁ ਤੋ' ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ । ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ
ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਦੇ
ਜੋ ਪੱਥਰ-ਰੂਪ ਪਿੰਜਰ ਮਿਲੋਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ”
ਇਕ ਪਿੰਜਰ ਭਾਵੇ' ਕੁਹਾਢ ਵਾਲੇ ਉਠ ਨਾਲੋ' ਵੱਡ'
ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ।
ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਉਦੋ' ਤਕ ਊਠ ਜੈਗਲਾਂ ਵਿਚ
ਹੀ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਲਤੂ ਨਹੀ“ ਸੀ
`੨੩੮੧੨੨੦੧੧ ੮੨੨੧੧ `-
ਧਨ-ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਪੋਸਣ
ਤੇ ਵਾਹੁਣ ਦਾ ਕੌਮ ਥੋਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ
ਲੌਕ ਉਠਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਦੇ ਤੇ ਊਠਣੀਆਂ ਦਾ ਦੂਧ
ਪੀ'ਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੋਰੀ ਊਠਾਂ ਦਾ
ਮਾਸ ਵੀ ਖਾ ਲੌੱਦੇ ਹਨ 1 ਥੋਰੀ ਲੌਕ=
ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਭੈਡਾਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋ“ ਉਹ
ਮੁਸਾਂਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ” ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਲਿਜਾਂਦੇ
ਹਨ ਤਾਂ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੋਜਨ ਲਈ
ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣ'ਉੱਦੇ ਹਨ ।
ਮਨੂੰ-ਸਿਮ੍ਤੀ ਅਨ੍ਸਾਰ ਊਠ ਅਪਵਿੱਤਰ
ਜੀਵ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਛੁਹ ਜਾਂ ਸਵਾਰੀ
ਅਪਵਿੱਤਰ ਬਣ'ਉ'ਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਸਨਾਤਨੀ
ਹਿੰਦੂ ਊਠ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਨਹੀ” ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਉਠ
ਦੀ ਛੁਹ ਦੀ ਭਿੱਟ ਸਮਝ ਕੇ ਪੁਨੀਤ ਹੋਣ ਲਈ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਊਠ ਨੂੰ
ਪਵਿੱਤਰ ਪਸ਼ੂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਊਠ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ।
ਉਠ ਸੈਬੈਧੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਲੋਕਧਾਰਾ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੌਕ-ਗੀਤਾਂ, ਕਥਾਵਾਂ,

ਪੈਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

!ਅਖਾਣਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਉਠ ਦਾ ਵਰਨਣ ਆਮ

ਹੈ। ਉਠ ਦੀ ਇੰਦਰੀ ਪਿਛੇ ਵਲ ਹੋਣ ਬਾਰੇ
ਇਕ ਕਥਾ ਇਉ' ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :- ਜਦੋਂ' ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ
ਸਭ ਜੀਵ-ਜੈੜ੍ਹਆਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਰ ਕੇ
ਇੰਦਰੀਆਂ ਵੰਡਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਠ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ
ਆਕਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਇੰਦਰੀ
ਦਿਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਊਠ ਨਰਾਜ਼ ਹੋਕੇ
ਪਿਛਾਂਹ ਵਲ ਦੌੜ ਪਿਆ। ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਗ਼ੁਸੇ
ਵਿਚ ਇੰਦਰੀ ਊਠ ਵਲ ਵਗਾਹ ਮਾਰੀ ।
ਫਲਸਰੂਪ ਉਹ ਇੰਦਰੀ ਊਠ ਦੇ ਪਿਛੇ ਪਾਸੇ
ਵਲ ਜਾ ਲੱਗੀ ।

ਉਠ ਭਾਵੇ” ਬੇਢੋਗਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ
ਬਤੌਲੀ ਬੜੀ ਸਿੱਧੀ ਤੋਂ ਸਰਲ ਹੈ :--

ਬਾਤ ਪਾਵਾਂ ਬਤੌਲੀ ਪਾਵਾਂ

ਸੁਣ ਤ੍ਰੰ ਭਾਈ ਕਾਕੜਿਆਂ ।

ਇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਮੈ” ਜਿਹਾ ਡਿੱਠਾ

ਧੋਣ ਲੰਮੀ" ਸਿਰ ਆਕੜਿਆ । ਰੇ

'ਉਠ' ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਖਾਣ ਵੀ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ :-- 'ਉਠ ਅੜ੍ਹੀਂਦੇ ਹੀ ਲਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ';
'ਉਠਾ_ ਵੇ ਉਠਾ ! ਤੇਰੀ ਕਿਹੜੀ ਕਲ ਸਿਧੀ';
'ਊਠ ਚਾਲ)ਏ' ਟੌਡਾ ਬਿਤਾਲੀਏ' । ਊਠ .ਬਾਰੇ .
ਕਈ ਨੀਤੀ-ਕਥਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ ।

(6-155) ਉਠਕ ਬੈਠਕ : _

ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ; ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ
ਖਿਡਾਰੀ ਬਾਕੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਕਤਾਰ ਜਾਂ
` ਘੋ੍‌ਕੇ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਉ੍‌ਠਕ ਬੈਠਕ ਦਾ ਹ੍ਰ€
ਦੇ'ਦਾ ਹੈ। ਊਠਕ ਕਹਿੰਦੇ ਸਾਰ ਸਭ ਬੱਚੇ
ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੋ ਬੈਠਕ ਕਹਿਣ ਉਤੇ ਝਟ
ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਖੋਡ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਬੜਾ
ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ । ਕਿਉ” ਜੋ ਹੁਕਮ
ਦੇਣ ਵਾਲਾ, ਕਈ ਵਾਰ ਇਕੋ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ
ਦੁਹਰਾ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਬੱਚਾ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀ"
ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਨਾ ਕਰਨ ਕਰ ਕੇ ਪਿੜ ਵਿਚੋ' ਬਾਹਰ ਕੱਢ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਜੋ ਬੱਚਾ ਰਹਿ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹੋ ਮੀਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਗਲੀ ਪਿਤ
ਉਹੋਂ ਮੀਰੀ ਬਾਕੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਊਠਕ ਬੈਠਕ ਦਾ
ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਖਿਡਾਂਦਾ ਹੈ ।

(6-156) ਊਡੇਂ :

ਕੂੰਜਾਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣ' ਨਾਂ । ਕੂੰਜਾਂ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ
ਆਰੈਭ ਵਿਚ ਸਾਈਬੇਰੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਠੰਢੀਆਂ
ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉੱਡ ਕੇ ਸੈ'ਕੜੇ ਮੀਲ ਦੂਰ ਪੰਜ'ਬ
ਵਿਚ ਆਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੱਤਕ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਕਾਸ਼ਾਂ ਉਤੇ ਉਡਦੀਆਂ

੧ 311011510%੧0।3੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਆਮ ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਣੇ
ਬੱਚੇ ਪਿਛੇ ਹੀ ਛੱਡ ਆਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ
ਕੁਦਰਤ ਵਲੋ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ
ਖ਼ੁਰਾਕ ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ -- 'ਊਡੇ ਉਡਿ
ਆਵੈ ਸੈ ਕੋਸਾ, ਤਿਸੁ ਪਾਛੈ ਬਚਰੇ ਛਰਿਆ, ਤਿਨ
ਕਵਣੁ ਖਲਵੈ ਕਵਣੁ ਚੁਗਾਵੈ ਮਨ ਮਹਿ
ਸਿਮਰਨੁ ਕਰਿਆ । (ਗੁਜਰੀ ਮ: ੫)

ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਕਿ ਗ੍ਰੰਜਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਜਦ" ਮੂੰਹ
ਖਲ੍ਹਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਟਟਹਿਣੇ
ਵਾਂਗ ਇਕ ਜੋਤ ਜਗਦੀ ਹੈ । ਪਤੋਗੇ ਇਸ ਜੋਤ
ਨੂੰ ਸ਼ਮ੍ਰਾਂ ਸਮਝ ਕੇ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਡਦੇ ਹੋਏ
ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਆਹਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਕੂੰਜਾਂ)

(6-157) ਉਤ :

ਇਕ ਪ੍ਰੇਤ; ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਐੱਤਰੇ
ਨੂੰ ਮਰਨ ਮਗਰੇ' ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀ"
ਹੁੰਦਾ । ਸੋ ਉਸ ਦੀ ਅ!ਤਮਾ ਭਟਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਊਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ ।

(6-158) ਉਤ ਨੂੰ ਉਤ :

ਲੋਕ-ਕਹਣੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਕਥਾਨਿਕ ਰੂੜ੍ਹ]
ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਟਿਥ ਥਾਮਸਨ ਨੇ 'ਜੇ 1530'
ਅੰਕ ਹੋਠ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਇਸ
ਕਥਾਨਿਕ ਜੂੜ੍ਹੀ ਉਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਨੌਕਾਂ ਕਥਾਵਾਂ
/ਮਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਭਾਂਤ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ
ਕਿਸੇ ਪਾਤਰ ਵਲੋ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿਸੇ ਥੇਤ੍ਕੀ
ਗੱਲ/ਪਰਪੰਚ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਕੋਈ ਹੋਰ
ਬੇਤੁਕੀ_ ਗੱਲ[ਪਰਪੰਚ _ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 1
ਨਿਰਮੂਲ ਨੂੰ ਨਿਰਮੂਲ ਨਾਲ ਕਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋ' ਇਕ ਸਾਊ ਸ਼ਖ਼ਸ ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ
ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਕਪਟੀ ਮਿੱਤਰ
ਕੌਲ ਸੋਨਾ ਰਖ ਗਿਆ। ਜਦੋ ਉਹ ਪ੍ਰਦੇਸੋ”
ਪਰਤ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਕਪਟੀ ਮਿੱਤਰ ਨੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਹਾ ਵਾਪਸ ਕਰਦਿਆਂ
ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸੋਨਾ ਪਿਆ ਪਿਆ ਸਹਿਜ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਲੋਹਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਥੋੜੇ ਦਿਨਾਂ
ਬਾਅਦ ਉਸੇ ਕਪਟੀ ਨੂੰ ਆਪ ਪ੍ਰਦੇਸ ਜਾਣਾ
ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਇਕਲੌਤਾ ਬਾਲ
ਸਾਉ ਮਿੱਤਰ ਕੌਲ ਛੱਡ ਗਿਆ । ਜਦੋ" ਵਾਪਸ
ਆ ਕੇ ਕਪਟੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਾਲ ਵ'ਪਸ ਮੰਗਿਆ
ਤਾਂ ਸਾਊ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਸੁਤੇ ਸਿਧ

ਬਾਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਪਟੀ ਨੇ ਪੁਛਿਆ ਕਿ

ਇਹ ਕਿਵੇ' ਸੈਭਵ ਹੈ। ਸਾਊ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਉਤਰ
ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੈਭਵ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੋਨਾ

ਲੋਹਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਪਟੀ ਬੜਾ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ

51 5300੫ 1301 51੧01 ]। ੬01੧੪

29

ਹੋਇਆ ਅਤੇਂ ਸੋਨੇ ਨੂੰ ਮੋੜ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣਾ
ਪੁੱਤਰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਗਿਆ ।

(6-159) ਉਦੀਆਂ ਕਸੁੰਭੀਆਂ ਚੋਲੀਆਂ :

ਚੁਮਾਸੇ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕ-ਗੀਤ _'ਉਦੀਆਂ
ਕਸ਼ੁੰਭੀਆਂ ਚੋਲੀਆਂ' ਨਾਲ ਆਰੋਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਮਨੋਭਾਵ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ
ਤਰਦੀਆਂ ਰੰਗਾ-ਰੌਗ ਦੀਆਂ ਬਦਲੀਆਂ ਨਾਲ
ਇਕ ਸੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ;--

ਊਦੀਆਂ, ਕਸੁੰਭੀਆਂ ਚੋਲੀਆਂ
ਨੀ ਸੁਣ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ
ਰੋਗ ਰੰਗਾ ਕੇ ਭੇਜ ਨੀ
ਚੁਮਾਸਾ ਸਾਵਣ ਆਂ ਗਿਆ ।
ਕੀਕਣ ਘਲਾਂ ਚੋਲੀਆਂ
ਨੀ ਸੁਣ ਧੀਏ ਮੇਰੀਏ
ਤੋਰਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਦੂਰ
ਕਿ ਸਾਵਣ ਆ ਗਿਆਂ । (ਵੇਖੋ : ਚੁਮਾਸਾ)
(6-160) ਊਦੀ ਨਗਰੀ :

ਰਸਾਲ੍ਹ ਮਾਹਲ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਇਕ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਗਰ ਜਿਥੇ ਰਸਾਲੂ ਨੇ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਦਾ
ਸੈਘਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨਗਰ
ਦਾ ਟੇਕੀਕਰਣ ਮਾਨਿਕਪੁਰ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ,
ਜੋ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਹੈ; ਅਤੇ ਕਈ

` ਮਾਣਕਿਆਲੇ ਨਾਲ । ਮਾਣਕਿਆਲਾ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ
ਤੋ` ਚੌਦਾਂ ਕੁ ਮੀਲ ਦੱਖਣ ਵਲ ਹੈ । ਇਸ ਪਿੰਡ

ਨੂੰ ਰਾਜ ਮਾਣਿਕ ਨੇ ਵਸਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ
ਪੁਰਾਣਾ ਨਉ” ਮਾਨਿਕਪੁਰ ਸੀ । ਰਾਜਾ ਰਸਾਲਹ
ਨੇ ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਤ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਦਾ
ਸੈਘਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । (ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ,
ਪੰਨਾ 102) ਜਨਰਲ ਕਨਿੰਘਮ ਰਾਜਾ ਰਸਾਲੂ ਦੇ
ਸੱਤਾਂ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕਥਾ ਨੂੰ ਬੋਧ ਜਾਤਕਾ
ਦੀ ਉਸ ਕਥਾ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ
ਸਾਕਯੂ (ਮਹਾਂਤਮਾ ਬੁਧ) ਨੇ ਕਿਸੇ ਪਿਛਲੇਂ ਜਨਮ
ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਖਾਣ ਵਾਂਸਤੇ ਸੱਤ ਭੁਖੇ
ਬ'ਘ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਹਿਊਨ ਸਾਂਗ ਇਸ ਬੋਧੀ-ਕਥਾ ਦਾ ਸਥੱਲ.
ਤਖਸ਼ਿਲਾ ਤੋ' 33-34 ਮੀਲ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਲ
ਦਸਦਾ ਹੈ । ਮਾਣਕਿਆਲ' ਤਖਸ਼ਿਲਾ ਤੋ ਠੀਕ
ਇਤਨੀ ਹੀ ਦੂਰੀ ਉਤੇ ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਮਾਣਕਿਆਲਾ)

ਉਦੀ ਨਗਰੀ ਰਾਜੇ ਹੋਡੀ ਦੇ ਰਾਜ ਖੇਤਰ
ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਿਊ” ਜੋ
ਉਦੀ ਸ਼ਬਦ 'ਹੋਡੀ' ਦਾ ਹੀ ਵਿਕ੍ਰਤ ਰੂਪ ਜਾਪਦਾ
ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਹੋਡੀ)

ਉਥੋ

ਉਦੀ ਨਗਰੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਈ ਲੋਕ-

-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਆਉ'ਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਕਹਾਣੀ

ਵਿਚ ਇਹ ਟੱਪਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ :=-

ਉਦੀ ਨਗਰੀ ਛਲੀਆ ਆਇਆ

ਛਲਸੀ, ਪਰ ਛਲਾਸੀ.ਨ੨$।_
ਜਿਸ ਤੋ' ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਢੀਂ ਨਗਰੀ ਦੇ
ਲੋਕ ਬੜੇਂ ਛਲੀਏ ਸਨ । (ਪੰਜਾਬਦਾ ਲੋਕ
ਸਾਹਿੱਤ, ਪੰਨਾ 642)
(6-161) ਉਧੋ :

ਇਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤ; ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁੰਸਾਰ
ਇਹ ਯਾਦਵ ਵੰਸ਼ ਵਿਚੋ" ਸਤਯਕ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।
ਕਈ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਚਾਚੇ
ਦੇਵ ਭਾਗ ਯਾਦਵ ਦ: ਪੁੱਤਰ ਦਸਿਆ ਹੈ ।
ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਉਪੰਗ ਦਾ
ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰ ਸੀ ।
ਇਸ ਨੇ _ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਤੋ _ਨੀਤੀ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ
ਸਿਖਿਆ ਸੀ ।

ਉਧੋ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ“ ਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ
ਉਪਾਸ਼ਕ ਸੀ । ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਊਧੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਵਿਚ
ਇਤਨਾ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀ
ਸੁਰਤ' ਤਕ ਨਾ ਰਹਿੰਦੀ । ਊਧੋਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਾਂਗ ਹੀ

ਸੁੰਦਰ ਹੋਣ ਤੋ' ਇਲਾਵਾ` ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ

ਜੁਲਦੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਵਾਰ ਊਧੋਂ
ਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਉਤਾਰੇ ਹੋਏ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਅਤੇ
ਮਾਲਾ ਵੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵੀ ਉਧੋਂ ਦਾ
ਬੜਾ ਆਦਰ ਕਰਦਾਸੀ। ਭਾਗਵਤ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਊਧੋ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ,
"ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਚਲੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋ" ਧੋ ਹੀ ਮੇਰੇ
ਗਿਆਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਸਕੇਗਾ ਕਿਉ' ਜੋ
ਉਹ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋ ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ ਘਟ
ਨਹੀ" । (ਹਿੰਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ 2,79) ੍
ਕੰਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਜਦੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ_ ਮਥਰਾ ਦੇ
ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੋਧ ਵਿਚ ਰੂਝ ਗਿਆ ਤਾਂ ਗੋਕੂਲ ਦੀਆਂ
ਗੋਪੀਆਂ ਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗੋਕੁਲ ਆਉਣ
ਲਈ ਸੈਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ । ਉਦੋਂ' ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਊਧੋ ਨੂੰ ਹੀ
ਰਾਧਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੌਪੀਆਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ-ਉਪਦੇਸ਼
ਦੇਣ ਲਈ ਮਥਰਾ ਤੋ ਗੌਕੂਲ ਭੇਜਿਆ ਸੀ।
ਬ੍ਰਹਮ ਵੈਵਰਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਊਧੋ ਨੂੰ ਗੋਕੂਲ
ਭੇਜਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸੋਗ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦਰਜ ਹੈ,
ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਾਧਾ ਦੀ ਬ੍ਰਿਹੋਂ“ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਬੜੀ

_ਤੀਬਰ ਹੈ । ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ

ਅਨੇਕਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇਂ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਂ
ਹੋਈ_। _ ਧਨੀ ਰਾਮ -'ਚਾਤ੍ਰਿਕ' ਦੀ _ਕਵਿਤਾ
“ਰਾਧਾ ਸੇਦੇਸ਼' ਦਾ ਵੀ -ਇਹੋਂ ਵਿਸ਼ਾ
ਵੀ

੧ 311011510੧03੮0।।

ਊਧੋ

=ੜ

“ਊਧੋ | ਕਾਹਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਸ ਨੂੰ,

ਕਾਹਨੂੰ ਚਿਣਗ ਚੁਆਤੀਆਂ ਲਾਈਆਂ ਨੀ ।'

ਊਧੋ ਉਦੋ" ਰਾਧਾ ਤੇ ਗੌਪੀਆਂ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਤੀ ਅਨੁਰਾਗ ਵੇਖ ਕੇ ਇਤਨਾ _ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ
ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਰਾਧਾ ਦੀ ਚਰਨ ਧੂੜ ਨੂੰ
ਮੱਥੇ -ਉਤੇ ਲਗਾਂਦਿਆਂ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ
ਕਿ ਉਹ ਅਗਲੋ ਜਨਮ ਗੋਪੀਆਂ ਦੀ ਚਰਨ ਛੂਹ
ਨਾਲ ਪਾਵਨ ਹੋਏ ਬਿੰਦ੍ਰਾਬਨ ਦੀ ਕੋਈ ਵੇਲ,
ਝਾੜੀ ਜਾਂ ਬੂਟੀ ਬਣੇ । ਉਥੋਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੇ
ਅੰਤਲੇ ਦਿਨ ਬਦਰਿਕਾ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ
ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਪ੍ਰਣ ਤਿਆਗੇ ।

(6-162) ਓਅੰ :

ਇਸ ਪਦ ਦਾ ਉੱਚਾਰਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸ਼ਬਦ
ਓਮ ਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਓਮ, ਤਿੰਨ ਅੱਖਰਾਂ ਉ, ਅ.ਮ
ਦੇ ਜੋੜ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਸੈਸਜ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਇਹ
ਤਿੰਨੇ ਅੱਖਰ ' ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ
ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ; ਇਸੇ ਲਈ ਓਅੰ ੜੈ-ਮੂਰਤ ਦਾ
ਬੋਧਿਕ, ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਓਮ)
ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 'ਓਅੰ' ਨਿਰਗੁਣ ਤੇ
ਸਰਗੁਣ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਬੈਧਿਕ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ
ਨਿਰੈਤਰ ਜਾਪ ਨਾਲ ਜੀਵਾਤਮਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ
ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਓਅੰ ਨੂੰ ਓ' ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਬੜੀ ਪਵਿੱਤਰ ਧੁਨੀ ਹੈ।
ਇਸੇ _ਲਈ ਹਿੰਦੂ ਇਹ ਅੱਖਰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੇ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਮੁਢ
ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ 'ਮੂਲ
'ਅਵ' ਧਾੜ੍ਹ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ
ਹੈ। ਓਅੰ ਸ਼ਬਦ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਲਿਖ ਕੇ
' ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਮੰਗੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।` ਗੁਰੁ ਸ਼ਬਦ
ਰਤਨਾਕਰ (ਪੰਨਾ 16) ਅਨੁਸਾਰ 'ਓਅੰ ਸ਼ਬਦ
ਸਭ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਰਤਾਰ ਦਾ
ਬੌਧਿਕ ਹੈ ।

ਓਅੰ' ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਥਮ ਧੁਨੀ ਵੀ ਮੰਨੀ
ਗਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਧੁਨੀ ਤੋ ਸਾਰੇ ਬ੍ਹਿਮੰਡ ਦਾ
ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਇਆ । ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸਦਕਾ
ਵਰਣਮਾਲਾ ਉਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕਾਵਿ “ਓਅੰ'
ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦ1 ਪ੍ਰਥਾ ਚੱਲ! ।
ਕਬੀਰ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ
ਦੀਆਂ ਬਾਵਨ-ਅੱਖਰੀਆਂ 'ਓਅੰ ' ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਯਾਚਨਾ
ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਪੱਤਰਾਂ
ਤੇ ਵਹੀਆਂ ਖਾਤਿਆਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ 'ਓਅੰ ਨਮੋਂ'
ਜਾਂ 'ਉਨਮੋ' ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਦੇ ਹਨ । ਜੋ 'ਓਅੰ'

$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬01੧੪

30
ਅਤੇ “ਨਮੋ ਦਾ ਸਮਾਸ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ :

ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ, ਜੋ ਸਭ ਦਾ ਰੱਖਿਅਕ ਹੈ, ਮੇਰੀ
ਨਮਸਕਾਰ ਹੈ ।

,(6-163) ਓਅੰਕਾਰ (ਓ"ਕਾਰ) :

(1) ਪਰਮ ਸਤਿ ਦੇ ਨਿਰਗੁਣ ਤੇ ਸਰਗੁਣ
ਸ਼ਰੂਪ ਦਾ ਬੌਧਿਕ; ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਓਅੰ_ਤੇ ਕਾਰ ਦੇ
ਸੁਮੋਲ ਤੋ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਓਅੰ, ਓਮ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ,
ਕਾਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਉਸ ਵਿਰਾਟ ਸਾਮਗਰੀ ਦਾ
ਬੋਧਿਕ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਓਅੰ ਹੈ।
ਭਾਵ ਓਅੰ ਆਪਣੇ ਰਚੇ ਹੋਏ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਚ
ਸਰਗੁਣ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ । ਉਹੀ ਜਗਤ
ਦਾ ਉਪਾਦਾਨ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਹੇਤ੍ਹ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ
ਉਹ ਓਅੰਕਾਰ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ 'ਕਾਰ' ਸੈਸਕ੍ਰਿਤ
ਦਾ ਪਿਛੋਡਰ ਹੈ ਜੋ ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਖ਼ਰ ਵਿਚ
ਵਰਤਿਆ, ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ (ਗੂਰੂ
ਗ੍ਰੰਥ ਦਰਪਣ, 1,44) ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ :
'ਇਕ ਰਸ, ਜਿਸ਼ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ।'
ਸੋ ਓਅਕਾਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਬੋਧਿਕ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਰਸ
ਵਿਆਪਕ ਹੈ ।

ਓਅਕਾਂਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਥਮ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੀ

_ਵਾਚਕ ਹੈ । ਨਿਰੈਕਾਰ ਨੇ ਇਸੇ ਧੁਨੀ ਦੁਆਰਾ

ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ -
ਪ੍ਰਿਥਮ ਕਾਲ ਜਬ ਕਰਾ ਪਸਾਰਾ
ਓਅੰਕਾਰ ਤੇ ਸ੍ਰਿਸ੍ਹਿ ਉਪਾਰਾ ॥
(ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ)
ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ 'ਏਕੇ'

ਦਾ ਅੰਕ, ਪਰਮ ਸਤਾ ਦੀ ਅਦ੍ਰੈਤ ਹੋਂਦ ਦਾ

ਲਖਾਇਕ ਹੈ :== `
ਉਅੰਕਾਰ ਏਕੋ ਰਵਿ ਰਹਿਆ ।
(ਕਾਨੜਾ ਮ: ੪)
ਗੁਰਬਾਣ] ਵਿਚ ਓਅੰਕਾਰ ਨੂੰ ਪਰਮ ਸਤਾ
ਦਾ ਵਾਚਕ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ” ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ
ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ । ਉਹੋ ਸਭ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਰਵਿ
ਰਿਹਾ ਹੈ :--
ਓਅੰਕਾਰਿ ਸਭ ਸ੍ਰਿਸਟਿ ਉਪਾਈ ।
(ਮਾਰੂ ਸੋਹਲੇ ਮ: ੩)
ਓਅੰਕਾਰ ਨੂੰ 'ਪ੍ਣਵ' ਅੱਖਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ :
ਪ੍ਣਵੇ ਆਦਿ ਏਕੋਕਾਰਾ ।
(ਅਕਾਲ ਉਸਤਤ)
ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚ ਸਾਰ ਤੜ੍ਹ
ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਮੂਲ ਮੰਤ੍ਰ ਦੇ
ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਬਾਕੀ) ਸਾਰੀ ਬਟ੧
ਇਸੇ ਦੀ ਭਾਵੁਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ ।
ਸਿੱਖ ਪੂਜਾ ਪਾਠ, ਸਿਮਰਣ, ਜਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਕਰਨ ਤੋਂ“ ਪਹਿਲਾਂ ੧ ਓਅੰਕਾਰ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ
ਧੂਨੀ ਦਾ ਉੱਚ!ਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

_ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਵਿਚ ਓਅੰਕਾਰ ਨੂੰ ਏਕਾਖਸ਼ਰ
ਬ੍ਰਹਮ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਮੰਡੂਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿਚ
ਇਸ ਨੂੰ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ `ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਅਥਵਾ
ਤ੍ਰੌਕਾਲ ਸਤਿ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਠ
ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਅਧਰ ਅਰਣੀ
ਅਤੇ ਓਅੰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਤਰ ਅਰਣੀ ਬਣਾ ਕੇ ਮੰਥਨ
ਰੂਪ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦਿਵਯ ਗਿਆਨ ਰੂਪ
ਜੋਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੂੰਦਾ ਹੈ । (ਹਿੰਦੀ ਵਿਸ਼ਵ
ਕੋਸ਼2, 248)

ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ ਸਭ
ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਸਿੱਖ
੧ ਓਂ ਜਾਂ ਪੂਰਾ ਮੂਲ ਮੰਤ੍ਰ ਕਿਸੇ ਪਰਚੀ ਉਤੇ
ਲਿਖ ਕੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੋਲ ਕੇ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਪਿਲਾ
ਦੇਦੇ ਹਨ; ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਖ-
ਪੀੜਾ ਘਟਦੀ ਤੇ ਰੋਗੀ ਛੋਤੀ ਨਵਾਂ ਨਰੋਆ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਕੀ ਦੇਰ

,ਮੰਗਰੋ' ਜਾਂ ਕਈ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋ' ਬਾਅਦ ਲੜਕਾ

ਜੋਮਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਬੱਚੇ ਦੀ ਬਦਰੂਹਾਂ ਤੋ”
ਰੱਤਖਿਆ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਚੋਲੇ ਉਤੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ
੧ਓਂ ( ਉਲੀਕ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ ।

(2) ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਠਾਹਠ ਤੀਰਥਾਂ
ਵਿਚੋ ਇਕ ਤੀਰਬ ਜੋ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ
ਨਿਮੜ ਵਿਚ ਨਰਬਦਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਗੂਹੂ
ਨ'ਨਕ ਦਵ ਨੇ “ਦਖਣੀ ਓਅੰਕਾਰ ਦੀ ਹਚਨਾ
ਇਸੇ ਸਥਾਨ ਉਤੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

(3) ਬਾਰਾਂ ਮਹਾਂ ਲਿੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਿਕ ਦਾ
ਨਾਂ ਵੀ ਓਅੰਕਾਰ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਲਿੰਗ)

(ਉ-164) ਓਕਣਾ :

ਹੱਕ ਦੀ ਓਕ (ਬੁਕ) ਬਣ ਕੇ ਕਿਸੇ ਪਿਤ੍ਰ
ਨਮਿਤ ਚੁਲੀਆਂ ਭਰਨੀਆਂ 1 (ਵੇਖੋ : ਚੁਲੀਆਂ
ਭਰਨ/ਆਂ)

(ਉ-165) ਓਹਰੀ :

ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੋਤ । ਸ਼ਰੀਣਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ
ਵਿਚੋ“ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਓਹਰ)ਆਂ ਦੇ ਰੀਤ ਰਵਾਜ
ਸ਼ਰੀਣਾਂ ਵਾਲੋਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਧਵਾ ਦੇ
ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਸ਼ਰੀਣ)

(ਉ6-166) ਓਗਰਾ :

ਇਕ ਜੈਗਲ) ਬੂਟੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਣਕ ਵਾਂਗ
ਹੀ ਪੀਹ ਕੇ ਖਾਧਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ
ਵਰਤ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਇਸੇ ਬੂਟੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ
ਹਨ । ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ -

੧ 311011510੧03੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਨੇ ਜੈਗਲ ਵਿਚ ਚਾਲ੍ਹੀ ਦਿਨ ਕਰੋੜੀ ਤਪੱਸਿਆ
ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨ ਖਾਧਾ । ਚਾਲ੍ਹੀ ਦਿਨਾਂ
ਮਗਰੋ' ਜਦੋ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਰਤ ਖੋਲ੍ਹਣ ਚਾਹਿਆ
ਤਾਂ ਜਗਲ ਵਿਚ 'ਓਗਰੇ ਤੋਂ ਵਿਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ
“ ਚੀਜ਼ ਨਾ ਮਿਲੀ । ਸੋ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਲਾਚਾਰ ਹੋ ਕੇ
ਓਗਰੇ ਨਾਲ ਵਰਤ ਖੋਲ੍ਹਿਆ । ਇਸੇ ਲਈ
ਓਗਰਾ ਪਵਿੱਤਰ ਪਦਾਰਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਓਗਰੇ ਦੀ) ਗਿਣਤੀ ਅੰਨਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀ'.ਹੂੰਦੀ ।

(ਉ-167) ਓਝਾਂ :

ਵਿਹ ਸ਼ਬਦ ਕਦੇ ਠ'ਕੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚ
ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਲੋ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਮਗਰੋ” ਕਾਲੇ ਜਾਦੂ ਵਿਚ
ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਅਤੇ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਆਦਿ ਕਰੂਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
ਉਤੇ ਵਸੀਕਰ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਸਿਧਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ
ਹੋਣ ਲੱਗਾ । ਓੜੇ ਦੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਦਾ ਆਪਧਾਂਰ
ਤੌਤਰ ਸ਼'ਸਤ੍ਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਸ਼ਕਤ) ਦੀ
ਅਫਾਧਨ' ਕਰ ਕੇ ਭੂਤ-ਪ੍ਰਤ ਉਤੇ ਵਸੀਕਾਰ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫਲਸਗੂਪ ਪ੍ਰੋਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਹਰ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਲਦ) ਖ਼ਜਬੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਓਝੇ ਆਪਣੀ ਬਹੁਤੀ ਕਿਰਿਆ ਮੰਤਰਾਂ ਨਲ
ਸਧਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਸਿਆਣ! ਵੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਈ ਓਝੇ ਮਰਘਟ ਉਤੇ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸੇ
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਪ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚਿਲ ਕਟਦੇ
ਹਨ ਤੇ ਲੰਮੀ ਸਾਧਨਾ ਤ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਦੁਆਰਾ
ਪੇ੍‌ਤਾਂ ਨੂੰ ਵਸ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ
ਸਰਲ ਲੌਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਾਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
ਤੋ” ਬੜਾ ਭੈ

ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਸਮਝ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ

ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਦੇ ਨਿਰਾਦਰੀ ਨਹੀ”

ਈ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਵੀ ਮੰਤ੍ਰ
ਦੁਆਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਕਿਥੇ
ਪਕੜ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਥਵਾ ਪ੍ਰੋਤ ਦਾ
ਸਾਇਆ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਓਝੇ ਕੁਝ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ
ਦੁਆਰ' ਰੋਗੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੰਤ ਤੋ" ਮੁਕਤ

33੧ ੧੧। ੧॥॥ 0001 00
ਪਸ਼ੂਆਂ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਬੀਮਾਰੀ ਫੈਲ
ਜਾਵੇ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗ਼ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਸੱਪ ਡੇਗ
ਜਾਵੇ ਆਦਿ, ਤਾਂ ਓਝੇ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਉਪਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ
ਦੂਖ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ਉ-168) ਓਟਲੀ':

ਉਹ ਰਕਮ ਜੋ ਵੱਟੇ ਸੱਟੇ ਜਾਂ ਦੁਆਣੀ
ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਵਜੋ ਉਦੋ” ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋ ਇਕ ਧਿਰ ਦੀ ਕੰਨਿਆਂ ਤਾਂ

51 5300੫ 13016 510।1। ੬40੧

41

ਮੁਟਿਆਰ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਦੂਜ ਦੀ ਬਾਲੜੀ ਉਮਰ
ਦੀ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹ
ਰਵਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਆਠੀ ਵਿਆਹ ਵਿਚ,
ਜੇ ਇਕ ਧਿਰ ਦੀ ਧੀ ਭੈਣ ਮੁਟਿਆਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ
ਦੂਜੇ ਦੀ ਧੀ ਬਾਲੜੀ ਉਮਰ ਦੀ ਤਾਂ ਜਵਾਨ ਧੀ
ਭੈਣ ਵਾਲਾ ਦੂਜੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਪਾਸੋ' ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਮੁਆਵਜ਼ੇ
ਵਜੋ' ਲੈਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਰਕਮ ਨੂੰ 'ਓਟਲੀ'
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰ੍‌

(ਉ-169) ਓਡ :

ਇਕ ਟਪਰੀਵਾਸ ਕਬੀਲਾ; ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਚੇ
ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਤੋ' ਇਲਾਵਾ ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ
ਅਤੇ ਯੂ. ਪੀ, ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਆਮ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਓਡਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਅਸਥ'ਨ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਦੀ
ਰਿਆਸਤ ਓਡ'ਸਪੁਰ ਸੀ। ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
ਭਿਆਨਕ ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ ਨਾਲ ਉਥੋ” ਦੇ ਕੁਝ
ਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਚਲੇ ਆਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ
ਮੂਲ ਦੇਸ ਦੇ ਨਾਉ" ਉਤੇ 'ਓਡ' .ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਂ
ਗਏ ।

ਓਡ _ਆਪਣਾ ਪਿਛਾ ਰ'ਜਪੂਤਾਂ ਜਾਂ
ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। (ਗਲਾਸਰੀ,
3,175) ਅਨੁਸਾਰ ਓਡਾਂ ਦਾ ਵਡਿਕਾ ਭਾਗੀਰਥ
ਸੀ ਜੋ ਕਦੇ ਇਕ ਖੂਹ ਵਿਚੋ" ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਪਾਣੀ
ਨਹੀ ਸੀ ਪੀ'ਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਾਣੀ
ਪੀਣ ਲਈ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇਕ ਨਵਾਂ ਖੂਹ ਪੁਟਦਾ ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਖੂਹ ਪੁਟਦਿਆਂ ਪੁਟਦਿਆਂ
ਪਤਾਲੂ ਵਿਚ ਹੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਓਡਾਂ ਦੀ
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਗੀਰਥ ਅੱਜ ਤਕ ਪਤ'ਲ ਲੌਕ
ਵਿਚ ਜੀਵਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਥੋ ਹੀ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ
ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ
ਕਰਦਾ ਹੈ । ਭਾਗੀਰਥ ਦੇ ਵਿਜੋਗ ਵਿਚ ਓਡਾਂ
ਨੇ ਉੱਨ ਪਹਿਨਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤ । ਅੱਜ ਵੀ
ਓਡ ਇਸੇ ਵਡਿਕੇ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ ਉੱਨ ਦਾ
ਘਟੋ ਘਟ ਇਕ ਕਪੜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ।

ਇਸੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ

॥੩॥॥੪8 $ ੧੧101 1] 3

ਥਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਦਬਦੇਂ.ਹਨ । ਧਰਤੀ
ਵਿਚ ਦਬੇ ਓਡੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਭਾਗੀਰਥ ਕਰਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਪਾਪ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ
ਮਾਫ਼ ਹੋਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਓਡਾਂ ਦੀ
ਸਾਂਝ ਬੜੀ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ । ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ
ਆਪਣੇ ਮੁਰਦੇ ਅਮਾਨਤ ਵਜੋ” ਧਰਤੀ `ਨੂੰ ਸੌੱਪ
ਜਿੰਲੇ-ਨਨ ਜ਼ਿਸ਼ ਨੰ ਜਿੰਨ੍-ਭੂਤ ਚੌਮੜਿਆ ਹੋਂਵੇ
ਜਾਂ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਪਿਆਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ
ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਅਚਾਨਕ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੀ

ਓਡ

ਲਾਸ਼ ਅਮਾਨਤ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਦੱਬ
ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਦੱਬਣ ਵੇਲੇ ਓਡੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ
'ਹੋ ਧਰਤੀ ਮਾਂ, ਅਸੀ" ਇਹ ਮੁਰਦਾ ਤੇਰੇ ਪਾਸ
ਇੰਨੇ ਦਿਨਾਂ, ਮਹੀਨਿਆਂ ਜਾਂ _ਸਾਲਾਂ ਲਈ
ਅਮਾਨਤ ਰਖਿਆ ਹੈ । ਜਦੋ ਅਮਾਨਤ ਦਾ
ਸਮਾਂ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ
ਬੁਲਾ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ ਬ'ਹਰ ਕੱਢ ਕੇ
ਤੈ ਨਵੇ ਕਫ਼ਨ ਵਿਚ ਵਲ੍ਹੇਟ ਕੇ ਫਿਰ ਦੱਬ ਢਿੰਢੇ
ਹਨ । ਇਸ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਸਮੇ ਓਡੇ ਰੋ'ਦੇ ਪਿਟਢੇ
ਅਤੇ ਵੈਣ ਪਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਉਸੇ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਮੜ੍ਹੀ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਜਣ ਯੋਗ `
ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਲੌ'ਦੇ ਹਨ । ਚ

ਓਡਾਂ ਦਾ ਵਡਿਕਾ ਭ'ਗੀਰਥ ਪੌਰਾਣਿਕ _
ਪਾਤਰ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਗੀਰਥ ਰਾਜੇ
ਸਗਰ ਦੀ ਵੈਸ਼ ਵਿਚੋ“ ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਕਪਿਲ
ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਕਰੋਧ ਅਗਨੀ ਨਾਲ ਭਸਮ ਹੋਏ ਰਾਜੇ
ਸਗਰ ਦੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਦਾ
ਆਕਾਸ਼ ਗੈਗ' ਦੇ ਦੈਵੀ ਜਲ ਦੁਆਰਾ ਉੱਦਾਰ
ਕਰਨ ਲਈ ਘੋਰ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰ ਕੇ ਗੈਗਾਂ
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉਤੇ ਲਿਆਂਦੀ ਸੀ । ਇਸੇ ਭਾਗੀਰਥ ਦੇ
ਨਾਉ” ਉਤੇ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਭ'ਗੀਰਥੀ -ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਣ

ਲੱਗਾ । (ਵੇਖੋ : ਭਾਗੀਰਥ) .

ਪ'ਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ੨੩
ਜ਼ਿਲਾ ਮੁਲਤਾਨ, ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ, ਲਾਇਲਪੁਰ,
ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਲਾਹੀਵਾਲ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਸਨ,
ਜਿਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਤਾਂ ਇਸਲਾਮ ਧਾਰਨ ਕਰਨ
ਕਰ ਕੇ ਉਸੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਏ, ੫ਰ
ਕੁਝ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਵਿਚ ਆ ਵਸੇ ।
ਜ਼ਿਲਾ ਹਿਸਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਵਸ, ਮਿਉ'ਦ,
ਅਕਾਂਵਾਲ), ਜਮਾਲਪੁਰ, ਸ਼ਕਰਪੁਰ, ਮੂਸਾ ਖੋੜਾਂ,
ਜਾਖਲ ਆਦਿ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ
ਘਰ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੌਟ ਕਪੂਰਾ, ਬਠਿੰਡਾ,
ਮਾਨਸਾ, ਬੁਢਲਾਡਾ, ਰਾਜਪੁਰਾ, ਮੌੜ ਮੰਡੀ
ਆਦਿ ਵਿਚ ਓਡ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ _
ਹਨ।

ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਮੌਮੀ _ਅਨ੍ਸਾਰ ਉਡ

01001॥੧॥੬0॥ 0100॥
ਵੰਡੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । (1) ਟਪਰੀਵਾਸੀ ਓਡ :
ਜੋ ਲੰਮੇ ਕਾਲੇ ਝੱਗੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭੇਡਾਂ .
ਬਕਰੀਆਂ ਪਾਲਦੇ, ਉੱਨ ਵੇਚਦੇ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ
ਖੇਡ ਕੇ ਪੇਟ ਪਾਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਬਰਤਨ
ਵਰਤਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਪੰਦਰਵਾੜੇ _ਤੋ'
ਵੱਧ ਕਿਸੇ ਇਕ ਥਾਂ ਨਹੀ ਟਿਕਦੇ

(2) ਵਹਿਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਓੰਡ : ਇਹ ਖੋਤੇ ਪਾਲਦੇ
ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਮਿੱਟੀ ਢੋੱਦ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ

` 'ਲਮ ਚੋੜ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। (3) ਭੇਚਰ :
੧ 311013।1510ਗ੧00131੮0।।

੪

ਇਹ ਓਡ ਭੇਡਾਂ ਬਕਰੀਆਂ ਤੇ ਮੱਝਾਂ ਗਾਵਾਂ ਦਾ
ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋ" ਪਸ਼ੂ ਦੂਜੀ
ਥਾਂ ਲਿਜਾ ਕੇ ਵੇਚਦੇ ਹਨ ।

ਪਰ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋ“ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁੜੇ ਓੰਡ
ਖੂਹ ਖੋਦਣ ਦਾ ਕੌਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਲਾ
ਵਿਚ ਉਹ ਇਤਨੇ ਨਿਪੁੰਨ ਮੰਨੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ
ਮਿੱਟੀ ਰੋੜੇ ਨੂੰ ਸੁੰਘ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਦੁਆਰਾ
ਦਸ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ਕਿ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਕਿਤਨੀ

2

ਡੂੰਘਾਈ ਉਪਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮਿੱਠਾ ਹੈ ਜਾਂ
ਖਾਰਾ । ਕੁਝ ਓਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੱਬੇ ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ

ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਓਡਾਂ ਨੂੰ
'ਸੇੱਘਾ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। 'ਜਿਉ ਓਡਾ ਕਪੁ
ਗੁਹਜ ਖਿਨ ਕਾਢੇ ਤਿਉ ਸਤਿਗੁਰਿ ਵਸਤ
ਲਗਈਐ'_(ਬਸੈਤ ਟਿੰਡੋਲ ਮ: ੫) ਵਿਚ
ਓਡਿਆਂ ਦੀ ਇਸੇ ਸਿਫ਼ਤ ਵਲ ਸੌਕੋਤ ਹੈ ।

ਓਡ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਰੈਪਰਾਗਤ ਜੀਵਨ
ਨਾਲ ਜੁੜੋ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ
ਰੀਤਾਂ “ਰਸਮਾਂ ਬੜੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਹਨ ਜਿਵੇ”
ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਓਡਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਸਮੇ' ਵਰ
ਆਪਣੇ ਗੋਡੇ ਨਾਲ ਕੈਨਿਆਂ ਦਾ ਗੌਡਾ ਛੁਹਾਂਦਾ
ਹੈ । ਜੋੜੀ ਦੇ ਗੋਡਿਆਂ ਦੁਆਲੇ ਚੈਦਨਹ'ਰ
ਬੈਨ੍ਹ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ
ਛੜੀ ਨਾਲ ਛੁਹਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਗਲਾਸਰੀ,
3,176)

ਓਡਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਛੋਟੀ ਉਮਹ ਵਿਚ
ਕਰਨ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ । ਬਹੁਤੇ ਵਿਆਹ
ਆਮੋ ਸਾਮ੍ਹਣਾ ਵਟਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਅਜਿਹਾ
ਸੈਜੋਗ ਨਾ ਲਭੇਂ ਤਾਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵਟ ਕੇ
ਰਿਸ਼ਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਦੀ
ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ 'ਰੀਤ ਲੈਣੀ' ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਰਿਸ਼ਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੋਂ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਦਾਜ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰ੍ਥਾ
ਹੈ, ਪੰਰ ਵਰ ਪੱਖ ਵਾਲੇ ਵਰੀ ਅ ਅਤੇ ਗਹਿਣੇ ਨਹੀ"
ਢੋ'ਦੇ । ਰ੍

ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ

ਬਹੁਤੀਆਂ ਰਸਮਾਂ =-
_ਵੱਟਣਾ ਮਲਣਾ, ਮਹਿੰਦੀ ਲਾਉਣਾ, ਗਾਨਾ ਬੇਨ੍ਹਣਾ,
ਮੋਢੀ ਖੋਲ੍ਹਣਾ, _ਸਿਹਹਾ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਢੁਕਣਾ,

ਲਾੜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੰਹੇ ਦੀ ਛੜ) ਜਾਂ ਕਿਰਪਾਨ
ਰਖਣਾ, ਫੇਰੇ ਲੈਣੇ ਆਦਿ ਆਮ ਪੰਜ'ਬੀਆਂ
ਵ'ਲੀਆਂ ਹਨ । ਵੇਦੀ ਦੁਆਲੇ ਪੰਡਤ ਸੱਤ
_ਲਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਲਾਂ ਵੇਲੇ ਕੰਨਿਆਂ
ਅੱਗੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਾਕੀ ਲਾਵਾਂ ਵੇਲੇ ਵਰ।
ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪੂਨਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖੁਲ
ਹੈ। ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਲਾਵਾਂ ਫੋਰੇ ਨਹੀ"
ਹੁੰਦੇ । ਜੌੜੀ ਦੇ ਗੋਡੇ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਚਾਂਦੀ ਦਾ

$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬01੧੪

32

ਰਸਾ ਵਲ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਕੜੀ ਰਖ ਕੇ ਗੋਡਾ
ਭਿੜ'ਉੱ'ਦੇ ਹਨ, ਬਸ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ।

ਬੱਚਾ ਜਣਨ ਵੇਲੋਂ ਓਡ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਅਤੇ
ਬਦ ਨਜ਼ਰ ਤੋ ਕਈ ਰੱਖਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇ”
ਮੰਜੇ ਨਾਲ ਜੈਦਰਾ ਬੈਨ੍ਹਣਾ, ਦਾਣੇ ਤੇ ਜਲ
ਰਖਣਾ ਅ'ਦਿ । ਬੱਚੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬੱਚੇ
ਦੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਧਾਗੇ ਵਿਚ ਦਣੇ ਪਰੋ ਕੇ ਬੇਲ੍ਹ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ) ਵਾਰ ਨਾਲ ਥੋਮ ਦੀਆਂ ਤੁਰੀਆਂ
ਅਤੇ ਸੁਪਾਰੀਆਂ ਵੀ ਬੈਨ੍ਹਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ।

ਓਤਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਲੋ ਵਧਰੇ ਲੌਕ
ਹੈ । ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ -- ਸ਼ਿਵ,
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਲੀ ਦੇਵੀ ਵਿਚ ਵੀ ਆਸਥਾ
ਰਖਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ
ਦੀਆਂ ਕੱਬਰਾਂ ਤ ਮਜ਼ਾਰ ਪੂਜਦੇ ਅਤੇ ਖ਼ਾਨਗਾਹੀ'
ਦੀਵਾ ਵੀ ਜਗਉਂ ਦੇ ਹਨ । ਵੀਰਵਾਰ ਦੀ
ਰਾਤ ਨੂੰ ਢੋਲ ਵਜਾ ਕੇ ਪੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ
ਭਰਦੇ ਅਤੇ ਖੇਡਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਣਕ ਦੇ
ਦਾਣੇ ਸੁਟ ਕੇ ਪੁੱਛਾਂ ਵੀ ਲੈਦੇ ਹਨ। (ਖੋਜ
ਦਰਪਣ) ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੀ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਆਉਦੇ
ਹਨ ।

ਹੋਰ ਜੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਾਂਗ
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਗੁਪਤ (ਚੋਰ) ਭਾਸ਼ਾ
ਦਾ ਰਵ'ਜ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਘਟ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਕੁਝ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਪੰਜਾਬੀ.ਦੇ
ਸਾਂਝੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚੋ ਹੀ ਅਏ ਹਨ :---

ਉਤਲੇ ਦੁਪੱਟਿਆਂ ਲਾਵਾਂ ਗੋਟਾ,

ਇਕ ਵਰ) ਮਿਲ ਜਾ ਬਣ ਕੇ ਬਲੋਚਾ ।

ਉਤਲੇ ਦੁਪੱਟਿਆਂ ਲਾਵਾਂ ਕਿੰਗਰੀ,

ਔਹ ਪਈ ਜਾਂਦੀ ਨਾਜ਼ਕ ਜਿੰਦੜੀ ।

ਪਰ ਕੁਝ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਵਿਲੱਖਣ ਹਨ ਜਿਵੇ
ਡੌਲ] ਦੀ ਵਿਦਇਗੀ ਦੇ ਕੂਝ ਗੀਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਮਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ. ਕੌਨਿਆਂ

ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ :---

ਮੋਰੀ ਡੋਲੀ ਨੂੰ ਪੈ ਗਏ ਰਸੇ
ਨੀ ਮਾਂ ਮੈ' ਕੀ ਕਰਾਂ
ਲੋਈ ਜਾਂਦੇ ਬਧੀ ਕਮਲੇ, ਨੀ...
ਸਹਾਇਕ ਪੁਸਤਕ :--
(1) ਗਲਾਸਰੀ (2) ਖੋਜ ਦਰਪਣ ਜੁਲਾਈ 1974

(ਉ-170) ਓਪਤੀ :

ਗਊ ਦੇ ਮੁਖ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਇਕ ਥੈਲੀ
ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਬਾਹਮਣ ਮਾਲਾ ਫੇਰਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਗੋਮੁਖੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਵੇਖੋ : ਗੋਪੁਖੀ)

` ਨਹੀ”

_ ਪੌਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

(ਉ-171) ਓਪਰਾ :

ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ
ਅਥਵ' ਜੋ ਅਪਣੀ ਬਰ'ਦਰ ਜਾਂ ਭ'ਦਚਾਰੇ ਤੋ”
ਬਾਹਰ ਦਾ ਹੋਵੋ, ਉਸ ਨੂੰ “ਓਪਰਾ' ਜਾਂ 'ਓਬੜ'
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਓਪਰਿਆਂ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀਆਂ
ਤੀਵੀਆਂ ਦਾ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਦਸਤੂਰ
ਨਹ'। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਦੇ ਦਾ ਰਵਾਂਜ ਹੈ,
ਉਥੇ ਤੀਵੀਆਂ ਓਪਰੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਨਹੀ"
ਹੁੰਦੀਆਂ । ਜੇ ਮਜਬੂਰੀ _ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ
ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣਾ ਪੈ ਜਾਏ ਤਾਂ ਰਾ ਕੁ ਪੱਲਾ
ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ
ਦੇ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਤਵੀ ਦੀਆਂ ਓਪਰੇ ਨਾਲ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ
ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਪਸਿੰਦ ਨਹੀ" ਸਨ ਕਰਦੇ। _

ਕੁੜੀਆਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਲਈ ਰਿਸ਼ਤੇ” ਨਾਤੇ
ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜ਼ਾਤ ਬਰ'ਦਰੀ ਜਾਂ ਜਾਣੇ ਪਛਾਣੇ
ਘੇਰੇ ਵਿਚੋ" ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਓਪਰੇ
ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋ” ਵੀ ਜੇ ਕੋਈ ਮੁੰਡਾ ਕੁੜੀ ਜਚ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

(6-172) ਓਮ :
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਇਕ ਰਹੱਸਮਈ ਪਾਵਨ ਧੁਨੀ

ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇ' ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਤਾ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਦਸ ਬਾਰੇ ਨਿਸਚੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ
ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਉਂਮ ਦਾ ਮੂਲ ਧੜ 'ਅਵ'
ਹੈ ਜਿਸ਼ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ : ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ,
ਫੈਲਣਾ ਆਦਿ ।
ਓਮ ਦ' ਸ਼ਬਦ ਰਿਗ ਵੇਦ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ

ਮਿਲਦਾ _। ਜਿਸ ਤੋ - ਅਨੁਮਾਨ
ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਦਿਮ-ਧੂਨੀ
ਨਹ” ਸੀ। ਜਦੋ ਆਰੀਆ ਇਕ ਸੱ'ਡਿਅਕ ਜਾਤੀ
ਬਣ ਚੁਕੀ ਸੀ, ਉਦੋ ਹੀ ਇਹ ਧੁਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦ' ਅੰਗ ਬਣੀ । ਸੰਹਿਤਾ ਵਿਚ
'ਓਿਮ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ' ਤੇ 'ਓਮ ਸਰੇਵਯ' ਅਮੰਦ ਵਾਕਾਂ
ਵਿਚ ਓਮ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋ“ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਚ ਇਮ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਪ੍ਰਯੋਗ

ਹੋਇਆ ਹੈ । ਐਤਰਯ ਬ੍ਰਹਮਣ ਅਨੁਸਾਰ ਬਲੀ
ਦੇ ਸਮੇ ਜਦੋਂ ਹੋਤਰ ਹਿਗ ਵੇਦ ਦੀਆਂ ਫਿਚਾਂ
ਉਚ'ਰਨ ਕਰਦ, ਤਾਂ ਅੱਗੋ“ ਅਧਵਰਯ 'ਓਮ'
ਦੀ ਧੁਨੀ ਉਰ'ਰਦ/, ਪਰ ਜਦੋ ਹੋਤਰ ਗਾਥਾ
ਪੜ੍ਹਦਾ ਤਾਂ ਉਹ 'ਤਥ'' ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ।

ਓਮ ਵੇਦਾਂ ਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦ' ਸਾਰ ਤੱਤਫ

ਹੈ ' ਸਭ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
ਐਤਰਯ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਵਿਚ ਮੰਨੀ ਗੁ) । ਐਤਰਯ
ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਅਨਸਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਤਿੰਨ ਧੁਨੀਆਂ
ਉ, ਅ,ਮ ਦੇ ਸੈਜੋਗ ਤੋ ਬਣਿਆ । ਇਹ
ਤਿੰਨੋਂ ਧੁਨੀਆਂ ਤਿੰਨ _ਵਯਾੜਤੀਆਂ ਭੂਹ,

੧ 30 1੩0ਗ॥&01੩.0।॥

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਭਵਾਹ ਅਤੇ ਸਵਰ ਤੋ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ
ਤਿੰਨੋ' ਰਿਗ ਵੇਦ, ਯਜੂਰ ਵੇਦ ਤੇ ਸਾਮ ਵੇਦ
ਦੀਆਂ ਵਾਚਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਗਨੀ, ਵਾਯੂ,
ਆਦਿਤਯ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ । ਇਹੋ
ਤਿੰਨੋਂ ਦੇਵਤੇ ਭੂਮੀ, ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਤੇ- ਪਵਨ
ਦੀ ਵਿਰਾਟਤਾ ਵਿਚ ਪਸਰੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਓਮ ਦੀ ਧੁਨੀ ਤਿੰਨਾਂ ਵੇਦਾਂ, ਤਿੰਨਾਂ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵ'ਚਕ ਹੈ ।

ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਈ । ਮੰਡੁਕਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ
ਅਨੁਸਾਰ ਓਮ ਸ਼ਬਦ ਉ, ਅ,ਮ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ
ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸੈਜੋਗ ਤੋ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਹ
ਤਿੰਨੋਂ ਧੁਨੀਆਂ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਜਾਗ੍ਰਤ, ਸੂਪਨ
ਤੇ ਸ਼ਖੋਪਤ ਅਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਵਾਚਕ ਹਨ। ਸੋ
'ਓਮ' ਉਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਸਾਰ-ਤੱਤਵ ਹੈ ਜੋ
ਜੀਵ ਤਿੰਨਾਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ
ਅਥਵਾ ਓਮ ਸਰਗੁਣ ਸਜੂਪ ਦਾ ਬੋਧਿਕ ਹੈ, ਪਰ
ਨਾਲ ਹੀ ਓਮ ਉਸ ਨਿਰਗੁਣ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਵੀ
ਵਾਚਕ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਆਦਿ ਤੇ ਅੰਤ ਦੋਵੇ" ਨਹੀ'।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਪੁ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਇਸ
ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਇਊ” ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ :--

ਓਅੰ ਆਦਿ ਰੂਪੇ, ਅਨਾਦਿ ਸਰੂਪੇ । (ਜਾਪੁ)

ਪ੍ਰਾਣਵ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਨ੍ਸਾਰ ਬ੍ਰਹਮ ਨੇ
ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਅੱਗੋ”
ਓਮ ਦੀ ਧੁਨ] ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂਗਾਂ ਦੇ
ਸੈਜੋਗ ਤੋ' ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ । ਓਮ ਸ਼ਬਦ -ਦੇ ਪਹਿਲੋਂ
ਅੱਖਰ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਨਾਲ ਜਲ ਦੀ ਉਤਪਤੀ
ਹੋਈ । ਦੂਜੇ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਆਕ'ਸ਼ ਮੰਡਲ ਦੇ
ਚੈਨ ਸੂਰਜ ਤੇ ਤਾਰੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਤੀਜਾ ਸ਼ਬਦਾਂਗ
ਜੋ ਉ ਦੀ ਧੁਨੀ ਦਾਹੀ ਲੌਮਾ ਉਚਾਰਨ ਸੀ,
ਨਾਲ ਭੂਮੀ, ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਤੇ ਆਕਾਸ਼,- ਅੱਗ,
ਪਵਨ ਤੇ ਸੂਰਜ, ਤਿੰਨ ਵੱਦ, ਤਿੰਨ ਵਯਾੜਤੀਆਂ,
ਤਿੰਨ ਛੋਦ, ਗਇਤਰੀ, ਤ੍ਰੀਸਤੂਭ ਤੇ ਜਗਤ
ਆਦਿ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ । ਮੈਤਰੇਯੀ ਉਪਨਿਸ਼ਦ
ਅਨੁਸਾਰ ਓਮ ਸੈਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਭੁ ਵਸੜ੍ਹਆਂ ਦਾ
ਸਾਰ-ਤੱਤਵ ਹੈ 1

ਓਮ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵੀ
ਜੁੜੀ ਹੋਏ ਹੈ । ਇਹ ਧੁਨੀ ਸੋਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਭ
ਧੁਨੀਆਂ ਤੋ" ਪਾਵਨ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ, ਕਿਉ” ਜੋ
ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਮੇ” ਇਸੇ ਧੁਨੀ
ਦ' ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਓਮ ਤ੍ਰੇਮੂਰਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ
ਤਿੰਨ ਸਵਰ ੪, ਅ, ਮੈ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਢੇ ਤਿੰਨ ਮੂਖ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

83

ਸੁਭਾਵ --- ਉਤਪੱਤੀ, ਪਾਲਨ ਅਤੇ ਸੈਘਾਰ ਦੇ

ਵਾਚਕ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਤੇ ਓਮ, ਬ੍ਹਮ' ਜੋ
ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਰਦਾ ਨੈ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਜੋ
ਸੈਸਾਰ ਨੂੰ ਪਾਲਦਾ ਪੋਸਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਜੋ ਸੰਸਾਰ
ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ --

-ਓ' ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ 'ਅ' ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਤੇ 'ਮ'

ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ।

ਓਮ ਦਾ ਜਾਪ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਰਹੱਸਮਈ ਢੋਗ

ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਚ ਲੀਨ ਕਰ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ। ਓਮ
ਵੇਦ ਦੇ ਬ੍ਰਿਛ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੇ ਫਲ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ
ਜ'ਪ ਦੀ ਵੇਦ ਪਾਠ ਜਿਤਨੀ ਹੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।
ਕੌਸ਼ਿਕ ਸੂਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਓਮ ਦਾ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ
ਵਰ ਜਾਪ ਕਰਨ ਨਲ ਸਭ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ
ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਓਮ ਦੇ ਜਾਪ ਨਾਲ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ
ਤੇ ਬਦਰੂਹਾਂ ਨੇੜੇ ਨਹ ਢੁਕਦੀਆਂ । ਸੰਸਕਾਰਾਂ
ਤੇ ਰੀਤਾਂ ਫਸਮਾਂ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਵੀ ਹਿੰਦੂ
ਓਮ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਹਿੰਦੂ ਓਮ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸਮਝ ਕੇ
ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ
ਲਿਖਦੇ ਹਨ । ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਤੇ ਜੈਤਰ ਮੰਤਰ ਵਿਚ
ਵੀ ਓਮ ਦੀ ਧੁਨੀ ਤੇ ਲਿਖਤ ਦੀ ਵਰਤੋ" ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(6-173) ਓੜ੍ਨੀ :

ਤੀਵੀਆਂ ਦਾ ਸਿਰ ਉਪਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾਂ
ਕਪੜਾ; ਹਰਿਆਣੇ ਵਿਚ (ਪੰਜਾਬ, 107) ਓੜ੍ਹਨੀ
ਸਿਰ ਉਤੇ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਸੱਜੀ ਕੌਨੀ ਛਾਤੀ ਦੇ
ਊਪਰੋ' ਲੰਘਾ ਕੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਘੱਗਰ ਵਿਚ
ਟੈਗ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਓੜ੍ਹਨੀ
ਦੀ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਕੋਨੀ ਨਾਲ ਜ਼ੋਜੀਰ) ਵਿਚ
ਘੁੰਗਰੂ ਪਰੋ ਲੈੱਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦਾ
ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਘੁੰਡ ਬਣ ਕੇ ਮੂੰਹ ਉਤੇ ਪੈ'ਦਾ ਹੈ
ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਉ-174) ਓਮਾਂ .

(1) ਇਕ ਦੇਵੀ; ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪਤਨੀ; ਓਮਾ
ਦਾ ਉਲੇਖ ਸਭ ਤੋ“ ਪਹਿਲਾਂ ਕੇਨ ਉਪਨਿਸ਼ਦ
ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਓਮਾ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਸੱਤੀ ਦਾ
ਹੀ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ । ਸ਼ਿਵ ਦੀ
ਪਹਿਲ) ੫ਤਨੀ ਸੱਤੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ
ਅਨ'ਦਰੀ ਨਾ ਸਹਾਰ ਸਕੀ ਅਤੇ ਯੱਗ ਦੀ
ਅਗਨੀ ਵਿਚ ਸੜ ਕੇ ਭਸਮ ਹੋ ਗਈ । ਸ਼ਿਵ

ਓਮਾ ਪਤੀ

ਸੱਤੀ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿਚ ਵਿਆਕ੍ਲ ਹੋਣ ਲੱਗਾ,
ਸੱਤੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਤੋ“ ਇਹ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਜਰੀ
ਨਾ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਓਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਮੁੜ ਜਨਮ ਲਿਆ । ਓਮਾ ਨੂੰ ਪਾਰਬਤੀ ਵੰ)
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਨਾਂ ਵੀ
ਹਨ -- ਅੰਬਿਕਾ, ਈਸ਼ਵਰ), ਗੋਰ), ਗਿਰਜਾ,
ਮਾਯਾ, ਭਵਾਨੀ, ਚੰਡਿਕਾ ।

ਓਮਾ ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ ਯੂਵਤ) ਸੀ । ਉਸ ਦੇ
ਦਿਲ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਲਈ ਅਤੁਟ ਪ੍ਰੋਮ ਸ । ਜਦ“
ਸ਼ਿਵ ਸੌਸਾਰ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਉਤੇ .
ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਓਮਾ ਸ਼ਿਵ ਨਾਗ
ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ
ਸਿਮਰਨ ਵਿਚ ਕਰੜੀ ਸਾਧਨਾ ਤੇ ਤਪੱਸਿਆ
ਕੀਤੀ । ਓਮਾ ਨੇ ਕਈ ਵਰਤ ਰਖੇ ਅਤੇ ਸਰੀਰ
ਨੂੰ ਬੜੇ ਕਸ਼ਟ ਦਿਤੇ । ਅਖ਼ੀਰ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋ”
ਓਮਾ ਇਕ ਲਤ ਦੇ ਭਾਰ ਖੜੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸ਼ਿਵ ਜੀ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਂ ਕੇ ਓਮਾ ਨੂ

ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਿਵ ਲਈ ਇਤਨੇ

ਕਸ਼ਟ ਕਿਉ” ਸਹਾਰ ਰਹੀ ਹੈ । ਸ਼ਿਵ ਤਾਂ ਬੜਾ
ਕਰੂਪ, ਦਲਿਦੀ, ਨਸ਼ਟ ਅਤੇ ਮਰਘਟ ਦਾ
ਵਾਸੀ ਹੈ; ਪਰ ਓਮ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ
ਸੁਣਨ ਤੋ ਇਨਕ'ਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਬਾਹਮਣ
ਨਾਲ ਝਗੜਨ ਲੱਗੀ । ਸੋ, ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਓਮਾ ਉਤੇ
ਪ੍ਰਸੈਨ ਹੋ ਕੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ।
ਓਮਾ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਉਂਤੇ ਡਿਗ ਪਈ ।
ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਓਮਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ
ਅਤੇ ਦੋਵੇ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਉਤੇ ਵਸਣ ਲੱਗੇ ।

ਕੁਮਾਰ ਸੋਭਵ ਅਨੁਸਾਰ ਓਮਾ ਮੇਨਕਾ ਦੇ
ਉਦਰ ਤੋ ਹਿਮਾਵਤ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ
ਓਮਾ ਘੋਰ ਤਪ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ
ਸਮਾਧੀ ਲਗਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਨਕਾ ਨੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ : ਓ (ਘੋਰ ਤੱਪ) ਮਾ (ਮਤ ਕਰ),
ਭਾਵ ਇਤਨੀ ਕਠੋਰ ਤਪੱਸਿਆ ਨਾ ਕਰ ।
ਉਦੋ" ਤੋਂ ਉਹ ਓਮਾ ਦੇ ਨਾਉ" ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੋਈ ।

(2) ਕਾਲਕਾ ਪੁਰਾਣ (52-53 ਅਧਿਆਇ)
ਅਨੁਸਾਰ ਚੌੱਸਠ ਜੋਗਣੀਆਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ।

(6-175) ਓਮਾ ਪਤੀ :
ਓਮਾ ਦਾ ਪਤੀ, ਭਾਵ ਸ਼ਿਵ ਜੀ (ਵ੧ :
ਸ਼ਿਵ) ।

੧ 31101510੧013੮0।।

ਅ
-(ਅ-1) ਅ (ਐੜਾ) :

` ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸੂਰ ਅੱਖਰ,
ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਹੈ। ਜਿਵੇ' 'ਉ ਅੱਖਰ
ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਵਾਚਕ ਹੈ, ਉਂਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਅੱ
ਬ੍ਹਿਮੰਡ ਦਾ । ਇਸੇ ਲਈ ਵਰਣਮਾਲਾ ਵਿਚ 'ਅ.

ਨੂੰ 'ਉ' ਅੱਖਰ ਤੋ“ ਬਾਅਦ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

'ਅ' ਅੱਖਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਾਵਨ

ਧੁਨੀਆਂ --'ਉ', 'ਅ', 'ਮ', ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ 'ਓਮ`
ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ, ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ
ਦਾ ਬੋਧਿਕ ਹੈ ! 'ਅ' ਅੱਖਰ ਅਗਨ ਦੇਵਤੇ ਦਾ
ਵੀ ਵਾਚਕ ਹੈ । ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ (18) ਅਨ੍ਸਾਰ
'ਅ' ਅੱਖਰ ਬ੍ਰਹਮਾ,
ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਵੀ ਕਰਵਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-2) ਅਉਹੇਰਨ (ਅਵਹੇਰਨ) :

ਪਛੜੀਆਂ.ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਪਤਨੀ
ਨੂੰ ਤਲਾਕ ਦੇਣ ਦੀ ਇਕ ਰਸਮ । ਜਦੋ" ਕੋਈ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਬਦਚਲਨੀ ਕਰ ਕੇ
ਤਿਆਗਣ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ
ਸਾਹਮਣੇ ਤੀਵੀ” ਦੇ ਸਿਰੋ ਚੁੰਨੀ) ਉਤਾਰ ਕੇ
ਫਾੜ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕਰ ਕੇ
ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਰਸਮ ਨੂੰ ਅਉਹੇਰਨ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । 'ਖਸਮਿ ਦੁਹਾਗਣ ਤਜਿ ਅਉਹੇਰੀ ।`
ਗੌਂਡ ਕਬੀਰ ।

(ਅ-3) ਅਉਘੜ :

ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਫ਼ਿਰਕਾ; (ਵੇਖੋ : ਅਘੌਰ
ਪੰਥ) ।`
(%4) ਅਉ

੯ ਖੂ

ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਨ ਗੋਤ । (ਵੇਖੋ : ਜੱਟ)

(%-5) ੨ਮੰਉ੍‌ਠਣੀਆਂ :

'ਵਲੀ' ਦਾ ਬਹੁ ਵਚਨ; ਰੱਬ ਤਕ ਪਹੁੰਚਿਆ
ਹੋਇਆ ਗ਼ੈਬ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜਾਣਨ ਵਾਲਾ
ਪੀਰ ਫ਼ਕੀਰ । (ਵੇਖੋ : ਵਲੀ)

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

ਇੰਦਰ, ਪਵਨ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ .

(ਅ-6) ਅਸਹਾਬੇ ਕਹਫ਼ :

ਰੋਮ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਕੀਆਨ੍ਹਸ ਨੇ ਜਦੋ"
ਖ਼ੁਦਾਈ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਥੋਂ' ਦੇ ਸੱਤਾਂ
ਸੈਤਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਮੰਨਣ ਤੋ" ਇਨਕਾਰ ਕਰ
ਦਿਤਾ । ਇਹ ਸੱਤੋ ਸੈਤ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਹਿਰ ਤੋ”
ਡਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਗੁਫ਼ਾ ਵਿਚ ਜਾ ਛੁਪੇ । ਗ੍ਰਫ਼ਾਂ ਦੇ

ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਸਾਰ ਗੁਫ਼ਾ ਦਾ ਮੂੰਹ ਝਟ ਬੈਦ

ਹੋਗਿਆ।
ਇਹ ਸੱਤੋ ਸੈਤ ਗੁਫ' ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਕੇ ਲੰਮੀ
ਨੀ'ਦਰ ਸੌ ਗਏ। ਜਦੋ” ਜਾਗੇ ਤਾਂ ਕਈ ਰਜ-

ਘਰ'ਣੇ ਬਦਲ ਚੁਕੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਤਾਂ ਵਿਚੋ

ਇਕ ਸੈਤ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੇ ਕੁਝ ਪਦਾਰਥ ਖ਼ਰੀਦਣ
ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਗਿਆ । ਉਸਦੇ
ਛੁਹੰਦੇ ਸਾਰ ਗੂਫਾ ਦਾ ਮੂੰਹ ਖੁਲ੍ਹ ਗਿਆ । ਸ਼ਹਿਰ

ਵਿਚ ਰਾਜੇ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਸੈਤ ਕੋਲ ਪੁਰਾਣੇ,

ਸਿੱਕੇ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਫੜ
ਲਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਧਰੋ ਦਬਿਆ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ

ਲੱਭਾ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਪੁੱਛ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜੇ ਦੇ
ਸਿਪਾਹੀ ਉਸ ਸੌਤ 'ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੁਫਾ ਵਲ

ਗਏ । ਪਰ ਜਿਵੇ“ ਹੀ ਉਹ ਸੰਤ ਗੂਫਾ ਦੇ ਅੰਦਰ
ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ ਗੁਫਾ. ਦਾ ਮੂੰਹ ਇਕਦਮ ਬੈਦ
ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਬਾਹਰ ਹੀ ਖੜੇ ਵੇਖਦੇ
ਰਹਿ ਗਏ । ਰ੍

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਾਂ ਸੋਤਾਂ ਨੂੰ 'ਅਸਹਾਬੇ ਕਹਫ਼'
ਅਥਵਾ 'ਗੁਫਾ ਦੇ ਲੋਕ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੋਤ ਕਿਆਮਤ ਤਕ ਇਥੇ
ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ ।

ਇਕ ਹੋਰ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਲੌਕ
ਤਿੰਨ ਸੋ ਸਾਲ ਤਕ ਖੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਛੁਪੇ ਰਹੇ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਇਕ ਕੁੱਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ

ਨਾਲ ਹੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਉਤੇ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ
ਅੱਲਾ ਦੀ ਫ਼ਜ਼ਲ ਹੋ ਗਈ । '“ਵਤ ਸਗ
ਅਸਹਾਬ ਦੀ ਬਾਰੀ, ਹੋਇਆ ਫ਼ਜ਼ਲ
ਇਲਾਹੋ”` --- ਹਾਫ਼ਜ਼ ਬਰਖ਼ੁਰਦਰ ।

(ਅ-7).ਅਸਕਾਤ :
ਮਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮਿਰਤਕ ਸੋਸਕਾਰ ਨਾਲ

ਸੈਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ । ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਕਬਰ ਵਿਚ
ਦੱਬਣ ਤੋ“ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਮੁੱਲਾਂ ਇਕ ਘੇਰੇ ਵਿਚ
ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵੱਡੇ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦ' ਹੈ ਜਿਜ ਦੇ ਅੱਗੇ
ਕੁਝ ਲ੍ਣ, ਅੰਨ, ਮਠਿਆਈ ਡੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ
ਆਦਿ ਧਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ
ਮੁੱਲਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਦੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਬਾਰੇ ਦਸਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮੁੱਲਾ

_ਉਹੋ ਗੱਲ ਅਗਲੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦਸਦ' ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਾਣੇ ਵਾਰੋਂ
ਵਾਰ] ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋ”
ਬਾਅਦ ਵੱਡਾ ਮੁਲਾਣੋ` ਕੁਰਾਨ ਅੱਗੇ ਪਏ-

ਸਿੱਕੇ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਤੇ ਮੁਲਾਣਿਆਂ

ਵਿਚ ਵੇਡ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ। ਕ੍ਰਝ ਹੋਰ ਰੁਪਏ ਵੀ ਦਾਨ
ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਗੁਨਾਹ ਮਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਵੱਡ ਮੁਲਾਣਾ ਕੁਰਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰਖ
ਲੈਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-8) ਅਸ਼ਟ ਸਾਬੀ :

ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ
ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ
ਵਾਚਣ ਲਈ, ਅੱਠ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ
ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਠਾਂ ਦਾ ਸਾਮੂਹਿਕ ਨਾਉ”
ਅਸ਼ਟ.ਸਾਖੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੇਵਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ
ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਸਾਖੀ ਅਗਲੇਂ ਲੋਕ
ਵਿਚ ਭਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ
ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ -- ਸੂਰਜ,
ਚੇਦ੍ਰਮਾ, ਧ੍‌ਰ , ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਅਗਨ), ਪਵਨ, ਪ੍ਰਤਯੂਸ਼
ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਸ ₹। _ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ
ਵਿਵਹਾਰਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ
ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਦੇ ਸਾਖੀ ਬਣਾਉ'ਦੇ
ਹਨ। ਬਿਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਵਲ ਸੈਕੇਤ ਹੈ :--

“ਤਬ ਸਾਖੀ ਪ੍ਰਭੂ ਅਜਟ ਬਨਾਏ ।

ਸਾਖ ਨਮਿਤ ਦੈਬੇ ਠਹਿਰਾਏ

੧ 311011510੧0।੧3੮0।।

_ ਪੈਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਤੇਂ ਕਹੈ” ਕਰੋਂ ਹਮਾਰੀ ਪੂਜਾ
ਹਮ ਬਿਨ ਅਪਰ ਨਾਂ ਠਾਕਰ ਦੂਜਾ ।'
_(%-9) ਅਜ਼ਟ ਸਿੱਧੀਆਂ :

ਯੋਗ, ਤਪ ਤੇ ਜਾਪ ਦੁਆਰ ਪ੍ਰਪਤ ਅੱਠ
ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ । ਸਿੱਧੀਆਂ ਦੀ ਕੁਲ ਗਿਣਤੀ
ਅਠਾਰਾਂ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ ਅੱਠ ਸਿੱਧੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁਖ
ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਉ” ਹਨ ੮
ਅਣਿਮਾ, ਮਹਿਮਾ, ਗਰਿਮਾ, ਲਘਿਮਾ, ਪ੍ਰਾਪਤੀ,
ਪ੍ਰਕਾਮਯ, _ਈਸ਼ਿਤਾ, ਵਸ਼ਿਤਾ । (ਵੇਖੋ :
ਸਿੱਧੀਆਂ)

(ਅ10) ਅਸ਼ਟ ਗ੍ਰਹਿ :

ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਦਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਨੌਵਾਂ
ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿਚੋ ਕੋਈ ਅੱਠ ਗ੍ਰਹਿ ਇਕੋ ਘਰ
ਵਿਚ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਸ ਯੋਗ ਨੂੰ ਅਸ਼ਟ ਗ੍ਰਹਿ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਯੋਗ ਬੜਾ ਅਸ਼ੁਭ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਯੋਗ ਸਦਕਾ ਸੈਸਾਰ
ਵਿਚ ਦੁਖ-ਦਲਿਦਰ ਫੈਲਦਾ, ਸੈਕਟ ਅਤੇ ਘੋਰ
ਯੁਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ ਅਸ਼ਟ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ
ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਖੰਡਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਹਾਂਯਗ
ਕਰਵਾਊ'ਦੇ ਹਨ।

(%-11) ਅਸ਼ਟਪਦੀ :

ਇਕ ਕਾਵਿ-ਪ੍ਰਬੋਧ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅੱਠ ਪਦੇ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੱਠੋ ਪਦੇ ਇਕੋਂ ਛੈਦ-ਰੂਪ
ਵਿਚ ਰਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਲਈ ਕੋਈ
ਨਵੇਕਲਾ ਤੋਲ-ਤੁਕਾਂਤ ਨਿਸਚਤ ਨਹੀ, ਕੇਵਲ
ਅੱਠ ਪਦਾਂ ਦ/ ਇਕ ਪ੍ਰਬੋਧ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਹੀ
ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਕਈ
ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਛੋਦਾਂ ਵਿਚ ਅਫ਼ਟਪਦੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ
ਹਨ, ਜਿਵੇਂ' ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਦੀ ਗਉੜੀ ਰਾਗ
ਦੀ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਢੌ੫ਈ ਛੋਦ ਵਿਚ ਹੈ, ਪਰ
ਮਾਰੂ ਰਾਗ ਦੀ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਛੋਦ ਵਿਚ ।
ਸੈ, ਅਸ਼ਟਪਦ) ਕਿਸੇ ਛੋਦ ਦਾ ਨਾਉ ਨਹੀ',
ਇਕ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਬੋਧ ਦਾ ਨਾਉ” ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਪਦੇ)

(ਅ-12) ਅਸ਼ਟ ੫ਵਾਹ :
ਪੁਰਾਣਾਂ ਤੇ ਸਿਮ੍ਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਠ

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਦੀਆਂ ਜੋ ਬੋੜੀਆਂ ਪਵਿਤ੍ਰ ਮੰਨੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਏ ਸਭ ਪਾਪ ਧੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ”
ਛੇ ਨਦੀਆਂ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹਨ ;-- ਸਰਸ੍ਰਤੀ,
ਸ਼ਤਦ੍ਵ (ਸਤਲੁਜ), ਵਿਪਾਸ਼ਾ _(ਬਿਆਂਸ),
ਏਰਾਵਤੀ _ (ਰਾਵੀ), _ਜੈਦ੍ਭਾਗਾ _(ਝਨਾਂ),

$। 5300੫ 13016 51101 1। ੬10੧੪

35

(ਅ-13) ਅਸ਼ਣ ਭੁਜੀ :

ਅੱਠਾਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਾਲੀ ਦੇਵੀ; ਅੱਠਾਂ ਬਾਹਵਾਂ
ਕਰਕੇ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਇਹ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ
ਗਈ । ਦੁਰਗਾ ਨੇ ਅੱਠਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ_ ਅੱਠ
ਵੱਖਰੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
: ਦੁਰਗਾ)

(ਅ-14) ਅਸ਼ਟਮੀ : _

ਚੋਦ੍ਮੇ ਦੇ ਚਾਨਣੇ ਅਤੇ_ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖ ਦੀ
ਅਠਵੀ” ਤਿਥ; ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਜਨਮ ਭਾਦਰੋਂ' ਦੇ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪਖ ਦੀ ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ
ਜਿਸ ਲਈ ਵੈਸ਼ਨੋ ਇਸ ਤਿਥ ਨੂੰ ਪਵਿਤ੍ਰ ਤੇ
_ਕਲਿਆਨੀ ਮੰਨ ਕੇ ਵਰਤ _ਰਖਦੇ ਹਨ ।

ਜਨਮ ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ_

ਜਨਮ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ
ਵਿਚ ਇਹਨੀ” ਦਿਨ] ਰਾਸ ਲੀਲਾ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ। (ਵੇਖੋ : ਜਨਮ ਅਸ਼ਟਮੀ)

_ (ਅ-15) ਅਸ਼ਟ ਮੂਰਤਿ :

ਸ਼ਿਵਜੀ ਦਾ ਇਕ ਉਪਨਾਮ; ਭਵਿਸ਼ ਪੁਰਾਣ

ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਦੀਆਂ_ ਅੱਠ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦਸੀਆਂ

ਗਈਆਂ ਹਨ : ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਜਲ, ਤੇਜ, ਵਾਯੂ,
ਆਕਾਸ਼, ਯਜਮਾਨ, ਸੋਮ ਤੇ ਸੂਰਯ । ਸ਼ੈਵ
ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚ ਪੰਜ ਮਹਾਂ ਤੜਵਾਂ ਤੋ ਬਣੇ
ਮਹਾਂਸਾਕਾਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ, ਸ਼ਿਵ ਦੀਆਂ ਹੇਠ
ਲਿਖੀਆਂ ਅੱਠ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਉੜਪੱਤੀ ਮੰਨ)
ਗਈ ਹੈ :-- ਸ਼ਿਵ, ਭੈਰਵ, ਸ੍ਰੀਕੈਠ, ਸਦਾਸ਼ਿਵ,

ਈਸ਼ਵਰ, ਰੁਦ , ਵਿਸ਼ਣੂ, ਬ੍ਰਹਮਾ । (ਵੇਖੋ : ਸ਼ਿਵ)

(ਅ-16) ਅਸ਼ਣ ਲੌਕ :
ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਕਾਸ਼ ਅਤੇ _ਪਾਤਾਲ
ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਅੱਠ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਲੋਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ

. ਵਿਚ ਦੇਵਤੇ, ਗੈਧਰਵ ਤੇ ਅਸੁਰ ਆਦਿ ਰਹਿੰਦੇ

ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਹ ਹਨ : --
ਬ੍ਹਮ ਲੋਕ, ਤੇ ਲੋਕ, ਚੌਦਰ ਲੋਕ,
ਇੰਦਰ ਲੌਕ, ਗੈਧਰਵ ਲੋਕ, ਰਾਖਸ਼ ਲੋਕ,

ਯੱਖ ਲੋਕ ਤੇ ਪਿਸਾਚ ਲੋਕ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ

ਸਮੁੱਚਾ ਨਾਂ ਅਸ਼ਟ ਲੋਕ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਲੋਕ)

(ਅ-17) ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਬੁਣਾਮ :

ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ --- ਪੈਰ, ਗੋਡੇ, ਹੱਥ,
ਛਾਤੀ, ਸਿਰ, ਬਾਣੀ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਅੰਤਹਕਰਣ
ਦੁਆਰਾ ਇਕ ਰਸ ਕੀਤਾ ਪ੍ਰਣਾਮ । ਗੁਰਮਤ
ਸੁਧਾਕਰ (ਪੰਨਾ 52) ਅਨਸਰ ਉਹ ਪ੍ਰਣਾਮ
ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋ ਪੈਰ, ਦੋ ਗੋਡੇ, ਦੋ ਹੱਥ, ਛਾਤੀ

ਅਤੇ ਮਸਤਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨੂੰ ਛੁਹਣ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ

ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ

ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਮ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਮਹਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ।
ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਚ
ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ _ਜਂਏ ਸਨ 1
ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਲੋਟ ਕੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦੇ
ਤੇ ਫਿਰ ਬਾਹਵਾਂ ਫੈਲ” ਕੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੇਵ
ਦੀ ਜੈਕਾਰ ਬੁਲਾਂਦੇ ਹੋਏ ਜਿਥੋਂ“ ਤਕ ਹੱਥ
ਪਹੁੰਚਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਉ'ਦੇ । ਵਿਰ ਉਹ ਆਪਣੇ

ਪੈਰਾਂ ਉਤੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨਿਸ਼ਾਨ ਤਕ ਤੁਰਦੇ
ਹੋਏ ਪਹੁੰਚਦੇ । ਉਸ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਤੇ ਖਲੋ ਕੇ
ਫਿਰ 'ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲੋਟ ਜਾਂਦੇ ।
ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਯਾੜ੍ਹਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਸੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਪ੍ਰਣਾਮ
ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ । ਅੱਜ _ਵੀ ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੇ ਕਈ
ਬ਼ੁਰਧਾਲ੍ਹ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦੇਂ
ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਤੋਂ ਹਨੂੰਮਾਨ, ਦੇ ਮੰਦਰ ਤਕ

ਜਾਂਦੇ ਵੇਖੋ ਗਏ ਹਨ । ਨੰਨਾਂ ਦੇਵੀ ਦੀ ਯਾੜ੍ਹਾ

ਵੇਲੇ ਦੇਵੀ ਦੇ ਕਈ ਉਪਾਸ਼ਕ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਪ੍ਰਣਾਮ
ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਵੀ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ।

(%-18) ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ :

ਅੱਠਾਂ ਅੰਗਾਂ ਵਾਲਾ ਯੋਗ; ਪਤੌਜਲੀ ਰਿਸ਼ੀ
ਅਨੁਸਾਰ ਚਿੱਤ ਤੇ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਨਿਰੋਧ ਦੇ ਅੱਠ
ਅੰਗ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਮੂਹਿਕ ਨਾਂ ਅਸ਼ਟਾਂਗ
ਯੋਗ ਹੈ । ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਪਹਿਲੇ
ਪੰਜ ਅੰਗਾਂ (ਯਮ, ਨਿਯਮ, ਆਸਨ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ
ਤੇ ਪ੍ਰਤਯਾਹਾਰ) ਨੂੰ 'ਬਹਿਰੈਗ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਬਾਕੀ ਤਿੰਨਾਂ ਅੰਗਾਂ (ਧਾਰਣਾ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ
ਸਮਾਧੀ) ਨੂੰ 'ਅੰਤਰੈਗ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(1) ਯਮ : ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸੋਜਮ ਹੈ ਜੋ
ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,< - ਅਹਿੰਸਾ,
ਸੱਚ, ਸੁੱਚਾ=ਵਿਹਾਰ, ਬ੍ਰਹਮਚਰਜ ਤੇ -ਅਪਰਗ੍ਰਹ ।

'ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਆਚਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਲਈ

ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

(2) ਨਿਯਮ : ਇਹ ਵੀ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ
ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਪਵਿਤ੍ਰਤਾ, ਸੰਤੋਖ, ਤਪ,
ਜਪ (ਸ੍ਹਾਧਿਆਇ) ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਪ੍ਰਾਣੀਧਾਨ
ਆਉਦੇ ਹਨ । ਰ੍

_(3) ਆਸਨ : ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾਧਨਾ ਦੁਆਰਾ
ਸਥਿਰ ਰਖਣ ਲਈ ਬੈਠਣ ਦੀ _ ਵਿਧੀ ।
ਆਸਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਚੌਰਾਸੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ ।
(ਵਧ: ਆਸਨ)

(4) ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ : ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਸਾਧਨਾਂ _
ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਹ ਦੀ ਗਤੀ ਉਤੇ ਕਾਬੂ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਹ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਅੰਦਰ
ਖਿਚਣਾ, ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਾਹਰ ਕਢਣ ਦੀ
ਪ੍ਰ੍ਰਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਵਿਚ

੧310111£10ਗ9%011816011

ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ

-ਸਥਿਰਤਾ ਆਉ'ਦੀ ਹੈ ।

___ (5) ਪ੍ਰਤਯਾਹਾਰ : ਇੰਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ-
ਮੂਖੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋ ਵਰਜ ਕੇ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਕਰਨਾ
ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰਖਣਾ ਪ੍ਰਤਯਾਹਾਰ ਹੈ ।
ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਬਿਰਤੀ ਕਾਬੂ ਵਿਚ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਗੁਰਬਾਣ) ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਆਤਮ=
ਚੀਨਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰ੍

(6) ਧਾਰਣਾ : ਮਨ ਡੇ ਥਿਰਤੀ ਨੂੰ
ਇਕਾਗਰ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਵਸਤੂ ਵਿਚ
ਲੀਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਧਾਰਣਾ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇ”
ਨੱਕ ਦੀ ਤੁਰੀ ਜਾਂ ਇਸ਼ਟ ਦੇਵ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਉਤੇ
ਚਿੱਤ ਇਕਾਗਰ ਕਰਨਾਂ ।

(7) ਧਿਆਨ : ਜਦੋ" ਬਿਰਤੀ ਕਿਸੇ ਵ ਵਸਤੂ
ਵਿਚ ਇਕਾਗਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਕਿਸੇ ਹੌਰ
ਪਾਸੇ ਵਲ ਨਾ ਖਿੰਡੇ । ਇਸ ਇਕਾਗਰ ਅਵਸਥਾ
ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।. ਧਾਰਣਾ ਤੇ ਧਿਆਨ
ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਣਾ
'ਸਮੇ' ਬਿਰਤ। ਵਿਚ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੈਕਲਪ ਵੀ ਉਦੈ
ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਇਕਾਗਰਤਾ
ਚਰਮ ਸੀਮਾਂ ਉਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

(8) ਸਮਾਧੀ : ਧਿਆਨ ਦੀ ਸਹਜ
ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਮਾਧੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ
ਬਿਰਤੀ ਧੇਯ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬੁਧ ਧਰਮ ਵਿਚੋਂ ਅਸ਼ਟਾਂਗ ਯੋਗ ਦੇ ਸਮਾਨ.
ਹੀ ਅੱਠਾਂ ਅੰਗਾਂ ਵਾਲਾ ਅਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੈ ।

(ਅ-19) ਅਸ਼ਟਾਵਕੂ :

ਕਹੋਡ ਬ੍ਰਹਮਣ ਦਾ ਪੁਤ੍ਰ ਜੋ
ਕੰਨਿਆਂ ਸੁਜਾਤਾ ਦੇ ਉਦਰ ਡੌੱ ਰਿ
ਇਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਅੱਠਾਂ ਖਾਵਾਂ ਤੋ ਵਿੰਗਾ ਟੇਢਾ
ਸੀ । ਮਹਾਂਭ'ਰਤ ਅਨ੍ਸਾਰ ਜਦੋ” ਅਸ਼ਟਾਵਕੂ
ਗਰਭ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਪਿਤਾ ਕਹੋਡ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਧ ਵੇਦ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਨ ਕਰ ਕੇ
ਟੋਕ ਦਿਤਾ । ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ
'ਇਸ ਨੂੰ ਵਿੰਗੇ ਟੇਢੇ ਅੰਗ ਗ੍ਰਂਹਣ ਕਰਨ ਦਾ
ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ । ਫਲਸਰੂਪ ਜਦੋ” ਇਹ ਜੰਮਿਆ
ਤਾਂ ਇਹਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੱਠ ਅੰਗ ਵਿੰਗੇ ਸਨ
ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਸ਼ਟ'ਵਕ੍ਹ ਪੈ ਗਿਆਂ।
ਇਕ ਹੋਰ ਕਥ ਅਨੁਜਾਰ ਗਰਭ ਵਿਚੋ” ਹੀ
ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਨੂੰ, ਮਾਂ ਵਲੋ” ਅਣਗਹਿਲੀ,
ਵਿਖਾਣ ਕਰ ਕੇ ਲਾਅਨਤਾਂ ਪਾਈਆਂ । ਪਿਉ ਨੇ
ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿੰਗਾ ਟੇਢਾ ਸਰੀਰ
ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦੇ ਦਿਤਾ ।

ਬ੍ਰਹਮ ਵੈਵਰਤ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸ਼ਟ'ਵਕ੍ਹ
।ਖ਼ੂਲ ਵਿਚ ਅਸਿਤ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇਵਲ ਦਾਂ

$।1 5300੫ 130 5101 ]। ੬01੧੪

ਲੁਕ ਦੀ

36

ਰੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸੀ ।
ਗ਼ਧਮਾਦਨ ਪਰਬਤ ਉਤੇ ਤਪ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ

ਕਿ_ ਰੋਭਾਂ ਅਪੱਛਰਾ ਉਧਰੋਂ” ਦੀ ਲੰਘਦੀ ਰਿਸ਼ੀ .

ਦਾ ਰੂਪ ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਮਾੜ੍ਰ ਹੋ ਗਈ । ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ
ਰੈਭਾਂ ` ਦੀ ਕਾਮ ਲੋਚਾ ਪੂਰੀ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਅਪਮਾਨਤ
ਰੋਭਾ ਨੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ
ਸੁੰਦਰ ਸਰੀਰ ਅੱਠਾਂ ਬਾਵਾਂ ਤੋ ਵਿੰਗਾ ਟੋਢਾ ਤੇ
ਰਗ ਹੋ ਜਾਏ। ਵਿੰਗੇ ਟੇਢੇ ਸਰੀਰ ਸਦਕਾ
ਵਲ ਦਾ ਨਾਂ ਅਸ਼ਟਾਵਕ੍ਹ ਪੈ ਗਿਆਂ । (ਵੇਖੋ :

ਲਤ

ਅਸ਼ਟਾਵਕ੍ਰ ਬੜਾ ਹੀ_ਸੂਝਵਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਸਕ੍ਰਾਂ
,ਦਾ ਗਿਆਤਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਰਾਜਾ ਜਨਕ ਦੇ
ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਅਇਆਂ ਜਿਹੜਾ
ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਉਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ
ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਸ਼ਖ਼ਸ ਹਾਰ ਜਾਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਦੀ ਵਿਚ

ਰੋਹੜ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ । ਅਸ਼ਟਾਵਕ੍ਹ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕਰੌਡ
ਨੂੰ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਹਾਰ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਨਦੀ ਵਿਚ
ਡ੍ਥੋ ਦਿਤਾ ਗਿਆ । ਅਸ਼ਟਾਵਕ੍ਹ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ
ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਲ
ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਜਿਤ
ਕੀਤਾ । ਅਸ਼ਟਾਵਕ੍ਹ ਨੇ ਜਦੋ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਨਦੀ
ਵਿਚ ਡੁਬੋਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਹ
ਕਹਿ ਕੇ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਵਰੂਣ
ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਆਦੇਸ਼
ਉਤੇ ਹੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨਾਲ ਸੋਬਾਦ ਕਰ ਕੇ ਹਾਰ
ਜਾਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਡੁਬਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਅਸ਼ਟਾਵਕ੍ਹ ਨੇ ਮਗਰੋ' ਆਪਣੀ ਦੌਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ
ਕਹੋਡ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਵਿਚੋ”. ਜਿਊ'ਦਾ ਬਾਹਰ ਕਢ
ਲਿਆਂਦਾ ।

ਕਰੋਡ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਉਤੇ ਅਸ਼ਟਾਵਕੂ ਨੇ
ਸਮੰਗਾ ਨਦੀ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ । ਸਿਟੇ ਵਜੋ
ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਨਵੇ” ਨਰੋਏ ਹੋ ਗਏ ।

(ਅ-20) ਅਸਤੁਰ :

ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੰਤਰਾਂ ਨਲ. ਸਾਧੇ ਹੋਏ
ਉਹ ਸ਼ਸਤਰ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਚਲਾਏ
ਜਾਣ । ਅਸਤ੍ਰ ਵੈਰੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਉਦੋ' ਤਕ

'ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਤਕ ਉਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ

ਨਹੀ' ਕਰ ਲੈਦਾ । ਅਸਤ੍ਰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀਆਂ
ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤ। ਤੇ ਸਮਰੱਥਾ
ਵੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸੀ । ਅਸਤ੍ਹਾਂ ਤੋ ਬਹ/ਓ ਲਈ,
ਵੈਰੀ ਵਲੋ" ਛਡੇ ਗਏ ਅਸਤ ਤੋ“ ਵਧੇਰੇ ਬਲਵਾਨ
ਅਸਤ੍੍‌ ਚਲਾਣ ਦੀ ਲੌੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਜੇ ਵੈਰੀ
ਅਗਨ-ਅਮਤ੍ਰ ਛਡੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਾਰੂ ਅਸਰ ਤੋ”
ਬਚਣ ਵਾਸਤੇ ਅੰਗੋ' ਯੋਧੇ ਲਈ ਮੈਘ ਜਾਂ ਵਰੁਣ
ਅਜਤ੍ਰ ਛੱਡਣ ਲ'ਜ਼ਖ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। 'ਸਰਬ ਲੋਹ

ਇਕ ਵਾਰ ਦੋਵਲ

ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਜਤ੍ਰਾਂ ਦ' ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ
ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-21) ਅਸਤਾਚਲ :

ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨ੍ਸਾਰ ਪੱਛਮ _ ਵਲ ਇਕ
ਪਹਾੜ ਜਿਸ ਦੇ ਉਹਲੇ ਸੂਰਜ _ਛੁਪਦਾ
ਹੈ ।

(ਅ-22) ਅਸਤੀ :

ਜਰ'ਸੈਧ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੜਕੀ ਜੋ ਕੋਸ ਦੀ
ਪਤਨੀ ਸੀ । ਅਸਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ
ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੌਵੇ' ਕੋਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀਆਂ ਗਈਆਂ
ਸਨ । (ਵੇਖੋ : ਕੇਸ)

(ਅ-23) ਅਸਤੀਕ :
ਬਾਸ਼ਕ ਨਾਗ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਗੁਗੇ ਦੇ ਕਥਾ-ਚਕਰ ਵਿਚ _ਆਉ'ਦਾ ਹੈ ।

_ਗਰਭ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਗ੍ਗੇ ਦੀ ਮਾਂ ਬਾਚਲ,

ਗੱਡੇ ਉਤੇ ਬੈਠ ਕੈ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਸਰਸਾ ਜਾਂ
ਰਹੀ ਸੀ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਜਦੋ ਗੱਡਾ ਬ'ਸ਼ਕ ਨ'ਗ
ਦੀ ਖੁਡ ਦੇ ਕੋਲੋ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਬਾਸ਼ਕ ਨਾਗ
ਨੇ ਸਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਗੂਗ' ਵੱਡਾ
ਹੋ ਕੇ ਨਾਗ ਜਾਤੀ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ੍ਹੇਗਾ ਅਤੇ
ਸੱਪਾਂ ਦਾ ਬੀਜ ਨਾਸ਼ ਕਰੇਗਾ ! ਸੋ ਬਾਸ਼ਕ ਨਾਗ

ਨੇ ਆਪਣ) ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਸਲ'ਹ ਕਰ ਕੇ ਬਾਚਲ
ਨੂੰ ਡੋਗਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ ਅਸਤੀਜ ਨੂੰ

ਭੇਜਿਆ, ਪਰ ਜਿਵੇ ਹੀ ਅਸਤੀਕ ਨੇ ਡੋਗ
ਮਾਰਨ ਲਈ ਸਿਰ ਚੁਕਿਆ, ਬਾਚਲ ਨੇ ਮ੍ਕੇ
ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਧਕ ਦਿਤਾ। ਪਰ
ਅਸਤੀਤ ਗੱਡੇ ਦੇ ਇਕ ਬਲਦ ਨੂੰ ਡੌਗੜ ਵਿਚ

ਫਲ ਹੋਗਿਆ। ਫਲਸਰੂਪ ਗੱਤ' ਉਥੋ ਹੀ
ਰੁਕ ਗਿਆ । ਬਾਚਲ ਗੱਡ ਵਿਚ ਹੀ ਮੂਧੀ ਪੈ
ਰਹੀ । ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਗੁਗੇ ਨੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ ਬਾਚਲ
ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮੋਏ ਹੋਏ ਬਲਦ ਦੇ ਸਿੰਝ
ਨਾਲ ਧ`ਗ' ਬੈਨ੍ਹੇ । ਬਾਚਲ ਨੇ ਊਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ,
ਬਲਦ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਗਿਆਂ 1

(ਅ-24) ਅਸਤੋਤ੍ਰ :
ਕਾਵਿ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ । (ਵੇਖੋ :

ਸਤੋਤ੍ )

(ਅ-25) ਅਸਬਲ :

ਕਿਸੇ ਜੋਗੀ, ਬੈਰੇਗੀ ਜਾਂ ਸਾਧ ਆ ਦਾ!
ਠਿਕਾਣਾ ਜਾਂ ਮੰਦਤ । ਕਰਨਾਲ ਵਿਚ ਬੈਰ'ਗੀਆਂ
ਦਾ ਇਕ ਮੰਦਰ '%:੩ਲ ਬੰਣਾਗ!ਆਂ” ਤੇ ਜਿਬ
ਕ:ਵ>ੰੱ' ਲੇ ॥ਹਨ ਜਨਮ ਅਸਟਮੀ ਵੇ” ₹ ਦਿਲ

੧ 311011510੧0।3੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਸਥਲ ਪੰਜ ਸੌ
ਸਾਲ ਤੋ ਵੀ ਵਧ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ । (ਗਲਾਸਰੀ,
1,285) ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੇ ਰਾਧਾ ਦੀਆਂ
ਪਿੱਤਲ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੀ ਤਾਂਬੇ ਦੀ
“ਮੂਰਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਪੱਥਰ ਦ/ ਸਲਿਗਰ'ਮ ਹੈ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਨੂੰਮਨ ਦੀ ਇਕ ਮਿੱਟੀ ਦੀ
ਮੂਰਤੀ ਕੋਧ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਵਿਥੇ ਹਰ
ਰੋਜ਼ ਸੋਝ ਵੇਲੋ ਨੇਮ ਨਾਲ ਪਾਵਨ ਜੋਤ ਜਗ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬੇਰਾਗੀਆਂ ਦਾ _ਇਕ ਹੋਰ 'ਅਸਥਲ'
ਪਾਨੀਪਤ ਵਿਚ ਤਿਰਖੂ ਤੀਰਥ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ । ਇਸ
ਅਸਥਲ ਦੀ ਨੀ/'ਹ ਬੈਰਾਗੀ ਸੋਹਲ੍ਹਰਾਮ ਨੇ ਰਖੀ
ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ।
(ਗਲਾਸਰੀ, 1,283) ਇਸ _ਅਸਥਲ ਵਿਚ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਰਾਂਧਾ ਤੇ ਬਾਲਾ ਦਿਓ ਦੀਆਂ ਪੱਥਰ
ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ
ਹੇਠਾਂ, ਰਾਧਾ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਇਕ ਗਿਠ
ਲੰਮੀਆਂ, ਪਿੱਤਲ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ 1
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਚਾਰ ਬਾਲਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ
ਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੁਪਾਲ ਜੀ ਦੀਆਂ
ਛੇ ਪਿੱਤਲ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਆਸਨ ਦੀ ਮੁਦਰਾ
ਵਿਚ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਸਾਲਿਗਰਾਮ ਦੀਆਂ _ਪੱਥਰ-ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ ।
ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੂਧ ਜਾਂ
ਮਠਿਆਈ ਦਾ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਚਾੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
-ਸੈਧਿਆ ਨੂੰ ਜੋਤ ਜਗਾਂਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਵੇਰੇ ਸ਼ਾਮ
ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ _ਨਿਤ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ੧

(ਅ-26) ਅਸਥਾਈ :

ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਅਸਥਾਈ
ਤੇ ਅੰਤਰੇ ਦਾ ਬੜ' ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਅਸਥਾਈ ਉਹ
ਪੰਗਤੀ ਜਾਂ ਤੁਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਗੀਤ ਵਿਚ ਬਾਰ ਬਾਰ
ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗੀਤ ਦਾ ਮੂਲ ਭਵ
ਇਸੇ ਤੁਕ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ
ਪੰਜ'ਬੀ ਲੌਕ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥਾਈਆਂ ਬੜੀਆਂ
ਹੀ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲ ਤੋ“ ਚਲੀਆਂ
ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਗੀਤਾਂ
ਦੀਆਂ ਅਸਥਾਈਆਂ ਦੀਰਘ ਕਾਲ ਤਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ
ਮੂੰਹ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਅੰਤਰਿਆਂ
ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਯੂਗ
ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਤਰੇ ਵਧਾ ਘਟਾ ਲਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ, ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਅਨੋਂਕਾਂ
ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥਾਈਆਂ ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ
ਹਨ, ਪਰ ਅੰਤਰੇ ਨਹੀ" । ਅੰਤਰੇ ਨਵੇ' ਰਚੇ
ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਹੇਠਾਂ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਦਾ ਇਕ ਬਦ

37

ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :---

ਰਸੀਆ ਨਿੰਬੂ ਲਿਆ ਦੇ ਵੇ,

ਮੋਰੀ ਉਠੀ ਕਲੋਜੇ ਪੀੜ ।

ਨਾਂ ਇਹ ਨਿੰਬੂਆ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ, ੧
ਨਾ ਨਿੰਬੂਆ ਕਸ਼ਮੀਰ। __

ਸ਼ਾਵਾਜ਼ੇ ਮੇਰੇ ਮਾਹੀ ਦੇ,

ਜਿਸ ਨਿੰਬੂ ਲਿਆਂਦਾ ਚੀਰ ।

ਪਹਿਲੀਆਂ ਦੋ ਸਤਰਾਂ ਅਸਥ!'ਈ ਦੀਆਂ
ਹਨ ਅਤੇ ਅਗਲੀਆਂ ਚਾਰ ਅੰਤਰੇ ਦੀਆਂ ।
ਇਸ ਗੀਤ ਵਿਚ ਸੈਭਾਵਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੌਰ ਨਵੇ'
ਅੰਤਰੇ ਰਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ
ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਿਤ੍ਰ ਦੇ
ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ' ਜਾ. ਸਕਦੀਆਂ
ਹਨ ।ਅੰਤਰੇ ਲੱਸੀ ਦੇ ਵਧਾਣ . ਵਾਂਗ ਇੱਛਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਵਧਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਸਥਾਈ
ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਹਨ,
ਲਗਪਗ ਅਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਸਥਾਈ ਵਿਚ ਹੀ
ਕਿਸੇ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਦੀ ਮੂਲ ਆਤਮਾ ਹੀ ਪਈ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਛੋਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ'
ਦੇ ਟਪਿਆਂ ਵਿਚ 'ਛੋਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ'
ਅਸਥਾਈ ਹੈ । ਸੈਮੀ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ 'ਸੇਮੀ ਮੇਰੀ
ਵਣ' ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਵੀ
ਦੇ ਗੀੜਾਂ ਵਿਚ 'ਵਗਦੀ ਏ ਰਾਵੀ ਮਾਹੀ ਵੇ' ਦੀ
ਅਸਥਾਈ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ

ਬਹੁਤੀਆਂ ਅਸਥਾਈਆਂ ਬੜੀਆਂ ਭਾਵਪੂਰਤ ਤੇ

ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਇਕਸੂਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ _ਦੀ _ਕੋਈ ਧੜਕਣ,
ਉਮੰਗ ਜਾਂ ਪੀੜਾ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

- (ਅ-27) ਅਸਥੀਆਂ :

ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀਆਂ ਦਾਹ-ਸੈਸਕਾਰ ਮਗਰੋ'
ਬਚੀਆਂ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ
ਆਦਰ ਬੋਧਿਕ ਪਦ 'ਫੁੱਲ' ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਦਾਹ-ਸੈਸਕਾਰ ਤੋ ਤੀਜੇ[ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਫੁੱਲਾਂ
ਨੂੰ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਰੀਤ ਨਾਲ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੈ,
ਰਾਖ਼ ਨੂੰ ਕਿਜੇ ਨਦੀ ਨਾਲੋਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਹਰਦੁਆਰ
ਪੋਹੋਏ ਵਿਚ ਗੈਗਾ ਦੀ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਈ
ਹਿੰਦੂ ਅਸਥੀਆਂ ਦੀ ਰਾਖ਼ ਹਰਦੁਆਰ ਰਿਖ਼ੀ ਕੇਸ਼
ਵਿਚ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਲਛਮਨ ਝੂਲੇ ਵਿਚ ਅਰਪਿਤ
ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਢੌਗ' ਸੇਕਲਪ ਮੰਨਿਆ
ਗਿਆ ਹੈ। ਲੌਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲਛਮਣ ਝੂਲੇ
ਦਾ ਧਾਮ ਸਵਰਗ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜੇ ਹੈ ਤੇ ਉਥੇ

ਅਸਥੀਆਂ ਅਰਪਣ ਕਰਨ ਨਾਲ .ਸਵਰਗ ਤੋਂ
$।1 5300੫ 13016 51101 1। ੬101੧

.ਔਸ਼

ਨਰਕ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਜੋ ਅੱਗ ਦੀ ਨਦੀ ਵਗਦੀ ਹੈ,
ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪਾਰ ਕਰ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ 'ਫੁੱਲ' ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਵਿਚ
ਕੀਰਤਪੁਰ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਸਿੱਖ ਹਰਦੁਆਂਰ ਗੈਗ ਨਦੀ
ਵਿਚ ਵੀ 'ਫੁੱਲ' ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ 1 (ਵੇਖੋ :
ਫੁੱਲ)

(ਅ-28) ਅਸਥੀ ਸੋਚਿਆ :
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਮ੍ਰਿਤਕ ਨਾਲ ਸੋਏ£ਹਤ ਇਕ
ਰੀਤ, ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋ' ਤੀਜੇ ਜਾਂ ਚੌਥੇ
ਦਿਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਨ ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਦੇ ਫੁੱਲ ਤੇ ਭਸਮ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦਰਿਆ
ਅਥਵਾ ਨਦੀ ਨਾਲੋਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ। ਇਸ ਰੀਤ ਨੂੰ “ਚੌਥ” ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਵੇਖੋ : ਚੌਥੇ) ਇਸ ਦਿਨ ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਮਿਤ
ਸਰਾਧ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ “ਚਤਰਥੀ
ਸਰਾਧ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(੪੨29) ਅੰਸ਼ :

ਅੰਸ਼ ਮੂਲ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਿੱਸਾ
ਹੈ। ਟੂ ਟੂਣਾ-ਚਿੰਤਨ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਸ਼ `ਵਿਚ ਮੂਲ

ਵਿਅਕਤੀ (ਅੰਸ਼ੀ) ਬੀਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਇਆ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨਾਲੋ ਵੱਖ ਹੋਏ
ਕਿਸੇ ਅੰਗ, ਵਾਲ, ਨਹ ਆਦਿ ਵਿਚ ਮੂਲ
ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ । ਇਸੇ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਕਪੜਾ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ
ਹੈ, ਉਸ ਕਪੜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਟੁਕੜੇ ਵਿਚ ਉਹ
ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ _ ਹੈ । ਇਥੋ”
ਤਕ ਕਿ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਵਿਚ, ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਛੁਹੇ
ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ, ਵਿਅਕਤੀ
ਅੰਸ਼ ਮਾਤਰ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਟੂਣਾ-“£ੰਤਨ ਅਨ੍ਸਾਰ ਇਸ ਅੰਸ਼ ਦਾ
ਬੜਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਮੰਤਰਾਂ ਤੇ ਟੂਣਿਆਂ ਦੁਆਰਾ
ਇਸ ਅੰਜ਼ ਤੋ ਮੂਲ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਸਹਿਜੇ ਹੀ
ਯ'ਤ੍ਰਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਅਥਵਾ ਕਿਸੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਵਾਲ, ਨਹੁੰ, ਕਪੜੇ ਦਾ ਕੋਈ ਟੁਕੜ/,
ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਧੂੜ, ਜੂਠਾ ਭੋਜਨ ਆਦਿ ਵਸਤੂਆਂ
ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਪੂਜ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਅੰਜ਼ ਤੋਂ ਅੰਸ਼ੀ) ਇਸੇ ਭੈ ਕਾਰਨ ਕਈ ਲੌਕ
ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ਼ ਤੇ ਨਹੁੰ ਆਦਿ ਕਟ ਕੇ
ਗਲੀ ਵਿਚ ਨਹੀ" ਸੂਟਦੇ । ਨੁਵੇ' ਜੈਮੇ' ਬੱਚੇ ਦੀ
ਔਲ ਕਿੱਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਛੁਪਾ ਕੇ ਦੱਥ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਔਲ) ਜਦੋਂ” ਬੱਚ

੧ 3110115।0੧0੧3੮0।।

ਅਜ਼

ਢਿੱਲਾ ਮੱਠਾ ਰਹਿੰਦਾਂ ਹੈ ਤਾਂ ਜਿਥੇ ਔਲ `ਦੱਥੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਥਾਂ ਦੀਵਾ_ਬਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜੀਵਨ ਕਣੀ_ ਮੁੜ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਲਾਗਵੇਂ”
ਟੂਣੇ (€੦॥620੦੦$ ੧੧੦2੦) ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ
ਹੈ। (ਵੇਖੋ : ਲਾਗਵਾਂ ਟੂਣਾ)

ਚਰਨ ਧੂੜੀ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਲਗਾਣ ਦਾ
ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਉਤੇ _ਆਧਾਰਤ ਹੈ

ਕਿ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਵਿਚ ਮੂਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ.

ਅੰਸ਼ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ। ਜਦੋ” `ਅਸੀ' ਕਿਸੇ 'ਗੁਰੂ
'ਪੀਰ ਤੇ ਸਾਧ ਸੈਤ ਦੀ ਚਰਨ ਧੂੜ ਮੱਥੇ ਉਤੇ

ਲਗਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੈਵੀ ਗੁਣਾਂ `ਦਾ ਕ੍ਝ
ਅਜ਼ ਜੋ ਪੈਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਕਲ ਕੇ ਚਰਨ ਧੂੜ
ਦਾ ਅੰਗ _ਬਣ` ਚੂਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਗਿਆਸੂ
ਵਿਚ ਮੱਥੇ _ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ
ਜਿਸ ਤੋ ਉਸ ਵਿਚ ਦੈਵੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅੰਕੁਰ

ਫੁਟਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਚਰਨ ਧੂੜ) ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਜਦੋ' ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਸੀਤ-
ਪ੍ਸ਼ਾਦਿ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਲਗਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ
ਦੈਵੀ ਗੁਣ ਜੰ ਪ੍ਰਰਾਦ ਨੂੰ ਛੁਹਣ ਦੁਆਰਾ ਉਸ
ਵਿਚ ਰਚ ਗਏ ਸਨ, ਖਾਣ ਵਾਲੋਂ ਦੇ ਅੰਦਰ
ਸਦਾਚਾਰਕ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਭਾਵਨਾ ਜਾਗ੍ਰਿਤ
ਕਰਦੇ ਹਨ ।

.- ਅਵਤਾਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਅੰਸ਼

ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੈਪੂਰਨ ਅੰਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਕਲਾਂ .

ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਸਭ ਅਵਤਾਰ
ਅੰਜ਼ਾ ਅਵਤਾਰ- ਅਖਵ'ਉੱਦੇ ਹਨ ਕਿਉ' ਜੋ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਹੀ ਅੰਸ਼ ਵਿਦਮਾਨ
ਸ਼ੀ । ਪਰ ਇਹ ਅੱਜ਼ ਸਭਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕਸਾਰ
ਰ੍ਪ ਵਿਚ ਨਹੀ' ਸੀ । (ਵੇਖੋ : ਅੰਜ਼ਾ ਅਵਤਾਰ)
ਇਹੋ ਅੰਜ਼-ਸੈਕਲਪ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਜੋਤ-ਅੰਸ਼
ਦੇ ਸੈਕਲਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਅਤੇ
ਸਭ ਗੁਰੂ-ਵਿਅਕਤੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਦੀ ਜੋਤ
ਦਾ ਅੰਸ਼ ਮੰਨੇ ਗਏ । (ਵੇਖੋ : ਜੋਤ-ਅੰਸ਼) __

(ਅ-30) ਅੰਸ਼ ਤੋ ਅੰਸ਼ੀ :
ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨ੍ਸਾਰ ਮੰਤਾਂ ਅਤੇ
ਟਣਿਆਂ ਦੁਆਰਾ . ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਤੋ”

ਮੂਲ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਵਿਚ '

ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ `ਸ਼ਰੀਰ ਦੇ
ਅੰਜ਼ - ਵਾਲ, ਨਹੁੰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕਟਣ ਮਗਰੋ ਗਲੀ
ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੁਟਦੇ । ਅੰਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਅੰਜ਼ੀ ਦਾ

ਭਲਾਂ.ਵੀ ਕੀਤਾ ਜ' ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ
ਫੀ ਪਹੁੰਚੰਦਆ ਜਾ ਸਕਦ' ਹੈ । ਕਈ ਸਾਧੂ ਸੇਤ
ਰੋਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਪੜੇ ਉਤੇ ਮੰਤ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ

$।] 5੧000 1801 511011]। ੬0੧

98

ਅਰੋਗ ਕਰ ਦੇਦੇ ਹਨ । ਟਰਣੇਹਾਰੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ
ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਨਹੁੰ, ਵਾਲ, ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ
ਕਪੜੇ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਤਰ ਲੈ ਕੈ ਉਸ ਉਤੇ ਟੂਣਾ
ਕਰ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਣ ਦਾ
ਯਤਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਤਿਸੇ ਲਈ ਵਹਿਮੀ
ਤੀਵੀਆਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪੋਤੜੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ
ਦੇ ਹੱਥ ਨਹੀ' ਆਊਣ ਢੇ'ਦੀਆਂ ।
ਲੌਕ=ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਲ ਧੁਖਾਣ ਨਾਲ
ਤੇ ਮੁੰਦਰੀ ਜਾਂ ਦੀਵੇ ਦੇ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਦਿਉਂ ਦੇ
ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਦੀ ਕਥਾਨਿਕ ਰੂੜ੍ਹੀ ਅੰਸ਼ ਤੋ” ਅੰਜ਼ੀ

_ਡਕ ਦੇ ਸੈਕਲਪ ਉਪਰ ਹੀ ਆਧਾਰਤ ਹੈ।

ਅੰਜ਼ ਤੋਂ ਅੰਸ਼ੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ
ਥੰਮ ਹੈ।ਜੀਵ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਨਿਰੈਕਾਰ ਦੀ
ਜੋਤ ਅੰਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ । (ਜਰਬ ਜੋਤਿ
ਮਹਿ ਜਾ ਕੀ ਜੋਤਿ -- ਸੁਖਮਨੀ) ਜੀਵ ਇਸੇ

ਜੋਤਿ ਨੂੰ ਸਾਧਨਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਜ੍ਰਲਤ ਕਰ ਕੇ ਇਸ

ਜੋਤ-ਅੰਸ਼ ਤੋਂ ਮੂਲ-ਤੱਤ ਅਥਵਾ ਨਿਰੈਕਾਰ ਅੰਸ਼
ਤਕ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪਹੂਚਣੰ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ
ਸਕਦਾ ਹੈ । -

'(ਅ-31) ਅੰਸ਼ ਦਾਨ :
ਲੌਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ” ਕੋਈ ਮਹਾਂਪੁਰਖ
ਅਥਵਾ_ਸੋਤ ਕਿਸੇ ਅਨੁਯਾਈ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉਤੇ
ਹੱਥ ਫੇਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੀਤ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ
ਮੂੰਹ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ
ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਦੈਵੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਉਸ
ਅਨੁਯਾਈ ਵਿਚ ਰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਸਾਂ ਵਿਚ,
,ਬਾਣੀ ਦੇ ਮਾ/ਧਅਮ ਦੁਆਰਾ ਅੰਸ਼ _ਦਾਨ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਅੰਸ਼)

(ਅ-32) ਅੰਸ਼ੁਮਾਨ :

ਰਾਜੇ ਸਗਰ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਅਤੇ ਅਸਮੰਜਜ ਦਾ
ਪੁੱਤਰ ਜੋ ਥੜਾ ਪ੍ਰਾਕ੍ਹਮੀ ਯੋਧਾ ਸੀ । ਪੁਰਾਣਾਂ
ਅਨੁਸ-ਰ ਰਾਜੇ ਸਗਰ ਦਾ ਅਸ੍ਰਮੇਧ ਯੱਗ ਦਾ

ਘੋੜਾ ਜਦੋ“ ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਨੇ ਚੁਰਾ ਕੇ. ਕਪਿਲ

ਮੁਨੀ ਦੇ ਕਿੱਲੇ ਉਤੇ ਬੈਨ੍ਹ ਦਿਤ' ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਅੰਸੁਮਾਨ ਨੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸਾਹਸ ਦੁਆਰਾ
ਵਾਪਿਸ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ । ਘੋੜੇ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ
ਗਏ ਰਾਜਾ ਸਗਰ ਦੇ ਸੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਪੁੱਤਰ
ਕਪਿਲ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਕ੍ੋਧ-ਅਗਨ ਨਾਲ ਭਸਮ ਹੋ
ਗਏ ਸਨ । ਅੰਸ਼ੁਮਾਨ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਢ੍ੰਡਣ ਲਈ
ਪਾਂਤਾਲ ਵਿਚ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਉਹ ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ ਢੇ
ਕਿੱਲੋ ਨਾਲ ਬੈਨ੍ਹਿਆ- ਹੋਇਆ ਮਿਲਿਆ ।
ਅੰਸ਼ੁਮਾਨ ਨੇ ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਪਰਸਨ ਕਰ ਕੇ
ਘੜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਯੱਗ ਨੂੰ

ਸਪੂਰਨ ਕਰਵਾਇਆ ।

ਪੋਜਾਬੀਕਧਾਾਰਾ/ਵਿਜਵਰੀਲ

(ਅ-33) ਅੰਸ਼ਾ-ਅਵਤਾਰ

ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸ ਦੇਵਤੇ ਦੀਆਂ
ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਅੰਜ਼ਾਂ (ਕਲਾਂ), ਹਨ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਜੋ
ਅਵਤਾਰ ਸੋਸਾਰ ਵਿਚ ਅਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ” ਕਿਸੇ
ਕੌਲ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਘਟ ਕਲਾ/ਅੰਸ
ਸਨ। ਰਾਮ ਚੈਦਰ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਚੌਦਾਂ ਅੰਸ਼
ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜਦੋਂ” ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਅੰਸ਼ ।
ਦੇਵਤੇ ਦੇ 'ਅੰਜ਼ਾਂ' ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਅਵਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਾਵਤਾਰ ਕਿਹਾਂ ਗਿਆਂ ਹੈ ।
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਸਭ ਅਵਤਾਰ ਅੰਜ਼-ਅਵਤ'ਰ ਹਨ ।
ਅੰਜ਼ਾ ਅਉਤਾਰ' ਉਪਾਇਓਨ ਭਾਉ ਦੂਜਾ
ਕੀਆ । (ਵਾਰ ਗੁ: ੧, ਮੋ: ੩) ਇਸ ਸੋਕਲਪ
ਦੀ ਵਿਸਤਾਰ ਪੂਰਵਕ ਚਰਚ' ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ
ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਹਨੂੰਮਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਦਾਂ ਅੰਸ਼
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆਹੈ। _

ਇਹੋ ਅੰਜ਼-ਸੈਕਲਪ ਸਿੱਖ ਧਰਮ _ਵਿਚ
ਜੋਤ-ਸੈਕਲਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਅਤੇ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੂੰ ਜੋਤ-ਬਿੰਦੂ ਮੰਨ ਕੇ ਬਾਕੀ

`ਜਭ ਗੁਰੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੋਤ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰ ਜਾਂ

'ਜੋਤ-ਅੰਜ਼ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ ।

(ਅ-34) ਅਸਪਿੰਡਾ :

ਵਰਜਿਤ ਗੌਤਰ ਤੋ ਬਾਹਰ ਦਾ ਵਰ;
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਕੌਨਿਆਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਂਤ
ਗੌਤਰ ਤੋਂ' ਬਾਹਰ _ਅਸਪਿੰਡਾ ਵਿਚੋ” ਵਰ
ਢੂਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ
ਵਿਆਹ ਲਈ ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੀਆਂ ਦੋ ਗੋਤਰਾਂ
ਰਾ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਚਾਰ;

`ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਦਾਦੀ ਨਾਨੀ
ਦੀਆਂ । ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ/ਚੋਹਾਂ ਵਿਚੋਂ“ ਕੋਈ ਗੋਤ
ਵਰ ਤੇ ਕੰਨਿਆਂ ਦੀ ਮੇਲ ਖਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂ
ਅੰਗ ਮਿਲਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੈ ਸਮਾਜਿਕ
ਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਨਹੀ” ਹੋ ਸਕਦਾ ।
ਜੇ ਵਰ ਤੋ ਕੈਨਿਆਂ ਦਾ ਕੌਈ ਵੀ 'ਅੰਗ' ਮੇਲ ਨਾ
'ਖਾਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਅਸਪਿੰਡਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਵਿਆਹ ਰੀਤ ਅਨੂਕ੍ਰਲ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਅੰਗ ਮਿਲਣਾ)

(ਅ-35) ਅਸਪਰਸ (ਅਪਰਸ) :

ਉਹ ਸਾਧੂ ਸੈਤ ਅਥਵਾ ਵਿਰਕਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
,ਅੰਨ ਬਸਤ੍ਰ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਸੈਸਾਰਕ
ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ. ਨ ਛੁਹਣ ਦਾ ਬ੍ਰ੍‌ਤ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ।
ਕਈ ਅਸਪਰਸੀ ਤਾਂ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ
ਤਕ ਨਹੀ ਛੁਹੈਦੇ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਵੀ ਅਜਿਹੀ
ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ

_ਨਾਲ ਛੁਹਣ ਦੀ ਲੌੜ .ਨਾਂ ੫ਏ। ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚ

੧ 31101510੧013੮0।।

ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸ ਗੁਰਮੁਖ ਲਈੀ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆਂ
ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮਨ ਤੇ ਇੰਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਤਾਰਾਂ ਤੋ
ਰੋਕ ਕੇ ਰਖਿਆ ਹੋਵੇ । “ਪਾਰਸ ਪਰਸ ਅਪਰਸ
ਹੋਇ ਪਰ ਤਨ ਪਰਧਨ ਹੱਥ ਨਾ _ਲਾਵੈ'' --
-ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ !

(ਅ-36) ਅਸਮੰਜਸ : ਰ
ਕੇਸ਼ਿਨੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤ' ਰਾਜੇ ਸਗਰ ਦਾ

ਪੁੱਤਰ । ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਇਹ ਬੜਾਂ ਕੁਕਰਮੀ,ਅਤੇ .

.ਨਿਰਟਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਰਾਜੇ ਸਗਰ ਨੇ
ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿਤਾ, ਪਰ ਬਾਅਦ
ਵਿਚ ਇਹ ਸੁਧਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਸਗਰ ਦਾ
ਉਤਰ'ਧਿਕਾਰੀ ਬ'ੱਣਆ । ਇਸਨੇ ਬੀਰਤਾਂ ਦੇ
ਅਨੇਕਾਂ ਕ'ਰਨ'ਮੋ ਵਿਖਾ ਕੇ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕੀਤੀ । ਹਰ)ਵੇਜ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸਮੰਜਸ ਦਾ ਇਕ
ਨਾਉ ਪੰਜਜਨ ਸੀ । ਇਸ ਨਾਉ” ਹੇਠ ਅਸ਼ਮੰਜਸ
ਨੇ ਬਲ-ਪ੍ਰਕੂਮ ਦੇ ਕਟੀ ਕਾਰਨਾਮੇ ਵਿਖਾ ਕੇ
ਬੜ। ਨਾਮਣ' ਖੱਟੀ । ਪ੍ਰਸਿਧ ਰਾਜ' ਅੰਸ਼ੂਮਾਨ
ਇਸੇ .ਦ/ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। "

(%-37) ਅਸਫੇਦ-ਬਾਸ਼ੇ :
(ਵੇਖੋ : ਅਸਫੈਦ ਯਾਰ) ।

(ਅ-38) ਅਸਫੌਦ ਯਾਰ :

ਫ਼ਾਰਸ ਦੇ ਬ'ਦਸ਼ਹ ਗ੍ਰਸ਼ਤਾਸ੫ ਦਾ ਪੁੱਤਰ;
ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਲੋਹੇ ਦਾ
ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ
ਕੁਲਜ਼ਮ ਦੇ ਇਕ ਟਾਪੂ ਦਾ ਨਾਂ ਅਸਫੋਦ-ਯਾਰ
ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ 'ਸੈਫੁਲ ਮਲ੍ਹਕ'
ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਇਥੋਂ ਦੇ

ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਨਾਉ' ਅਸਫੈਦ-ਬਾਸ਼ ਸੀ ਜਿਥੇ
ਹ'ਸ਼ਮ ਦੈ'ਤ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬਹਿਰਾਮ ਨੇ ਮਲਕ' ਖ਼ਾਤ੍ਹ
ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖਿਆ ਸੀ । (ਵੇਖੋ :
ਸੈਫ਼ੁਲ ਮਲਕ) ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ (ਪੰਨਾ 21) ਅਨੁਸਾਰ
ਅਸਫੇਦ ਯਾਰ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧਾ ਸੀ ਜੋ
ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨ੍ਸਾਰ ਰੁਸਤਮ
ਨੂੰ ਫੜਨ ਵਾਸਤੇ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ
ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।

(%-39) ਅਸ਼ਮੇਕ :

ਕਲਮਾਸ਼ਪਾਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜੋ ਮਦਯੌਤੀ ਦੇ
ਉਦਰ ਤੋ ਹੋਇਆ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ
ਕਲਮਾਸ਼ਪਾਦ ਨੂੰ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਨੇ ਸਤਾਪ ਦਿਤਾ
ਕਿ ਜਦੋ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਸਹਿਵਾਸ
ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸੇ ਛਿਣ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।
_ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਦੀ ਪ੍ਰ੍‌ਰਨਾ ਉਤੇ ਬਾਹਮਣੀ ਨੇ ਸਰਾਪ

$।1 5300੫ 13016 5101 ]। 101੧੪

89

ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਘਟਾ ਦਿਤੀ । ਕਲਮਾਸ਼ਪਾਦ ਦੀ `

ਪਤਨੀ ਮਦਯੋਤੀ ਗਰਭਵਤੀ ਤਾਂ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ
ਉਸ ਨੂੰ ਸਤ ਸਾਲ ਤਕ"ਗਰਭ ਠਹਿਰਿਆ ਰਿਹਾਂ ।
ਅਖ਼ੀਰ, ਮਦਯੋਤੀ ਨੇ ਇਕ ਤੇਜ਼ ਪੱਥਰ ਨਾਲ
ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਚੀਰਿਆ ਤਾਂ ਜ/ ਕੇ ਅਸ਼ਮਕ ਦਾ
ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਟ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦ। ਹੋਣ
ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਸ਼ਮਕ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ।

(ਅ-49) ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ :

`` ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ
ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਮ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਤੇ ਕਥਾਵਾਂ
ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ
ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਇਕ ਮੁੱਢੀ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :
ਕੋਸ ਦੀ ਚਚੇਰੀ ਭੈਣ ਦੇਵਕੀ ਦਾ.ਵਿਆਹ ਜਦੋ”
ਵਾਸੂਦੇਵ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਕੋਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ
ਰਥ ਉਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਨਗਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕਰ
ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ ਬਾਣੀ ਹੋਈ ਕਿ
ਦੇਵਕੀ ਦਾ ਅਠਵਾਂ ਬੱਚਾ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ` ਤੇਰਾ
ਰਾਜ ਭਾਗ ਖੋਹ ਲਏਗ਼ਾ । ਕੇਸ ਨੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ
ਦੇਵਕੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਵਾਸੂਦੇਵ ਨੂੰ ਬੈਦੀ
ਬਣਾ ਲਿਆ । ਫਿਰ ਦੇਵਕੀ ਦੀ ਕੂਖੋ ਜੋਵੀ
ਬੱਚਾਂ ਜੈਮਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਣ

-ਉਤਾਰਦਾ ਗਿਆ । ਜਦੋ ਅੱਠਵਾਂ ਬੱਚਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ

ਜੈਮਿਆ ਤਾਂ `ਵਾਸੂਦੇਵ ਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇਕ
ਗਵਾਲਣ ਯਸ਼ੋਧਾਂ ਦੀ ਬੱਚੀ ਨਾਲ ਵਟਾਂ
ਲਿਆਂਦਾ । ਕੌਸ ਨੂੰ ਜਦੋ ਬੱਚੀ ਦੇ ਜੈਮਣ ਦੀ
ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਦੇਵਕ) ਤੋ”
ਖੋਹ ਕੇ ਇਕ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ੫ਟਕ' ਕੇ ਮਾਰਿਆ ।

ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਡਿਗਦੇ ਸਾਰ ਉਹ ਬੱਚੀ ਅਸਮਾਨ

ਵਿਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਉਦੋ“ ਤੋ" ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ

ਬਣ ਕੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ

ਵਿਚਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਵਿਸ਼ਵ'ਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲ) ਕੈਹ
ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਜਾਂ ਕਾਲੇ ਰੈਗ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਉਤੇ ਅਵੱਸ਼
ਡਿਗਦੀ ਹੈ । ਕੋਹ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਵੈਰ ਇਸ
ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਧੁਨੀ ਕਸ ਨਾਲ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਨ੍ਖੀ ਕਾਇਆ
ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਪਟਕਾ ਕੇ ਮਰਿਆ ਸੀ.। ਕਾਲੀ
ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਵੈਰ ਇਸ ਖ਼ਾਤਰ ਹੈ
ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਰੰਗ ਸਾਂਵਲਾ ਸੰ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ

ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਣਿਆਈ ਮੌਤੇ ਮਟਨਾਂ ਪਿਆਂ ।

ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਮਾਮਾ ਭਣੇਵਾਂ ਦੋਵੇ”
ਇਕੱਠੇ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਉਥੇ 'ਬਿਜਲ। ਅਵੱਸ਼ ਡਿਗਦੀ
ਹੈ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਸ
ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਾਮਾ ਭਣੇਵਾਂ ਸਨ ਤੇ ਮਾਮੇ ਭਣੇਵ"
ਦੇ ਆਪਸੀ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹ ਉਸ ਬੱਚੀ ਨੂੰ

ਅਸਰਾਜ

ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣਾ ਪਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਨੂੰ
ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋ” ਪ੍ਰਿਣਾ ਹੈ । ਜਦੋ" ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ
ਬਿਜਲੀ ਲਿਸ਼ਕ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ,
ਮਾਮਾ ਭਣੇਵਾਂ ਕਦੇ ਇਕੱਠੇ ਨਹ' ਬੈਠਦੇ ।

(ਅ-41) ਅਸਰ 2

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਤੀਜੇ ਪਹਿਰ ਦੀ ਨਮਾਜ਼
ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਦੀਗਰ ਦੀ ਨਮਾਜ਼
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਿਮਾਜ਼ ਲੌਢੇ ਵੇਲੋਂ ਡੋ"
ਸੂਰਜ ਡੁਬਣ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦ। .ਹੈ ।
(ਵੇਖੋ-: ਨਮਾਜ਼)

(ਅ-42) ਅਸਰਾਜ਼ :
ਅਸ੍ਰਾਜ, ਰਾਜੇ ਸਾਰੰਗ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ

ਸਰਦੂਲ ਰਾਏ ਦਾ ਮੜ੍ਰੇਆ ਭਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ

ਇਕ ਵਾਰ 'ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀ

- ਪ੍ਰਸਿਧ-ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਧੁਨੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ

ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ ਉੜੇ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ 1 ਰਾਜੇ
ਸ'ਰੰਗ ਨੇ ਬੁਢੇ ਵਾਰੇ ਇਕ ਮੁਟਿਆਰ ਰੂਪਮਤੀ
ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ । ਅਸਰਾਜ ਉਦੋ”
ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਸੀ । ਰਾਣੀ ਰੂਪਮਤੀ ਨੇ
ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਆੰਨ੍ਹੋ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸੋ'ਕਣ
ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਸਰ/ਜ ਨਾਲ ਲਿੰਗ-ਸਬੋਧ ਜੋੜਨੇ
ਚਾਹੇ, ਪਰ `ਧਰਮੀ ਅਸਰਾਜ ਧਰਮ ਤੋ ਨਾ
ਡਿਗਿਆ।

ਰਾਣੀ ਰੂਪਮਤੀ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀ
ਹੇਠੀ ਸਮਝੀ । ਉਸ ਨੋ ਅਸਰਾਜ ਉਤੇ ਝੂਠੀ
ਟੁਹਮਤ ਲਗਾ ਕੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕੇਨ ਭਰੇ
ਕਿ ਰਾਜੇ ਸਾਰੇਗ ਨੇ ਅਸਰਾਜ ਨੂੰ ਫਾਹੇ ਦੇਣ ਦਾ
ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿਤਾ । ਰਾਜੇ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੂੰ, ਅਸਰਾਜ
ਦੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਸੀ। ਮੋ ਉਸ ਲੇ
ਜੱਲਾਦਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰਖਾਤੇ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਕਿ ਅਸਰਾਜ
ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਉਸ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕੋਂ ਹੱਥ `
ਵੱਢ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦੇ ਆਸਰੇ ਸੂਟ
ਦਿਤਾ ਜ'ਵੇ । ਰਾ

ਸੰਦਾਗਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਕਾਫ਼ਲਾ ਉਧਰੋਂ”
ਲੰਘਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ” ਟੂੰਡੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ
ਕਢਿਆ ਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੀ ਮਲ੍ਹਮ ਪੱਟੀ ਕੀਤੀ ।
ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਾਲੇ ਅਸਰ'ਜ_ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ
ਤੁਰੇ; ਪਰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੁੰਡੇ ਨੂੰ ਇਕ
ਧੋਬੀ ਅਗੇ ਵੇਚ ਦਿਤਾ । ਧੋਬੀ ਟੁੰਡੇ ਨੂੰ ਬਲਦ
ਉਤੇ ਕਪੜਾ ਲਦ ਦੇ'ਦਾ ਅਤੇ ਟੁੰਡਾ ਬਲਦ ਨੂੰ
ਹਿਕਦਾ ਹੋਇਆ ਘਾਟ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ।

ਕੁਝ ਸਾਲ ਲੰਘੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜਾਂ
ਮਰ ਗਿਆ । ਨਿਰਸੈਤਾਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਿਛੇ
ਗੱਦੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵਾਰਸ ਨਹੀ' ਸੀ ।' ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੇ .

੧ 311011510੧0।੧3੮0।।

ਅਸਰਾਜ

ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ
ਬਦ ਕਰ ਕੇ ਜੋਦਰਾ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ । ਜਿਸ
ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਛੁਹ ਨਾਲ ਜੈਦਰਾ ਖੁਲ੍ਹੇ
ਉਸੇ ਨੂੰ ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਲਗਾ ਕੇ ਗੱਦੀ ਉਤੇ
ਬਿਠਾ ਦਿਤਾ ਜ'ਵੇ । ਉਦੋ" ਇਸ ੜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੈਵੀ
ਚੋਣ ਦਾ ਆਮ ਰਵਾਜ ਸੀ ।

ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਜੇਦਰੇ
ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾਇਆ, ਪਰ ਜੈਦਰਾ ਨਾ ਖੁਲ੍ਹਿਆ 1
ਧੋਬੀ ਨੇ ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ
ਕਿਸਮੰਤ ਅਜ਼ਮਾ ਵੇਖੇ । ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਵਿਚ
ਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ੂਨ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਲਗਦਿਆਂ ਸਾਰ
ਤਾਲਾ ਖੁਲ੍ਹ ਗਿਆ । ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੇ ਟੂੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ
ਨੂੰ ਤਿਲਕ ਲਗਾਂ ਕੈ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਿਠਾਂ
ਦਿਤਾ । .

ਇਕ ਵਾਰ -ਰਾਜੇ ਸਾਰਗ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ
ਵਰਖਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਾਲ ਪੈ ਗਿਆ.।
ਟੁੰਡੇ ਅਸਰ'ਜ ਕੋਲ ਅੰਨ ਦੇ _ਚੋਖੇ ਭੰਡਾਰੇ ਸਨ ।
ਸਾਰੈਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਅਸਰ/ਜ ਕੋਲ
ਅੰਨ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ । ਸੈਜੋਗ ਨਾਲ
ਇਹ ਉਹੀ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਜੱਲਾਦਾਂ ਨੂੰ
ਅਸਰਾਜ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਤੋ' ਵਰਜਿਆ ਸੀ ।
ਟੁੰਡੇ ਐਸਰਾਜ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਤੇ
ਉਸ ਦੀ ਬੜੀ ਆਓ ਭਗਤ ਕੀਤੀ । ਅਸਰਾਜ
ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦਸ ਦਿਤੀ ।
ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਅੰਨ ਬਿਨਾਂ ਮੁੱਲ ਦੇ
ਸਹਾਇਤਾ ਵਜੋ” ਦਿਤਾ ।

ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਜਾ ਕੇ ਰਾਜੇ ਸਾਰੰਗ
ਨੂੰ ਟੂੰਡੇ ਅਸ਼ਰਾਜ ਦੀ ਸਾਰੀ ਵਿਥਿਆ ਸੁਣਾਈ
ਅਤੇ _ਉੰਸ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੋਧ ਦੀ ਬੜੀ ਸਿਫ਼ਤ
ਕੀ੍‌ਡੀ । ਰਾਜੇ ਸਾਰੈਂਗ ਨੂੰ ਪਹਿਲੌ' ਹੀ ਦਾਸੀਆਂ
ਦੁਆਰਾ ਰਾਣੀ ਰੂਪਮਤੀ ਵਲੋ' ਅਸਰਾਜ ਉਤੇ

ਝੂਠੀ ਤੁਹਮਤ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ _

ਚੁਕਾ ਸੀ । ਸੋ ਉਹ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੋਣ ਦੀ'ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ` ਖ਼ੂਸ਼

ਹੋਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਅਸਰਾਜ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ

ਲਈ ਉਸੇ ਪੈਰ ਵਜ਼ੀਰ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਰੈਗ
ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਭਾਗ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋ'ਪ ਸਕੇ ।

ਜਦੋਂ' ਟੁੰਡਾ ਅਸਰਾਜ ਲਸ਼ਕਰ ਸਮੇਤ ਰਾਜੇ
ਸਾਰੰਗ ਦੀ ਨਗਰੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਅਸਰਾਜ
ਦੇ ਮਤ੍ਰੋਏ ਭਰਾ ਸਰਦੂਲ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਾ
ਪਤਾ ਲੱਗਾ । ਸੋ ਸਰਦ੍ਰਲ ਰੋਏ ਆਪਣੇ ਲਸ਼ਕਰ
ਸਮੇਤ ਲੜਨ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਨਿਤਰਿਆ ।
ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਚੈਗੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ।
ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਫ਼ਤਹਿ _ ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜ ਦੀ ਹੋਈ ।

ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਕ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

40

ਵੱਡਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।
ਢਾਡੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮੀ ਤੇ ਸੂਰਬੀਰ ਟੁੰਡੇ
ਅਸਰਾਜ ਦੀ ਉਊਸਤੱਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਰਚੀ
ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਪਉੜੀ ਇਉ” ਹੈ :-
ਭਬਕਿਉ ਸ਼ੇਰ ਸਰਦੂਲ ਰਾਏ ਰਣ ਮਾਰੂ ਬੱਜੇ
ਖਾਨ ਸੁਲਤਾਨ ਬਡ ਸੂਰਮੇ ਵਿਚ ਰਣ ਦੇ ਗੱਜੇ
ਖੱਤ ਲਿਖੇ ਟੂੰਡੇ ਅਸਰਾਜ ਨੂੰ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਅੱਜੇ
ਟਿਕ' ਸਾਰੰਗ ਬਾਪ ਨੇ ਦਿਤਾ ਭਰ ਲੱਜੋ
ਫੁੱਤੇ ਪਾਇ ਅਸਰਾਜ ਜੀ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰ ਸੱਜੇ

_ਇਹ ਵਾਰ ਮੁਕੈਮਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀ ਮਿਲਦੀ ।

ਇਹ ਕਥਾ ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਨਾਲ,
ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਨਤਾ ਰਖਦੀ ਹੈ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਜੌਗ ਮਤ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਸਮੇ” ਉਪ੍ਰਕਤ ਕਥਾ ਦੇ
ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਨਵੀ” ਕਥਾ ਸਿਰਜ ਕੇ ਪੂਰਨ ਭਗਤ
ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਥਾ ਦੁਆਰਾ
ਜੋਗ ਮਤ ਦੀ ਅਜ਼ਮਤ ਦਰਸਾਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ।
(ਵੇਖੋ : ਪੂਰਨ ਭਗਤ)

(%-43) ਅਸਰਾਈਲ :
(ਵੇਖੋ : ਇਸਰਾਈਲ) ।

(ਅ-44) ਅਸਲੀ ਜੱਟ :
ਜੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਜਾਤੀਆਂ -- 'ਭੁੱਲਰ',
'ਮਾਨ' ਤੇ 'ਹੇਰ੍ਹ' (ਹੇਹਰ) ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ

ਅਸਲੀ ਜੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਢਾਈ ਜਾਤੀਆਂ ਦਸਦੇ

੫

ਹਨ । ਧਾਰਨ' ਅਨੁਸਾਰ 'ਭੁੱਲਰ' ਤੇ 'ਮਾਨ'
ਪੂਰੇ ਅਸਲੀ ਜੱਟ ਹਨ, ਪਰ ਹੇਹਰ ਅੱਧੇ
ਅਸਲੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ `ਤਿੰਨਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ
ਬਾਕੀ ਸਭ ਜੱਟ ਕਬੀਲੇ ਮੁਢੋ' ਦੇ ਜੱਟ ਨਹੀ;
ਰ'ਜਪੂਤੀ ਅਸਲੋਂ ਦੇ ਜੁੱਟ ਹਨ ।` ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੱਟਾਂ ਦੇ
ਕਥਨ ਅਨ੍ਸਾਰ ਇਹ ਤਿੰਨੋ ਜਾਤੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ
ਕਾਲ ਤੋ ਹੀ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਵਿਚ ਵਸ ਰਹੀਆਂ
ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ,ਮੂਲ ਆਦਿ ਵਾਸੀਆਂ
ਵਿਚੋ” ਹਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਘਟਰ, ਘੋਟ ਜਾਂ ਗਣ (ਸੈਸਕ੍ਰਿਤ ਯਤ) ਕਹਿੰਦੇ
ਸਨ ਤੇ ਇਹੋ ਸ਼ਬਦ ਪਿਛੋ” ਜੱਟ ਵਿਚ ਬਦਲ
ਗਿਆ । (ਵੇਖੋ : ਜੱਟ)

(ਅ-45) ਅਸਲੋਂ ਤੇ ਮੁੱਢੀ :
ਮਧਕਾਲੀ ਕਥਾ ਦੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ੋਸ਼, ਵਿਲੱਖਣ
ਤੇ ਰੌਚਕ ਰੂਪ ਮੁਢੀ_ ਤੇ ਅਸਲੇ ਹਨ । _ਜਿਵੇ'
ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਤੋਂ“ ਹੈ ਪ੍ਰਗਟ ਹੂੰਦਾ ਹੈ,
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵਸਤ੍ਰ, ਪ੍ਰਣੀ,.
ਰੂਪ-ਰੌਗ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰਪੰਚ ਝੇ ਚਰਿਤ੍ਰ-ਲਛਣ
(79800) ਦੇ ਮੁੱਢ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਢਾਂ

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਂਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਨਿਰਣਾ, ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਗਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਦੁਆਰਾ
ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੂਲ ਵਿਚ ਲੌਕ-ਮਨ ਦੀ
ਹੀ ਇਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਮੁੱਢ, ਕਾਰਨ,
ਨਿਰਣੇ ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਡੋਈ ਵਿਗਿਆਨਕ
ਹੋਦ ਨਹੀ/ ਹੁੰਦੀ । ਰ੍

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਦਾ ਇਕ
ਆਧਾਰ ਸਾਦ੍ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਸੈਜੋਗ
ਨਾਲ ਵਚਿਤ੍ਰ ਰੂਪ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲੈੱਦੀ ਹੈ । ਜੋ
ਕੁਝ ਮਾਨਵ-ਜਗਤ ਵਿਚ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ
ਅਨੁਰੂਪ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਜਗਤ, ਜੜ੍ਹ-ਸੌਸਾਰ ਤੇ ਸੂਖਮ
ਜਗਤ ਵਿਚ ਵੀ ਘਟਦਾ ਵਾਪਰਦਾ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਾਨਵ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸੂਖਮ ਤੋਂ ਜੜ੍ਹ-
ਜਗਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਰਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੇ ਮਨੌ-ਥਿਰਤੀਆਂ
ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋ” ਸੂਰਜ ਦੇ ਕਾਣੇ ਹੋਣ
ਬਾਰੇ ਇਕ ਮੂਢੀ ਲਓ --- ਇਕ ਵਾਰ ਸੂਰਜ ਤੇ
ਚੈਨ ਦੀ ਮਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ --- “ਬੱ ਚਿਓ ! ਮੈ'
ਨਹਾਣ ਲੱਗੀ ਹਾਂ, ਤੁਸੀ“ ਰਤਾ ਕੁ ਉਹਲੇ ਹੋ
ਜਾਓ ।' ਚੰਨ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੋਵੇ” ਦਰੱਖ਼ਤ ਦੇ
ਓਹਲੇ ਹੋ ਖਲੋਤੇ । ਚੈਨ ਤਾਂ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਪਈ
ਧਿਆਨ ਮਗਨ ਖੜਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਸੂਰਜ ਕਾਣੀ
ਅੱਖ ਨਾਲ ਮਾਂ ਵਲ ਝਾਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਮਾਂ ਨੇ
ਵੇਖ ਲਿਆ ਤੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ
ਸਰਪ ਦਿਤਾ -- “ਸੂਰਜਾ ! ਤੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕਾਣਾ
ਹੀ ਰਹੇ'ਗਾ ।' ਸੋ ਸੂਰਜ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨ)ਆਂ ਤਕ
ਕਾਣਾ ਹੋ` ਗਿਆਂ । ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਕਾਣ' ਇਸ ਲਈ
ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇ' ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਸ
ਵਲ ਵੇਖ਼ਆ ਨਹੀ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਾਣੀ ਅੱਖ
ਨਾਲ ਹੀ ਵੇਖਣਾ ਪੈ'ਦਾ ਹੈ ।

ਨਾਰੀਅਲ ਦੀ_ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਿਰ ਨਾਲ
ਸਾਦ੍੍‌ਸ਼ਤਾ ਤੋ ਇਕ ਮੂਢੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ
ਹੋਇਆ : ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਪੋੜ
ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਸਨ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੀ
ਲੌੜ ਪੈਦੀ, ਉਹ ਨਾਰੀਅਲ ਤੋੜ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ
ਅਤੇ ਨਾਰੀਅਲ ਭੈਨ ਕੇ ਵਿਚੋਂ“ ਬਾਲ ਕੱਢ ਲੈ'ਦਾ ।
ਜਦੋਂ“ ਕੋਈ ਬਾਲ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਲੋਕੀ"
ਊਸ ਨੂੰ ਸੈਭਲਣ ਦੀ ਬਾਂ ਰੂੜ੍ਹੀ ਉਪਰ ਸੁੱਟ
ਆਉਦੇ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਦੂਖ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ
ਮਹਾਤਮਾ ਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ. ਕਿ
ਬੱਚੇ ਪੋੜ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਂ ਦੀ ਆਂਦਰ ਨਾਲ
ਲੱਗਿਆ ਕਰਨ ਤਾਂ ਜੌ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਿਆਰ ਉਭਰੇ ।

ਇਸ਼ੇ_ਤ੍ਹਾਂ-ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਮੁਢੀਆਂ --
ਮੌਰ ਦੇ ਪੰਖ ਪੱਖੋ ਵਾਂਗ ਕਿਉ” ਹਨ; ਮੋਰ ਪੈਰਾਂ
-ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਝੂਰਦਾ `ਕਿਉ' ਹੈ; ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ
ਕਿਉ” ਲੱਗਦਾ ਹੈ; ਭੁਚਾਲ ਕਿਉ” ਆਉਦੇ ਹਨ
ਆਦਿ ਪ੍ਚਲਤ_ਹਨ ਜੋ ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ ਦੀ

“

੧ 311011510੧0।13੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਸਦ੍ਰਿਸ਼ਤਾ ਉਪਰ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਪਰ ਤੁਝ ਮੁਢੀਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਾਨਵ-
ਜਗਤ ਦੇ ਠਿਸੇ ਕਰਮ ਦਾ ਅਦਭੂਤ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ
ਜਾਂ ਫਲ ਹੈ । ਜਿਵੇ' ਕਿਸੇ ਤੀਵੀ' ਨੇ ਸਾਵੀਆਂ
ਪੀਲੀਆਂ ਮਿਰਚਾਂ ਛੱਤ ਉਪਰ ਸੁਕਣੇ ਪਾਈਆਂ
ਤਾਂ ਤੇਜ਼ ਹਨੇਰੀ ਆਉਣ ਨਾਲ ਉਹ ਅਸਮਾਨ ਤੇ
ਤੋਤੇ ਬਣ ਕੇ ਉੱਡਣ ਲੱਗੀਆਂ । ਇਕ ਪਤੀਬ੍ਰਤ
ਤੀਵੀ', ਜੋ:ਸਦਾ ਖ਼ਾਵੈਦ ਦੇ ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਤੋ'
ਬ'ਅਦ ਖਾਣਾ ਖਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸ।, ਪਤੀ ਨੂੰ
ਉਡੀਕਦੀ ਨੇ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਆਤੁਰ ਹੋਕੇ ਚਾਵਲ

ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾ ਲਏ । ਅਚਨਚੇਤ ਪਤੀ ਉਪਰੋ”

ਆਂ ਧਮਕਿਆ । ਪਤਨੀ ਨੇ ਝਟ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਪਿਛੇ
ਚਾਵਲ ਫੜੂਕ ਦਿਤੇ ਤੇ ਰੱਥ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਹਥਨਾ
ਕੀਤ। ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਲਾਜ ਰਖੇ। ਉਹ
ਚਾਵਲ ਚਿੱਟੇ ਕਬੂਤਰ ਬਣ ਕੇ ਉੱਡ ਗਏ ।
ਮੁਢੀ ਦੀ ਰੌਚਕਤਾ ਉਸ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਿਚ
ਨਹੀ, ਘਟਨਾ ਤੋ' ਉਪਜੇ ਫਲ ਵਿਚ ਹੈ, ਜੋ
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅਸਚਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਘਟਨਾ ਕਰਮ ਦੀ
ਵਸਤਵਿਕਤਾ ਤੋ" ਪਰ'ਸੋਰੀਰਕਤਾ ਵਲ ਦਾ
ਸਫ਼ਰ ਭਾਵੇ ਛਿੰਨ ਪਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਵਿਚ
ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਰੌਚਕਤਾ ਤੇ ਸਿਖਰ ਹੈ। ਮੂਢੀ
ਵਿਚ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਅਲਪ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹ
ਹੁੰਦਾ “ਹੈ । ਕਥਾ ਸਮੇ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਫੈਲਦੀ
ਨਹੀ, ਦਿਕ ਬਿੰਦੂ ਉਤੇ ਹੀ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ
ਕਿਧਰੇ ਰਤਾ ਵਧੇਰੇ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਮੁਢੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਮਿਥ ਦੀ ਸੀਮਾ ਛੂੰਹਦੀ ਹੈ
ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਬੈਨੇ ਦੰਦ-ਕਥਾ (128606) ਦੀ ।
ਮੁਢੀ ਤੇ ਮਿਥ ਵਿਚ ਮੂਲ ਅੰਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ
ਹੈ ਕਿ ਮਿਥ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕੁਲ ਕਬੀਲੇ, ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ
ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਆਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁਢੀ ਵਿਚ
ਨਹੀ" ਹੁੰਦੀ । ਮੁਢੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕਹਾਣੀ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗ੍ਰੰਹਣ ਲੱਗਣ ਬਾਰੇ ਜੋ ਮਿਥ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਉਹ
ਗ੍ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਦੋਵਤਿਆਂ ਤੇ ਅਸੁਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ
ਆੰਮ੍ਿਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋ“ ਹੋਏ ਝਗੜੇ ਦਾ ਫਲ
ਦਸਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਮੂਢੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸੂਰਜ ਨੇ ਡੂੰਮ
ਤੋ" ਰੁਪਏ ਉਧਾਰੇ ਲੌ ਕੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀ” ਕੀਤੇ ਤੇ
ਜਦੋ' ਡੂੰਮ ਰੁਪਏ ਮੰਗਣ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ੂਰਜ
ਮੂੰਹ ਛੁਪਾ ਲੰ'ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕ ਭਾਟੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਨ
ਦੇ ਕੈ ਉਸ ਦੇ ਰਿਣ ਦਾ ਵਿਆਜ ਉਤਾਰਦੇ
ਹਨ 1 ਰ੍
ਮੁਢੀ ਜਦੋ' ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੋਵੇ
ਤਾਂ -ਉਹ ਸਥਾਨਿਕ ਦੰਦ-ਕਥਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ
ਲੌ'ਦੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਰੋਵਰ,
ਨਦੀ ਨਾਲੇ, ਦਸ਼ਮੇ, ਗ੍ਫਾ, ਪਹਾੜੀ ਟਿੱਲੇ ਤੋ
ਸਿਲ ਆਦਿ ਦੇ ਮੁੱਢ ਦੀ) ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀਆਂ

$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧

41

ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੱਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦਸਦੀਆਂ
ਹਨ, ਜੇ ਮੂਲ ਘਟਨਾ ਪ੍ਰਗਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਵਿਚ
ਵਾਪਣ] ਹੋਵੇਂ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁਚੀ ਹੈ; ਜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ
ਕਾਲ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹ ਦੌਦ-ਕਥਾ । ਤਾਂ ਵੀ
2੧10808063₹ ਸੁਭਾਵ ਦੀਆਂ ਕੁਝ _ਦੈਦ-
ਕਥਾਵਾਂ ਮੁਢੀ ਦੀ ਸੀਮਾ ਜਾ ਛੁਹੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਅਸਲੇ ਤੇ ਮੁਢੀ ਦੋਵੇ' ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਧਨੀ
ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪ੍ਚਲਤ ਹਨ । ਮੁਢੀ ਤੇ ਅਸਲੋ
ਦੋਵੇ' ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਵੀ ਵਰਤ ਲਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਵੰ
ਏਕੋ ਹਨ1 ਪਰ ਜੇ ਜ਼ਰਾ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸਲਾ ਸ਼ੰਬਦ ਮੁਢੀ ਨਾਲੋ” ਬੁਨਿਆਦੀ
ਤੌਰ ਤੇ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਸੈਮਟਿਕ ਤੇ
ਇਸਲਾਮੀ ਮਿਥਾਂ, ਮਨੌਤਾਂ
ਆਧਾਰ ਉਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੂਢੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ
ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਮੁਰਕੀਆਂ (ਕੌਨ ਦਾ ਗਹਿਣਾ) ਬਾਰੇ _ਇਕ
ਅਸਲ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- ਹਜ਼ਰਤ
ਇਬਰਾਹੀਮ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਾਰਾਹ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋ"
ਪ੍ਰਣ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਹਾਜਿਰਾ ਦੀ ਸੰਗਤ

ਨਹੀ" ਕਰਨਗੇ, ਪ੍ਰਣ ਭੋਗ ਕਰਨ ਉੜੇ ਇਥਰਾਹੀਮ

ਨੂੰ ਹਾਜਿਰਾ ਦਾ ਕੋਈਂ ਅੰਗ ਭੰਗ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ ।
ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਰਾਹ ਨੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਨੂੰ ਹ'ਜਿਰਾ

`ਦੀ ਸੈਗਤ ਵਿਚ ਵੇਖ ਲਿਆ ਤੇ ਪ੍ਣ ਭੋਗ ਕਰਨ

ਦੇ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਜਿਰਾ ਦਾ ਕੋਈ
ਅੰਗ ਭੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿਤੀ । ਹਜ਼ਰਤ
ਇਬਰਾਹੀਮ ਨੇ ਹਾਜਿਰਾ ਦੇ ਕੌਨ ਵਿਚ ਮੋਰੀ

ਕੌਰ ਕੇ ਸ਼ਾਰਾਹ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰ ਲਿਆ। ਮਗਰੋ”
_ਹਾਜਿਰਾ ਦੇ ਠੰਨਾਂ ਦੀ ਮੋਰੀ _ਵਿਚ_ ਮੁਰਕ)

ਪਹਿਨ' ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸੈਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ
ਮੁਰਕੀਆਂ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲੀ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੰਨਤ.ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਕ ਅਸਲਾ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਸੁੰਨਤ)

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਲਹੂ ਨੂੰ ਨਾ ਪੀਣ
ਬਾਰੇ ਇਕ ਅਸਲਾ ਇਉ” ਪ੍ਚਲਤ ਹੈ <= ਜੋਢੋ”
ਕ'ਬੀਲ ਨੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਹਾਬੀਲ ਦੀ
ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਅੱਲਾ ਨੇ ਕਾਬੀਲ ਨੂੰ
ਇਸ ਪਾਪ ਦੀ ਸਜ਼' ਦੇਣੀ ਚਾਹੀ, ਪਰ ਕਾਬੀਲ
ਨੇ ਅੱਲਾ ਤੋ ਕਤਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਮੰਗਿਆ । ਉਦੋ”
ਤੋ ਅੱਲਾ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਹ
ਲਹੂ ਨਾ ਪੀਤਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਜੋ ਜੀਵ-ਹੱਤਿਆ ਦਾ
ਸਬੂਤ ਕ'ਇਮ ਰਹੇ ।

ਮੁਢੀ ਤੇ ਅਸਲਾ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ

ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰਪੋਖ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਭਾਵੇ”

ਬੜਾ ਰੌਚਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਥਹੁਤੀ ਮਾਤਰਾ

ਪਿੰਡ ਪਾਤਸ਼ਾਹਾਨ,

ਤੇ ਸੈਕਲਪਾਂ ਦੇ

ਅਸ਼੍ਸੇਨ

ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨਹੀ“ । ('ਅਸਲੋ' ਬਾਰੇ ਇਕ
ਹੱਧ-ਲਿਖਤੀ ਖਰੜਾ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਾਦਕੇ
ਜ਼ਿਲਾ _ਜਿਹਲਮ ਵਿਚ
ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਦੋ” ਉਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ
ਸੋਝੀ ਨਹੀ” ਸੀ । ਦੇਸ਼ ਵੈਡ ਸਮੇ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ
ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ । ਲੇਖਕ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਪਟਵਾਰੀ
ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕਈ ਖਰੜੇ ਸਨ ।)

(ਅ-46) ਅਸ਼੍ਹ :

ਘੋੜਾ; ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋ ਹੀ ਅਸ੍ਹ ਨੂੰ
ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਬੜੀ ਮਾਨਤਾ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਸ਼੍ਰਮੇਧ ਯੱਗ ਵਿਚ ਘੋੜੇ ਦੀ
ਬਲ। ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਜ਼ ਯੱਗ ਬਾਕ)
ਸਭ ਯੱਗਾਂ ਨਾਲੋ' ਉੱਤਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਅਸ਼੍ਹ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿਧ ਦੇਵਤਿਆਂ -- ਅਸ਼੍ਰਿਨੀ ਕ੍ਰਮਾਰਾਂ
ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇ" ਜੋੜੇ ਭਰਾ
ਸੈਵ ਤੇ ਸਵੇਰ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਸੈਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਸਿਧ ਗ੍ਰੰਥ, ਅਸ਼੍ਹ ਨਾਲ
ਸਬੈਧਿਤ ਹਨ -- ਅਸ਼੍ਹ ਸਤੋਮਿਯ, ਅਸ਼੍ਹ ਸੂਕਤ,
ਅਸ਼੍ਹਮੋਧ ਖੰਡ। ਅਸ੍ਹ ਅਜ ਕਲ੍ਹ ਵੀ. ਕਈ
ਸਮ'ਜਿਕ ਰੀਤਾਂ ਸਮੇ“ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ
ਰਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇ” ਲਾੜ੍ਹੇ ਦਾ ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਨਾ,
ਘੋੜੀ ਦੇ ਵਾਲ ਗੁੰਦਣੇ, ਘੋੜ ਨੂੰ ਦਾਲ ਖ਼ਵਾਣੀ,
ਕੈਨਿਆਂ ਨੂੰ ਵਰ ਦੀ ਘੋੜੀ ਹੇਠੋਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ
ਲੰਘਾਉਣਾ ਆਦਿ । ਘੋੜੇ ਦੇ ਵਾਲ ਦੀ
ਤਵੀਤਾਂ. ਵਿਚ ਵਰਤੋ” ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ .ਤਾਂ ਉਸ
ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਵਧਦੀ ਹੈ.। ਨਵਾਂ ਭਾਂਡਾ
ਪਹਿਲਾਂ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਸੁੰਘਾ ਕੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਲੜਾਈ ਸਮੇ' ਘੋੜੇ ਦਾ ਹਿਣਕਣਾ.
ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਘੋੜਾ)

(%-47) ਅਸ਼੍ਰਸੇਨ :

ਨਾਗ-ਰਾਜਾ ਤਖਸ਼ਕ ਦਾ ਪੁੱਤਰ । ਜਦੋ"
ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਖਾਂਡਵ ਬਣ ਵਿਚ ਅੱਗ ਲਗਾਈ ਤਾਂ
ਅਸ਼੍ਹਸੇਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀ
ਮਾਤਾ ਮਾਰੀ ਗਈ । ਜਦੋ” ਖਾਂਡਵ ਬਣ ਵਿਚ
ਅਸ਼੍ਹਸੇਨ ਦਾ ਅੱਧਾ ਸਰੀਰ ਅੱਗ ਵਿਚ ਝੁਲਸ
ਗਿਆ ਤਾਂ ਇੰਦਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ
ਖ਼ਾਤਰ ਮ੍ਰਸਲਾਧਾਰ ਮੀਹ ਵਸਾਇਆ 1
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਅਸ਼੍ਹਸੇਨ ਨੇ ਕੌਰਵਾਂ
ਦਾ ਸਾਥ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਅਪਣੀ ਮਾਤਾ ਦਾ
ਬਦਲਾ _ਲੌਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਅਰਜਨ
ਨੂੰ ਮਾਰਨ _ਦੀ ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ ਕੀਤੀ,
ਪਰ _ਉਹ ਅਰਜਨ ਹੱਥੋਂ ਖ਼ੁਦ ਮਾਰਿਆਂ
ਗਿਆਂ । ਰ ਰ

੧ 311011510੧0੧3੮0।।

ਅਸ਼੍ਕਰਣ

(ਅ-48) ਅਸ਼੍ਕਰਣ :
ਸਕੈਦ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਬਵਿੰਜਾ ਬੀਰਾਂ
ਵਿਚੋ ਇਕ ਬੀਰ । (ਵੇਖੋ : ਬੀਰ)

(ਅ-49) ਅਸ੍ਰਕੇਤੂ :

ਇਕ ਰ'ਜਾ ਜੋ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ
ਕੌਰਵਾਂ ਵਲੋ“ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਅਭਿਮਨਜਯੂ ਹੱਥੋ”
ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।

(%-50) ਅਸ਼੍ਹਤਰ :
ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਅਠਾਰਾਂ ਕੁਲਾਂ ਵਿਚੋ" ਇਕ
ਕੁਲ । (ਵੇਖੋ : ਸੱਪ) )

(ਅ-51) ਅਸ਼੍ਬਾਮਾ :

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ, ਕੌਰਵਾਂ ਦਾ
ਇਕ ਸੈਨਾਪਤੀ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਪੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤ' ਦੌਣ
ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਇਸ ਦੇ ਕੌਠ
ਵਿਚੋ' ਹਿਣਕਣ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨਿਕਲੀ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ
ਇਸ ਦਾ ਨਉ” ਅਸ਼੍ਰਥਾਮਾ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ।
ਦੋਣਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇਸ ਨੂ
ਦੋਣ'ਯਨ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ
ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਬੜੀ ਬੀਰਤਾ ਵਿਖਾਈ ਅਤੇ
ਪਾਂਡਵ-ਪੱਖ ਦੇ ਕਈ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਬੱਧ ਕੀਤਾ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਅਸ੍ਰਥਾਮਾ ਨੇ ਰਾਤ ਵੇਲ ਸੁੱਤੇ ਪਏ
`ਪਾਂਡਵਾਂ ਉਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਕੇ _ਧ੍ਰਿਸ਼ਟਦੁਮਨ ਨੂੰ,
ਜਿਸ ਦੇ ਹੱਥੋ' ਉਸ ਦੇ ਪਿਉ ਦੋਣ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ
ਸੀ, ਮਾਰ ਸੁਟਿਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ _ਦਰੂਪਦ ਦੇ
ਦੂਜੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਿਖੰਡੀ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੋ ਪੰਜਾਂ
ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ
ਵਿਜੋਗ ਵਿਚ ਦੋਪਦੀ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ।
ਅਰਜਨ ਨੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਲ
ਅਸ਼੍ਹਥਾਮਾ ਦਾ ਬ੍ਰਹਮ ਅਸਤ੍ਰ ਨਾਲ ਬੱਧ ਕਰਨਾ
ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਵਿਆਸ, ਨਾਰਦ ਅਤੇ ਯੂਧਿਸ਼ਟਰ
ਆਦਿ ਨੇ ਅਰਜਨ ਨੂੰ ਵਾਰ ਕਰਨ ਤੋ' ਵਰਜਿਆ
ਤੇ ਬਾਹਮਣ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਸ਼੍ਰਥਾਮਾ ਦੀ ਜਾਨ
ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਅਰਜਨ ਦੀ
ਪ੍ਰਰਨਾ ਤੇ ਦੋਪਦੀ ਨ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਉਤੇ ਅਸ਼੍ਹਥ'ਮਾ
ਦੀ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਤੋ” ਮੁਕਟ-ਮਣੀ
ਖੋਹ ਲਈ ਜਾਵੇ । ਅਰਜਨ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਣੀ
ਉਤਾਰ ਕੇ ਦੋਪਦੀ ਨੂੰ ਦਿਤੀ । ਦੌਪਦੀ ਨੇ
੧੨ ੧੨੧ ਅਗ ਯਹਿਸਟਕ ਨੂ ਰੰ ਆਪਣੇ ਸਿਰ
ਉਤੇ ਧਾਰਨ ਲਈ ਦੇ ਦਿਤੀ ।

ਅਸ਼ਹਭਾਮਾ ਨੇ ਪਰੀਕਜ਼ਤ ਨੂੰ ਗਰਭ ਵਿਚ _

ਹੀ-ਬ੍ਹਮ ਅਸਤ੍ਰ ਦੁਆਰਾ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਤਾਂ ।
ਜਦੋਂਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ

` ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਸ਼੍ਹਬਾਮਾ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕੇ ਪਰੀਕਸ਼ਤ ਨੂੰ
ਮੂੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰ ਲਿਆ ।

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

42

`(ਅ-52) ਅਸਵਦ (ਮਗੇ ਅਸਵਦ) :

ਕਾਅਬੇ ਵਿਚ ਇਕ ਕਾਲੇ ਰੋਗ ਦਾ ਪੱਥਰ,
ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ. ਦੀ ਸਭ ਤਾਂ
ਪੂਜਨੀਗ ਵਸਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਮੱਕੇ ਵਿਚ ਹੱਜ
ਲਈ ਗਏ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਸੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ
ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਅਦਰ ਨਾਲ ਚੁਮਦੇ ਹਨ ।
ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਅਕੀਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਆਮਤ
ਵੇਲੇ ਜਦੋ' ਸਭ ਰੂਹਾਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਠਣਗੀਆਂ
ਤਾਂ ਅੱਲਾ ਸਭਨਾਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸੌਸਰ ਵਿਚ ਕੀਤੇ
ਗੋ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਦੇਵੇਗਾ । ਉਦੋ”
ਅਸਵਦ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਜ਼ਬਾਨ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗੀ
ਅਤੇ ਵਿਹ ਪੱਥਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੋਮਨਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਏਗਾ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੱਜ ਕਰਨ ਵੇਲੋ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ ਸੀ ।
ਇਸੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਗਵ'ਹੀ ਉਤੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਸਭੁ
ਗੁਨਾਹ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦਿਤੇ ਜ `ਣਗੇ। ਮੁਸਨਮਾਨੰ
ਰਵ'ਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਪੱਥਰ ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿਚੋ”

- ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਡਿਗਿਆ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੱਥਰ

ਧੌਲੇ ਰਗ ਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਧਰੜੀ-ਉੜੇ ਮਨੁਖ ਦੀ
ਛੁਹ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਰੋਗ ਕਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ।

(ਅ-53) ਅਸ਼੍ਹਿਨੀ :

ਸਤਾਈ ਨਛੱਤ੍ਾਂ ਵਿਚੋ" ਪਹਿਲ' ਨਛੱਤਰ ।
ਇਸ ਨਛੱਤਰ ਵਿਚ ਤਾ|ਠਆਂ ਦ' ਸਮੂਹ ਘੋੜੇ ਦੇ
ਮੂੰਹ ਦੀ ਸ਼੨ਲ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੁ ਇਸ ਨਛੱਤ੍‌
ਦਾ ਨਾਂ ਅਸ਼ਿਵਨੀ ਪਿਆ । ਅੱਜ਼ੂ ਦੀ 'ਸਰਦ
ਪੂਰਨਮਾ' ਨੂੰ ਚੋਨ ਇਸੇ ਨਛੱਤ੍੍‌ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਵੇਖੋ : ਸਰਦ ਪੂਰਨਮਾ) ਇਸ ਨਛੱਤਰ ਦਾ ਸਬੈਧ
ਦਖਸ਼ ਦੀ ਜੇਠੀ ਲੜਕੀ ਅਸ਼ਵਨੀ ਨਾਲ ਵੀ
ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦ/ ਹੈ। ਚੰਦਰਮਾ ਨੇ ਅਸ਼ਵਨੀ ਤੇ
ਉਸ ਦੀਆਂ 26 ਹੋਰ ਭੈਣਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ
ਹੋਇਆ ਸ। ਪਰ- ਚੈਦਟਮ ਦ=ਸ਼ ਦੀ ` ਚੌਥੀ
ਲੜਕੀ ਰੌਹਿਨੀ ਨਾਲ ਵਧੇਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦਾ ਸੰ
ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਅਸ਼ਵਨੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ
ਭੈਣਾਂ ਰੋਹਿਨੀ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ।
ਇਤ ਵਰ ਸਭਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੇ ਰਲ ਕੇ ਚੈਦਰਮੋ ਦੀ

ਅਣਗਹਿਲੀ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਖਜ਼ ਅਗੇ

ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ । ਦਖਸ਼ ਨੋ, ਚਦਹਮ ਨੂੰ ਬੜਾ
ਸਝਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਸਭਨਾਂ ਨਾਲ ਇਕੋ ਜਿਹਾਂ
ਪ੍ਰੋਮ ਕਰੇ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਉੱਕੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ
ਠਤ] । ਦਖਸ਼ ਨੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆਕੇ ਚੰਦਰਮੇ
ਚੌਧਵੇ' ਦਿਨ ਜਏ' ਚੰਦਰਮਾ ਸੁਕ ਕੇ ਤੀਲਾ ਹੋ
ਗਿਆ ਤਾਂ ਅਸ਼ਵਨੀ ਤੇ ਉੱਸ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਇਹ
ਦਿਸ਼ ਵੇਖ ਕੋ ਘਬਤ' ਗਟੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਖਸ਼
ਅਗੇ ਸਰਾਪ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਤਰਲੇ ਕੀਤੇ ।
=ਖਜ਼ ਨੇ ਸਰਾਪ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਨਾਂ ਲਿਮਾਂ, ਪਰ

ਨੂ ਘੁਲ ਘੋਲ ੩ `ਮੋਰਨ ਦ- ੦੧੩ ਦ'੯੩``, `

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

-ਚੰਦਰਮੇ ਨੂੰ ਇਹ ਵਰ ਦੇ ਦਿਤਾ ਕਿ ਚੌਧਵੇ'

ਦਿਨ ਮਗਰੋ ਉਹ ਮੁੜ ਪਹਿਲ। ਅਵਸਥਾ
ਵਿਚ ਆਉਣਾ .ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਹ
ਜਿਲਸਿਲਾ ਉਸ ਦੀ ਹੋਣੀ ਬਣੇਗ' । ਦਖਸ਼ ਦੇ

ਵਰ ਸਦਕਾ ਚੇਦਰਮਾ ਫਿਰ ਨਰੋਆ ਹੋ ਕੇ ਵਧਣ

ਲੱਗ' ।

` ਇਕ ਹੋਰ ਕਥ' ਅਨ੍ਸਾਰ ਅਸ਼ਵਨ) ਤਵਸ਼ਟ'
ਦੀ ਕੰਨਿਆਂ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨ'ਉ”
ਪ੍ਰਭਾ ਸੀ । ਉਸੇ ਨੂੰ ਸੰਗਿਆ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਅਸ਼ਵਨੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੂਰਜ ਨਾਲ
ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਤੋ' ਉਸ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ” ਦੋ ਬੱਚੇ
ਯਮ ਤੇ ਯਮੁਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਜਦੋ” ਸੂਰਜ ਦਾ ਤੇਜ
ਪ੍ਰਤਾਪ ਉਸ ਤੋ ਝਲਿਆ' ਨਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ

ਆਪਣੀ ਥਾਂ 'ਛ'ਇਆ' ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਘੋੜੀ
(ਅਸ਼ਵਨ) ਦ/ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਜੋਗਲ ਵਿਚ
ਤਪੱ'ਜਿਆ ਕਰਨ `ਲੱਗ । :ਉਚੋ-ਰੋ£ਉਸ਼ ਦਾ
ਨਾਂ ਅਸ਼ਵਨੀ ਪੈ ਗਿਆ। ਜਦੋ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਇਜ
ਡੇਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ' ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਗਿਆ ਨੂੰ ਜੋਗਲ
ਵਿਚ ਢੂੰਡਣ ਲਈ ਗਿਆਂ ਅਤੇ ਉਥੇ ਅਸ਼੍ਹ ਦਾ
ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਸੈਗਿਆ ਨਾਲ. ਸਹਿਵਾਸ ਜੀਤ

ਜਿਸ ਤੋ` ਅਸ੍ਹਿਨ ਕੁਮਾਰਾਂ ਦ' ਜਨਮ ਰੋਇਆ ।
(ਵੇਖੋ : ਅਸੀ ਤੁਮਰ)

(ਅ-54) ਅਸ਼੍ਰਿਨੀ ਟੁਮਾਰ :
ਦੋ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤੇ ਜੋ ਸ਼ੂਰਜ ਦੇ ਜੋੜੇ

ਪੁੱਤਰ ਹਨ । ਹਰਿਵੇਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਟ3 ਵਾਰ

ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਤਨੀ ਗਿਆ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ
ਤੇਜ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦੀ ਝਾਲ ਨਾ ਝਲ ਸਕੀ ਤਾਂ ਉਹ
ਘੋੜੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਜੋਗਲ ਵਿਚ ਜਾਂ ਛੁਪੀ
ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਹੀ ਆਗ੍ਹਿਤੀ ਦੀ
ਇਕ ਬਨਾਉਟੀ ਇਸਤ੍ਰੀ 'ਛਾਇਆ' ਨੂੰ ਛਡ
ਗਈ । ਸੂਰਜ ਨੇ ਦਿਬ-ਦਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਗੱਲ
ਜਾਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹ ਘੌੜੇ ਦ' ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ
ਉਸ ਜੈਗਲ ਵਿਚ ਜਾਂ ਪਰੁਚਆ ਜਿਥੇ 'ਸਗਿਆ'

'ਘ੍ਰੋੜੀ ਦੀ ਕਾਇਆ ਵਿਚ ਘਾਹ ਚਰ ਰਹੀ ਸੀ !

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸੋਜੋਗ ਵਿਚੇ” ਜੋ ਜੁੜਵਾਂ ਬੱਚੇ

ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਉਹ ਅੱਸ੍ਹਿਨੀ ਕੁਮਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਏ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕੁਮਾਰ ਬੜੇ ਸੁੰਦਰ,

ਤੇਜਸਵੀ ਤੇ ਜੋਬਨਵੇਤ ਹਨ ।

ਦੋਵੇ' ਅਜ੍ਹਿਨੀ ਪ੍ਰਭਾਤ ਤੇ ਸੋਝ ਦੇ ਦੇਵਤੇ

੯੨. ੨੧ਦ ੨੦ ੧ ਉਕਾ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋ” ਪ/ਹਲਾਂ
`ਇਹ ਦੋਵੇ ਤਿੰਨ `ਪਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਰੱਥ ਉਤੇ
ਆਕਸ਼ ਮੰਡਲ ਦਾ ਭਰਮਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਊਸ਼ਾ
ਲਈ ਰਾਹ ਬਣਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਥ ਨੂੰ
ਕਦੇ ਘੋੜੇ, ਕਦੇ ਗਰੜ, ਕਦੇ ਹੈਸ, ਬਲਦ ਜਾਂ
ਖੋਤੇ ਹਿਕਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਿਆਖਿਆਕਾਂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ

੧ 311011510੧0੧3੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਜੋੜੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ “ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ” ਜਾਂ
/ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ' ਦੋ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
ਯਾਸਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰ - ਅਨੁਸਾਰ ਅਸ਼੍ਹਿਨੀ ਜੋੜੇ
ਅੰਧਕ'ਰ ਤੋ' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਕ ਦੀ ਸੋਕ੍ਰਾਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ
ਹਨ ।
ਇਕ ਪੌਰਾਣਿਕ _ਕਧਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋਵੇ'
ਅਸ਼ਿਵਨੀ ਸਾਗਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਧਾਰਨਾ ਹੈ
ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ
ਜਹਾਜ਼ ਸੁਰੱਖਿਮਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਨਕਲ ਤੇ ਸਹਿਦੇਵ
`ਦੋਵੇ' ਭਰਾ ਅਸ਼ਿਵਨੀ ਕੁਮਾਰਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਨ ।
ਇਹ ਦੋਵੇ' ਭਰਾ ਪਾਂਡੂ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਇਸਤ੍ਰੀ
'ਮਾਦੀ' ਦੇ ਅਜ਼ਿਵਨ] ਕੁਮ਼ਹਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਵਾਸ ਤੋ”
ਪੈਦਾ ਹੋਏ ।
ਅਸ਼ਿਵਨ] ਕੁਮਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਨਿਵਾਰਨ
ਅਤੇ ਬੁੱਢਿਆਂ ਨੂੰ ਜਵਾਨੀ ਬਖਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮ੍ਰਿਧੀ
ਹੈ। ਸਤਪਥ ਬਹਮਣ” ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਕੋਨਿਆਂ ਦੇ
ਪਤਿਬ੍ਰਤ ਧਰਮ ਉਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਅਸ਼ਿਵਨ ਕ੍ਰਮਾਰਾਂ
ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਢੇ ਪਤੀ ਚਯਵਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਵ/ਨ
ਬਣਾ ਦਿਤਾ । (ਵੇਖੋ : ਚਯਵਨ) ਮਹਾਂਭਾਰਤ
'ਅਨੂਸੇਰ ਅਸ਼ਿਵਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਮਰਸ ਧੀਣ ਦੀ
ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਚਯਵਨ ਨੋ ਯੱਗ ਕਰ ਕੇ
ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰ ਕੇ ਇੰਦਰ ਤੋ

ਅਸ਼ਿਵਨ]ਆਂ ਨੂੰ ਸੋਮ ਰਸ ਪੀਣ ਦੀ ਆਗਿਆ

ਦਿਵਾ ਦਿਤੀ ।

(%-55) ਅੜ਼੍ਹਪਤੀ :

(1) ਨਘਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਸਤ੍ਜਿਤ ਦੇ
ਭਰ' ਪ੍ਰਸੋਨ ਦੀ ਇਕ ਉਪਾਧੀ । ਪ੍ਰਸੋਨ ਦੈਵੀ ਮਣੀ
'ਸੋਯਮੰਤਕ'_ ਪਹਿਨ ਕੇ ਸ਼ਿਕੇਰ ਖੋਡਣ ਲਈ
ਗਿਆ, ਪਰ ਜ਼ੋਰ ਧੱਥੋ' ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ
ਅਣਮੋਲ ਮਣੀ ਸੂਰਜ ਨੇ ਸਤ੍ਰਜਿਤ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਸੀ
ਤੇ ਸਤ੍ਰ ਜਿਤ ਨੇ ਇਸ ਡਰੋ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਉਸ ਤੋਂ' ਖੋਹ ਨ' ਲਏ, ਉਹ ਮਣੀ ਆਪਣੇ ਭਰਾ
ਪ੍ਰਸੋਨ ਦੇ ਹਵਾਲੋ ਕਰ ਦਿਤੀ, ਪਰ ਸ਼ੋਰ ਨੇ
ਪ੍ਰਸੇਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹ ਮਣੀ ਆਪਣੇ ਕੌਲ ਰਖ
ਲਈ । ਰਿੱਛਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ, ਜਾਂਬਵਤ ਨੇ ਸ਼ੋਰ ਦ/
ਸੈਘਾਰ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਮਣੀ ਖ਼ੁਦ ਲੈ ਲਈ। ਪਰ
ਅਖ਼ੀਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਜਾਂਬਵੈਤ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰ ਕੇ
ਉਸ ਤੋ ਇਹ ਮਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤ) ਅਤੇ ਮੁੜ
ਸੋਤ੍ਰਾਜਿਤ ਨੂੰ ਸੋਪ ਦਿਤੀ । (ਵੇਖੋ : ਸਯਮੰਤਕ)

(2) ਕੈਕਯ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜਾ; ਦਸਰਥ_ਦੀ
ਛੋਟੀ ਰਾਣੀ ਕੈਕਈ ਇਸੇ ਦੀ ਲੜਕੀ ਸੀ ।

(ਅ-56) ਅਸ਼੍ਰਮੋਧ :
ਇਕ ਵੈਦਿਕ .ਯੱਗ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਘੋੜੇ ਦੀ

$।1 53੧00੫ 13016 51101 ]। ੬101੧

43

ਬਲੀ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਧਾਨ-ਸੀ । ਇਹ ਯੱਗ ਸੈਤਾਨ
ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ
ਕਾਮਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਰਿਗ ਵੇਦ
ਵਿਚ ਇਸ ਰਸਮ ਨਾਂਲ ਸੋਬੰਧਿਤ ਦੋ ਰਿਚਾਂ
ਉਪਲਬਧ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋ ਇਸ ਰੀਤ ਦੀ
ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਦਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਅਨ੍ਮਾਨ ਲਗਾਇਆ
ਜਾਂ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ (13, 1-5)
ਅਤੇ ਤੇਤ੍ਰਿਯਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ (3, 8-9) ਵਿਚ ਅੜ੍ਰਮੇਧ
ਦੀ ਗੋਤ ਸਮੇ' ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਬਲੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ
ਪੂਰਵਕ ਵਰਨਣ ਦਰਜ ਹੈ । ਰਾਮਾਇਣ ਤੇ
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸ਼ਮੇਧ ਨਾਲ ਸੈਬੈਧਿਤ
ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।

ਆਰੋਭ ਵਿਚ ਇਹ ਰਸਮ ਸੌਤਾਨ ਦੀ

ਉਤਪੱਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼

- ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੌੜੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ।

ਵਡੀ ਰ'ਣੀ ਇਕ ਚਾਦਰ ਓੜ੍ਹ ਕੇ ਸਰੀ ਰਾਤ
ਘੁੜੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨਾਲ ਲੋਟੀ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਵੀ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ।
ਰ'ਜੇ ਦੀਆਂ ਬਾਕ) ਰਾਣੀਆਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਘੋੜੇ
ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਕੋਲ ਮੌਨ ਬੈਠੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ।
ਮਗਰੋ ਉਪਜਾਇਕਤਾ ਦੀ ਇਸ ਰੀਤ ਨਾਲ
ਦਿਗ-ਵਿਜੈ ਦੀ ਰਸਮ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿਤੀ ਗਈ
ਤੇ ਅਸ਼ਹਮੇਧ ਰਾਜ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਸਥ ਰਣ ਤੇ ਸੈਨਿਕ
ਪ੍ਰਾਕੂਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਣ ਦਾ ਇਕ ਵਸੀਲਾ ਬਣ
ਗਿਆ । ਜਿਹੜਾ ਰਾਜਾ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਇਹ
ਯੱਗ ਕਰ ਲੈ'ਦ' ਉਹ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਰਾਜਾ
ਅਖਵਾਉ'ਦਾ । ਐਤ੍ਰੋਯ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ

. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਸੂਚੀ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪੇ ਨ੍ਹਾਂ ਦਿਗ-ਵਿਜੈ ਤੋ” ਪਿਛੋ”
ਅੜ੍ਹਮੋਧ ਕੀਤਾ ਤੋਂ ਵਿ ਰਾਜੇ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੋਏ ।

ਅਸ਼੍ਹਮੇਧ ਦਾ ਆਰੋਭ ਫਗਣ ਜਾਂ ਜੇਠ ਸ਼ੁਦੀ

ਅਠਵੀ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਚੇਤਰ ਦੀ
ਪ੍ਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਧਰੇ ਯੋਗ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ । ਖੁਲ੍ਹੀ
ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਚੈਗੀ ਨਸਲ ਦਾ ਚਿਟੇ ਰੋਗ ਦਾ ਇਕ
ਘੋੜਾ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਮਥੇ ਉਤੇ ਰਾਜੇ
ਦਾ ਨਾਉ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਜ-ਚਿੰਨ੍ਹ
ਅੰਕਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਫਿਰ ਕੁਝ ਰੀਤਾਂ ਰਸਮਾਂ ਤੇ
ਵੇਦ ਮੰਤਰਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਮਗਰੋ' ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਇਕ
ਸਾਲ ਲਈ ਬੇਮੁਹਾਰਾ ਛਡ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ।
ਜਿਧਰ ਵੀ ਉਹ ਘੋੜ' ਜਾਂਦਾ ਉਧਰ ਹੀ ਉਸ ਦੇ
ਪਿਛੋ ਪਿਛੇ ਥੋੜੀ ਵਾਟ ਦੂਰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ,

_ਰੱਖਿਅਕ. ਤੇ ਉੱਚ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਾਂਦੇ, `ਤਾਂ ਜੋ

ਕੋਈ ਉਸ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਚੁਰਾ ਕੇ ਨਾ ਲੈ ਜਾਵੇ ਜਾਂ
ਉਸ ਦ੪ ਰਾਹ ਨਾ ਰੋਕ ਲਏ । ਜਦੋ' ਉਹ ਘੋੜਾ

ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ __
੧ 31)011510੧03੮0।।

ਅਸ੍ਹਮੇਧ

ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਘੋੜੇ ਦੇ
ਸਵਾਮੀ ਰਾਜੇ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਕਬੂਲ ਕਰਨੀ
ਪੈਂਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਪੈਦਾ । ਜਿਹੜਾ
ਰਾਜਾ ਅਧੀਨਗੀ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕਰਦਾ; ਉਹ ਘੋੜੇ
ਨੂੰ ਪਕੜ ਕੇ ਬੈਨ੍ਹ ਲੈ'ਦਾ । ਫਲਸਰੂਪ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ
ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ । ਜੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਸੁਆਮੀ
ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਘੋੜਾ ਛੁਡਾ ਲੰ'ਦਾ ਤਾਂ ਹਾਰੇ ਹੋਏ
ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਤਹਿਤ ਕਬੂਲ ਕਰਨੀ ਪੈਦੀ ।
ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਛੁਡਾਏ ਬਿਨਾਂ ਯੱਗ ਸੰਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਹੋਂ ਸਕਦਾ । ਜੇ ਘੋੜਾ ਗੁੰਮ/ਮਰ ਖੁਪ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
`ਦੁਬਾਰਾ ਨਵਾਂ ਘੋੜਾ

ਨਵੇ” ਸਿਰਿਉ' ਪੂਰਨ
ਰੀਤ-ਮਰਯਾਦ' ਨਾਲ ਛਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ।

ਸਾਲ ਭਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋ' ਘੋੜਾ ਦੂਜੇ
ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹ' ਹੁੰਦਾ; ਰਾਜਾ ਆਪਣੀ
ਪਰਜਾ ਸਮੇਤ ਇਕ ਵਡੇ ਉਤਸ਼ਵ ਦੀ ਤਿਆਰੀ
ਵਿਚ `ਰੁਝਿਆ `ਰਹਿੰਦਾ । ਹਤ ਰੋਜ਼ ਨੇਮ ਨਾਲ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਭੇਟਾਂ ਚਾੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ।

ਪੰਡਤ ਦਿਗ-ਵਿਜੈ ਲਈ ਮੰਤਰਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ

ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੋਂ ।

ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ” ਜਦੋ ਘੋੜਾ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ
,ਕੱਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਆਉਦਾ ਤਾਂ
ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਇਕ ਵਡ' ਸਮਾਗਮ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸਭ ਰਾਜੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਰਾਜੇ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਕਬੂਲ ਕਰ
ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਅਥਵਾ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਉਸ ਤੋ ਹਰ
ਗਏ ਹੁੰਦੇ । ਇਕ ਵਡੇ ਯੱਗ ਮੰਡਪ ਵਿਚ ਅਠਾਰਾਂ
ਹਵਨ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ । ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਬਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ _ਨਾਲ਼
ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਬਲੀ ਚਾੜ੍ਹਨ ਤੋ
ਪਹਿਲਾਂ ਹੌਤਰ ਅਤੇ ਬਾਹਮਣ ਬ੍ਹਮੌਦਯ ਦੀ
ਰੀਤ ਕਰਦੇ । ਹੋਤਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ `ਤੇ“ ਕ੍ਰਝ
'ਅਧਿਆਤਮਕ ਬੁਝ'ਰਤਾਂ ਪੁਛਦਾ । ਬਲੀ ਦੀਆਂ

ਰੀਤਾਂ ਸਮੇ' ਰਾਜੇ ਦੀ ਵਡੀ ਰਾਣੀ ਸਭ ਤੋਂ” ਵੇਖੇ
ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈ'ਦੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਵਿਚ ਸੈਤਾਨ
ਪੌਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧੇ। ਆਰੰਭ ਵਿਚ
ਘੋੜੇ ਨਾਲ ਕੋਵਲ ਇਕੋ ਬਕਰੇ _ਦੀ ਬਲੀ
ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸ। ਪਰ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਜਦੋ“ ਇਹ
ਰਸਮ ਵਧੇਰੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪੈ ਗਿਆ ।
ਘੋੜੇ ਦਾ ਬੱਧ ਕਰੰਨ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਹਥਿਆਰ ਦੀ
ਵਰਤੋ' ਵਰਜਿਤ ਸੀ, ਕੇਵਲ ਇਕ ਚਿੱਟੇ ਕਪੜੇ

_ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਗਲਾ ਘੁਟ ਦਿਤਾ. ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਰਾਜੇ ਦੀ ਵਡੀ ਰਾਣ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਘੋੜੇ ਦੀ
ਲਾਸ਼ ਨਾਲ ਚਾਦਰ ਓੜ੍ਹ ਕੇ ਲੇਟੀ ਰਹਿੰਦੀ ।

ਪੀਸ

ਜਦੋ” ਉਹ ਸੌ ਕੇ ਉਠ) ਤਾਂ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਵਢ ਟੂਕ
ਕੇ ਭੂੰਠਿਆਂ ਜਾਂਦਾ । ਮਾਸ ਦਾ ਕ੍ਰਝ ਹਿੱਸਾ
ਪਰਜਿਪਤੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਬਲ ਨ'ਲ
_ਸੋਬੋਧਿਤ ਰਸਮਾਂ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ।
`ਡੀਜੇ ਦਿਨ ਸੁੱਧੀਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਕਰ ਕੇ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ।

' ਅੜ਼ਹਮੋਧ ਯੱਗ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹਾਤਮ ਸੀ;
ਅਜਿਹੇ ਸੋ ਯੱਗ ਕਰਨ ਵਾਲਾਂ ਰਾਜਾ, ਇੰਦਰ ਲੋਕ
ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੰ । ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦਾ
ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਭ ਦੇਵਤਿਆਂ ਉੜੇ ਅਧਿਕਾਰ
ਕਾਇਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ
ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ ਇਸ ਯੱਗ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵਿਘਨ
ਪਾਉ'ਦ' ਰਿਹ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ"
ਇਸ ਵਿਘਨ ਦ' ਉਲੋਪ ਹੈ ।

ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬ੍ਹਮਾ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਦਸ,
ਯੱਗ ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਦਸਮੇੋਧ ਘਾਟ ਉਤੇ ਕੀਤੇ
ਸਨ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅਸਥਾਨ ਬੜਾ ਪਵਿੱਤਰ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਸ਼੍ਹਮੋਧ ਯੱਗ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੇ
ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਮਹਾਂਭਰਤ
ਅਨੁਸਾਰ ਯੁਧਿਸ਼ਟਰ ਨੇ ਵਿਆਸ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ
ਕਹਿਣ ਉਤੇ ਮਹਾਂਭ'ਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਪ੍ਰਸਚਿਤ
ਵਜੋ' ਇਹ ਯੱਗ ਕੀਤਾਸੀ। __

ਵਾਲਮੀਕੀ ਰਾਮਾਇਣ ਅਨ੍ਸਾਰ ਰਾਜਾ
ਦਸ਼ਰਥ ਨੇ ਅਸ੍ਹਮੋਧ ਯੱਗ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ
ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਬਲੀ ਦਿਤੀ ਸੀ ।

ਬਲੀ ਵਾਲੋਂ ਘੌੜੇ ਨੂੰ ਰਾਣੀ ਕੁਸ਼ਲਿਆ ਨੇਂ ਖ਼ੁਦ -'

ਤਲਵਾਂਰ ਨਾਲ ਕਟਿਆ ਤੇ ਉਹ ਸਾਰੀ ਰਾਂਤ
ਉਸ ਦੀ ਦੇਹ ਨਾਲ ਸੁੱਤੀ ਰਹੀ । ਰਾਮ ਚੈਦਰ
ਨੇ ਵੀ ਅਜ੍ਹਮੇਧ ਯੱਗ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾਂ
ਘੋੜਾ ਲਉ ਕੁਸ਼ ਨੇ ਰੋਕ ਲਿਆ ਸੀ।

(ਅ-57) ਅਸ਼੍ਹਮੁਖ :

ਕਿੰਨਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਘੋੜਿਆਂ ਵਰਗੇ
` ਹਨ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿੰਨਰ- ਨੱਚਣ ਗ'ਉਣ
, ਵਿਚ ਬੜੇ ਮਾਹਿਰ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਕਿੰਨਰ)

(ਅ-58) ਅਸ਼੍-ਵਾਂਹਨ :

ਸਕੋਦ ਪੁਰਣ 'ਨੁਸਾਰ ਬਵਿੰਜਾ ਬੀਰਾਂ

ਵਿਚੋ ਇਕ ਬੀਰ । (ਵੇਖੋ : ਬੀਰ)

(ਅ-59) ਅਸਵਾਰਾ ਸਾਹਿਬ :

ਗੁਰੂ_ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਬ ਦਾ ਆਦਰ ਬੋਧਿਕ
ਨਾਂਉ'। ਜਲ੍ਹਸ ਵਿਚ ਆੰਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸਜ-ਧਜ
ਨਾਲ ਨਿਕਲੀ ਸਵਾਰ] । ਜਦੋ” ਗੁਰਪੁਰਬ ਸਮੇ”
ਜਲ੍ਹਸ ਨਿਕਲਦਾ' ਹੈ ਤਾਂ ਜਲ੍ਹਸ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ
ਇਕ ਪਾਲਕੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬01੧੪

44
ਸਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਦੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਿਲੇ ਦੇ ਸਿਹਰਿਆਂ
ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ
ਸਵਾਰ] ਨੂੰ ਸਤਿਕ/ਰ ਨਾਲ ਅਜਵਾਰਾ ਹਥ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋ” ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਹਿਬ ਨੂੰ ਇਕ
ਸਥਾਨ ਤੋ” ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਉਤੇ _ਲਿਜਾਉਣਾ ਹੋਵੇ

ਤਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋ ਇਹੋ ਪਦ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-60) ਅਸਾਂ ਹਰਾ :
ਇਕ ਸਥ'ਨਿਕ .ਦਿਉਤਾ; ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ,
ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ,

` ਖ਼ੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵਟਾਂ ਉਤੇ ਜਾਂ ਜੈਗਲ ਵਿਚ, ਪੱਥਤਾਂ

ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੈ ਬਣਾਏ ਮਟੀਲੇ ਆਮ ਵੇਖਣ
ਵਿਚ ਆਉਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਮਟੀਲੇ ਇਸੇ
ਦਿਉੜੇ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ
ਦਿਉਤਾ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਅਤੇ
ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋ" ਬਚਾਉ'ਦਾ

ਹੈ।

((%-61) ਅਸ਼ਿਕਨੀ :
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਦਰਿਆ ਝਨਾਂ ਦਾ
ਵੈਦਿਕ ਨਾਂ। (ਵੇਖੋ : ਝਨਾਂ)

(ਅ62) ਅਸਿਪੜੁ੍‌ :

ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਨਰਕ, ਜੋ ਵਿਕਰਾਲ .
ਜੈਗਲ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਨਰਕ ਵਿਚ ਬੜੇ
ਡਰਾਉਣੇਂ ਬਿਿਛ ਝੂਟੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ
ਤਲਵਾਰ (ਅਸਿ) ਦੇ ਫਲ (ਪਤ੍ਰ ) ਵਾਂਡ ਤਿੱਖੇ
ਹਨ । ਇਥੋ” ਦੀ ਭੋਇੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਤਪਦੀ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੋ ਪਾਪੀ ਰੂਹਾਂ ਇਸ ਨਰਕ ਵਿਚ
ਸੁੱਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠੋਂ ਅੱਗ ਦੀ
ਤਪਸ਼ ਸੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਰੋ” ਬਿ੍‌ਛਾਂ ਦੇ ਪੱਤੋ

.ਡਿਗ ਕੇ ਸੂਈ ਦੀਆਂ, ਨੌਕਾਂ ਜਾਂ ਤਲਵਾਰ ਦੇ

'ਪਿਪਲੇ ਵਾਂਡ ਚੁਭਦੇ ਹਨ । ਫਲਸਰੂਪ ਉਹ ਰੂਹਾਂ

(<< ੮੭੨

ਬੜੀਆਂ ਦੁਖੀ ਤੇ ਬੇਚੈਨ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ-63) ਅਸੀਸ :

ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ; ਲੌਕ-ਵਿਸ਼ਵ'ਸ਼ _ਅਨੁਸਾਰ
ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਮ੍ਹਹੋ' ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ
ਨਿਕਲੋਂ ਬਚਨ ਸਦਾ ਅਟਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਜ'ਧ
ਬਚਨ ਅਟਲਧ') । ਸੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋ ਦਿਤੀ
ਅਸੀਸ ਨੂੰ ਸ਼ਦਾ ਫਲ. ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਚਾਰ
ਵਾਕ-ਸਿਧੀ' ਦੇ ਸੈਕਲਪ ਉਂੜੇ ਆਧਾਂਰਤ ਹੈ ।
ਸਾਧ-ਸੈਤਾਂ[ਥਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਰਨ'ਮ ਕਰਨ ਵੇਲੇ
ਜਦੋ' ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਛੁਹੈਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਉਹ ਅਗੌ” ਪਿੱਠ ਉੜੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਕੇ ਅਸੀਸਾਂ
ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ।'

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼ .

ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸ ਸਾਂ ਵਿਚ ਸ੍ਰੋ-ਸਿਧੀ
ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਮੰਨੀ
ਗਈ ਹੈ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਲਾਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ
ਬਚਨਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਜਾਂ
ਪ੍ਰਭੂਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਕਣ) ਰਚੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ

ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਨ ਪ੍ਰਜਵਲਤ ਹੋ ਕੇ ਸੱਚੇ

ਸਿਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਸਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੋ ਕਣੀ
ਵਿਦਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਬੁੱਢੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਵ ਆਪਣੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ
ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੇ ਵਿਫੜਨ ਵੇਲੇ ਅਸੀਸਾਂ

ਦੇ'ਢੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ -- 'ਸਤ ਪੁੱਤਰੀ" ਹੋਵੇ";
'ਦੁੱਧੀ' ਪੁੱਤਰੀ” ਨ੍ਰਾਵੇ' ; 'ਬੁਢ-ਸੁਹਾਗਣ ਹੋਵੇ";
'ਵੇਲ ਵਧੈ'] 'ਸੁਖੀ ਵਸੇ, “ਵਧੇ ਫੁੱਲੋ”
ਇਤਿਆਦਿ 1

(ਅ-64) ਅਸੀਸੜੀਆਂ :

_ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦੇ ਗੌਣਾਂ ਦਾ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਰੂਪ;
ਅਸੀਜੜੀਆਂ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨੀ” ਕੰਨਿਆਂ ਦੇ
ਘਰ ਗਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ

ਵਿਚ ਕੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਸੂਖ ਭੋਗਣ

ਤੇ ਥਿਰ ਸੁਹਾਗ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਨਣ ਦੀਆਂ
ਅਸੀਸਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਗੀਤ ਸੁਹਾਗ ਦੇ
ਗੀਤਾਂ ਨਾਲ ਰਲਾ ਕੇ ਗਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :-
(6) ਨੀ ਮਾਊ ਚਿਧਾ ਸਾਗ,
ਤੇਰਾ ਜੀਵੇ ਸੁਹਾਗ ।
ਤੇਰੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਦਾਣੇ,
ਨੀ ਜੁਹ'ਗ ਸਦਾ ਮਾਣੇ ।
ਤੇਰ ਬੁਕ ਵਿਚ ਚੌਲ,
ਤੇਰਾ ਜੀਵੇ ਸਦਾ ਢੋਲ ।
(ਅ) ੯ਬੇ ਦੀ ਬੂਟੀ

ਦੇ ਫੁੱਲ”
ਹੋਉ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਪਰੋਏ ।
ਲੱਖ ਸੈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਜੀਵੇ,
ਬੈਨੜਾ ਤਾਰਿਆਂ ਜੋਡਾ ਹੋਏ ।

(ਅ-65) ਅਸ਼ੁੱਧੀ :

ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਆਨੁਸਾਰ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ
ਨਾਲ ਘਰ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਰ ਹਮਣਾਂ ਲਈ
ਇਹ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦਸ ਦਿਨ, ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ _ਲਈ
ਗਿਆਰਾਂ ਦਿਨ, ਵੈਸ਼ਾਂ ਲਈ ਤੇਰਾਂ ਦਿਨ ਅਤੇ ,
ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਲਟੀ ਸਤਾਰਾਂ ਦਿਨ ਤਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ 'ਸੂਤਕ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ

੧ 31101510੧013੮0।।

45

ਦੇ ਮਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਘਰ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਜਦ ਹੈ, ਬੜਾ ਅਸ਼ੁੜੁ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ

ਹੈ, ਇਸ ਅਸ਼ੁੱਧੀ ਨੂੰ “ਪਾਤਕ” ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
(ਵੇਖੋ : ਸੂਤਕ-ਪਾਤਕ; ਸੋਚਾਚਾਰ)

(ਅ-66) ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਾਂ :

ਦੁਖਦਾਈ ਅਸਰ
ਜਦ ਹਨ 1 ਅਸ਼ੁਭ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਤੇ ਨਛੱਤਰਾਂ ਦੇ
ਪਿਭਾਵ ਤੋ ਬਚਣ ਲਈ ਕੁਝ ਉਪਾ ਵੀ ਕੀਤੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ! ਨੂਰਪੁਰ' ਵਿਚ ਮਾੜੇ ਨਛੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ

ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਯੱਗ ਕੀਤੇ

ਜੋ ਸਮਾਂ ਕਿਸੇ ਰੀਤ/ਸੰਸਕਾਰ/ਕੰਮ ਲਈ ਸਿੱਚੇ ਨੂੰ 1੦੫ ਸੋ ਮੋਰੀਆਂ ਵਾਲੋ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ
ਰ੍ ਰਣ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਉਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜੋ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮੈਂ ਅੱਠ ਬਿਰਖਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਸੌ
ਕੰਮ ਲਈ ਸ਼ੁਭ ਨਾ ਹੋਣ ਜਿਵੇਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਾ '#ੱਠ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਗੀਟੀਆਂ ਰਾਹੀ” ਇਕ ਸੌ ਅੱਠ

ਸਮਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਖੂਹਾਂ. ਦਾ

ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੇ ਸੰਜੋਗ ਅਤੇ

ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਸੁਭਾਵ ਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਆਦਿ ਦਾ

ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਕੰਮ-ਧੰਦੇ ਉਤੇ ਚੰਗਾ ਮੰਦਾ
ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੁ ਵਿਚਾਰ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ ਟੂਣੇ
(5₹10[980202 126) ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ।
(ਵੇਖੋ : ਸ਼ਗਨੇ-ਅਪੁਸ਼ਗਨ)

ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚੱ ਕੁਝ ਵਾਰ, ਤਿਥਾਂ, ਦਿਨ-
ਦਿਹਾਰ ਮਹੀਨੇ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਹੀ ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਝੇ

ਗਏ ਹਨ। ਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨਿਚਰਵਾਰ, ਤਿਥਾਂ

ਵਿਚੋਂ ਮਸਿਆ, ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਤਕ ਤੇ ਦਿਨ- ਵ
ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।

ਕੁਝ ਨਛੱਤ੍ਰ 'ਵੀ ਘਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੂਲ ਨਫੱਤ੍ਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਬੱਚਾ
ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਉਤੇ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ
ਭਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਤੇ ਜੇਸ਼ਟਾ ਨਡੱਤ੍ ਵਿਚ
ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਨੌਵੀਂ ਤਿਥ ਅਥਵਾ ਸੋਮਵਾਰ ਤੇ
ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਨੂੰ ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ

ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਹਨੀ ਨਛੱਤ੍ ਵਿਚ ਛਟੀ .

ਤੇ ਚੌਦਸ ਤਿਥ ਅਤੇ ਮੰਗਲਵਾਰ, ਸ਼ੁਕਰਵਾਰ ਤੇ

ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਪਛਮ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਸਫ਼ਰ ਦੁਖਦਾਈ।
ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਛੱਤ੍ਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਹੋਰ ਮਨੌਤਾਂ ਤੇ' '

ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ। (ਵੇਖੋ : ਨਛੱਤ੍ਰ)

ਅਸ਼ੁਭ ਗ੍ਰਹਿ : ਕੁਝ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦਾ ਯੋਗ,
_ਚਾਲ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ
ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸ਼ੁਭ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਹੇਠ ਪੈਦਾ ਹੋਏ
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਖੂਹ ਜਾਂ ਨਦੀ
ਨਾਲੇ ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿੱਸਾ
ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਉਦਾਹਰਣਾਂ'
ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਸੀ ਅਸ਼ੁਭ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਥੱਲੇ
ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਨਦੀ ਵਿਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿਤੀ
ਗੌਈ। ਪੂਰਨ ਦੇ ਜੰਮਣ ਸਮੇਂ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿ ਅਸ਼ੁਕ
ਸੰਨ ਸੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਭੌਰੇ ਵਿਚ
ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਜੇ ਅੱਠ ਗ੍ਰਹਿ ਇਕੋ ਘਰ ਵਿਚ
ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਹ ਯੋਗ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸ਼ਟ ਯੋਗ ਕਿਹ!

$।1 5300੫ 13016 5101 ]। ੬101੧

ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਨਹਾਉਂ'ਦੇ ਹਨ ।
ਕਰਨ'ਲ, ਕਾਂਗੜੇ ਅਤੇ ਰੋਹਤਕ ਵਿਚ ਖੂਹਾਂ,
ਫਿਰਛਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 27 ਰਖੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ । (ਪੰਜਾਬ, 169)

ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਪ੍ਰਭ'ਵ ਹੇਠ ਜੈਮੋ ਬੱਚੇ ਨੂੰ
ਮੰਗਲੀਕ ਕਰਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੰਘਲੀਕ ਮੁੰਡੇ ਦਾ
ਵਿਅਹ ਮੰਗਲੀਕ ਕੰਨਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਤਾ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਹੀ” ਤਾਂ ਮੰਗਲ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਕਰੋਪੀ . '

ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਠੜ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਵੇਖੋ : ਮੰਗਲੀਕ) ਸਨਿਚਰ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ
ਅਸੁਭ ਹੈ । ਇਹ ਗ੍ਰਹਿ ਇਕ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਢਾਈ

ਹਰ ਟਿਕਦਾ ਹੈ,/ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦ' ਮੰਦ-ਪ੍ਭਾਵ
(ਰੀ ਢੱਈ ਸਾਲ _ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
(ਵਖੋ : ਢਈਆ) ਸਨਿਚਰ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ
ਦ੍ਰਖਦਾਵਿਕ ਦਸ਼ਾ 'ਸ'ੜ੍ਸਤੀ' ਸ'ਢ ਲਤ ਸਾਲ
ਤਕ ਫਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਸਨਿਚਰ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ
[ਤੰਨਾਂ ਰ ਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਢਾਈ ਢਾਈ ਵਰ੍ਹੇ ਸਥਿਤ
ਰ!ਹਣ ਨ'ਲ ਬਣਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖ : ਸਾੜ੍ਹਸਤੀ),
ਰਾਹੁ ਤੇ ਕੇਤੂ ਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ ।

ਅਸੁਭ ਵਾਰ : ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਚੌਗੇ ਮੰਦੇ ਹੋਣ
ਬਾਰ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀਰਵਾਰ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ
ਸੁਕਰਵਾਰ ਚੰਗਾ ਦਿਨ ਹੈ, ਸੋਮਵਾਰ ਤੇ ਬੁਧਵਾਰ

₹/੧੪੨"

ਨਾ ਚੰਗ' ਦਿਨ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੰਦਾ। ਪਰ ਐਤਵਾਰ,
ਮੰਗਲਵਾਰ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉਤੇ ਸਨਿਚਰਵਾਰ
ਅਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ
ਅਸਰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿਉ” ਜੋ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਵੀ
ਮੰਗਲਵਾਰ ਤੇ ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ
ਗਿਆ ਹੈ ।

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਚੋਦਰ ਮਾਸ ਦੀਆਂ
ਸਤ ਤਿੱਥਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਹਨ । ਇਹ` ਤਿੱਥਾਂ ਹਨ --
ਤੀਜੀ ਤਿੱਥ, ਜਦੋ” ਆਦਮ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕ'ਬੀਲ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਹਾਬੀਲ ਨੂੰ ਕਤਲ ਗੀਤਾ ਸੀ ।
ਪੰਜਵੀ" ਤਿੱਥ, ਜਦੋ” ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਆਦਮ ਨੂੰ ਜੈਨਤ
ਵਿਚੋ ਬਾਹਰ ਕਢਿਆ ਸੀ`। ਇਸੇ ਤਿੱਥ 'ਨੂੰ
ਯੂਸਫ਼ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਉੱਸ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚ ਸੁਟਿਆ
ਸੀ। ਤੇਰ੍ਹਵੀ

“ ਤਿੱਥ, ਜਦੋ” ` ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਸੁਲੇਮਾਨ .

`ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਾਂ

ਤੋਂ ਤਖ਼ਤ ਖੋਹ ਲਿਆ ਸੀ । ਇਸੇ ਦਿਨ
ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੇ ਪੈਜ਼ੋਬਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕਤਲ! ਕੀਤਾ
ਗਿਆ ਸੀ । ਸੋਲ੍ਹਵੀ' ਤਿੱਥ, ਜਦੋਂ” ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ
ਲੂਤ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਦਬ ਕੇ
ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਤਾ; ਇਸੇ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੇ
ਜ਼ਕਜੀਲੇ ਨੂੰ ਆਰੇ _ਨਾਲ _ਚੀਰਿਆ ਸੀ ।
ਇਕ1ਵ1` ਤਿੱਥ, ਜਦੋ“ ਫ਼ਰੋਹ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ
ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਹੀ ਉਹ ਡੁਬ ਕੇ ਮਰਿਆ ਸੀ।
ਇਸੇ ਅਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਕੌਮ ਪਲੇਗ ਦਾ
ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੀ ਸੀ । ਚੌਵੀਹਵੀ' ਤਿੱਥ, ਜਦੋ”
ਨਮਰੂਦ ਨੇ 70 ਤੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਅੜੇ
ਇਬਰਾਹੀਮ ਨੂੰ ਬਲਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੁਟਿਆ।
ਪੰਜੀਹਵੀ' ਤਿੱਥ, ਜਦੋ" ਹੂਦ ਪੈਗ਼ੈਬਰ ਨੇ, ਅਰਬ
ਦੀ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਜਾਤੀ 'ਆਦਿ' ਵਿਚ
ਸਾਹ-ਘੁਟਵੀ” ਹਵਾ ਭੋਜੀ ਸੀ।

ਹਿੰਦੂ ਚੈਦਰਮਾਸ ਵਿਚ ਮਸਿਆਂ ਦੀ ਤਿੱਥ
ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਸੈਗਰਾਂਦ ਤੋ" ਪੂਰਬਲਾ
ਦਿਨ ਵੀ ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ 'ਘਟਦਾ' ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਕੌਮ ਜਾਂ
ਮੰਗਲ ਕਾਰਜ ਨਹ” ਕੀਤਾ , ਜਾਂਦਾ । ਹਿੰਦੂਆਂ `

ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਵੇ] ਅਸ਼ੂਭ

ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਸ਼ੁਕਰ ਤਾਰਾ ਡੁਬਿਆ
ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਨਹੀ” ਕਰਦੇ!। ਕੱਤਕ

ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਵਿਆਹ ਲਈ ਅਸ਼੍ਭ 'ਹੈ । ਪੋਹ

ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਵਿਆਹ ਲਈ ਠੰਢ਼ਾ ਮੰਨਿਆ
ਗਿਆ ਹੈ । ਸਦ
ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਅਸ਼ੁਭ
ਹੈ -- “ਐਤਵਾਰ ਨਾ ਲਗੀ" ਪਾਰ, ਮਤੇ ਜਿਤੀ
ਬਾਜ਼ੀ ਆਵੇ" ਹਾਰ ।' ਮੰਗਲਵਾਰ ਤੇ ਬੁਧਵਾਰ
ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਵਲ ਜਾਣਾ ਚੋਗਾ ਨਹ ਹੁੰਦਾ ---
“ਮੰਗਲ ਬੁਧ ਨਾ ਜਾਈਏ ਪਹਾੜ, ਜਿਤੀ ਬਾਜ਼ੀ
ਆਈਏ ਹਾਰ'', ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੁਧਵਾਰ ਊਭੇ ਵਲ
ਜਾਣਾ _ਅਸ਼ੂਭ _ਹੈ =- “ਬ੍ਰਧਵਾਰ _ਉਭੇ ਨਾਂ
ਜਾਈਏ, ਜੇ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਬੜਾ ਦੁਖ ਪਾਈਏ ।`
ਵੀਰਵਾਰ ਵਾਲੋ ਦਿਨ ਲੰਮੇ ਵਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾਂ
ਮਾੜਾ ਹੈ -- “ਵੀਰਵਾਰ ਨਾ ਜਾਈਏ ਲੰਮੇ,
ਚਾਹੇ ਘਰ ਬਹੀਏ ਨਿਕੇਮੇ।' ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ
ਕੇਸੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀ, ਸਿਰ ਨੂੰ
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦਰਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਵੀਰਵਾਰ ਦਾ ਸੈਬੋਧ
ਵੀਰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆਂ ਹੈ। ਇਸ
ਦਿਨ ਕਈ ਭੈਣਾਂ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਘਰੋ ਨਹੀ
ਟੋਰਦੀਆਂ । _ਅਖਾਣ ਏਂ -- “ਵੀਰਵਾਰ ਦੇ
ਵਿਛੜੇ ਮੇਲੇ ਸੈਜੋਗੀ ।" ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ
ਘਰ ਮੁਕਾਣ ਜਾਣਾ ਵੀ ਮਾੜਾ ਹੈ । ਕ/ਹਦੇ ਹਨ,
ਦੁਖ ਲੰਮਾ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਵਧਦਾ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ
ਖ਼ਰੀਦਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ

੧3110131£॥00%੧600113.0।।

ਅਸ਼ੁਭ.ਸਮਾਂ

ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ -- _

ਮੰਗਲ ਧੋਰੀ ਵਰਜੀਏ, ਬੁਧ ਵਰਜੀਏ ਗਾਏ ।

ਸ਼ੁਕਰ ਘੋੜੀ ਵਰਜੀਏ, ਭੈੱਸ ਸਨਿਚਰਵਰ ।

ਹੋਲ), ਲੋਹੜੀ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲ) ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ
ਜੋ ਮੰਗਲਵ ਰ ਨੂੰ ਪਏ ਤਾਂ ਸੋਸਾਰ ਵਿਚ ਕਾਲ
ਪੈਦੇ, ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰੋਗ ਫੈਲਦੇ
ਹਨ 2

ਹੋਲੀ ਲੋਹੜੀ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲੀ

ਮੰਗਲਵਾਰ ਜੇ ਹੋਇ ।

ਚਰਖ ਚੜ੍ਹੇਗੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ

ਵਿਰਲਾ ਜੀਵੇ ਕੋਇ । ਰ

ਜੇ ਜੇਠ ਦੀ ਦਸਵੀ” ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਨੂੰ
ਪਏ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਕਾਲ ਪੈਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ
ਭੁਖ ਹੱਥੋ' ਮਰਦੇ ਹਨ :--

ਜੇਠ ਵਿਧੀ ਦਸਵੀ' ਜੇ ਸ਼ਨਿਚਰ ਹੋਏ

(ਰੈ ਹੋਏ ਨ ਧਰਤ ਪੁਰ ਵਿਰਲਾ ਜੀਵੇ ਕੋਏ।

ਦਿਨਾਂ ਬਾਰ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਵੀ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਵਾਰ)

ਐਂ
(ਅ-67) ਅਸੁਰ :
ਅਸੁਰ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ -- ਜੋ ਸੁਰ

ਅਥਵਾ ਦੇਵਤਾ ਨਹੀ” । ਸੁਰ ਪਦ ਸੂਰਾ ਪੀਣ .

ਵਾਲੇ ਵਿਅੱਕਤੀ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਰਿਹਾ । ਸੋ ਅਸੁਰ ਤੋ ਭਾਵ ਜੋ ਸੂਰਾ ਤੋ" ਪ੍ਹੇਜ਼
ਕਰੇ । ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਆਰੀਆ ਸੋਮ ਰਸ ਬਹੁਤ
_ਪੀੱਦੇ ਸਨ ਜੋ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰ'ਬ ਹੀ ਸੀ ।
ਸੁਰਾ ਪੀਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰ ਕਿਹਾ ਜਾਣ
ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਦਰਾਵੜ ਜਾਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ
ਕੱਢਣ ਦੀ ਕਲਾ ਨਹੀ ਸੀ ਆਉਦੀ, ਅਸੁਰ
ਨਾਉ” ਨਾਲ ਜਾਣੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਵਾਲਮੀਕੀ
ਰਾਮਾਇਣ (45. ਅਧਿਆਇ) _ਅਨ੍ਸਾਰ ਖੀਰ
ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਰਿੜਕਦਿਆਂ ਵਰੁਣ ਦੀ ਪਤਨੀ
ਵਾਰੁਣ, ਜੋ ਮਦਰਾਂ ਦੀ ਦੇਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ
ਮਦਰਾ ਤੇ ਸੂਰਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੂਰਾ
ਦਾ ਕਲਸ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ । ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ
ਇਸ ਕਲਸ ਵਿਚੋ” ਸੁਰਾ ਲੈ ਕੇ ਪੀਤੀ ਜਿਸ
ਕਰ ਕੇ ਉਹ 'ਸੁਰ' ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਏ, ਪਰ ਦੋੱਤਾਂ ਨੇ
ਸੁਰਾ ਪੀਣ ਤੋ" ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ
ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਅਸੁਰ' ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਅਸੁਰ
ਸ਼ਬਦ ਅਸੀਰੀਅਨ ਲਈ ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦੇ
ਲੋਕ ਵਰਤਦੇ ਸਨ 1 ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ
--ਇੰਡੱ-ਆਰੀਅਨ ਦਾ ਅਸੀਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵੈਰ
ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਰੀਆ ਜਾਤ) ਨੇ ਕਈ
ਯੁੱਧ ਵੀ ਲੜੇ ।
_ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਅਸੁਰ ਸ਼ਬਦ ਦੇ

$।। 5390੫ 13010 5110 1। ੬10੫

46

ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ।`

ਰਿਗ ਵੇਦ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ' ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਗ ਅਥਵਾ
ਮੁਢਲੀ ਵੈਦਿਕ ਪੁਰ'ਣਧਾਰਾ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ
ਪਰਮ-ਆਤਮਾਂ (601€00ਟ 80801!) ਦਾ ਬੋਧਿਕ
ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਹ ਪਦ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਉਪਾਧੀ
ਵਜੋ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਵਰੁਣ
ਦੇਵਤੇ ਲਈ । ਰਿਗ ਵੇਦ ਦੇ ਅੰਤਲੋ ਭਾਗ ਅਤੇ
ਅਥਰਵ ਵੇਦ ਵਿਚ 'ਅਸੂਰ” ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਦੇ ਵੈਰੀ ਦੈੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ
ਲੱਗਾ 1

ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੈਥਾਂ ਵਿਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ
ਅਸੁਰਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਕਈ ਯੁੱਧਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ _ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੁਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ
ਵਿਊਉਤਪਤੀ 'ਅਸੂ' ਤੋ ਹੋਈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ
ਹੈ - ਸਾਹ ਤੋ“ ਖੈਦਾ ਹੋਇਆ; ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ
ਅਨੁਸਾਰ ' ਅਸੁਰ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਦੇ ਪਾਣ -ਵਿਚੋਂ”
ਉਪਜੇ । ਫੌਤਿਰੀਯਾ ਆਰਣਯਕ ਅਨੁਸਾਰ
ਪਜਾਪਤੀ ਨੇ ਦੇਵਤੇ, ਮਨੁਖ, ਗੈਧਰਵ ਤੋਂ
ਅਪੱਛਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪੈਂਦਾ ਕੀਤਾ । ਉਦੋ”
ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਬ੍ਰੋਦਾਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉਤੇ ਡਿਗੀਆਂ

`_ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਸੁਰ, ਰਾਂਖਸ਼ ਤੋ ਪਿਸ਼'ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ।

ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਣਧਾਰਾ ਵਿਚ ਸੁਰ ਅਤੇ
ਅਸੁਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਿਰੋਤਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਦੇਵ
ਤੇ ਦੱਤ ਦਾ ਸਾਫਾ ਸੈਘਰਸ਼ ਸੁਰ ਤੇ ਅਸੂਰ
ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਤਣਾਓ ਤੋ” ਉਪਜਿਆ ਹੈ । ਅਸੁਰ
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਅਵਤਾਰ
ਦੇ ਸੈਕਲਪ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਹੋਈ ।

ਸਰਾਂ ਅਤੇ ਅਸੁਰਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਇਕੋ
ਮਹਾਂ ਰਿਸ਼ੀ ਕਸ਼ਯਪ ਤੋ" ਹੋਈ ਜਿਸ ਦੀ ਅਦਿਤੀ
ਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ
ਦੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਦੈ'ਤ-ਦਾਨਵ ਅਤੇ ਮਨੁ ਨਾਂ ਦੀ
ਪਤਨੀ ਤੋਂ" ਮਨੁਖ ਜਾਤੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।
ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (51311) ਵਿਚ
ਸੁਰ ਅਸੂਰ ਤੇ ਮਾਨਵ ਤਿੰਨੋਂ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਦੀ
ਸੈਤਾਨ ਦਸੇ ਗਏ ਹਨ । ਜਿਸ ਤੋ ਜਾਪਦਾ ਹੈ

ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸੁਰਾਂ ਅਸੁਰਾਂ ਵਿਚ

ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਇਤਨੀ ਬਲਵਾਨ
ਨਹੀ' ਸੀ ਜਿਤਨੀ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਾਲ ਵਿਦ ਹੋਈ ।

(%-68) ਅਸੁਰ ਵਿਆਹ :

ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ, ਜਿਸ ਵਿਚ
ਕੰਨਿਆਂ ਦਾ ਪਿਉ ਲੜਕੇ _ਦੇ. ਪਿਉ ਤੋ”
ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਵਜੋ“ ਕੁਝ ਰਕਮ ਵਸੂਲ ਕਰਦਾ ਹੈ,
ਇਸ ਨੂੰ 'ਟਕਾ ਵਿਆਹ” ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪੱਛੜੀਆਂ ਤੇ ਟਪਰੀਵਾਸੀ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਤ ਇਸ
ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਰਵਾਜ ਆਮ ਹੈ।

ਤੋ ਦੇਵ; ਦਿਤੀ ਅਤੇ ਦਨਹ ਨਾਂ

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

_ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜਿਸ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਕੌਨਿਆਂ

ਪੱਖ ਵਾਲੇ ਵਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਰੁਪਏ ਲੈਣ ਦੀ ਥਾਂ
ਉਲਟਾ ਦਾਜ-ਦਿਤ ਦੇਣ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਬ੍ਹਮ
ਵਿਆਹ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-69) ਅਸੁਰ ਦਾਨ”

ਇਕ ਦਾਨਵ ਜੋ ਕਮ ਪਰਬਤ ਦੀ
'ਚੂਰ' ਧਾਰ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਧਾਰ
ਸ਼ਿਮਲੇ ਤੋਂ ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ । ਸਿਰਮੂਰ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਦੈਦ-ਕਥਾ ਅਨ੍ਸਾਰ ਜਦੋ” ਇਥੋ''ਦਾ
ਸਥਾਨਿਕ ਦਿਓਤਾ ਸ਼ਿਰੀਗੁਲ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਯਾੜ੍ਹਾ
ਉਤੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ 'ਚੂਰ' ਧਾਰ ਨੂੰ ਚੁਰੂ ਨਾਉ”

ਦੇ ਕਨੇਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਗਿਆ। ਪਿਛੋ ਅਸੁਰ

ਦਾਨੋ” ਨੇ ਚੂਰ ਉਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਜਮਾ ਲਿਆ ।
ਸ਼ਿਰੀਗੁਲ ਨੇ ਇੰਦਰ ਅੱਗੇ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ)
ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ, ਉਸਨੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ
ਅਸੁਰ ਦਾਨੋਂ' ਨੂੰ ਚੂਰ ਧਾਰ ਵਿਚੋ” ਕੱਢ ਦਿਤਾ ।
ਅਸੁਰ ਦਾਨੇ” ਜਦੋ” ਇਥੋਂ ਨਸ ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ
ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਜੁੱਥਲ ਵਿਚ, ਇਕ ਪਹਾੜੀ
ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਚੀਰਦਾ
ਹੋਇਆ ਪਾਰ ਲੰਘ ਗਿਆ, ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਦੀ
ਗੁਫਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸਾਖੀ ਭਰਦੀ ਹੈ। ਇਥ੍ਰੋ
ਉਹ ਦਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਜਾ
ਪਹੁੰਚਿਆ । (ਗਲਾਸਰੀ. 1,292)

(ਅ-50) ਅਸੁਰਾਂਤ :
ਸਕੋਦ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਬਵਿੰਜਾ ਬੀਰਾਂ
ਵਿਚੋ ਇਕ ਬੀਰ । (ਵੇਖੋ : ਬੀਰ)

(ਅ-71) ਔੱਸੂ :
ਦੇਸੀ ਵਰ੍ਹੇ ਦਾ ਸਤਵਾਂ ਮਹੀਨਾ । ਇਸ
ਮਹੀਨੇ ਤੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ
ਹੈ । ਇਸੇ ਬਾਰੇ ਅਖਾਣ ਹੈ : ਅੱਸੂ ਪੁੱਤਰ ਸਿਆਲੋ
ਦਾ-।' ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸੁਭਵ ਇਕ ਹੋਰ
ਅਖ'ਣ ਵਿਚ ਇਉ” ਪ੍ਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ :--
'ਅੱਸੂ ਮਾਹ ਨਿਰਾਲਾ, ਦਿਹੁੰ ਧੁੱਪ ਤੇ ਰਾਤੀ" ਪ'ਲਾ' ।
ਇਸ.ਮਹੀਨੇ ਨਾ ਧੁਪ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਨਾ ਛਾਂ -
'ਅੱਸੂ ਦੀ ਰੁੱਤ, ਨਾ ਛਾਂ ਭਾਵੇ ਨਾ ਧੁੱਪ ।'
ਅੱਸੂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਬਾਂਰਸ਼ਾਂ ਦ: ਜ਼ੋਰ ਘਟ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਫ਼ਤੇ ਕੁ ਮੇਗਰੋਂ' ਮੀ'ਹ ਬਿਲਕੂਲ
ਨਹੀ. ਪੈੱਦਾ । ਇਸੇ ਲਈ ਅਖਾਣ ਹੈ:
'ਅੱਸੂ ਭਾਲ ਮੋਘਲਾ : ਭੂਲ] ਫਿਰੇ ਗੈਵਾਰ ।”
ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਾਂਹੇ ਲਈ ਅੱਸੂ ਬੜਾ ਸ਼ੁਭ
ਮਹੀਨਾ ਹੈ -। ਕਿਉ!” ਜੋ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਚੈਦਰਮਾ ਅਜ਼੍ਰਿਨੀ ਨਛੱਤ੍ਰ ਵਿਚ
'=ੜ ਹੋਦਾ ਹੈ । ਅੱਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਤਵਚ

_ ੧311011£॥00੧)%0118੮0।1

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

.ਨਰਾਤਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਬੜੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ
ਜੋ ਅੱਜੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸੁਦੀ ਪੱਖ ਦੀ ਏਕਮ ਤੋਂ”
ਨੌਮੀ ਤਕ ਦੇ ਨੋ ਦਿਨ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ
ਵਿਚ ਦੇਵੀ ਭਗਤ ਵਰਤ ਰਖਦੇ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਨਰਾਤੇ)

ਅੱਸੂ ਦੀ ਪਹਿਲ! ਤਿੱਥ ਤੋ ਰਾਮ ਲੀਲਾ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦਸਵੀ' ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦਾ
ਪੁਰਬ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅੱਲੂ
ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੈ । ਅੱਸੂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖ
ਵਿਚ ਸਰਾਧ ਪੈਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ
ਪਿਤਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਦਿਨ
ਅਸੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । 'ਅੱਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਜੀ
ਸਫ!ਧ ਮਸਾਂ ਆਏ । ਨਿਖਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਲੋਹੜੇ
ਤਾਰਿਆਂ ਨ ਪਾਏ ।' (ਲੋਕ ਗੀਤ)

ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅੱਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੀ
(ਕਰਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਰੁਕਮਣੀ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ
ਲਈ ਪਾਰਜਾਤ ਦਾ ਦੈਵੀ ਰੁੱਖ ਇੰਦਰ ਦੇ ਬਾਗ਼
ਵਿਚੋ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੈਵੀ
ਕਰਮ ਸਦਕਾ ਇਨ੍ਹੀਂ" ਦਿਨੀ” ਮੌਸਮ ਉਤੇ ਦੈਵੀ
ਜੋਬਨ ਸਹਿਜ ਰੁਪ ਵਿਚ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅੱਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ-ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ
ਛਬੀ ਬੜੀ ਅਨ੍ਪਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਬੂਰ
ਪੈਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ਼ਹ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ
ਇਕ ਕਥਾ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- ਇਕ ਵਾਰ
ਇਕ ਰਾਜੇ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਬੈਦੀ ਬਣਾ ਕੇ
ਭੋਰੇ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ
ਮੰਗਰੋ' ਰਾਜੇ ਨੇ ਬੈਦੀ ਵਿਚ ਪਏ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ
ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਇਹ ਦਸ ਦੇਵੇ ਕਿ ਹੁਣ ਕਿਹੜਾ
ਮਹੀਨਾ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਕਤ
ਕਰ ਦੋਵਗਾ । ਬੈਦੀ ਵਿਚ ਪਏ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਰਾਸੀ
ਨੂੰ ਜਦੋ" ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ
ਭੋਰੇ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ਼ ਚੱਕਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉੱਚੀ ਸੂਰ
ਵਿਚ ਗਾਣ ਲੱਗਾ :

ਸਿੱਟੀ' ਪਿਆ ਬੂਰ ਕਾਹੀ' ਨਿਸਾਰ ਤੋ

ਹੋ ਜਜਮਾਨਾ ਸਮਝ ਮੀਰ ਪੁਕਾਰਦੇ ।

ਕੈਦੀ ਰਾਜੇ ਨੇ ਇਸ ਟੱਪੇ ਤੋਂ ਅੱਜੂ ਮਹੀਨੇ
ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਲਿਆ ਕਿਉ” ਜੋ ਅੱਜੂ ਦੇ
ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਬੂਰ ਅਤੇ ਕਾਹੀ
ਦਾ ਨਿਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਅੱਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਸ਼ੁਭ ਤੇ
ਗੁਣਕਾਰ) ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਨ-ਪੋਠੋਹਾਰ
ਵਿਚ ਜੇ ਕਿਸੇ ਗਰਭਵਤੀ ਨੂੰ ਕੱਤਕ ਦੇ ਮਹੀਨੇ
ਬੱਚਾ ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ ਹੋਂਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਸੂ ਦੇ
_ ਮੰਹੀਨੋ ਹੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਘੜੇ ਭਰ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਪੀਣ
ਲਈ ਰਾਖਵੇ" ਕਰ ਲੌ'ਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕੱਤਕ ਵਿਚ
ਬੱਚ' ਜੋਮੇ ਤਾਂ ਜਣਨ) ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਦੋਵੇ' ਪਹਿਲ)

$।1 53੧00੫ 13016 51101 ]। ੬10੧

47

ਵਾਰ ਅੱਸੂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਹੀ ਮੂੰਹ ਲਗਾਂਦੇ ਹਨ । `
ਅੱਸੂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਬਾਰੇ ਇਕ ਅਖਾਣ ਵੀ ਹੈ :

ਰੱਬਾ ! ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਜੀਆਂ

ਤੇ ਅੱਸੂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਆਂ ।

ਅੱਸੂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਮਿੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪਾਣੀ ਬਾਰੇ ਇਕ੍‌ ਟੂਣਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।

ਜੇ ਕੋਈ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ, ਅੱਸੂ ਦੇ ਸਾਰੇ
ਮਹੀਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਰੋਜ਼ ਪਾਣ! ਵਿਚ ਮਿਸ਼ਰੀ
ਘੋਲ ਕੇ ਪਿਲਾਵੇ ਤਾਂ ਪਤੀ ਉਸ ਨਾਲ ਬੜਾ

ਮਿੱਠਾ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਦਾ ਹੈ ।

(ਅ%-72) ਅਸ਼ੋਕ ਬ੍ਰਿਛ :

ਇਕ ਬ੍ਰਿਛ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਬੜਾ
ਪਵਿਤ੍ਰ ਤੇ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਣ
ਅਨੁਸਾਰ ਚੇਤਰ ਸੁਦੀ ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਅਸ਼ੋਕ ਬ੍ਰਿਛ ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਕਲੀਆਂ ਖਾਵੇ ਤਾਂ
ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਕਦੇ ਮਾਤਮ ਨਹੀ' ਹੁੰਦਾ ।

ਅਸ਼ੋਕ ਬਿ੍‌ਛ ਨੂੰ ਸਦਾ ਹਰੇ ਭਰੇ ਰਹਿਣ ਦਾ

`ਵਰ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੇ ਦਿਤਾ ਸੀ। ਪਾਰਬਤੀ ਸ਼ਿਵਜੀ

ਦੀ ਪੂਜਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ
ਕਰਦੀ ਸੀ । ਸੋ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਪ੍ਰਸੈਨ ਹੋਕੇ ਅਸ਼ੋਕ
ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ ਸਦਾ ਖਿੜੇ ਤੌ ਮੰਹਕੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਵਰ
ਦਿੜਾ । ਹਿੰਦੂ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਤੇ ਹੋਰ ਰਸਮਾਂ ਰੀਤਾਂ
ਵੇਲੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਚੜ੍ਹਾਵਾ
ਚਾੜ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਇਸ ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਪੂਰਬੀ
ਗੁੱਠ ਵਿਚ ਲਗਾਉ'ਦੇ ਹਨ ।

ਅਸ਼ੋਕ ਬ੍ਰਿਛ ਦਾ ਸੰਬੈਧ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਦੇਵਤੇ
ਕਾਮਦੇਵ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ
ਜਦੋ" ਕਾਮਦੇਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਆਮ ਰਵਾਜ ਸੀ,
ਹਿੰਦੂ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੇਵਤੇ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਰਾਮਾਇਣ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਵਣ ਜਦੋਂ” ਸੀਤਾ ਨੂੰ
ਉਧਾਲ ਕੇ ਲੌਕ ਲੈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਥੇ ਇਸ ਨੂੰ
ਅਸ਼ੋਕ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਬਾਗ਼
ਵਿਚ ਬਹੂਤੇ ਬ੍ਰਿਛ ਅਸ਼ੋਕ ਦੋ ਸਨ । ਸੀਤਾ ਨੇ
ਲੰਕ' ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਸਮ' ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਬ੍੍‌ਛਾਂ ਹੇਠ
ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ. ਕਿ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ
ਫੁੱਲ ਸਤਤੱਵ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇਕ ਟੂਣੇ ਦਾ
ਕੈਮ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ; ਅਸ਼ੋਕ ਬਿਛ ਦੀ ਛਾਇਆ ਹੇਠ
ਰਹਿਣ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਸੀਤਾ ਆਪਣੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਧਰਮ

`ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਹੀ । ਇਸੇ ਤੋ ਇਹ

ਧਾਰਨਾ ਬਣੀ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਕੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਜੇਮਣ
ਮਗਰੋ” ਅਸ਼ੋਕ ਬ੍ਰਿਫ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਹਖਿਆ ਜਾਵੇ
ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਜਿਸਮ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫੁੱਲ ਪੱਤਿਆਂ
ਨਾਲ ਛੁਹਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ. ਉਹ ਕੌਨਿਆਂ

_ਅਹਿਣ ਉਡਾਣਾ

ਸਤੀਤੱਵ ਵਿਚ ਬੜੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । _
. ` ਬੈਗਾਲ ਵਿਚ. ਅਸ਼ੋਕ ਬ੍ਰਿਛ _ਦੀ ਪੂਜਾ
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸ਼ੋਕ
ਸ਼ਸ਼ਠੀ (ਛਟੀ) ਨੂੰ ਤੀਵੀਆਂ ਅਸ਼ੋਕ ਬ੍ਰਿਛ ਦੀਆਂ
ਕਲੀਆਂ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ- ਵਜੋ”
ਖਾਂਦੀਆਂਹਨ। _ ਲੇ ਰ੍

ਬੋਧੀ ਅਸ਼ੋਕ ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ ਪੂਜਦੇ ਹਨ; ਕਿਉ" ਜੋ
ਮਹਾਤਮਾ ਬੁਧ ਦਾ ਜਨਮ ਇਸੇ ਬ੍ਰਿਛ ਹੇਠ
ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਬੋਧੀ ਆਪਣੇ
ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਅਸ਼ੋਕ ਬਿਰਛ ਨੂੰ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ਉਤੇ
ਲਗ'ਉੱ'ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ-ਰੀਤਾਂ
ਸਮੇ ਇਸੇ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।

ਜੈਨੀ ਵੀ ਇਸ ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ ਪੂਜਦੇ ਹਨ । ਮਹਾਂਵੀਰ
ਨੂੰ ਇਸੇ ਬਿ ਹੇਠਾਂ ਗਿਆਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

(ਅ-73) ਅਸ਼ੋਕ ਵਾਟਿਕਾ :

ਲੈਕ/ ਵਿਚ, ਰਾਵਣ ਦਾ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਬਾਗ਼,
ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਬ੍ਰਿਛ ਲੱਗੇ ਹੋਏ
ਸਨ। ਇਸ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਬਹਾਰ ਰਹਿੰਦੀ
ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਫੁੱਲ ਨਹੀ” ਸੀ ਮੂਰਝਾਂਦਾਂ ।
ਰਾਵਣ ਨੇ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਹਰਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਇਸੇ
ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਬੇਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖਿਆ ਸੀ । ਹਨੂੰਮਾਨ
ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਲਭਦਾ ਹੋਇਆ ਜਦੋ” ਇਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ
ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨੰ ਖਿੱਚਣ ਲਈ
ਇਸ ਬਾਗ਼ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਰਾਮਚੰਦਰ ਨੇ
ਰਾਵਣ ਉਤੇ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਉਪਰੈਤ
ਅਜੁੱਧਿਆ ਜਾਂ ਕੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਬਾਗ਼
ਬਣਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਅਸ਼ੋਕ ਵਾਟਿਕਾ
ਰਖਿਆ ।

(ਅ-74) ਅਹਿਦ :

ਇਸਲਾਮੀ ਪੁਰਾਣਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ
ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸੰਨ ਅਵਸਥਾ ।
ਸੂਫ਼ੀ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ _ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਲਾ ਅਹਿਦ
ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ । ਫਿਰ ਆਪਣੇਂ
ਆਪ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ
ਅੱਲਾ ਦਾ ਨੂਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ” ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ
ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਅੱਲਾ 'ਅਹਿਦ' ਤੋ”
'ਅਹਿਮਦ' ਬਣ ਗਿਆ, ਭਾਵ ਅਹਿਦ ਵਿਚ
ਮੀਮ ਰਲ ਗਿਆ । ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੋ ਆਪਣੀਆਂ
ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ. ਸੋਕਲਪ ਵਲ ਸੰਕੇਤ
ਕੀਤਾ ਹੈ :-- 'ਅਹਿਦ ਦੇ ਵਿਚ ਮੀਮ ਰਲਾਇਆ
ਤੇ ਕੀਤਾ ਏਡ ਪਸਾਰਾ ।' ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ 1

`_(ਅ-75) ਅਹਿਣ ਉਡਾਣਾ :
ਜਦੋ' ਮੀ'ਹ ਦੇ ਨਾਲ ਅਹਿਣ ਡਿੱਗੇ ਤਾਂ

੧ 311011510੧03੮0।।

ਉਸ ਨੂੰ ਉਡਾਣ ਲਈ_ ਵਿਹੜੇ|ਖੇਤ ਵਿਚ. ਤਵਾ
ਮਰਧਾ ਮਾਰ ਕੇ ਰਖ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਅਹਿਣ ਉੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਔਲੋਂ)

(%-76) ਅਹਿਮਦ ਕਬੀਰ ਸੱਯਦ :

ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰ, ਜਿਸ ਦੀ
ਖ਼ਾਨਗਾਹ ਹ'ਬੜੀ, ਤਹਿਸੀਲ ਕੈ'ਥਲ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਇਥੇ ਮੁਹੱਰਮ ਦੀ 24 ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਉਰਸ ਦਾ
ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਰ੍

(ਅ-77) ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ: _
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਹ ਅਬਦਾਲੀ `ਦਾ ਜਨਮ
1722 ਈਦ: ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਜ਼ਮਾਨ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਘਰ
ਹੋਇਆ ਜੋ ਅਬਦਾਲੀਆਂ ਦੇ ਸਦੋਜਈ ਕਬੀਲੇ
ਨਾਲ ਸੰਬੈਧ ਰਖਦਾ ਸੀ । ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦਾ
ਪ੍ਰਿਤਾ ਹੈਰਾਤ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹਾ ਸਰਦਾਰ
ਸੀ ੧ ਜਦੋ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਂਹ ਨੋ _ਹੈਰਾਤ ਉਤੇ
1731 ਏਈ: ਵਿਚ ਧਾਵਾ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ
ਅਅਥਦਾਲੀਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ । ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ
_ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਬੈਦੀ ਬਣਾਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਵੀ ਇਕ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ,
ਪੜ ੮੨੮੨ ੨, ₹੪੦ ੮੮" '-
ਪ੍ਰਾਕੂਮ। ਸੁਭਾਵ ਤੇ ਬੂਧ ਬਲ ਸਦਕਾ
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ

ਸੈਨਾਪਤੀ ਬਣ ਗਿਆ । .ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ `

ਮਗਰੋ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੌਧਾਰ ਅਤੇ
ਫਿਰ ਕ'ਬਲ ਉਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਇਮ
_ ਕਰ ਲਿਆ । ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪਦਵੀ
ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਲਕਬ 'ਦੁਰੇ ਦੁਤਾਨੀ'
(ਸਰਵੇੱਤਮ ਮੋਤੀ) ਰਖਿਆ । ਉਦੋਂ ਤੋ
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕਬੀਲਾ ਦੁਰਾਨੀ
ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਇਆ ।
ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਮਜ਼ੋਰ
ਪੈ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਰਾਜਕਤਾ ਫੈਲ
ਗਟ, ਜਿਸ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਲਈ
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੋ ਭਾਰਤ ਉਤੇ 1747 ਦੀ: ਤੋ”
ਲੈ ਕੇ 1767 ਈ: ਤਕ ਕਈ ਵਾਰ ਹਮਲੋਂ ਕੀਤੇ ।
1755 ਏਈ: ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ 40 ਦਿਨ ਤਕ
ਲਗਤਾਰ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਲੁਟਿਆ ਅਤੇ -1761 ਏਈ:
ਵਿਚ ਕਲੰਦਰ ਖ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ
ਹਰਿਮੰਦਰ ਤਬਾਹ ਕਰਵਾਕੇ ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ ਪੂਰ
ਦਿਤਾ । ਉਸ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ 1773 ਏਈ ਵਿਚ
ਮੁਰਗ਼ਾਬ ਨਗਰ ਵਿਚ ਹੋਈ ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬੜੀ ਲੁੱਟ
ਮਚਾਈ, ਜਿਸ ਤੋ' ਇਹ ਅਖਾਣ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਏ ੪

9 5300੫ 130] 50101 ]। 00੫੧

48

(1) ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਲਾਹੇ ਦਾ
ਰਹਿੰਦਾ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹੇ ਦਾ ੧
(2) ਕੂਝ ਹਾਲੀ ਦੀ ਕੁਝ ਪਾਲੀ ਦੀ
ਬਾਕੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ।
__ ਕੁਝ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ
ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਲ ਸੈਕੋਤ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਰ ਝ ਕੂ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਉਸ
ਵਿਰੁੱਧ ਜੂਝ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਹਮ ਤੇ ਗੌਰਵ ਦਾ :--
`__ਅਹਿਮਦੇ ਪੰਜਾਬ ਲੁਟਿਆ, ਰ
ਘਰ ਘਰ ਫੂੜੀਆਂ ਪਈਆਂ;
ਰਾਜ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ
ਖੁਲ੍ਹੇ ਪੰਛੀ ਨਾ ਲੈਣ ਉਡਾਰੀ;
ਬਾਬੇ ਨੌਦ ਅਬਦਾਲੀ ਮਾਰੇ
ਸੋਧੂ ਰਣ ਖੇਤ ਰਹਿ ਗਿਆ;
ਜਦੋ“ ਮਾਰ ਪਈ ਅਬਦਾਲੀ
ਅੱਲਾ ਹੂ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਮਾਰਦਾ ।

(ਅ-78) ਅਹਿਮਦ ਚਿਸ਼ਤੀ ਸ਼ੇਖ਼ :

ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰ ਜਿਸ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ
ਪਲਵਲ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਸਜਵਰੀ ਕਸਥੇ ਵਿਚ ਹੈ,
ਇਥੇ ਰਬੀ-ਉਲ-ਅੱਵਲ ਦੀ 11ਵੀ" ਤੇ 12ਵੀ'
ਨੂੰ ਇਕ ਭਾਰੀ ਮੌਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਲਾਕੇ ਦੇ

ਖੋਏ ਹਮ ਚੋ ) 0;
ਇਥੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਜ਼ਾਰ ਭਾਵੇ' ਮੁਸਲੰਮਾਨ
ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਟਿਸ ਦੀ
'ਬੜੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ।

(ਅ-79) ਅਹਿਰਮਨ :

ਪਾਰਸੀ ਧਰਮ ਦਾ ਬਦੀ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਜੋ
ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਕਾਮਾਦਿਕ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਪ ਲਈ ਉਕਸਾਂਦਾ ਹੈ'। ਅਵੇਸਤਾ
ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਗ੍ਰ ਮੈਨਯੂ ਅਤੇ
ਪਹਿਲਵੀ ਵਿਚ ਅਹਿਲਮਨ ਹੈ ।

(ਅ-80) ਅਹਿਰਾਵਣ :

ਇਕ ਅਸੁਰ ਜੋ ਰਾਵਣ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ ।
ਇਹ ਮਹਿਰਾਵਣ ਨਾਲ ਪਤਾਲ ਲੰਕਾ ਵਿਚ
ਰਹਿਦਾ ਸੀ । ਅਹਿਰਾਵਣ ਬੜਾ ਬਲਵਾਨ ਤੇ
ਕੁਕਰਮੀ ਯੋਧਾ ਸ1। ਰਾਮ ਤੇ ਲਛਮਨ ਨੇ ਮਾਰੂਤ
ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ । ਇਸਦੇ ਭਰਾ
ਮਹਿਰਾਵਣ ਦਾ ਬੱਧ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ।
(ਵੇਖੋ : ਮਹਿਰਾਵਣ) _

(ਅ-81) ਅਹਿਲਾਵਤ :
ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਇਕ ਕਬੀਲਾ ਜੋ ਚੁਹਾਨ ਰਾਜਪੂਤਾਂ
ਦੀ ਵੇਸ਼ ਹੈ । ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਵਸੋਂ”

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਰੋਹਤਕ, ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਕਰਨਾਲ ਵਿਚ ਹੈ ।

ਗਲਾਸਰੀ. (27) ਅਨ੍ਜਾਰ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦੇ

ਲੌਕ 30 ਕੁ ਪ੍ਰਸ਼ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਂਭਰ (ਜੈਪੁਰ) ਤੋਂ

ਇਧਰ ਆਏ । ਅਹਿਲਾਵਤ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ

ਦਾ ਜਠੇਰਾ ਸਾਧੂ ਦੇਬ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜਾਂ
ਸਮੋ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(%-82) ਅਹਿੱਲਿਆ :

ਅਹਿੱਲਿਆ ਗੌਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ
ਵ੍ਰਿਧਾਸ਼ਵ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਸੀ । ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੀ
ਸਭ ਤੌ ਵਧ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸੁਸ਼ੀਲ _ਇਸੜ੍ਰੀ
ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ । ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ
ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਸੈਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਸੁੰਦਰ” ਵਸਤੂਆਂ
ਦਾ ਸਾਰ ਲੈ ਕੇ ਅਹਿੱਲਿਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ
ਨਾਲ ਸਿਰਜਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਦੁੱਤੀ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ
ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿਤ' । ਨ

ਅਹਿੱਲਿਆ ਦੀ ਕਥਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ
ਕੁਝ ਕੂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ
ਹੈ । ਇਸ ਕਥਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ
ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਜੈਮਿਨੀ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੁਰਾਤਨ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿਚ
ਵੀ ਇਸ ਕਥਾਂ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ 1

੩ਇ।।ਵਟਵਾਨਾ ਨੇ।ਟਸ ਕਥਾ ਨੂਹ ਪ੍ਰੀਤੀ
ਨਾਲ਼ ਸੈਬੋਧਿਤ ਕਿਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਦਾ ਰੂਪਕ
ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਵੇਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਅਹਿੱਲਿਆ
ਊਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਮੋਘ । ਹਾਪਕਿਨਜ਼ ਸ਼ਬਦ
ਵਿਊਤਪਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉਤੇ ਅਹਿੱਲਿਆ ਨੂੰ
'ਨਾ ਵਾਹੀ ਗਈ ਭੂੰਮੀ' ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਸਵਾਮੀ
ਦਇਆਨੰਦ ਨੇ _ਨਿਰੁਕਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ
ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਸੂਰਜ, ਅਹਿੱਲਿਆ ਨੂੰ ਰਾਤ
ਅਤੇ ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਚੇਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਹੈ 1 '

ਸਮੋ ਨਾਲ ਅਹਿੱਲਿਆ ਦੀ ਕਥ' ਵਿਚ
ਕਈ ਪਰਿਵਟਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ
ਰੂਪਾਂਤਰ ਸੈਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕਈ ਗ੍ਰੇਥਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ । ਟਿਕ ਰੂਪਾਂਤਰ ਅਨਸਰ ਅਹਿੱਲਿਆ
ਇੰਦਰ ਦੇ ਗੁਰੂ ਗੌਤਮ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ । ਢੋਹਾਂ ਦਾ
ਆਪੋ ਵਿਚ ਬੜਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ । ਦੋਵੇ' ਕਈ ਵਾਰ
ਗੌਤੇਮ ਰਿਸ਼ੀ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ. ਮਿਲਦੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਪਹਿਲੀ ਵਰ ਗੌਤਮ ਨੇ ਜਦੋ”
ਦੂਹਾਂ ਨੂੰ ਚੋਰੀ ਮਿਲਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ
ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਸਹਸ ਭਗ ਗਾਮੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸਰਾਪ
ਦਿਤਾ । ਇੰਦਰ ਨੇ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਕਰ ਕੇ -ਗੁਰੂ ਕੋਲੋ
'ਸਹਸ ਭਗ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਸਹਸ ਲੋਇਣ' ਦਾ ਵਰ
ਪਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ । ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਜਦੋ' ਗੌਤਮ ਨੇ
ਦ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਇਕੱਠਾ ਸੁੱਤਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ
ਉਸ ਨੇ ਅਹਿੱਲਿਆ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਬਣਨ ਅਤੇ

੧ 311011510੧03੮0।।

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਨਿਪੂੰਸਕ ਹੋਣ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ ।
ਰਾਮਾਇਣ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਕਬਾ' ਨੂੰ ਰਾਮ ਨਾਲ
ਜੋੜ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਅਹਿੱਲਿਆ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਹੋ
ਜਾਣ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦੇਣ ਮਗਰੋ ਗੌਤਮ ਨੇ ਕਿਹਾ
ਕਿ ਤ੍ਰੇਤੇ ਯੁਗ ਵਿਚ ਰਾਮ ਦੀ ਚਰਨ-ਛੁਹ ਨਾਲ
ਅਹਿੱਲਿਆ ਮੁਕਤ ਹੈ ਜਾਵੇਗੀ । ਪੁਰ'ਣਾਂ ਵਿਚ
ਇਜ ਕਥਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆਂ ।
ਸਕੰਦ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇੰਦਰ ਅਤੇ ਅਹਿੱਲਲਿਆਂ
ਦੀਆਂ ਚਰ-ਮਿਲਣੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਨਾਰਦ ਨੇ
ਗੌਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਹਿੱਲਿਆ ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਦੀ
ਜੋ ਗਾਥਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ, ਉਹ ਸਰ੍ਹਪ
ਵਿਚ ਪੌਰਾਣਿਕ ਨਾਲੋ“ ਵਧੇਰੇ ਲੌਕਿਕ ਹੈ :
ਰਾਜਾ ਇੰਦਰ ਅਹਿੱਲਿਆ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਉਤੇ
ਮੋਹਿਤ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਅਹਿੱਲਿਆ ਦੇ ਆਲਿੰਗਨ
ਲਈ ਚੈਦਰਮੋ ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ ਕੀਤਾ । ਚਦਰਮੇ
ਨੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਹੀ ਕੁਕੜ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ
ਬਾਂਗ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਗੌਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਸਰਪ ਵੇਲਾ
ਜਾਣ ਕੇ, ਇਸ਼ਨਾਨ ਲਈ ਨਦੀ ਉਤੋਂ ਚਲਾ

ਜਾਏ ।_ਪਿਛੋ' ਇੰਦਰ ਨੌ ਗੌਤਮ ਦਾ ਰੂਪ
ਧਾਰ ਕੇ ਅਹਿੱਲਿਆ ਦੀ ਸੇਜ ਭੋਗੀ । ਜਦੋ
ਰਿਜ਼ੀ ਨਦੀ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ
ਨਦੀ ਨੇ ਉਸ ਅੱਗੇ ਸਾਰਾ ਰਹੱਸ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਤਾ ।
ਗੌਤਮ ਉਸੇ ਪੈਰ ਵਾਪਸ ਘਰ ਆਇਆ ਅਤੇ
ਚੋਦਰਮੋ ਨੂੰ
ਪਹਿਰਾ ਦੇ'ਦਾ ਵੇਖ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆਪਣ ਗਿੱਲਾ
ਤੋਲੀਆ ਉਸ ਉਤੇ ਪਟਕਾ ਕੇ ਮਾਰਿਆ । ਕੁਕੜ
ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਚੰਦਰਮਾ ਨਸ ਗਿਆ, ਪਰ
ਤੋਲੀਏ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਸ ਦੀ ਹੋਣੀ ਬਣ ਕੇ
ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਉਕਰੇ ਗਏ ਕਿ ਹੁਣ
ਤਕ ਕਾਲੋਂ ਧੱਥਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਜ਼ ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦੇ
ਹਨ। ਅਹਿੱਲਿਆ ਨੂੰ ' ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਸੈਲ ਪੱਥਰ ਹੋ
ਜਾਣ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ। ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਉਹ ਇਸੇ
ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਰਹੀ । ਤੋਤਾ ਯੁਗ ਵਿਚ
ਫਾਮ ਚੰਦਰ ਦੀ ਚਰਨ ਛੁਹ ਨਾਲ ਅਹਿੱਲਿਆ
ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲੀ ।
ਅਹਿੱਲਿਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਤਾਨੰਦ ਸੀ
ਜੋ ਰਾਜੇ ਜਨਕ ਦਾ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਸੀ।

(ਅ-83) 'ਅਅਹਿਲੇ ਕਿਤਾਬ :

ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ” ਸੈਸਾਰ
ਦੇ.ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੈਡਦੇ ਹਨ --
ਅਹਿਲੇ ਕਿਤਾਬ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਰ ! ਅਹਿਲੇ ਕਿਤਾਬ
ਤੋਂ ਭਾਵ ਮੂਸਾਈਆਂ, ਯਹੂਦੀਆਂ, ਈਸਾਈਆਂ ਤੇ
ਮਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਤੋਰੇਤ,
. ਜ਼ੱਬੂਰ, ਅੰਜੀਲ ਅਤੇ ਕੁਰਾਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼

91 58੧00 [30] 50001 | ੬009

ਕੁਕੜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ

49

ਰਖਦੇ ਹਨ, ਕਿਉ” ਜੋ ਇਸਲਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਧੁਰਮਾਂ ਦੇ ਪੈਰ਼ੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਲਾ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਕ
ਗਿਆਨ ਖ਼ੁਦ ਇਲਹਾਮ- ਦੁਆਰਾ ਦਿਤਾ, ਜੋ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ।
ਤੋਰੇਤ ਦਾ ਇਲਹਾਮ ਹਜ਼ਰਤ_ ਮੂਸਾ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ।
ਜ਼ੱਬੂਰ ਹਜ਼ਰਤ ਦਾਊਦ ਦੁਆਰਾ ਉਤਰੀ ।
ਅੰਜੀਲ ਈਸਾ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਨ ਮੁਹੈਮਦ
ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ । ਮੁਸਲਮਾਨੀ
ਅਕੀਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਰਾਨ ਤੋ“ ਬਿਨਾਂ ਬਾਕੀ
ਤਿੰਨਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਇਲਹਾਮੁ ਵੀ `ਭ੍ਰਿਸ਼ਣ
ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਿਲਾਵਟ ਹੋ

ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੇਵਲ ਕੁਰਾਨ ..

ਨੂੰ ਹੀ ਅਸਲੀ _ ਇਲਹਾਮੀ ਗ੍ਰਥ ਮੰਨਦੇ
ਹਨ । ਰ੍

ਕਾਫ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਜੋ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਇਲਹਾਮੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋ“ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ
ਹੌਰ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦੇ

`ਹਣ।

_ (ਅ-84) ਅਹਿਲੇ ਹਦੀਸ :

ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾਂ ਇਕ ਫ਼ਿਰਕਾਂ. ਜੋ ਸੁੰਨ)ਆਂ
ਵਲੋ ਇਕੱਤ੍ਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਛੇ.ਹਦੀਸਾਂ ਵਿਚ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦ' ਹੈ । ਇਹ ਲੋਕ ਇਕੀਸ਼ਵਰਵਾਦੀ _
ਹਨ ਅਤੇ ਪੀਰਾਂ ਪੈਜ਼ੰਬਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਖੰਡਨ `

ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਫ਼ਿਰਕੇ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਂਪੁਰਖ
ਅਬਦੁਲ ਵਾਹਬ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ
ਨਜਦ ਵਿਚ 1691 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
ਇਸ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਨੇ ਵਾਹਬੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੀ ਨਹ
ਰਖੀ । (ਵੇਖੋ : ਵਾਹਥੀ)

(%-85) ਅਹੀ :
(1) ਇਕ ਅਸੁਰ ਜਿਸ ਦਾ ਸੈਘਾਰ ਇੰਦਰ
ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਰਿਗ ਵੇਦ ਵਿੱਚ, ਇੰਦਰ ਦੇਵਤੇ

`ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵਿਚ ਰਚੀ ਇਕ ਰਿਚ ਵਿਚ ਅਹਂ!

ਦਾ ਉਲੇਖ ਹੈ । ਵੈਦਿਕ ਪੁਰਾਣਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ
ਅਹੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਵਿੱਤਰ ਸੀ, ਇਕ
ਭਿਆਨਕ ਸਰਪ-ਦੈ'ਤ ਸੀ, ਜੋ ਸਮਸ਼ਟੀ ਜਲ ਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਸਮੋ ਕੇ ਪਹਾੜ ਦੀ ਚੋਟੀ .ਉਤੇ
ਕੁੰਡਲ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠ. ਗਿਆ । ਜਲ ਬਿਨਾਂ
ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੈੜੂ _ਵਿਆਕੂਲ ਹੋਣ
ਲੱਗੇ । ਰਿਗ ਵੇਦ ਅਨੁਸਾਰ ਇੰਦਰ ਨੇ
ਤ੍ਰਿਕਦਰੂਕ ਉਤਸ਼ਵ ਉਤੇ, ਸੋਮ ਰਸ ਪੀ ਕੇ,
ਅਹੀ ਦੈੱਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਜਰ ਦੀ ਇਕੋਂ ਚੋਟ
ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੰਦਰ ਨੇ
ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦਨੁ ਨਾਲ ਯੁਧ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ
ਵ ਮਾਰ ਦਿਤ! ! ਅਹੀ ਵੇ ਮੋਤ ਨੂੰ ਚੀਰਨ ਨਾਲ

ਅਹੀਰ

ਉਸ ਵਿਚੋ ਅਥਾਹ ਜਲ ਵੰਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ
ਨਦੀਆਂ ਫਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ _ਵਗਣ ਲੱਗੀਆਂ
ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਡੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਰਸ ਭਰ ਗਿਆ
ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ: ਨਾੜੀਆਂ ਵਿਚ 'ਲਹੂ ਸਰਕਣ
ਲੱਗਾ । ਕਈ _ਵਿਦਵਾਨ_ਅਹੀ (ਵਿੱਤਰ) ਨੂੰ
ਸਿਆਲ ਰੁੱਤ ਦਾ ਮਾਨਵੀਕਰਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ;
ਜਦੋ" ਸਖ਼ਤ ਸਰਦੀ ਪੈਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ . ਜਮ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉਤੇ ਮੀ'ਹ ਦੀ ਥਾਂ ਬਰਫ਼
ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਹੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੁਨਾਲੇਂ ਰੁੱਤ
ਦੀ ਵਾਚਕ ਹੈ, ਜਦੋਂ“ ਜੰਮੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਬਰਫ਼ਾਂ
ਪਿਘਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਤੇਫ਼
ਹੋਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

. (2) ਇਕ ਸਰਪ-ਢੈ'ਤ ਕਾਲੀਆ ਜੋ ਜਮਨਾ
ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ. ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ
ਮਾਰਿਆ ਸੀ । (ਵੇਖੋ : ਕਾਲੀਆ) .

(%-86)' ਅਹੀਪਤੀ .
(1) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਇਕ ਉਪਾਧੀ ਜੋ ਅਹੀ
ਦੇੱਤ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋਈ ।

(2) ਸੱਪਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ, ਸ਼ੋਸ਼ਨਾਗ ।

(ਅ-87) ਅਹੀਰ:

ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਕ ਜਿ ਜਤੀ; ਅਹੀਰ
ਜਾਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਪੁਰਾਣ
ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । 'ਅਹੀਰ ਸ਼ਬਦ `ਸੌਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ
ਅਭੀਰ ਦਾ ਤੱਦਭਵ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ `ਗੁਆਲੇ
ਦੇ .ਹਨ । ਅਹੀਰ_ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ “ਅਹੀ-ਮਾਰ' ਦਾ
ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਹੀ
ਇਕ ਵਿਕਰਾਲ _ਸਰਪ-ਦੈੱਤ ਸੀ ਜੋ _ਜਮਨਾ
ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅਹੀ
ਦਾ ਸੈਘਾਰ ਕਰ ਕੇ ਜਮਨਾ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ” -
ਵਿਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਅਹੀ-ਮਾਰ ਪਦ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ
ਬੋਧਿਕ ਹੈ । ਇਸੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਉਤਪਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ
ਉਤੇ ਅਹੀਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਵੋਸ਼
ਅਥਵ' ਜਾਦਵ ਕੁਲ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ 1

ਅਹੀਰਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤ ਬਾਰੇ ਕਈ ਮੱਤ ਹਨ ।
ਮਨੂ (10,15) ਅਨੁਸਾਰ _ਅਹੀਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ
ਦੁਆਰਾ ਅੰਬਸ਼ਠ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪੁਰਸ਼ ਤੇ ਵੈਸ਼ ਇਸਤ੍ਰੀ
ਦੇ ਸੋਜੌਗ ਤੋ“ ਉਤਪੰਨ ਸੰਤਾਨ) ਤੀਵੀ” ਤੋ
ਉਤਪੰਨ ਸੋਤਾਨ ਹੈ । ਪਰ ਬ੍ਰਹਮ ਪੁਰਾਣ .ਅਨ੍ਸਾਰ
ਅਹੀਰ ਕਸ਼ਤਰੀ ਪਿਉ ਤੇ_ ਵੈਸ਼ ਮਾਂ ਦੀ ਸੈਤਾਨ
ਹਨ । ਅਹੀਰਾਂ` ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ (ਗਲਾਸ਼ਰੀ. 2,4) ਇਕ_ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ
ਵੈਸ਼ ਕੈਨਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਔਲਾਦ 'ਅਮਤ _ਸੋਗਿਆ' ਅਥਵਾ: ਅਛੂਤ `

_. ਅਖਵਾਈ । 'ਅਮਤ ਸੈਗਿਆ” ਦੀ ਲੜਕੀ ਤੇ

੧ 311011510੧0੧3੮0।।

ਅਹੀਰ

ਅੱਗੋ” ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ
ਕਰਵਾ ਲਿਆ, ਉਸ ਦੀ ਔਲਾਦ “ਅਭੀਰ'
ਅਖਵਾਈ । ਇਹੋ ਅਭੀਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿਗੜ ਕੇ
ਅਹੀਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਰ ਇਲੀਅਟ ਇਸ ਮੱਤ
ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀ" ।

ਅਹੀਰ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਗੁੜਗ/ਉ ਤੇ ਰੋਹਤਕ
ਜ਼ਿਲੋਂ ਤੋਂ ਛੁਟ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
`ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ 'ਪੈਪਸੂ' ਕਿਹਾ` ਜਾਂਦਾ ਸੀ,
ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਮੋ” ਅਭੀਰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਬੜਾ
ਜ਼ੋਰ ਰਿਹਾ। ਰ੍

ਅਹੀਰ ਤਿੰਨ 'ਖਾਂਪਾਂ' ਜਾਂ ਉਪ-ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ
ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ : ਨੰਦ ਬੰਸੀ, ਜਾਦਵ
ਬੈਸੀ ਤੇ ਗੁਆਲ ਬੈਸੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਵਾਲੇ
ਗੁਆਲੇ ਦਾ ਨਾਉ' ਨੰਦ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋ' ਉਸ ਦੀ
ਵੌਸ਼ ਨੰਦ ਬੈਸੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਈ । ਜਾਦਵ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ

ਦੀ ਆਪਣੀ ਵੈਸ਼ ਸੀ। ਗੁਆਲ ਬੈਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਗੁਆਲਿਆਂ ਤੇ ਗੋਪੀਆਂ ਦੀ ਵੈਸ਼ ਸੀ, ਜੋ
ਬਿੰਦਰਾਬਨ ਅਤੇ ਗੋਕਲ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ
ਕ੍ਰੀੜਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਹਰਿਆਣੇ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ
ਜਾਦਵ ਬੈਸੀ ਅਹੀਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮਥਰਾ
ਅਤੇ _ਬਿੰਦਰਾਬਨ ਵਿਚ ਨੌਦ ਬੈਸੀ ਤੇ
ਗੁਆਲ ਬੋਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਗੋ ਕਈ ਗੋਤਾਂ
ਹਨ । ਗਲਾਸਰੀ. (2,5) ਵਿਚ ਜਾਦਵ ਬੋਸੀ
ਅਹੀਰਾਂ ਦੀਆਂ 57 ਗੋਤਾਂ ਤੇ ਨੰਦ ਬੈਸੀ ਦੀਆਂ
7 ਗੋਤਾਂ ਦੀ ਮਾਵਲੀ ਦਰਜ ਹੈ ।

ਅਹੀਰ ਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂ ਚਾਰਨ ਵਾਲੀ
ਜਾਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਕੁਝ ਅਹੀਰ
ਵਾਹੀ ਖੇਤੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਸਮਾਜਕ ਦਰਜਾ ਜੱਟਾਂ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੈ ।

ਅਹੀਰ ਧਰਮ ਵਜੋ ਹਿੰਦੂ ਹਨ । ਇਹ
ਸ਼ਿਵਜੀ ਤੋ” ਬਿਨਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਠਾਕਰ ਜੀ
ਦੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਾਭੇ ਦੀ
ਬਾਵਲ ਨਿਜ਼ਾਮਤ ਵਿਚ ਰਾਏਪੁਰ ਵਿਖੇ ਬਨਦਿਓ
ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅਹੀਰ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਬਨਦਿਓ ਇਕ ਕਾਲਾ ਸਰਪ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ
ਅਹੀਰ ਪੂਜਦੇ ਸਨ । ਅਹੀਰ ਹੁਣ ਵੀ ਕਾਲੇ
ਸਰਪ ਨੂੰ ਬਨਦਿਓ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ
ਉਸ ਨੂੰ ਭੁਲ ਭੁਲੇਖੇ ਵੀ ਕਦੇ ਨਹੀ” ਮਾਰਦੇ ।

ਅਹੀਰਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਨਵੇਕਲ) ਕਿਸਮ ਦੀ)
ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਲਾਲ ਖੱਟੀ ਚੋਲੀ ਤੇ ਨੀਲੀ
ਘਗਰੀ ਪਹਿਨਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰ ਉਤੇ ਲਾਲ
ਮਲਮਲ ਦੀ ਓੜ੍ਹਨੀ ਲੈ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਹੀਰਾਂ
ਵਿਚ ਕਰੇਵੇ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ, ਪਰ ਜੀ'ਦ ਦੇ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਅਹੀਰ ਵਿਧਵਾ ਆਪਣੇ ਜੇਠ
` ਨਾਲ ਕਰੇਵਾ ਨਹੀ“ ਕਰਦੀ । ਕੁਝ ਅਹੀਰ
ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ ।

$।1 5300੫ 13016 51101 1। ੬10੧੪

50

(ਅ-88) ਅਹੂਤੀ :

ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਅਤੇ ਯੱਗ
ਸਮੇ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ -੍ਰਸੈਨਤਾ ਲਈ ਘਿਉ -ਤੇ ਕੁਝ
ਹੋਰ ਸਾਮਗਰੀ ਜੋ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹਵਨ ਦੀ ਅੱਗ
ਵਿਚ ਸੁੱਟੀ ਜ'ਦੀ ਹੈ; ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨ
ਦੇਵਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਲੋਕ ਵਿਚ
ਸੰਬੋਧਿਤ ਦੇਵਤੇ ਕੇਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚਾ
ਦੇ'ਦਾ ਹੈ। . ਰਿ

_(%-89) ਅਹੇਰੀ : .

ਇਕ ਪਛੜੀ ਤੇ ਖ਼ਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਜਾਤੀ;
ਦੱਖਣ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ, ਖ਼ਸ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾਭੇ ਦੇ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਅਹੇਰੀਆਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੀ ਵਜੋ”
ਮਿਝਦੀ ਹੈ । ਅਹੇਰੀ ਸ਼ਬਦ 'ਹੇੜ' ਤੋ“ ਬਣਿਆ
ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ 'ਇੱਜੜ' । ਇਸ ਜਾਤੀ
ਦੇ ਲੋਕ ਮੂਲ ਵਿਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਨ,
ਖ਼ਾਸਕਰ ਜੋਧਪੁਰ ਤੇ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦੇ । ਉਥੋ” ਹੀ
ਇਹ ਜਾਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵਸੀ।

ਅਹੇਰੀਆਂ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪੇਸ਼ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ
ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਵਾਢੀਆਂ `ਦੇ
ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਮਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਗਲਾਸਰੀ, (2,4) ਅਨ੍ਸਾਰ ਹਿਸਾਰ ਵਿਚ
ਅਹੇਰੀ ਭੋਇੰ ਵਾਹੁੰਦੇ ਤੇ ਕਰਨਾਲ ਵਿਚ ਨਿਮਕ
ਬਣਾਉਣ ਦਾ - ਕੌਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ
ਅਹੇਰੀ ਛੱਜ ਤੇ ਟੋਕਰੀਆਂ ਵੀ ਬਣਾਉ'ਦੇ
ਹਨ ।

ਅਹੇਰੀ ਕਈ ਗੌਤਾਂ ਵਿਚ ਵੈਡੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗੋਤਾਂ ਜੋ ਨਾਭੇ ਦੀ ਬਾਵਲ
ਨਿਜ਼ਾਮਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੀ ਸੂਚੀ
ਗਲਾਸਰੀ, (2,4) ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਅਹੇਤੀਆਂ
ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਲਈ ਮਾਂ, ਪਿਉ, ਨਾਨੀ ਤੇ ਦਾਦੀ
ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਗੌਤਾਂ ਨਿਸ਼ੇਧ ਹਨ । ਹੋਰ ਪਛੜੀਆਂ
ਜਾਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਅਹੇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਧਵਾ ਦੇ
ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ ।

ਅਹੇਰੀ ਧਰਮ ਵਜੋ” ਬਹੁਤੇ ਹਿੰਦੂ ਹਨ, ਪਰ
ਪਟਿਆਲੇ, ਨਾਭੇ ਤੇ ਬਠਿੰਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਅਹੇਰੀ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਅਹੇਰੀ
ਸਥਾਨਕ ਦੇਵੀ ਦਿਓਤਿਆਂ, ਖੇਤਰਪਾਲ ਆਦਿ
ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਸਾਣੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਜਦੇ
ਹਨ।

(ਅ-90) ਅਹੋਈ : ੍

ਇਕ ਦੇਵੀ ਜੋ ਭਗਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਹੀ
ਇਕ ਰੂਪ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਧਾਰਨਾ
ਅਨੁਸਾਰ _ਅਹਿ ਵੈਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ
ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਹੋਈ ਪਿਆ । ਇਹ ਦੋਵੀ

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

` ਹਰਨਾਕਸ਼, ਹਿਰਣਾਕਸ਼ਿਪ, ਬ੍ਿਤ੍ਰਾਸੁਰ, ਵਿਸ੍ਰੂਪ

ਅਤੇ ਅਹਿ ਆਦਿ ਦੇ'ਤਾਂ ਦੀ ਭੈਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ
ਦੀ ਭੂਆ ਸੀ ।, ਨੇਕ ਤੇ ਸੁਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ
ਇਸ ਨੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਅਤੇ ਹਰਨਾਕਸ਼ ਵਿਚ
ਸੁਲਹ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਸਫਲ
ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ । ਕੱਤਕ ਵਦੀ ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਅਹੋਈ
ਦਾ ਵਰਤ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਿਨ
ਮਥਰਾ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਰਾਧਾ ਕੁੰਡ ਵਿਚ ਅਹੋਈ ਦਾ
ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਕੱਤਕ ਦੀ
ਚਾਨਣੀ ਏਕਮ ਨੂੰ ਇਹਦੀ ਮੂਰਤ। ਜਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ
ਕਰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਵੇਖੋ : ਅਹੋਈ ਅਸ਼ਟਮੀ,
ਅਹੋਈ ਵਰਤ)

(ਅ-$1) ਅਹੋਈ ਅਸ਼ਟਮੀ :-

ਕੱਤਕ ਵਦ ਅਠਵੀ' ਨੂੰ ਅਹੋਈ ਅਸ਼ਟਮੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਿਨ ਸੈਤਾਨ ਵਾਲੀਆਂ
ਤੀਵੀਆਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸੂਖ ਤੇ ਕਲਿਆਣ
ਲਈ ਵਰਤ ਰਖਦੀਆਂ ਤੇ ਅੰਹੋਈ ਦੇਣੀ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਕਰਦ!ਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਕੰਧ ਉਤੇ
ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਅਹੋਈ _ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾ ਕੇ
ਚਿਪਕਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਗਹਿਣਿਅ
ਤੇ ਰੋਗਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ
ਵਾਰ ਇਸ ਮੂਰਤੀ ਵੇ ਨੇੜੇ ਸਹੇ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ
ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਵਾਹ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੂਰਤੀ `ਦੇ
ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉਤੇ ਗੋਰੇ ਦਾ ਪੋਚਾ ਦੇ ਕੇ
ਚੌਕ ਪੂਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਪੀਲੇ ਰੈਗ
ਦਾ ਇਕ ਕਲਸ਼ ਵੀ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦ' ਹੈ । ਇਸ
ਕਲਸ਼ ਦੇ ਕੋਲ ਅੱਠ ਕੁ ਉੱਗਲ ਲੰਮੀ ਅਹੋਈ
ਦੀ ਪੁਤਲੀ ਸਥ'ਪਿਤ ਕਰ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਧੂਪ ਦੀਪ
ਨਾਲ ਕਲਸ਼ ਦੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਹੋਈ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਚਾਵਲ ਦਾ
ਭੋਗ ਲਗਵਾ ਕੇ ਪ੍ਰੋਹਤਣੀ ਤੋ“ ਅਹੋਈ ਦੇਵੀ ਦੀ
ਕਥਾ ਸੁਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ_ ਜੋ ਇਸ -ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
ਇਕ ਤੀਵੀ' ਜਿਸ ਦੇ ਸੱਤ ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਦੀਵਾਲ)
ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਤੋਂ
ਪੋਚਾ ਪਾਚੀ ਵਾਸਤੇ ਬਹਰੋ” ਟਿੱਬੇ ਤੋ” ਮਿੱਟੀ
ਪੁੱਟਣ ਗਈ। ਮਿੱਟੀ ਪੁਟਦਿਆਂ ਖੁਰਪੀ ਦੀ ਸੱਟ
ਨਾਲ ਇਕ ਸਹੇ ਦਾ ਬੱਚਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆਂ ।
ਫਲਸਰੂਪ ਕੁਝ ਦਿਨ'ਂ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਇਕ
ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਤੀਵੀ' ਦੇ ਸੱਤੇ ਬੱਚੇ ਮਰ ਗਏ ।
ਉਸ ਤੀਵੀ” ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਰੁਣਾਮਟੀ ਵਿਥਿਆ
ਇਕ ਭਗਤਣੀ ਨੂੰ ਸੁਣ' ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੇ
ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹੋਰ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਾਪ ਨਹੀ" `
ਕੀਤ, ਪਰ ਇਕ ਵਾਰ . ਮਿੱਟੀ ਪਟਦਿਆਂ ਇਕ
ਸੇਹਾ ਉਸਦੀ ਖੁਰਪੀ ਨਾਲ ਮਾ[ਰਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਉਸ ਭਗਤਣੀ ਨੇ ਉਪਾ ਦਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ
ਉਹ ਕੱਤਕ ਵਦੀ ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਭਗਵਤੀ ਦੀ

੧ 31101510%੧03੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਮੂਰਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਹੇ ਦੇ
ਬੱਚੇ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕ ਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰੇ ।
ਉਸ ਤੀਵੀ ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ
ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਉਪਰਥਲੀ ਸੱਤ ਪੁੱਤਰ ਜੋਮੋ ।
ਉਦੋ” ਤੋ ਸੋਤਾਨ ਵਾਲੀਆਂ _ ਤੀਵੀਆਂ
ਆਪਣੀ _ ਔਲਾਦ _ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ
ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ, ਅਹੋਈ ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ,
ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀਆਂ _ਆ ਰਹੀਆਂ
ਹਨ 1 ਰ੍
(ਅ-92) ਅਹੋਈ ਦਾ ਵਰਤ :

ਅਹੋਈ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਲਈ ਕੱਤਕ
ਵਦੀ ਅੱਠਵੀ' ਨੂੰ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਤੀਵੀਆਂ ਵਰਤ

ਰਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਫਿਹ ਵਰਤ ਬੜਾ ਕਰੜ' ਹੁੰਦਾ

ਹੈ, ਕਿਉ” ਜੋ ਸਾਰ ਦਿਨ ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਕੁਝ ਵੀ
ਮੂੰਹ ਨਹੀ“ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਜਿਵੇ“ ਕਰਵਾ ਚੌਥ
ਦਾ ਵਰਤ ਸੁਹਾਗ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਲਈ ਰਖਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਹੋਈ ਦਾ ਵਰਤ ਸੈਤਾਨ
ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
ਇਹ ਵਰਤ ਰਤੀ” ਤ'ਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚ
ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਬਾਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਭੁਗਤਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕਥਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :

ਕੋਜਨ ਬਨ ਵਿਚ ਅਕਾਸੂਰ ਤੇ ਬਕਾਸੁਰ
ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਰਾਖਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਬਨ ਵਿਚ
ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਈਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਤੰਗ
ਕਰਦੇ ਸਨ । ਕੱਤਕ ਵਦੀ ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਹਾਂ ਦਾ ਸੈਘਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ
ਕਰ ਕੇ ਜੈਗਲ ਵਲ ਤੁਰ ਪਏ ! ਪਿਛੋ
ਯਸ਼ੋਧਰਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿਚ
ਡਬੀ ਰਹੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਜੋਗ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ
ਅੰਨ-ਜਲ ਮੂੰਹ ਨਾ _ਲੱਗਇਆ _। _ ਜਦੋ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੋਹਾਂ ਰ'ਖਸਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੈ ਵਾਪਸ ਘਰ
ਪਰਤੇ ਤਾਂ ਤਰੇ ਚੜ੍ਹ ਚਕੇ ਸਨ । ਯਸ਼ੋਧਰਾਂ ਨੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਮਰਤਖ ਵਖਕੇ ਫਿਰ ਅੰਨ ਪਾਣੀ
ਮੂੰਹ ਲਾਇਆ । ਉਦੋ ਤ” ਇਹ ਵਰਤ ਮਾਂਵਾਂ
ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕ!ਲਆਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ
ਫ੪ਖਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

ਦਹਾਂ ਰਖਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਅਸੈਭਵ ਸੀ।

ਜਦੋ” ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ.

ਸੁਣਿਆ ਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ 'ਅਨਹੋਣੀ' ਕਿਹਾ।
ਧਾਰਨ' ਹੈ ਕਿ ਇਹੋਂ ਸ਼ਬਦ ਹੌਲੋ ਹੌਲੇ 'ਅਨਹੋਈ ,
'ਅਹੋਈ' ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਵਿਸ ਦਿਨ ਦਾ ਵਰਤ
ਅਹੋਈ ਦੇ ਵਰਤ ਦੇ ਨਾਉ' ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੋਇਆ । ਇਹ ਵਰਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ
ਬੜਾ ਪ੍ਰਦਲਤ ਹੈ । ਪਰ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ :
ਹਰਿ ਕਾ ਸਿਮਰਨ ਛਾਡਿ ਕੈ ਅਹੋਈ ਰਾਖੈ ਨਾਰਿ
ਗਧੀ ਹੋ ਕੇ ਉਤਰੇ ਭਾਰ ਸਹੇ ਮਨ ਚਾਰ ।
- ਸੂਹੀ ਕਬੀਰ

$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬10੧

51

(ਅ-93) ਅੱਕ :

ਕਈ ਗੋਤਾਂ ਵਿਚ ਸੋਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤਾਂ
ਵੇਲੇ ਅੱਕ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦੇ
ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਚੂਹੜਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਚੈਦਰੀਆਂ
'ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰਖਣ ਲਈ, ਅੱਕ ਦੇ ਪੱਤੇ ਦੁਆਰ
ਅੱਗ ਰਖ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਚੌਥ ਦੇ ਬੁਖਾਰ
ਵਿਚ, ਅੱਕ ਦਾ ਟੂਣਾ ਵੀ ਕੀਤ' ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅੱਕ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਬੂਟੇ ਨਾਲੋ” ਜਿਹਨੂੰ
ਚਾਰ ਅੱਕੜੀਆ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਣ, ਇਕ ਅੱਕੜ!
ਤੋੜ ਕੇ ਉਸ ਦਾ.ਦੁੱਧ ਰੋਗੀ ਦੇ ਦਸਾਂ ਨਹੁੰਆਂ
ਉਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦ' ਹੈ। ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਗੀ ਛੋਤੀ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(ਵੇਖੋ : ਬੁਖ਼ਾਰ)

ਜਣੇਪੇ ਦੇ ਦਿਨੀ' ਚਿਲੋ ਵਾਲੋ ਕੋਠੇ ਦੀ ਛੱਤ
ਉਤੇ ਅੱਕ ਰਖ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
'ਉਪਰੋ” ਲੰਘਦੀ ਕਿਸੇ ਚੋਦਰੀ ਰੂਹ ਦਾ ਅਸਰ
ਬੱਚੇ ਉਤੇ ਨਹੀ' ਪੈੱਦਾ।

ਲਕ-ਕਲਪਨ' ਨੇ ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹੇ ਅੱਕ ਦੇ
ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਬੁਝਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਕਿਤਨਾ ਵਿਸ਼ੋਸ਼ ਤੇ
ਸਮ੍ਿਧ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਹੈ :--

ਜੇ ਚਲਿਆਂ ਏ' ਬਾਜ਼'ਰ,

ਮਹਿੰਡੇ ਪੈਸੇ ਘਿੰਨ ਵੋਵ ਚਾਰ,

ਨਲ ਆਣੀ ਖਖੜੀਆਂ,

ਨਾਲੋ ਆਣੀ ਲਤੜੀਆਂ,

ਨਾਲੋ ਆਣੀ ਅੰਬ ਤਰੋੜ,

ਨਾਲੋ ਆਣੀ ਪੈਜੇ ਮੋੜ ।

(ਅ-94) ਅੰਕ :

ਅੰਕਾਂ ਬਰੇ ਕਈ ਭਰਮ-ਵਹਿਮ ਤੇ ਮਨੌਤਾਂ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਕਈ ਅੰਕੜੇ ਸ਼ੁਭ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ
ਅਸ਼ੁਭ । ਮੁਖੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਾਕ ਅੰਕੜੇ ਜਿਸਤ
ਅੰਕੜਿਆਂ ਨਾਲੋ” ਵਧੇਰੇ ਸ਼ੁਭ ਤੇ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ
ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ ! ਇਸੇ ਲਦੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ,
ਮੰਗਣ, ਵਿਆਹ ਆਦਿ ਦੇ ਮੰਗਲਮਟੀ ਮੌਕਿਆਂ
ਉਤੇ ਲੌਣ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਤਾਕ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋ
ਸ਼ੁਭ ਜਾਣ ਕੇ, ਵਧੇਰੇ -ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਥਵਾ
5, 7 1121; 31, 51, 10 ਰੁਪਏ ਦੀ
ਭਜ ਸ਼ਗਨ/ਨੇ'ਦਰੇ ਵਜੋ' ਦੇਣੀ ਰੀਤ ਹੈ ।
ਏਕਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਵਾਧੇ ਦਾ
ਬਧਿਕ ਹੈ ।

ਧਰਮ ਅਰਥ ਦਿਤੀ ਰਕਮ ਅਤੇ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ
ਵੇਲੇ ਵੀ ਤਾਕ ਅੰਕੜੇ ਹੀ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸਵਾਇਆ ਅੰਕ ਧਰਮ ਕਾਫਜਾਂ
ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆਂ ਹੈ । ਗੁਰਦੁਆਰੇ
ਵਿਚ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਕਰਵਾਉਣ ਲੱਗਿਆਂ,
ਸਵ'ਏ ਅੰਕੜੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਜਖਿਆ ਜਾਂਦਾ

ਅਔਕ

ਹੈ, ਜਿਵੇ ਕਿ ਸਵਾ ਰੁਪਿਆ, ਢਾਈ ਰੁਪਏ,
ਪੰਜ ਰੁਪਏ, ਦਸ ਰੁਪਏ ਇਤਿਆ'ਦਿ । ਜੇ ਜ਼ਿਆਦਾ
ਰੁਪਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ _ ਕਰਵਾਣਾ[ਚੜ੍ਹਾਵਾ
ਚੜ੍ਹਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਏਕੇ ਅੰਤ ਵਾਲੇ ਅੰਕੜੇ ਹੀ
ਸ਼ੁਭ ਹਨ, ਜਿਵੇ 11, 21, 31, 51, 101,
201 ਰੁਪਏ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕਾਂ ਦਾ ਮਹਾਂਤਮ
ਵਧੇਰੇ ਹੈ ।

ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਤਾਕ ਅੰਕ ਸ਼ੁਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ
ਤਿੰਨ ਤੇ ਤੇਰਾਂ ਦਾ ਅੰਕ ਕਈ ਲੌਕ ਸ਼ੁਭ
ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਅਸ਼ੁਭ । ਤਿੰਨ ਦੇ ਅੰਕੜੇ
ਦੀ ਅਸ਼ੁਭਤਾ ਬਾਰੇ ਕਹਾਵਤ ਹੈ :--

ਤੀਜਾ ਰਲਿਆ ਤੇ ਕੈਮ ਗਲਆ

ਤਿੰਨ ਦੇ ਅੰਕ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਇਤਨਾ
ਅਸੁਭ ਮੰਨਦੇ ਹਨ .ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੇ,
ਪਹਿਲੀਆਂ ਦੋ ਵਹੁਟੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬਾਅਦ
ਤੀਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਤੀਜਾ
ਵਿਆਹ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਪੌਦੇ ਅਥਵਾ ਤੁਲਸੀ ਦੇ
ਬੂਟੇ ਨਾਲ ਰਚਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੌਥ ਵਿਆਹ
ਕਿਸੇ ਤੀਵੀ' ਨਾਲ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦਾ ਤੀਵੀ'
ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਚੌਥਾ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦ' ਹੈ, ਤੀਜਾ
ਨਹੀਂ” । ਇਸੇ ਭਾਂਤ ਤਿੰਨ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋ“ ਜੈਮਿਆ
ਲੜਕਾ ਤੇ ਤਿੰਨ ਲੜਕਿਆਂ ਤੋ` ਜੋਮੀ ਕੂੜੀ
ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਤ੍ਰਿਖਲ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮਾਪਿਆਂ ਉਤੇ
ਭਾਰੀ ਮੰਨ) ਗਈ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਤ੍ਰਿਖ਼ਲ)

੫੦ ਤਿੰਨ ਦਾ ਅੰਕ ਤ੍ਰੇਮੂਰਤੀ ਦਾ ਬੌਧਿਕ
ਵੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ
ਮੰਨਦੇ ਹਨ 1 ਤੇਰਾਂ ਦਾ ਅੰਕ ਹਿੰਦੂ 'ਅਸ਼ੁਭ
ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿਊ” ਜੋ ਇਸ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਦਾ
ਅੰਕ ਆ ਰਲਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਇਸ ਅੰਕ ਨੂੰ
ਕਲਿਆਣੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਕਿਊ” ਜੋ ਗੂਰੂ
ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜਦੋ ਮੋਦੀਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਮੋਦੀ ਸਨ,
ਉਦੋ' ਤੇਰ੍ਹਵੀ' ਧਾਰਨ ਤੋਲਦਿਆਂ ਉਹ ਵਿਸਮਾਦ
ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ 'ਤੇਰਾ ਤੇਰਾ' ਕਰਦੇ
ਰੱਬੀ ਰੋਗ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਸੋ
ਤੇਰਾਂ ਦਾ ਅੰਕ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸਮਾਦ ਦ! ਬੋਧਿਕ
ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਰ੍

ਚਾਰ ਦਾ ਅੰਕ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਨਾ ਸ਼ੁਭ ਹੈ
ਅਤੇ ਨ' ਅਸ਼ੁਭ; ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਾਰ ਦ'. ਸ਼ਬਦ
ਸ਼ੁਭ ਜਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉ" ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ
ਪਵਿਤ੍ਰ ਤਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਚਾਰ ਹੈ । ਗੁਰ੍ਹ
ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਵੀ ਚਾਰ ਸਨ
ਜੋ ਮੁਗਲਾਂ ਹੱਥੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ । ਰ੍

ਪੰਜ ਦਾ ਅੰਕ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਪਵਿਤ੍ਰ ਡੇ ਸ਼ੁਭ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਪੰਜ ਪੂਰਨਤਾ ਦਾ ਬੋਧ
ਕਰਵਾਉ'ਦਾ ਹੈ, ਕਿਊ” ਜੋ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ

੧ 311011510੧0੧3੮0।।

੯੧

ਅਕ

ਪੰਜ ਪੰਜ ਉੱਗਲਾਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਂ ਵਿਚ ਪਰਮੇਸ਼ਰ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜ
ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜ
ਪਿਆਰੇ `ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਰੂਪ ਮੰਨੇ _ਗਏ ਹਨ ।
ਭੂਮੀਆ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਸਥਾਨ ਪੰਜ ਇੱਟਾਂ ਢਾ
ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੀਆ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ
ਸ਼ਾਮਗਰੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਪੰਜ ਦੀ

ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਘਰ ਦੇ ਮੋਹਰਲੋ -

ਬੂਹੇ ਉਤੇ ਪੰਜੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਣ ਨਾਲ
ਬਦਰੂਹਾਂ ਘਰ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀ" ਹੁੰਦੀਆਂ ।
(ਵੇਖੋ : ਪੰਜਾ)
ਸੱਤ ਦਾ ਅੰਕ ਵੀ ਪਾਵਨ ਮੰ ਨਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ! ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੁਰਾਣਧਾਰ” ਸੱਤ ਤਬਕ ਮੰਨਦ)
ਹੈ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਤ ਦਾ ਅੰਕ ਸੱਚਾਈ
ਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਉੱ'ਦਾ ਹੈ ।
ਅੱਠ ਦਾ ਅੰਕ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ-ਗਿਆ ਹੈ ।
ਅੱਠਵਾਂ ਬੱਚਾ ਮਾਂ ਪਿਓ ਉਤੇ ਭਾਰਾ ਦਸਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ' ਹਿੰਦੂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ
ਅੱਠਵਾਂ ਤੇ ਬਾਰ੍ਹਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ
ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ “ਅਣਗਿਣਤ'
_ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਅਣਗਿਣਤ) ਜੋਤਿਸ਼
ਵਿਚ ਅਠਵਾਂ ਘਰ ਮੋਤ ਨਾਲ ਸੇਬੇ!ਧਤ ਹੈ ।
ਅਠਮਾਹਾ ਤੱਚਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬਚਦਾ ਨਹ ।
ਜੇ ਅੱਠ ਗ੍ਰਹਿ ਇਕੋ ਘਰ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ `ਹੋ ਜਾਣ
ਤਾਂ ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਘੋਰ ਯੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਨੌ ਦਾ ਅੰਕ >/ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਨਾ ਅਸ਼ੁਭ, ਪਰ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਟਿਸ ਅੰਕ ਨੂੰ ਤਿੰਨ
ਦਾ ਮੁਰੱਬਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਲਿਆਣੀ ਨਹੀਂ”
ਸਮਝਦੇ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਜਦੋ“ ਨਾਵੇ' ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਹੋਵੇ
ਤਾਂ ਉਮਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਵੇਲੋ ਮੰਗਲ ਭਾਸ਼ਾ
ਵਿਚ 'ਅਣਗਿਣਤ' ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਦੇ ਹਨ । ਪਰ
ਨੌਲੱਖਾ ਹਾਰ ਬੜਾ ਕੀਮਤੀ ਹਾਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ
ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਨੌ ਦੀ ਸੈਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ
`ਹੈ। ਜੋਤਿਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਨੌ' ਦਾ ਅੰਕ ਬਹਿਮ ਦਾ
ਰੂਪ ਹਣ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ਾਸ ਮਹਾਨਤਾ ਰਖਦਾ ਹੈ ।
ਆ ਦੁਆਪਰ, ਤੋਤਾ, ਕਲਜੁਗ ਦੀ ਅਵੱਧੀ
ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਜੋੜ 9 ਦੇ ਅੰਕ ਦਾ ਹ ਭਾਗ ਹਨ ।
(ਵਖ : ਨੌ)
ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕਾਂ ਤੋ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਰੀ
ਅੰਕ ਹਨ, ਜਿਵੇ” ਇੱਕੀ, ਚੌਰਾਸੀ, ਫਿਕੋਤਰ ਸੌ,
ਇਕ ਸੌ ਅੱਠ, ਤਿੰਨ ਸੌ ਸੱਠ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ
ਦਾ ਵਰਨਣ ਸ਼ਬਦ ਸਬਿਤ ਅਨਸਾਰ ਯੋਗ ਥਾਂ
ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

(ਅ-95) ਅਕਸ਼ :
ਰਾਵਣੁ ਦਾ ਜੇਠਾ ਪੁਤ ਜੋ ਮੰਦੋਦਰੀ ਦੇ
- ਉਂਦਣ ਤੋ ਨ ਜਦੋ” ਹਨੂੰਮਾਨ ਅਸ਼ੋਕ

$।1 53900 130]( 50101]। 109

ਮੱਕੇ ਤੋ

52

ਵਾਟਿਕਾ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੈਦੀ

ਬਨਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਰਾਵਣ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਸੈਨਿਕਾਂ
ਨਾਲ ਅਕਸ਼ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ, ਪਰ ਅਕਸ਼ ਉਲਟ”
ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੇ ਹੱਥੋ' ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।

(ਅ-96) ਅੰਕਣਾ :
ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ _ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ
ਕਥਾਨਿਕ-ਰੂੜ੍) । ਕਿਸੇ ਛਲੀਏ ਪਾਤਰ ਨੂੰ,
ਅਪਰ-ਧ ਦੇ ਕਰਮ-ਖੰਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼' ਨ
ਦੁਆਰਾ ਆੰਕਿਤ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ
ਪਿਛੋ ਉਸ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਪਰ ਛਲ)ਆ ਪਛਾਣੇ ਜਾਣ
ਤੇ ਬਚਣ ਲਏ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਵਿਧੀ
ਨਾਲ ਅੰਕਿਤ ਕਰ ਦੇੱਦਾ ਹੈ। 'ਅਲੀ ਬਾਬਾ
ਚਾਲ ਚੋਰ ਵਿਚ ਡਾਕੂਆਂ `ਦਾ ਸਰਦਾਰ
ਅਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉਤੇ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ
ਲਗਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਲੀ ਬਾਬ _ਦ)
ਨੌਕਰਾਣੀ ਮੋਰਗਿਆਨਾ ਸਾਰੇ ਗਲੀ ਦੋ ਬੂਹਿਆਂ
ਉਤੇ ਉਹੋ ਨਿਸ਼ਾਨ ਆੰਕਿਤ ਕਰ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ,
ਜਿਰ ਕਰ ਕੇ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਡਾਕੂ ਅਲੀ ਬਾਬੇ ਦੇ
ਘਰ ਨੂੰ ੧੩ ਨਹ ਜਕਏ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ%
ਲੋਕ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕਥਾਨਿਕ-ਰੂੜ੍ਹੀ ਆਮ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

(ਅ-97) ਅਕੱਢਣ :
ਫੁਲਕਾਰੀ ਜਾਂ ਬਾਗਾ ਆਦਿ ਦਾ ਕੋ£)
ਵਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਸਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਅਧੂਰ' ਫੁੱਲ ਜੋ ਜਣ ਬੁਝ
ਕੇ ਅਣ-ਕੱਢਿਆ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ
ਫੁਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੈਲ] ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਲੱਗ
ਸਕੇ । ਇਸ `ਰਿੱਸ/ਡੂ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਧਨੀ ਵਿਚ ਅਕੱਢਣ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲੋਕ' ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਹਣੀ,
ਇਕਹਾਰ ਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸੰ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕੋਝ) ਜਾਂ ਅਧੂਤ) ਨੂੰ ਨਹੀ” ।
(%-98) ਅਕਸਾ :
ਯਹੂਦੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਧਰਮ-ਸਥਾਨ ਜੋ
ਕਾਫ਼ੀ ਦੂ੪ ਯਰੂਸ਼ਲਮ ਵਿਚ ਹੋਣ
ਕਰ ਕੇ ਬੈਤੁਲ ਅਕਸ: (ਦੂਰ ਦਾ ਸਥਾ; ਨ) ਦੇ
ਨਾਉ” ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ :
ਗੋਇਆ ਅਕਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਭੋਣ ਦੂਜੀ
ਸ਼ਾਇਦ ਸੈਦਲੇ ਨੂਰ ੧੨ਾਰਿਆ ਨੇ ।
-- ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ

(%-99) ਅਕਤਾ :
ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਟਮ-ਕਾਂਡ ਜੋ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿਚ
ਮਹਾਂ ,ਰੀ ਦੇ ਫੋਲਣ ਵੇਲੇ ਰੱਰਿਆ ਵਜੋ” ਕੀਤਾ

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਭ ਪਸੂਆਂ ਤੇ ਲਵੇਰਿਆਂ

ਨੂੰ ਪਿੰਡੇ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਨਵੇਕਲ) ਥਾਂ ਇਕੱਠ
ਕਰ ਕੇ 'ਚੇਲੇ' ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੋਲਾ
ਕੁਝ _ਰੀਤ-ਕਰਮ ਕਰ ਕੇ ਧੂਪ ਧੁਖ'ਦਾ ਹੈ ।
ਫਿਰ ਸਭ ਪਸ੍ਹਆਂ ਨੂੰ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਇਕ ਇਕ
ਕਰ ਕੇ ਇਕ ਮੰਤਰੀ ਹੋਈ ਪਾਵਨ ਸੋਟੀ ਦੇ ਹੇਠੋ”
`ਦੀ ਲੰਘਾਉ'ਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਤੋਂ` ਖ਼ਾਅਦ ਪਿੰਡੇ ਦੇ
ਸਭ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਗੋਗਾ ਜਲ ਦਾ ਛੱਟਾ ਤਰੋ ਕਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰੀਤ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਹੀ” ਹੋਣ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਪਿੰਡੋ' ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ
ਗਈ ਬੀਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮੁੜ ਪਿੰਡ
ਵਿਚ ਨਾ ਲੈ ਆਏ। ਨਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ
ਪਿੰਡ ਬਹਰ ਜਾਣ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ
ਕਈ _ਹੌਰ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਨਿਸ਼ੇਧ ਹਨ, ਜਿਵੇ"
ਲੋਹੇ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਵਰਤਣਾ, ਚੱਕ) ਵਿਚ ਅਟਾ
ਪੀਠਣਾ, ਘਹਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਆਦਿ ।
ਇਹ ਰਸਮ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਨੂੰ
ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਐਤਵਾਰ ਸ਼'ਮ ਨੂੰ
ਮੁਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰੀਤ ਸਮੇ' ਮਹਾਂਮਰੀ ਨਾਲ
ਮੇਰੇ ਸਭ ਪਸੂਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠ ਹੀ ਉਕਸੇ ਗੜੇ ਵਿਚ
ਦਬ ਦਿਤ' ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-100) ਅਕੇਪਨ :

ਸੁਮਾਲੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜੋ ਕੇਤੁਮਾਲਿਨੀ ਵਿਚੇ“
੮ਦਿਆ; ਅਕਪਨ ਟਾਵਣ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਹਮੀ ਯੋਧਾ
ਤੇ ਮੰਤਰੀ ਹੋਣ ਤੋ ਟਿਲ'ਵਾ ਰਾਵਣ ਦੇ ਮੁਖੀ
ਜਰਨੌਲਾਂ ਵਿਰੋ' ਇਕ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ ਭੈਣ
'ਕੈਕਸੀ' ਰਾਵਣ ਦੀ ਮਾਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਤੇ ਇਹ
ਰਾਵਣ ਦਾ ਮਮਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਮੋਤ

- ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਤਾਨ ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੇ ਹੱਥੋ' ਹੋਈ ।

(%-101) ਅਕਬਰ : ਰ੍
ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯ ਬ'ਦਸ਼ਾਹ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ, ਮੁਗ਼ਲ
ਸਮਰਟ ਅਕਕਰ (1542-1605) ਨਾਲ `ਕਏ)
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦ ਲੋਕਧਾਰਾ ਜੁੜਨੀ ਸਹਿਜ ਕਰਮ ਸੀ ।
ਇਕ ਦੋਦ-ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ _ਅਕੰਬਰ ਪਿਛਲੇ
ਜਨਮ ਵਿਚ ਸ਼ੇਵ ਬੁਹਮਣ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਉ'
ਮੁਕੈਦਾ ਸੀ । ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪਰਸੈਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਕੰਦੇ
ਨੇ ਓਝੜਾਂ ਵਿਚ ਘੌਰ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ । ਜਦੋ"
ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ ਮੁਕੇਦੇ ਨੂੰ ਵਰ ਮੰਗਣ ਲਈ
ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਮੁਕੋਦ ਨੇ ਉਸ ਤੋ ਭਰਤ ਦ)
ਬ'ਦਸ਼ਹੀ ਮੰਗੀ । ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਮੁਕੋਦੇ ਦੀ ਇਤਨ)
ਵੱਡੀ ਲਾਲਸਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋ ਇਨਕਾਰ ਕਰ`
ਦਿਤਾ; ਉਲਟਾ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ
ਵਿਤੋ” ਵਧ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਰਖਣ ਦੇ ਪ੍ਰਾਸ਼ਚਿਤ ਵਜ

੧ 311011510%੧0।੧3੮0।।

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਉਸ ਲਈ ਪ੍ਰਯਾਗ ਜਾ ਕੇ ਤ੍ਰਿਬੈਣੀ ਵਿਚ ਡੁਬ ਕੇ
ਆਂਤਮਘਾਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਮੁਕੌਦੇ ਨੇ
ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਉਤੇ ਆਤਮਘ'ਤ ਕਰਨ ਪੁਵਾਨ ਕਰ
ਲਿਆਂ ਕਿ ਅਗਲੋ ਜਨਮ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ
ਜਨਮ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਯਾਦ

ਰਹਿਣਗੀਆਂ । ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ।-

ਮੁਕੰਦੇ ਨੇ ਇਕ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਪੱਤਰੇ ਉਤੋ ਆਪਣਾਂ
ਨ'ਉ” ਅਤੇ ਥਹੁ-ਪਤਾ ਉਕਰ ਕੇ, ਉਸ ਪੱਤਰੇ ਨੂੰ
ਆਪਣੀ ਮ੍ਰਿਗ-ਛਾਲ, ਤੂੰਬੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵਸਤਾਂ
ਸਮੇਤ ਜਮਨਾ ਦੇ ਕੋਢੇ ਇਕ ਬਿਛ ਹੇਠ ਦਬ ਦਿਤਾ
ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਤ੍ਰਿਥੈਣੀ ਵਿਚ ਡੁਬ ਕੇ
ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿਤੇ ।

ਮੁਕੈਦੇ ਦੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਉਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੇ
ਪ੍ਰਸੈਨ ਹੋ ਕੇ, ਉਸ ਦੀ ਮਨੋਂ-ਕਾਮਨਾ ਪੂਰੀ ਕਰ
ਦਿਤੀ । ਉਹ ਅਗਲੋ ਜਨਮ ਹਮਾਯ੍ਰੰ ਦੀ ਪਤਨੀ
ਹਮੀਦਾ ਬਾਨੋ” ਦੀ ਕੁੱਖੋ' ਅਕਬਰ ਦੇ ਜਾਮੇ ਵਿਚ
ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਜਦੋ' ਅਕਥਤ ਤਖ਼ਤ ਉਤੇ ਬੈਠਾ
ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਸਹਿਜ
ਭਾਵ ਵਿਚ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਗਈ । ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਣ
ਵਜੋ ਜਖ਼ਨਾ ਦੇ ਕੌਢੇ ਉਤੇ ਉਹ ਥਾਂ ਖੋਦੀ ਜਿਥੇ
ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਉਸ ਨੇ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰਾ,
ਮ੍ਰਿਗ-ਛਾਲ ਅਤੇ ਤ੍ਰੈਬਾ ਆਦਿ ਦੱਬੇ ਸਨ । ਇਹ
ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਥੋ' ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ ।

ਅਕਬਰ ਦੀ ਜਨਮ ਤਿੱਥ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਕ
ਦੇਦ-ਕਥ' ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- ਅਕਬਰ ਦਾ ਜਨਮ
ਹਮਾਯੂ ਬ ਦਸ਼ਹ ਦੇ ਘਰ 23 ਨਵੇਬਰ 1542 ਈ.
ਨੂੰ ਅਮਰਕੋਟ (ਸਿੰਧ) ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ
ਤੇ ਨਜੂਮੀਆਂ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਚਾਲ, ਯੋਗ ੩
ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਟਿਸਬ ਲਗਾ ਕੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ
ਦਿਨ ਬੜਾ ਹੀ ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ
ਜੈਮੇ ਬਲ ਨੂੰ ਘਣੇ ਦੁਖ ਤੇ ਸੈਕਟ ਭੋਗਣੇ ਪੈਫ਼ਗੇ ।
- ਸੋ ਉਂਪਾ ਵਜੋ ਅਕਬਰ ਦ। ਜਨਮ-ਤਿੱਥ ਬਦਲ
ਦੇਣ ਦਾ ਸੁਝ' ਦਿਤਾ ਗਿਆ । "ਇਸ ਤਿੱਥ ਦੇ
ਨੇੜੇ ਸ਼ੁਭ ਗੁਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਦਿਵਸ 15 ਅਕਤੂਬਰ
ਸੀ; ਸੋ 15 ਅਕਤੂਬਰ ਹੀ ਅਕਬਰ ਦੀ ਜਨਮ

ਤਿੱਥ ਮਿਥ ਕੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਨਾਮ
_ਸੈਸਕਾਰ ਵੇਲੇ ਅਕਬਰ ਦਾ ਜੋ ਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਉਹ ਬਦਰਉਦੀਨ ਅਹਿਮਦ ਸੀ।
ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ
`'ਬਦਲ ਕੇ ਜਲਾਲਉਦੀਨ _ਅਕਬਰ _ਰਖਿਆਂ
ਗਿਆ ।

ਅਕਬਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖ਼ਲੀਫ਼ ਸਮਝਦਾ
ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੱਤ 'ਦੀਨੇ ਇਲਾਹੀ'
ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ
ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੋੜੇ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ । “ਦੀਨੇ
`ਇਲਾਹੀ' ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਆਪੋ ਵਿਚ ਮਿਲਣ

$। 5300੫ 13016 51101 ]। 101੧

53

ਲੱਗਿਆਂ 'ਸਲਾਮਾ ਲੋਕਮ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਅੱਲਾ ਹੂ

ਅਕਬਰ” ਕਹਿ'ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅੱਗ” ਸਲਾਮ
ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ 'ਜਲੋ ਜਲਾਲ ਹੂ' ਕਹਿੰਦਾ ।
ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਕੇ ਅਫਤ'ਬੀ ਅਤੇ
ਆਪਣੀ ਮੋਹਰ ਉਤੇ ਵੀ 'ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ
ਜਲੇ ਜਲਾਲ' ਦਾ ਵਾਕੌਸ਼ ਲਿਖਵਾਇਆ ।
ਸਰ ਹੈਨਰੀ ਐਮ. ਇਲਅਟ (8(20੦7€5,
1,262) ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਭ ਕ੍ਰਝ ਉਸ ਨੇ
ਆਪਣੀ ਹਉ” ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕਾਂਤਾ ਕਿਉ' ਜੋ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਾਕੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ
ਨਾਉ” ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅੰਸ਼ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਅਕਬਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਹ ਕੁਝ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ
ਵੀ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਗੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਅਕਬਰ
ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਵਾਲਾਮੁਖ)
ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉਥੇ ਸੋਨੇ ਦਾ ਛੋਤਕੁ
ਝੁਲਾਇਆ :--

ਮੰਗਲੇ ਨੂੰ ਹੋਈ ਪਰਗਾਸ, ਮਾਤਾ ਮੰਗਲੀਏ ।

ਨੰਗੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀ" ਦੇਵਾ ਅਕਬਰ ਅਆਇਆ,

ਸੁਇਨੇ ਦਾ ਛਤਰ ਝੁਲਾਇਆ,

ਮਾਤਾ ਮੰਗਲੀਏ ।

(ਅ-102) ਅਕਲ 'ਖੂਹੀ :

ਰਾਜੇ ਭੋਜ ਦੀ ਬਣਾਈ ਧਾਰਾ ਨਗਰੀ ਵਿਚ
ਇਕ ਖੂਹੀ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਸਰਜਵਤੀ ਕਪ' ਵੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਖੂਹ ਭੋਜਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਨੌੜੇ ਸਥਿਤ

ਹੈ । ਲੋਕ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਸ ਖੂਹ ਦਾ

ਪਾਣੀ ਪੀ ਲਏ, ਉਸ ਉਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ

ਅਪਾਰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਾ ਭੋਜ

ਆਪਣੇ ਸਮੇ” ਦਾ ਵੱਡਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ, ਅਤੇ
ਉਸ ਉਤੇ ਸਰਜਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਬੜੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸੀ ।
(ਵੇਖੋ : ਰਾਜਾ ਭੋਜ)

(ਅ-103) ਅਔਕਲ ਦਾੜ੍ਹ :

ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਡਲੀ ਦਾੜ੍ਹ ਜੋ
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ-
ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦਾੜ੍ਹ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਮਗਰੋਂ
ਅਕਲ ਆਉਦੀ ਹੈ। ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ
ਇਸ ਦਾੜ੍ਹ ਨੂੰ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾੜ੍ਹ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ
ਅਤੇ ਇਸ ਦਾੜ੍ਹ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਵੇਲੇ ਸਰਸਵਤੀ
ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦਾੜ੍ਹ
ਜਿਤਨੀ ਛੇਤੀ ਨਿਕਲੇ, ਸਰਸਵਤੀ ਦੀ- ਉਸ ਬੱਚੇ
ਉਤੇ ਉਤਨੀ ਜਿਆਦਾ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ

ਉਹ ਜੁਮਾਨ ਹੋ ਕੇ ਉਤਨਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ਵਿਦਵਨ

ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਅਕਾਸ਼ਤੀ

(ਅ-104) ਅਜ਼ੂਰ :

ਇਕ ਯਾਦੰਵਵੈਸ਼ੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤ ਜੋ
ਗਾਂਦਿਨੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋਂ" ਸ਼ਰਫਲਕ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।
ਇਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਗ੍ਰਸੇਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ।
ਇਹ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਲੋ“ ਕੰਸ ਦਾ ਭਣਵਈਆਂ ਸੀ।
ਭਾਗਵਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੈਸ ਨੇ ਰਾਜਸੂਆ ਯੱਗ
ਸਮੇ' ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੇ ਬਲਰਾਮ ਨੂੰ ਯੱਗ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ
ਹੋਣ ਦਾ ਸੋਦੇਸ਼ ਅਕ੍ਰ ਹੱਥ ਹੀ ਭੇਜਿਆ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਹੋ ਹੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ " ਨੂੰ ਬਿੰਦਰਾਬਨ ਤੋ ਮਥਰਾ
ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸੇ ਯੱਗ ਜਮੇ' ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ
ਮਹਾਂ ਧਨੂਸ਼ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਅਤੇ ਬੀਤਤਾ ਦੇ ਕਈ
ਚਮਤਕਾਰ ਵਿਖਾ ਕੇ ਅਖ਼ੀਰ ਕੌਸ ਦਾ ਸੰਘਾਰ
ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਨੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਉਤੇ
ਬਿਠਇਆ। ੍

ਸਯਾਮੰਤਕ ਮਣੀ,. ਜਿਸ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਅਨੇਕ ਥ'ਈ' ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਦਾ ਅਕੂਰ ਨਾਲ ਵੀ
ਸੈਬੋਧ ਰਿਹਾ । ਭਾਗਵਤ ਅਨੁਸਾਰ " ਇਹ ਮਣੀ
ਅਕ੍ਰਰ ਨੂੰ ਸ਼ਤਧਵਨ ਤੋ" ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ;
ਜਿੰਜ ਨੇ ਸਤਰਾਜਿਤ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਤੋ' ਇਹ
ਮਣੀ ਖੋਹੀ ਤੇ ਦਵਾਰਕਾ ਤੋ“ ਬਾਹਰ ਨੱਠ ਗਿਆ ।
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਅਕ੍ਰਰ ਤੋ“ ਇਹ ਮਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ
ਲਈ, ਪਰ ” ਇਹ ਮਣੀ ਕਝ ਚਿਰ ਆਪਣੇਂ
ਕੌਲ ਰਖ ਕੇ ਮੁੜ ਅਕ੍ਹਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤੀ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ”' ਅਕ੍ਰ ਯਾਦਵਾਂ. ਦੀ
ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਸ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ
ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।

ਅਕ੍ਰਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਬਾਵਾਂ ਭਾਗਵਤ
ਦੇ ਦਸਮੰਂ ਸਕੌਧ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ
ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜ੍ਰਰ ਕਿਸੇ ਮਜਬੂਰੀ ਕਾਰਨ
ਦਵਾਰਕਾ ਛਡ ਕੇ " ਚਲਾ ਗਿਆ । ਉਸ ਦੇ
ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਵਾਰਕਾ ਵਿਚ ਜਲ ਅਤੇ
ਮਰੀ ਫੈਲ ਗਈ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਉਤੋਂ
ਦਵਾਰਕ' ਦੇ ਵਾਸੀ ਅਕ੍ਰਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਦਵਾਰਕਾ ਲੈ
ਆਏ. ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ " ਸਭ ਦ੍ਖ ਦੂਰ ਹੋ
ਗਏ । ੍

(ਅ-105) ਅੱਕੜ ਬੌਕੜ :

ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ _ਖੇਡ ਵਿਚ ਪੁੱਗਣ ਵੇਲੇ
ਵਰਤਿਆ .ਜਾਂਦਾ .ਇਕ ਟੱਪਾ ਜਿਸ ਨੂੰ
'ਉਕੜ ਦੁਕੜ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ :
ਉਕੜ ਦੁਕੜ) _ ੍

`(ਅ-106) ਅਕਾਸ਼ਤੀ :

(ਵੇਖੋ-: ਇਕਾਦਸ਼ੀ) ।

੧ 311011510੧0।੧3੮0।।

ਅਕਾਸੁਰ

(ਅ-107) ਅਕਾਸੂਰ : ਤੇ

` ਇਕ ਦੈਤ ਜਿਸ ਦਾ ਬੱਧ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਕੱਤਕ
ਫਦੀ ਅਜ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਕੀਤਾ । 'ਇਹ ਟੈੱ= ਬਕਾਸੁਰ
ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਜੈਗਲ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਲਈ
ਗਈਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਤੇਗ ਕਰਦਾ ਸੀ।
(ਵੇਖੋ : ਅਹੋਈ ਦਾ ਵਰਤ)

(ਅ-108) ਅਕਾਲਸਰ : ਰ੍
ਅੰਮਿਤਸਰ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹ ਜਿੱਸ ਟੂ
ਗਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਸੈਮਤ 1669 ਵਿਚ

ਬਣਵਾਇਆ 1 ਇਸ ਦਾ ਜਲ - ਕਈ
`ਰੋਗਾਂ ਲਈ ਅਸ਼ਧੀ _ਮੌਨਿਆ _ਗਿਆਂ
ਹੈ ।

(ਅ-109) ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ -
(ਵੇਖੋ : ਤਖ਼ਤ) ।

(ਅ-110) ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ :
ਅਕਾਲ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ -- ਕਾਲ
ਰਹਿਤ, ਜੋ` ਤਿੰਨਾਂ ਕਾਲਾਂ ਤੋ” ਨਿਰਲੇਪ ਹੋਵੇ

ਅਥਵਾ ਬਠਮ ਮਰਨ ਦੇ ਬੈਧਨ ਤੋ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ;
ਜੋ ਸਦਾ ਸਤਿ ਚਿੱਤ ਆਨੌਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ 1ਵਚ

ਰਹੇ । ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਪਦ ਉਸ ਅਨਾਦੀ ਹਸਤੀ ਦਾ
ਬੋਧ ਕਰਾਉ'ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਦਾ ਇਕ ਰਸ ਵਿਗਸਦੀ
ਹੈ; ਜੋ ਅਮਰ ਤੇ-ਅਜਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ
ਨੇ ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇ਼ਿਹ
ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ।

(ਅ-111) ਅਕਾਲ ਬਾਗਾਂ :

ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਉੱਚੀ ਤੇ ਲੌਮੀ ਸੁਰ
ਵਿਚ ਲੰਅ ਨਾਲ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ
ਅਕਾਲ' ਦਾ ਜੈਕਾਰਾ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ
ਇਸੇ _ਸੁਰ ਵਿਚ ਬਾਂਗ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,
ਜਿਸ ਤੋ ਉਸ ਲੈਅ ਵਿਚੇ ਮਾਰੇ ਜੈਕਾਰੇ ਨੂੰ
ਅਕਾਲ ਬਾਂਗਾ ਕਿਹ' ਜਾਣ ਲੱਗਾ 1 (ਵੇਖੋ :
ਬਾਂਗ)

.(ਅ-112) ਅਕਾਲ ਬੁੰਗਾ : __
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ, ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ
ਸਨਮੁਖ ਬਣਿਆ ਇਕ ਉੱਚਾ ਰਾਜ-ਸਿੰਘਾਸਣ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਛੇਵੇ' ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ
ਨੇ ਸੈਮਤ 1665 ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ ।
ਬੁੰਗਾ ਅਜਿਹੇ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਭਵਨ ਨੂੰ
.ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਗ੍ਰੰਥਦ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ ।
ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਕਾਲ ਤਖਤਹੈ ਜੋ
ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਪਵਿਤ੍‌ ਰਾਜ ਸਿੰਘਾਸਨਾਂ ਵਿਚੋਂ”

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

54

ਇਕ ਹੈ । ਇਥੇ ਪੰਜ ਸਿੱਖ ਜੋ ਫ਼ੈਸਲ' ਕਰਦੇ ਹਨ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ
ਪਾਲਨਾ ਕਰਨੀ ਹਰੇਕ ਸਿੱਖ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ।
ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ
ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵੀ ਰਖੋ ਹੋਏ ਹਨ । (ਵੇਖੋ :
ਤਖ਼ਤ) -

(ਅ-113) ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ :

ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਕ _ਧਾਰਮਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ
ਲਹਿਰ ਜੋ 1920 ਈ: ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ
ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਚੱਲ) । ਇਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ
ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਲਿਆਉਣ' ਸੀ,
ਪਰ ਮਗਰੋ ਇਹ ਲਹਿਰ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਕ
ਸੈਸਥਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ ! ਕ੍ਰਝ
ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਵਲ ਸੈਕੇਤ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ :-- ਰ੍

ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਤਿ ਚੁਕ ਲਈ,

ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਾਧ ਬੈਦ ਕੀਤੇ ।

ਮੈਂ 'ਕਾਲਣ ਬਣ ਗਈ ਵੇ

ਤੇਰਿਆਂ ਦੂਖਾਂ ਦੀ ਮਾਰੀ ।

(੧-੮੮੧) `ਨਚੰਦਬ੮ -
ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਸੈਬੈਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ;
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਮਗਰੋ” ਛੇਵੇ'
ਦਿਨ ਅਕੀਕਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਇਹ ਰੀਤ ਸਤਵੇ', ਨਾਵੇ' ਜਾਂ ਗਿਆਰਵੇ` ਦਿਨ
ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਰੀਤ ਸਾਲ ਦੇ
ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ
ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਮਕਰਣ ਕਰ ਕੇ
ਬਕਰੇ ਦੀ ਬਲੀ ਵੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਿਲਾ
-ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਜੇ ਲੜਕੇ ਦਾ
ਅਕੀਕਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੋ ਬਕਰੇ ਅਤੇ ਜੇ ਲੜਕੀ ਦਾ

ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਕੋ ਬਕਰਾ ਹਲਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।'
`ਕਈ ਮੁਸਲਮ ਨ ਲੜਕੇ ਦੇ ਅਕੀਕੇ ਵੇਲੋ ਬਕਰਾ

ਤੇ ਲੜਕੀ ਵੇਲ ਬਕਰੀ ਦੀ ਬਲੀ ਦੱਦੇ ਹਨ।

ਬਲੀ ਦੇ ਪਸ਼੍ਹ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਤੇ ਖੱਲ ਘਰ ਦੇ

ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਦੱਬ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਨਾਈ ਨੂੰ
ਲਾਗ ਵਜੋ ਆਟਾ ਦਾਲ ਤੇ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਦਿਤੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਚ

ਹਰਿਆਣੇ ਵਿਚ ਵਸਦੀ ਮੀਓ ਜਾਤੀ ਵਿਚ
ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਦੋ ਬਕਰੇ ਠੁਰਬਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਹਲਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਕਤੇ ਦੀ
ਉਮਰ ਸਾਲ ਤੋ ਘਟ ਅਤੇ ਘਟੋ ਘਟ ਦੋ ਦੇਦ
ਹੋਣੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਬਰਾਦਰੀ ਨੂੰ
ਵੀ ਵਾਅਵਤ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕੁਝ ਧਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਅਕੀਕਾ ਦੀ

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਰਸਮ ਸਮੇ' ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਝੋਡ ਕਟ ਕੇ
ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸੋਨਾਂ ਜਾਂ ਚਾਂਦੀ ਗ਼ਰੀਬਾਂ
ਵਿਚ ਵੈਡਿਆ ਜਾਂਦ”ਹੈ । ਬਕਰੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ
ਵ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋ' ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਮਾਸ
ਘੁਰ ਰਖ ਕੇ ਬਾਕੀ ਕ੍ਰਝ ਦੋਸਤਾਂ ਯਾਰਾਂ ਵਿਚ
ਅਤੇ ਬਹੁਤਾ ਗ਼ਰੀਬ-ਗ਼ੁਰਥਿਆਂ ਵਿਚ ਵੈਡ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੇ
ਮਾਪੋ ਇਸ ਮਾਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਧ ਸਮਝ ਕੇ ਨਹੀ' ਖਾਂਦੇ ।

ਅਕੀਕੇ ਸਮੋ' ਮੁੰਨੇ ਗਏ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ
ਵਿਚ ਦੱਬਣ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਹੈ । ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ
ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਆਟੇ ਦੇ ਪੇੜੇ /ਵਚ ਲਪੇਟ
ਕੇ ਦਥਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਅਕੀਕੇ
ਸਮੇ ਕੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਭੈਣ ਜਾਂ ਭੂਆਂ
ਆਪਣੀ ਬੋਲ) ਵਿਚ ਪੁਵਾ ਲੈੱਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ
ਵਾਲ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਏ ਤਾਂ ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਮੰਨਦੇ
ਹਨ । ਇਹ ਵਾਲ ਘਰ ਵਿਚ ਸੈਭਾਲ ਕੇ ਰਖ
ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ-115) ਅਕੁੰਭ
` (1) ਕ੍ਰੰਭਕਰਣ ਦਾ ਪੁਤਰ ਜੋ ਕੁੰਭ ਦਾ
ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸੀ । ਰੂ
(2) -ਮਨਕੈਭ ਦੇ ੩ ੦੬, ਵ, ਅੰਕਰਬ ਸ਼ਬਦ
ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦ' ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਗ' ਨੇ ਮਾਰਿਆ
ਸ1। ਇਸ ਦੈਤ ਦੀ ਕਥ' ਮਾਰਕੌਡੇਯ ਪੁਰਾਣ
,ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

(ਅ-116) ਅਕੂਤੀ :

ਸਵਾਯਭੁਵ ਮਨੂੰ ਦੀ ਕੌਨਿਆੰ ਜੋ ਸਤਰੂਪਾਂ
ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ' ਜੇਮੀ । ਅਕੂਤੀ ਉਤਾਨਪਾਦ ਦੀ
ਭੈਣ ਅਤੇ ਰੁਚੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਪਤੀਵਰਤ
ਧਰਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ-ਭਗਤ। ਲਈ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ।

(ਅ-117) ਅਕੌਤਰ :

ਇਕ ਉੱਤੇ ਸੌ; ਇਹ ਸੋਖਿਆ ਰਹੱਸਮਈ ਹੈ
ਅਤੇ ਸ਼ੁਭ ਜਾਣ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਉਤੇ
ਲੈਣ ਦੇਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਸੌ
ਇਕ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਨੂੰ 'ਅਕੋਤਰੀ' ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ 101 ਨਾਂਵਾਂ ਤੇ ਉਪਨਾਮਾਂ
ਦਾ ਜਾਪ ਵੈਸ਼ਨੋ ਮੱਤ ਵਾਲੇ _ਅਕੋਤਰੀ
ਮਾਲਾ ਉਪਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਇਕੋਤਰ ਸੋ)

(%-118) ਅੱਖ ਸਲਾਈ :

ਗਰਭ _ਨਾਲ _ਸੈਬੈਧਿਤ _ਇਕ _ਰੀਤ;.
ਫ਼ਾਜ਼ਲਕਾ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਅਰੋੜਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ” .
ਕਿਸੇ ਤੀਵੀਂ" ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਗਰਭ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਉਸ ਦੀ ਨਨਾਣ ਤੀਜੇ ਮਹੀਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ

੧ 31101510੧0੧3੮0।।

ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸਲਾਈ ਨਾਲ ਸੁਰਮਾ ਪਾਉਣ ਦੀ
ਰੀਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰੀਤ ਤੋ“ ਬਾਅਦ
ਗਰਭਵਤੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੋਮਣ ਤਕ ਸੁਰਮਾ ਨਹੀ”
ਪਾਉ'ਦੀ । ਇਸ ਰੀਤ ਸਮੋ' ਗਰਭਵਤੀ ਦੇ
ਮਾਪੇ ਕੁਝ ਚਾਵਲ ਭੇਜਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਕਾ ਕੇ ਸਾਕ
ਸੈਥੋਧੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (ਗਲਾਸਰੀ,
1,731)

ਸੁਰਮਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ
ਰੀਤ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਵੈਦ ਨੂੰ ਸੁਝਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਤੀਵੀ” ਨੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਤੱਜ ਦਿਤਾ ਹੈ
ਤੇ ਉਹ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੋਮਣ ਤਕ, ਤਵੀ“ ਨਾਲ਼
ਆਲਿੰਗਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤਿਆਗ ਦੋਵੇ ਤਾਂ ਜੋ
ਗਰਭ ਵਿਚਲਾ ਬੱਚਾ ਨਿਰਵਿਘਨ ਪਲਦਾ ਰਹੇ ।

(ਅ-119) ਅੱਖ ਮਚੋਲੀ :

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋ“ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਬੱਚਿਆਂ
ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ । ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ
ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਪੁੱਗਦੇ ਹਨ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ ਜਿਹੜਾ ਬੱਚਾ ਅਣੰਪੁੱਗਿਆ ਰਹਿ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਿਰ ਮੀਟੀ ਆਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪੁੱਗੇ ਹੋਏ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚੋ" ਕੋਈ ਇਕ ਜਾਂ ਸਭ ਤੋ”
ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਗਿਆ ਬੱਚਾ 'ਦਾਈ' ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
'ਦ.ਈ' ਕਿਸੇ ਮਿਥੀ ਹੋਈ ਥਾਂ ਉਤੇ ਬੈਠ ਕੇ,
ਮੀਟੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇ” ਅੱਖਾਂ,
ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਮੀਟਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਟੱਪਾ ਉਚ'ਰਦੀ
ਹੈ ੧

ਲੁਕ ਛਿਪ ਜਾਣਾ,

ਮਕੱਈੀ ਦਾ ਦਾਣਾ,

ਰਾਜੇ ਦੀ ਬੇਟੀ ਆਈ ਜੇ ।

ਤੁਕ ਦੇ ਉੱਚਾਰਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਭ ਬੱਚੇ
ਕਿਸੇ ਓਟ[ਓਹਲੇ ਵਿਚ ਛੁਪ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ
ਘਰਾਂ ਦੇ ਭਿੱਤਾਂ ਉਹਲੋ, ਕੋਈ ਖੁਰਲੀ ਜਾਂ ਬਨੇਰੇ
ਪਿਛੇ, ਆਦਿ । ਮੀਟੀ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਸਭ ਨੂੰ
ਢ੍ਰੋਡਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਵੇ,
ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਬੱਚੇ
ਦਾਈ ਨੂੰ ਛੁਹ ਲੈਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀ' ਫੜਿਆ
ਜੱਦਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਜਿਹੜਾ ਬੱਚ' ਛੁਹਿਆ ਜਾਵੇਂ,
ਉਹ 'ਚੋਰ' ਅਖਵਾਉ'ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਸਿਰ ਮੀਟੀ
ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਖੇਡ
ਮੁਢੋ-ਸਿਰਿਉ' ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਅ-120) ਅਖੰਡ ਪਾਠ :
ਜਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ

ਦਾ, ਆਦਿ ਤੋ ਅੰਤ ਤਕ ਬਿਨਾਂ ਬਿਸਰਾਮ!

ਨਿਰੈਤਰ ਪਾਠ । ਇਹ ਪਾਠ ਅਠਤਾਲੀ ਘੰਟਿਆਂ
ਅਥਵਾ ਦੋ ਦਿਨ ਤੇ ਦੇ ਰਾਤਾਂ ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ

$।1 5੩੧00।੫ 13016 5101 ]। ੬10੧੪

55

ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । ਪਰੈਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਨ
ਦੇ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਪਾਠ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਦੋ ਦਿਨ ਮਗਰੋ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ `ਉਸੇ ਸਮੇ'
ਭੋਗ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉਤੇ
ਦਿਹ ਪਾਠ ਸਵੇਰੇ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਤਮ
ਦੇ ਸੈਬੈਧ ਵਿਚ ਪਾਠ ਦੁਪਹਿਰ ਉਪਰੈਤ ਰਖਣ
ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ । ਉੱਜ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੱਕ) ਪਰੈਪਰਾ
ਕੋਈ ਨਹੀ” ।

ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਆਰੰਭ- ਕਰਨ ਤੋ“ ਪਹਿਲਾਂ
ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ_ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਰਦਾਸਾ
ਸੋਧ ਕੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੌਥ ਦਾ . ਗੁਰਵਾਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਗਤ ਤੋ” ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਇਕ ਪਾਠ)
ਪਾਠ ਆਰੈਭ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਪਾਠੀ
ਪੰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਲੋੜ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ
ਘਟ ਵਧ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਪਾਠੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋ”
ਮਿਥੀ ਹੋਈ ਤਰਤੀਬ ਨਾਲ ਬਦਲਦੇ `ਰਹਿੰਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਪਾਠੀ ਨਿਸਚਤ ਸਮੇ“ ਦੋ ਜਾਂ
ਢਾਈ ਘੰਟੇ ਤਕ ਨਿਰੋਤਰ ਪਾਠ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋ ਅਗਲਾ ਪਾਠੀ ਤਾਬੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜਿਥੋ”
ਪਹਿਲਾ ਪਾਠੀ ਪਾਠ ਛਡਦਾ ਹੈ ਉਥੋ? ਹੈ ਦੂਜਾ
ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਦੋਵੇ'
ਰਲ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ।

ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੇ ਪਾਠੀ ਲਈ ਸਵੇਰੇ ਕੇਸੀ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ। ਪਾਠ ਦੇ ਦੌਰਾਨ
ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀ ਕਰਦਾ ।
ਜੇ ਪਾਠੀ ਪਠ ਕਰਦਿਆਂ ਗੱਲ ਕਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ
ਕਾਰਨ ਵਸ ਪਾਠ ਵਿਚੋ ਉਕ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਠ
ਖੰਡਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ
ਵਜੋ ਫਿਰ ਦੋਬਾਰਾ ਆਦਿ ਤੋ ਅੰਤ ਤਕ ਪ'ਠ
ਆਰੋਭੁ ਕ)ਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਖੰਡ ਜੋਤ ਜਗਾਣ

ਦੀ ਵੀ ਮਰਯਾਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਜਲ ਦੇ ਭਰੇ ਹੋਏ

ਕੁੰਭ ਉਤੇ ਦੀਵੇ ਵਿਚ ਘਿਉ .ਨਾਲ ਜੋਤ ਜਗਈ'
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੌਲ ਹੀ ਇਕ ਨਾਰੀਅਲ ਰਖਿਆ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸਵਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪੀੜੀ ਹੇਠ
ਦਿਕ ਭਾਂਡ ਵਿਚ ਜਲ ਭਰ ਕੇ ਧਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

,ਇਸ ਜਲ ਨੂੰ 'ੰਮ੍੍‌ਤ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੇ ਭੋਗ ਉਪਰੇਤ 'ਆਰਤੀ'

'ਪੜ੍ਨ ਦ' ਰਵਾਜ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ। 'ਗਗਨ ਮੇ

ਬਾਲ' ਤੇ 'ਗਪਾਲ ਤੇਰਾ ਆਰਤਾ' ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ
ਅ'ਰਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਨਾ ਵਿਚ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਬੰਦਾ ਉਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਬਰਖਾ

ਡੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਥਾਲ ਵਿਚ

ਪੌਜ ਜੋਤਾਂ ਜਗਾ ਕੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ “ਆਰਤ" ਵੀ

_ਉਤਾਂਰਦੇ ਹਨ । ਆਰਤੀ ਤੋ ਬਾਅਦ ਕ)ਰਤਨ

ਕਰ ਕੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਅਖਤੀਜ (ਅਖੈਤੀਜ)
ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ 'ਅਤਿ
ਅਖੰਡ ਪਾਠ' ਹੋ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕੋਂ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸ਼ੁਰੂ
ਤੋ ਅਖ਼ੀਰ ਤਕ ਸਾਰਾ ਪਾਠ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰ
ਇਹ ਪਾਠ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਸੋ ਇਸ ਦਾ
ਆਮ ਰਵਾਜ ਨਹੀ । ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੀ ਇਕ
ਹੋਰ ਕਿਸਮ 'ਸੋਪਟ ਪਾਠ' ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਦਿ
ਗ੍ਰੌਥ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਮਗਰੋ ਅਦ ਗੌੌਥ ਵਿਚੋ”
ਚੁਣੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੋਸ਼ ਸ਼ਬਦ. ਨੂੰ ਬਾਰ ਬਰ
ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਸੈਪਟ ਪਾਠ)
'ਸਪਤਾਹਕ ਪਾਠ” ਨੂੰ ਇਕੋ ਪਾਠੀ ਸਤ ਦਿਨਾਂ
ਵਿਢ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਗੁਰਮਤਿ ਸੁਧਾਕਰ, (ਪੰਨਾ 306) ਅਨੁਸਾਰ
ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਪੰਥ ਵਿਚ ਬੁਢੇ ਦਲ
ਨੇ ਤੋਗੀ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸਮੇ ਅਖੰਡ ਪਾਠ
ਦੀ ਰੀਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਨਹੀ ਸ਼ੀ ।

(ਅ-121) _ਅਖਤੀਜ (ਅਖੈਤੀਜ) :

ਵਿਸਾਖ ਸ਼ੂੰਦੀ ਤ੍ਰਿਤੀਆ ਦਾ ਪੁਰਬ; ਅਖੈਨੀਜ
ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ -- ਉਹ ਤ੍ਰਿਤੀਆ ਜੋ
ਅਖੋ ਅਥਵਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ । ਹਿੰਦੂ
ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਤਜੁਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਸੇ
ਪਵਿਤ੍ਰ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪੁਰਾਣਧਾਰਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਬ੍ਹਮਾ ਨੇ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਵੀ
ਇਸੇ ਤ੍ਰਿਤੀਆ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਪਖੋ”
ਅਖੈਤੀਜ ਸੈਸਾਰ ਦੀ ਵਰ੍ਹੇ-ਗੋਢ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਾਹੀ
ਖੇਤੀ ਅਥਟਾ` ਜ਼ਿਮੀ'ਦਾਰੀ ਦਾ ਸਾਲ ਅਖਤੀਜ
ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਯੂ. ਪੀ. ਤੋ ਕਈ ਹੋਰ
ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦਿਨ ਹਿੰਦੂ, ਪੰਡਤ ਨੂੰ
ਸੱਦ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭ ਘੜੀ ਹੱਲ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ
ਸੀਆਂ ਕੱਢਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਥਾਈ', ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ
ਸ਼ੈਸਨਾਗ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਣਾਂ ਉਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਟਿਕੀ
ਹੋਈ ਹੈ, ਦੀ ਵੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪਹਿਲੀਆਂ ਸੀਆਂ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਹੀਤ ਨਾਲ
ਕੱਢੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੰਭ ਵਿਚੋ”
ਭੋਇੰ ਉਤੇ ਜਲ ਛਿਣਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ
ਵਾਰ ਇਸ ਜਲ ਵਿਚ ਗੈਗਾਜਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਰਲਾ
ਲੈਦੇ ਹਨ ! ਫਿਰ ਅੰਬ ਦੀ ਟਹਿਣੀ ਨਾਲ
ਭੋਇੰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜ ਸੀਆਂ ਕੱਢੀਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਹੂ

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਕਿਸਾਨ ਅਖਤੀਜ ਵਾਲੋਂ
ਦਿਨ ਭੋਇੰ ਉਤੇ ਨਿਰਮਲ ਜਲ ਦਾ ਛੱਟਾ ਦੇ ਕੇ
ਸੱਤ ਸੀਆਂ ਵਾਹ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਸ ਦਿਨ
ਬੀਜ ਬੀਜਣਾ ਚੰਗ' ਨਹੀ“ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ।
ਕਿਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸੈਬੋਧਿਤ ਸਦ ਇਸ ਦਿਨ
ਬਨਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ .ਗ੍ਰਏ ਹਨ।
ਸੋ, ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਨਵੇ ਸੌਦ ਬਨਾਉਣ ਲਈ

੧ 31101510੧013੮0।।

ਅਖਤੀਜ (ਅਖੈਤੀਜ)

ਅਖਤੀਜ ਨੂੰ ਹੀ ਪੇਸ਼ਗੀ ਰਕਮ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ।

`ਇਸੈਂ ਦਿਨ ਨਵਾਂ _ਅੰਨ _ਵੀ ਮੂੰਹ
ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਖੰਤੀਜ ਵਾਲੋ ਦਿਨ
ਕਿਸਾਂਨ ਰਬੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ
ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਪਾਵਨ ਮੰਨ ਕੇ
ਕੱਈ ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜ ਖਵਾਂਦੇ ਤੇ
ਦਾਨ-ਪੂੰਨ ਵੀ ਕਰਦੇ' ਹਨ । .

_ (ਅ-122) ਅਖ਼ਰੋਟ :
ਅਖ਼ਰੋਟ ਨਾਲ -ਕਈ _ਮਨੌਤਾਂ ਜੁੜੀਆਂ
ਹੋਈਆਂ ਹਨ । .ਚੇਬੇ ਵਿਚ ਜਦੋਂ" ਬੱਚਾ ਨੌ” ਮਹੀਨੇ
ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਪੇ ਅਰਗ (ਮੰਨ), ਰੋਟ
ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਾਮਗਰੀ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ. ਕਿਸੇ
ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਉਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਬਾਲ
ਸੂਰਜ ਵਲ ਅਖ਼ਰੋਟ ਸੁੱਟਦ' ਹੈ । ਹਾਜ਼ਰ ਔਰਤਾਂ
ਉਸ ਨੂੰ ਦੌੜ ਕੇ ਚੁਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਚਾਰ
ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹੜੀ ਤਵੀ” ਉਸ _ ਅਖ਼ਰੋਟੇ ਨੂੰ
ਚੁਕ ਲਏਗ, ਉਸ ਦੇ ਅਵੱਸ਼ ਮੁੰਡਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
(ਪੰਜਾਬ, 170)
ਗਧੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ
ਗੀਤਾਂ ਸਮੇ” ਅਖ਼ਰੋਟ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ” ਆਮ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਅ-123) ਅੱਖਾਂ :
`. ਅੱਖਾੰ ਬਾਰੇ ਇਕ ਉਤਪੱਤੀ ਕਥਾ ਇਉ”
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ _ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ
ਨਹੀ' ਸਨ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਮਨੁੱਖ ਸੈਸਾਰ ਨੂੰ ਅੰਦਰਲ)
ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਵੇਖ ਤਾਂ ਲੈੱਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਪੂਰਾ
ਆਨੰਦ ਨਹੀ” ਸੀ ਮਾਣ ਸਕਦਾ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ
ਤਰਲਾ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਅੱਖਾਂ
ਵੇ ਦਿਤੀਆਂ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ
ਖੋਹ ਲਈ । ਉਦੋਂ' ਤੋਂ” ਮਨੁੱਖ ਸੈਸਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਣ
ਤਾਂ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਪਰ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਖੀਣ
ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਉਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ ਨਾਂ
ਸਮਝ ਸਕਿਆ ।

-ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਜੁੜੇ ਟੋਏ
ਹਨ । ਜੇ ਮਰਦ ਦੀ ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਫੜਕੇ ਤਾਂ ਚੰਗੀ,
ਖੱਬੀ ਫੜਕੇ ਤਾਂ- ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਫੜਕੇ
ਤਾਂ ਲਾਭ, ਸੱਜੀ -ਫੜਕੇ ਤਾਂ ਨੁਕਸਾਨ । ਅੱਖਾਂ
ਦਾ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੀ ਬੜਾ ਸੰਬੋਧ ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਨਜ਼ਰ) ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ
ਦੈਵੀ ਪੁਰਸ਼ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀ” ਝਮਕਾਂਦੇ 1

ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਂਹ_ ਤੇ ਜਨਮ ਦੀਆਂ `

ਕਈ ਰਸਮਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, _ ਜਿਵੇ
ਫ਼ਾਜ਼ਲਕ! ਵਿਚ ਗਰਭ ਦੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ

5।। 5001੫ 13016 51101 ੬09 ਰ੍

56

ਅੱਖ ਸਲਾਈ ਦੀ ਰੀਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਲਾੜ੍ਹਾ ਜਦੋ ਘੋੜ ਤੇ ਚੇੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ
ਭਰਜ'ਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸੁਰਮਾ ਪਾਉਣ
ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਅੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ :-
(1) ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਟੋਭਾ,
ਕੋਡਿਆਂ ਦੀ ਵਾੜ,
ਬੁਝਣੀ ਆਂ ਤਾਂ ਬੁੱਝ,
ਨਹੀ' ਤਾਂ ਹੋ ਜਾ ਬਾਹਰਵਾਰ ।
(2) ਦੋ ਕਬੂਤਰ ਡੱਬ ਖੜੱ ਥੇ,
ਵੱਖੋ ਵੱਖ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੁੱਦੇ,
ਉੱਡ ਹਵਾ ਅਸਮਾਨੋ' ਆਵਣ,
ਘਰ ਤੋ ਬਾਹਰ ਪੈਰ ਨਾ ਪਾਵਣ
` 3) ਇਕ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ,
ਰੈਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਲੇ,
ਨਾਂ ਕੁਝ ਖਾਵਣ ਨਾ ਕੁਝ ਪੀਵਣ,
ਰੱਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲੋ ।
ਅੱਖ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਿਸ਼ਾਂ
ਹੈ ।. ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਹੈ : ਅੱਖੀਆਂ ਨੀ”
ਰਾਤੀ" ਸੌਣ ਨਾ ਦੇੱਦੀਆਂ । ' ਕੂਝ ਲ੍ਰ੍‌ਕ-
ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਲੇਮਾਨ ਸੁਰਮੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਆਉ'ਦ' ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਨਾਲ
ਬੇਦਾ ਖ਼ੁਦ ਤਾਂ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦ' ਹੈ, ਪਰ ਉਹ
ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਅੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਸਭ ਤੋ ਵਧ ਮੁਹਾਵਰੇ ਪ੍ਰਚਲਭ
ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਚਰਿਤ੍‌ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ
ਪਹਿਲੂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਵੀ ਅੱਖ-ਦਾ ਉਲੋਖ ਹੈ =-`
ਅੱਖੋ ਅੰਨ੍ਹੀ ਤੇ ਨਾਂ ਨੂਰਭਰੀ ।
ਅੱਖ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਗੈਢ ਦਾ ਪੂਰਾ ।

(ਅ-124) ਅਖਾਣ :

ਸੈਜਮ ਤੇ ਲੈਂਅ ਭਰਪੂਰ ਉਹ ਵਾਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ .
ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਕੌਈ ਤੱਥ, ਵਿਹਾਰ ਜਾਂ ਨਿਰਣਾ - ਸੂਝ
ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਸਮੋਇਆ ਹੋਵੇ,

ਅਖਾਣ ਹਨ । ਅਖਾਣ ਪਦ ਵੈਦਿਕ ਭਸ਼ਾ ਦੇ
ਸ਼ਬਦ 'ਆਖਯਾਨ' ਦਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਹੈ ।
ਸੈਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਗ੍ਰੇਥਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ”
'ਆਖਯਾਨ' ਸ਼ਬਦ ਦ' ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੈ। ਪਰ ਕਿਧਰੇ
ਇਹ ਪਦ ਲੌਕ-ਕਥਾ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਕਿਧਰੇ
ਲਖਸ਼ਣਾਂ ਜਾਂ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਖਯਾਨ ਲੋਕੋਕਤੀ

- ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਹੀ ਵਰਤਿਆ
ਗਿਆ । ਹਾਂ, ਅਪਭ੍ਰੈਸ਼ ਵਿਚ “ਅਹਾਣ' ਸ਼ਬਦ ਜੋ

'ਆਖਯਾਨ' ਦਾ ਹੀ ਤਦਭਵ ਰੂਪ ਹੈ, ਲੋਕੋਕਤੀ
ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਮਿਲਦ' ਹੈ ।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਖਾਣ ਲਈ ਅਖੋਤ ਅਤੇ ਕਹਾਵਤ.
ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । 'ਅਖੌਤ' ਅਖਾਣ
ਦਾ ਹੀਂ ਇਕ .ਲੋਕ-ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਕਹਾਵਤ ਦੀ
ਸਦਿ੍‌ਸ਼ਤਾ ਉਤੇ ਅਖਾਣ, _ਅਖਾਵਤ, ਅਖੌਤ
ਬਣਿਆ ਜਾਪਦ' ਹੈ । ਕਹਾਵਤ ਸ਼ਬਦ ਉਰਦੂ
ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਲੋਕੋਕਤੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਰਦੂ ਵਿਚੋਂ” ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ
ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਕਹ/ਵਤ)

ਅਖਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਇਕ ਨਿਸਚਤ ਅਤੇ
ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ _ਦੇਣੀ _ਕਠਨ ਹੈ .।
ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੈ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਅਨੁਸਾਰ
ਅਖਣਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ _ਵੱਖ _ਪਰਿਭ'ਸ਼ਾਵਾਂ
ਦਿਤੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੀ"
ਬਲਵਾਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਅਰਸਤ੍ਹ ਅਨੁਸਾਰ "ਅਖਾਣ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ
ਖੰਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਹ ਪਚਰਾਂ ਹਨ ਜੋ ਸੈਖਿਪਤ
ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲਈ ਢੁਕਵੀਅ! ਹੋਣ ਕਰ ਕੈ ,
ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋ' ਬਚ ਗਈਆਂ ਹੈਨ ।' ਟੈਨੀਸਨ
ਅਨੁਸਾਰ “ਕਹਾਵਤਾਂ ਉਹ ਰਤਨ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜ ਕੁ
ਸ਼ਬਦ ਲੰਮੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੌਤ ਕਾਲ ਦੀ ਪਸਰੀ
ਹੋਈ ਉੱ'ਗਲੀ ਉਤੇ _ਸਦਾ ਜਗਮਗ ਕਰਦੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।' ਐਨਸ/ਈਕਲੌਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੈਨਿਕਾ
ਅਨੁਸਾਰ, ਅਖਾਣ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੀਰਘ-ਕਾਲੀ
ਅਨੁਭਵ ਤੋ ਉਪਜੋ ਸੈਖਿਪਤ ਵਾਕ ਹਨ ।”'
ਜੂਬਰਟ ` ਨੇ _ਕਹਾਵਤਾਂ ਨੂ “ਵਿਵੇਕ ਦਾ
ਸੈਜਮੀਕਰਣ'' ਕਿਹਾ ਹੈ। ਜੋਨ ਐਗਰੀਕੋਲਾ ਦੀ ਸ
ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ "ਅਖਾਣ ਉਹ ਸੰਖੇਪ ਵਾਕ ਹਨ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਪੁਰਖਾਂ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿਚ- ਭਰ ਦਿਤਾਂ
ਹੈ ।” ਸਰਵੇ'ਟਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ “ਅਖਾਣ
ਉਹ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਵਾਕ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੀਰਘ
ਕਾਲੀਨ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹਨ।' ਰਸਲ ਨੇ
ਅਖਾਣਾਂ ਨੂੰ “'ਅਨੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਕ ਅਤੇ ਇਕ ਦੀ
ਕਿਹਾ ਹੈ .। ਐਚ, ਐਚ. ਰਿਜ਼ਲੇ ਨੇ
ਅਖਾਣ ਨੂੰ “ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਬੀਜ-ਗਣਿਤ
ਕਿਹਾ ਹੈ. । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪ੍ਚਲਤ ਹਨ। ਭਾਵੇ ਅਖਾਣਾਂ ਦੀ
ਕੋਦ! ਲੁਕ ਪਰਿਭਾਸ਼' ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ,
ਫਿਰ ਵੀ ਅਖਾਣ£ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੋਂ
ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਖਾਣ ਨਿੱਤ -ਦੀ
ਬੋਲਚਾਲ ਵਿਚ ਵਰਤੀ'ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਏ ਉਹ
ਕਥਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ
ਸੈਸਧਿਤ ਕੌਈ _ਅਨੁੰਭਵ ਸੂਤ੍ਰਥੱਧ ਕਰ ਕੇ
ਦਿਲ-ਖਿਚਵੀ' ਜਾਂ ਅਲੌਕਾਰਿਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ
ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਖਾਣ ਸੰਖੇਪ, ਸਰਲ ਤੇ
ਭਾਵ ਪੂਰਤ ਵਾਕ ਜਾਂ ਤੁਕਾਂ ਹਨ ਜੋ ਜਾਂਤੀ ਦਾ

੧ 30 ੦॥1600016018201)

`_ ਪੌਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਲੋਕ-ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਬੜੇ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਖਾਣਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁਖ
ਲੱਛਣ ਹਨ ---

(0 ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੋਥੋਧਿਤ ਮਦ

` ਅਨੁਭਵ 1

(2) ਸੈਖੋਪਤਾ ਅਤੇ ਸੈਜਮ ।

(3) ਭਾਵੁਕ ਤੇ ਢੁਕਵੀ' ਸ਼ੈਲੀ ।

(4) ਲੋਕ-ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਅਥਵ' ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯਤਾ ।

ਅਖਾਣ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਬੜਾ
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਖਾਣ ਨਿੱਤ
ਦੀ_ਬੋਲ ਚਾਲ ਦਾ ਸੂਹਜ ਹਨ । ਇਹ ਗੱਲਬਾਤ
ਨੂੰ ਚਟਪਟਾ, ਸਵਾਦਲਾ ਤੇ ਰੌਚਕ ਬਨਾਣ ਵਿਚ
ਉਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਦਾਲ ਭਾਜੀ 'ਵਿਚ

ਮਸਾਲੇ । ਇਹ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਸਜੀਵਤਾ, ਸੈਜਮ `

ਤੋਂ ਚੁਸਤ ਲੈ ਆਉਦੇ ਹਨ । ਅਖਾਣਾਂ ਦਾ

ਅਸਰ ਬੜਾ ਤਿੱਖਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ, _

ਇਹ ਤੀਰ ਵਾਂਗ ਸਿੱਧੇ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਉਤੇ
ਲੱਗਦੇ ਹਨ ।

ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ,
ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪੂਰਾ
ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ
ਹਰੇਕ ਪਹਿਲ੍ਹ ਉੜੇ ਅਖਾਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਸ਼ਨ)
ਪਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ
ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੇ ਰੀਤਾਂ ਰਵਾਜਾਂ, ਮਨੌਤਾਂ, ਭਰਮਾਂ
ਵਹਿਮਾਂ, ਚਜ ਆਚਾਰ, ਲੌਕ-ਸੂਝ ਤੇ ਲੋਕ-ਧਰਮ
ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੋਖਾ
ਢੰਗ ਉਸ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਖਾਣਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ
ਕਰਨਾ ਹੈ । ਜੋ ਤਸਵੀਰ ਇਥੋ ਮਿਲੇਗੀ ਉਹ
ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਖੌਟ ਦੇ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਕੂਝ ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ _ਕਿਸੈ ਇਤਿਹਾਸਕ

` ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਵਲ ਸੌਕੇਤ ਖ਼ਿਲਦਾ ਹੈ,
- ਜੋ ਇਤਿਹਾਸਕਸ਼ਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਸਾਮਗਰੀ
ਦਾ ਕੌਮ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਈ
ਗਵਾਚੇ ਪਤਰੇ _ਅਖਾਣਾਂ ਦੁਆਰ' ਲੱਭੇ ਗਏ
ਹਨ। ਭ'ਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ .ਲਈ ਵੀ ਅਖਾਣ
ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਕਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਬਣਤਰਾਂ
ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੁਝ
ਪੜਾਵਾਂ ਦੀ ਸੋਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਅਖਾਣ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਛੋਟੇ, ਭਾਵ ਵਿਚ
ਤਿੱਖੇ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਪੱਖੋ” ਗ੍ੰਦਵੀ' ਵਿਧੀ ਦੇ
ਹੂੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਲਪ ਬੜੀ ਜੋਖਵੀ' ਤੇ
ਸੰਤੁਲਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ _ਚਾਲ ਲੈਅ ਭਰਪੂਰ ।
ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਅਖਾਣ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਜੁਜ਼ਾਂ ਵਿਚ

4$ “% 468 “੫

ਵੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇ” “ਉੱਤਮ ਖੋਤੀ, ਮੱਧਮ

$।1 5੩੧00੫ 13016 51101 ]। ੬101੧

ਸੁਮੋਲ ਤੇ ਸੋਗਤੀ ਹੈ,

57

ਵਪਾਰ, ਨਖਿਧ ਚਾਕਰੀ, ਭੀਖ ਨਦਾਰ' ਵਿਚ `

ਚਾਰ ਅੰਗ ਹਨ। ਇਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਅਖਾਣ ਵੀ

ਰਚਨਾਤਮਕ ਪੱਖ ਤੋ ਕਈ ਗੂਣਾਂ ਤੇ ਵਸਫ਼ਾਂ ਦਾ `

ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਸਦੀਆਂ ਬੀਤਣ ਦੇ
ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਭਾ ਫਿੱਕੀ ਨਹੀਂ“ ਪੈਦੀ ।
ਜਿਵੇ“ ਅਸੀ' ਮਹਾਂ ਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੋਈ
ਕਣੀ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਕਲਾ ਦੀ ਇਕ ਕਣੀ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਭਿਬ ਆਭਾ, ਇਕ ਗੌਰਵ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀ ਤੇ _ਅਮਰ
,ਬਣਾ ਢੇ'ਦੀ ਹੈ।

ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚਲੀ ਇਹ ਕਣੀ) ਸੂਹਜ,
ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਨਾਲ ਜਿਵੇ' ਭੁੱਖ ਰਹੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ
ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਤੋਂ ਸਹਿਜੇ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂ ਸਕਦਾ

ਆਂਦਰਾਂ ਭੁੱਖੀਆਂ ਮੁੱਛ ਤੇ ਚਾਵਲ ।

ਭੇਡ ਲਿਆਂਦੀ ਉਨ ਨੂੰ ਬੈਠੀ ਚਰੇ ਕਪਾਹ ।

ਚਰਖਾ 'ਵਾ ਉਡਾਇਆ, .

ਰੈਨ ਦ੍ਰੰਡੇਦੀ ਪੂਣੀਆਂ। ` ,

ਮੰਹ ਦੀ ਲਹਿਰ ਬਹਿਰ, ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਹੜਤਾਲ ।

ਭੁੱਖ ਨਾ ਪੁੱਛਦੀ ਤਾਲਵਾਂ,

ਇਸ਼ਕ ਨਾ ਪੁੱਛਦਾ ਜ਼ਾਤ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਅਖਾਣ ਕਾਵਿਮਈ ਹਨ
ਅਤੇ ਰਾਗ ਤੇ ਲੈਅ ਨਾਲ ਛਲਕਦੇ ਹਨ ।
ਅਨੇਕਾਂ ਅਖਾਣਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਲਪ ਵਿਚ ਸੈਤੁਲਨ,

ਸੋਵਣ ਬਾਗੀ', ਪਿਛਲੇ ਜੀਵਣ ਆਪਣੇ ਭਾਗੀ”
ਵਿਚ ਹਰੇਕ` ਸ਼ਬਦ ਚਾਰ ਮਾਤਰਾਂ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇਂ
'ਵੰਡ ਖਾਣ ਖੰਡ ਖਾਣ' ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਮਾਤਰਾਂ ਢਾ;
'ਮਾਵਾਂ ਠੰਡੀਆਂ ਛਾਵਾਂ' ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੱਖਰ ਦੀਰਘ
ਹਨ । ਕਿਧਰੇ ਇਕ ਸਵੱਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤ ਕੇ,
ਕਿਧਰੇ ਵਿਭਿੰਨ ਜੂਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਵੱਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਮੋਲ
ਤੇ ਸਹਿਜ ਸੋਤੁਲਨ ਨਾਲ, ਕਿਧਰੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ
ਦੇ ਅਨ੍ਪ੍ਰਾਸ ਦੁਆਰਾ, ਕਿਧਰੇ ਮੁੱਢਲੇ, ਅੰਤਲੇ
ਤੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤੁਕਾਂਤ ਮੇਲ ਦੁਆਰਾ ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਸੁਹਜ, ਲੈਅ ਤੋਂ ਸੁਮੋਲ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਅਖਾਣ ਵਿਚ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ
ਜਾਤੀ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਕੈਪਸੂਲ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਹ
ਪਈ ਚੀਜ਼ ਵਾਂਗ ਅਛੂਤੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਾਤੀ_ਦੀ

ਸਮੁੱਚੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ `ਢਲ ਕੇ ਸਥੂਲ

ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ । ਜਾਤੀ ਦੇ .ਅਨ੍ਭਵ,
ਲੰਮੇ ਸਮੋ ਤਕ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿਚ ਰੀ'ਗਦੇ
ਰਹਿੰਢੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਆਊਂ'ਦਾ ਹੈ,
ਜਦੋਂ' ਕਿਸੇ ਅਨ੍ਹਭਵੀ ਦੀ ਛੁਹ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ“
ਕੌਈ ਅਨੁਭਵ, ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਵੇ" ਦਾਈ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ

ਅਨੁਮਾਨ ਹੇਠਲੀਆਂ _ਵਟਾਂਦੀ

ਜਿਵੇ 'ਪੀਵਣ ਭੈਗਾਂ .

_ ਅਖਾਣ

ਜਨਮ-ਦਾੜੀ ਨਹੀ' ਬਣ ਸਕਦੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਲੋਕ-ਪ੍ਵਾਹ ਵਿਚ ਖੂਰੇ ਅਨੁਭਵ ਜਦੋਂ” ਕਿਸੇ
ਵਿਅੱਕਤੀ ਦੇ. ਹੱਥੋਂ ਸ਼ਬਦ-ਰੂਪ ਲੈਕੇ ਸਾਕਾਰ
ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਨਹੀ” ਸਮਝਦਾ । .ਕਿਊ” ਜੋ ਉਸ ਨੇ
ਕਿਸੇ ਸਾਮੂਹਿਕ ਭਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਹੀ _ਅਖਾਣ
ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ 1 ਵਿਅੱਕਤੀ ਰਚਨਾ
ਕਰਨ ਪਿਛੋ ਅਖਾਣ ਨਾਲੋ ਅੱਡ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਰੂੜ੍ਹਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੱਥਰ-ਗੀਟਿਆਂ

ਵਾਂਗ ਜੋ ਕਈ ਵਹਿਣਾਂ ਵਿਚ ਵਗ ਕੇ, ਇਕ

ਗੋਲਾਈ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਦੇ ਹਨ, ਇਹ
ਰਚਨਾ ਵੀ ਮੂੰਹੋ“ ਮੂੰਹ ਵਿਚਰਦੀ, ਕਈ ਰੂਪ
, ਅਖ਼ੀਰ ਇਕ _ਦਿਲ-ਖਿਚਵਾਂ ਜਿਹਾ
ਸਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈ'ਦੀ ਹੈ.। ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਹ
ਸਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਹੱਥ
ਨਹੀਂ' ਹੁੰ ਹੁੰਦਾ।

ਅਖਾਣਾਂ ਰਾਹੀ, ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ` ਅਨੁਭਵ
ਮੂੰਹੋ' ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦਾ ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਪੈ'ਡੇ ਮਾਰ

_ ਲੈੱਦਾ ਹੈ । ਕਦੇ ਅਸੀ' ਸੋਚ`ਵੀ ਨਹੀ" ਸਕਦੇ

ਕਿ ਕਈ ਅਖਾਣ ਜੋ ਅੱਜ ਸਾਡੀ .ਬੋਲ ਚਾਂਲ,ਦਾ
ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਅਨੁਭਵ
ਸਨ । ਜਦੋਂ” ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ
ਰਿਗ ਵੇਦ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ` ਰਿਚਾਂ ਰਚੀਆਂ
ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਉਦੋਂ”. ਲੋਕੀ' ਆਪਣੇ ` ਘਰਾਂ

`ਵਿਚ, ਆਮ ਬੋਲ ਚਾਲ ਵਿਚ,. ਪਰ ਉਢ' ਦੀ

ਲੋਕ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਚੋਲੇ ਵਿਚ ਅੱਗਾਂ ਬਿਨਾਂ ਧੂ ਕਿਥੇ',
'ਪਿਆਸਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ _ਬੂਹ `ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ',

'ਨਦੀ ਨਾਂਵ ਸੰਜੋਗੀ -ਮੇਲੇ', _.ਆਦਿ ਅਖਾਣ

ਬੋਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤੇ ਇਹੋ ਅਖਾਣ ਅੱਜ ਵੀ

- ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ _ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ. ਢੀ
ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ` ਵਿਚ _ਵਰਡਦੇ-ਹਾਂ .। ਇੱਸ

ਅਨ੍ਹਭਵ `ਨੇ ਅਜੇ ਕਈ ਯੂਗ ਹੋਰ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ
ਕਰਨੀ ਹੈ । - ਰ੍

_ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਅਖਾਣ ਹਵਾ ਦੀ ਤੋਰੇ ਤੁਰਦੇ
ਹਨ । ਭੂਗੋਲਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਦਬੈਦੀਆਂ

` ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਹਮਣੇ ਕੌਈ ਅਰਥ ਨਹੀ ਰਖਦੀਆਂ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ . ਇਕ ਅਖਾਣ ਹੈ : := 'ਧੀਏ ਨੀ” .
ਤੂੰ ਗੱਲ ਸੁਣ, ਨੂੰਹੇ' ਨੀ! ਤੂੰ ਕੈਨ ਧਰ।”- ਇਹੋ
ਅਖਾਂਣ, ਇਨੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਪੇਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ
ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ.:- ਉਆ
1 ੩ਨ) 38₹908 $9. 960, ਗਾ ? ਹੰ੩0002£.
_ 801 ੧0੬ $2 0006451806 9, __
“ ਗਊ ਹਕ 0&0069-90-18%, . -_ `
ਇਸ ਅਖਾਣ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਨੁਭਵ ਹੈ
ਜੋ ਸਹਿਜ-ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ.ਦੋ ਭਿੰਨ _ਭਿੰਨ
`ਜਾਡੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁੱਝ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਅਖਾਣ

੧ 31101510੧03੮0।।

ਅਖਾਣ

ਜਿਸ ਘਰੋਗੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਨਿੰਮਿਆ ਹੈ,
ਉਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਨਹੀ', ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ।
ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸੁਕਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਇਹ ਅਖਾਣ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ“ ਪੱਗ ਯਾਤਰਾ
ਕਰ ਕੇ ਸਪੇਨ ਵਿਚ ਗਿਆ । ਕਿਵੇਂ' ਤੇ ਕਦੋ”
ਗਿਆ, ਇਤਿਹਾਸ ਚੁੱਪ ਹੈ । ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ
ਅਖਾਣ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
` ਅਖਾਣ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਲਹੂ ਮਾਸ ਵਾਂਗ

ਰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਨਿੱਤ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਵਿਚ ਪੇਂਡੂ
ਲੋਕ ਅੱਜ ਵੀ ਅਖਾਣਾਂ ਤੋ" ਹੀ ਅਗਵਾਈ ਲੈਦੇ
ਹਨ । ਅਖਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਗਿਆਨ-ਕੋਸ਼ ਹਨ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹਰ ਗੱਲ
ਬਾਰੇ ਨਿਰਣੇ ਲਏ ਗਏ ਹਨ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ
ਵੀ ਸੰਬਾਦ ਸ਼` ਲੋਕੀ" ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋ ਅਖਾਣਾਂ
ਦੀ ਵਰਤੋ ਕਰਦੇ ਹਨ :-

ਉੱਦਮ ਅੱਗੇ ਲੱਛਮੀ ਜਿਉ" ਪੱਖੇ ਅੱਗੇ ਪੋਣ।

ਆਰੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਦੰਦੇ

ਜਹਾਨ ਨੂੰ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀ“ ।

ਦੋ ਘਰਾਂ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨ ਭੁੱਖਾ ।

ਖ਼ਢੂਜੇ ਦਾ ਗਵਾਹ ਡੱਡੂ ।

ਅੱਗੋ ਮਿਲੀ ਨਾ ਤੋਂ ਪਿਛ' ਕੁੱਟ ਕੁੱਤਾ ਲੈ ਗਿਆ ।

ਮਰਦਾਂ ਨਾਲੋ" ਤੀਵੀਆਂ ਅਖਾਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ
ਵਧੇਰੇ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। _ ...

ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਵ ਦਾ ਇਕ ਗੁਣ ਟਿਚਕਰਬਾਜ਼ੀ
ਹੈ । ਰੋਟੀ ਟੁੱਕਰ ਤੋਂ“ ਬਿਨਾਂ ਭਾਵੇਂ" ਪੰਜਾਬੀ ਰਹਿ
ਲਏ, ਪਰ ਮਸ਼ਕਰੀ ਤੋਂ” ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਲਖਤ
ਜਿਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਟਿਚਕਰ
ਮੌਟੀ-ਠੁਲ੍ਹੀਂ ਤੇ ਹਾਸ ਵਿਅੰਗ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਵ ਦਾ ਇਹ ਰੰਗ

ਬਹੁਤ ਸੁਹਣਾ ਉੱਘੜਿਆ_ ਹੈ । ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ

ਸ਼ਬਦਾਂ` ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਆਖ ਦੇਣੀ
ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਝ ਬੂਝ _ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ _ਹੈ_ ।
ਹੈਠਲੇ ਅਖਾਣ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਹਾਸ=
ਵਿਲਾਸ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ :=-

ਮੱਛੀ ਰਹੀ ਦਰਿਆ, ਰੈਨ ਮਿਰਚਾਂ ਫੁੱਟੇ

ਮਾਂ ਨਾਲੋ” ਧੀ ਸਿਆਣੀ,

ਰਿਧੇ ਪੱਕੇ ਪਾਵੇ ਪਾਣੀ ।

ਘੋਲ ਘੁਰਮਾਈਆਂ ਸੱਠ ਗਜ਼,

ਪਾੜ ਨਾ ਦੇ'ਦੀ ਇਕ ਗਜ਼ ।

ਬਾਪ ਨਾ ਮਾਰੀ ਪਿੱਦੜੀ,

ਬੇਟਾ ਤੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ ।

ਮਾਮੋ ਦੇ ਕੈਨ ਬੀਰਬਲੀਆਂ,

ਭਣੇਵਾਂ ਆਕੜ ਆਕੜ ਟਰੇ ।

ਅਖਾਣ ਉਹੀ ਦਿਰੈਜੀਵ_ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ

ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸੈਕਲਪ ਚਿਤ੍ਰ ਜਾਂ
'ਥਿੰਥ ਹੋਵੇਂ ਅਤੇ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਰੂਪਕ

51 5300੫ 130] 9101 |1 ੩0੧

58

ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੋਰ ਸਥਿਤੀ
ਉਤੇ ਵੀ ਢੁਕਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਉਪਰਲੇ ਸਭ
ਅਖਾਣ ਇਸੇ ਵੈਨਗੀ ਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ
ਅਜਿਹੇ ਮਿਸਾਲੀ (4116209581) ਅਖਾਣਾਂ ਦੀ
ਭਰਮਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਅਖਾਣ ਸਦਾ ਸਜੀਵ ਰਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਰ੍
`_ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਾਰੀ
ਅਮੀਰੀ, ਸ਼ੋਖ਼ੀ ਤੇ ਰੈਗਤ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ
ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ ਸਦੀਵੀ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਡੇ
ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਹਨ ੜੇ ਪੱਥ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਵੀ । ਰਾਹਾਂ

.ਉੱਤੇ ਗੱਡੇ ਮੀਲ-ਪੱਥਰ ਵਾਂਗ, ਅਖਾਣ ਸਾਨੂੰ

ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੁਝਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੌੜੇ ਨਹੀ'
ਲੱਗਦੇ, ਕਿਉ” ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਤ
ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

(ਅ-125) ਅਖਾੜਾ :

(1) ਕੁਸ਼ਤੀ ਲੜਨ ਲਈ ਪੁੱਟ ਕੈ ਪੋਲੀ
ਕੀਤੀ ਥਾਂ; ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਖਾੜੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ
ਕੁਸ਼ਤੀ ਲੜਦੇ ਹਨ । ਅਖਾੜੇ ਨੂੰ ਪਵਿਤ੍ਰ ਸਮਝਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਜੁੱਤੀ ਲਿਜਾਣੀ
ਵਰਜਿਤ ਹੈ । ਅਖ'ੜੋ ਵਿਚ ਕਸਰਤ ਵੀ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(2) ਅਖਾੜ' ਸ਼ਬਦ ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਲਈ
ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ

ਸਾਧੂਆਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਤੇ
ਅਧਿਆਤਮਕ ਗੌਸ਼ਟਾਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ,

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ,ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ` ਦੂਰੋ” ਦੂਰ ਲੋਕ

ਆਉਦੇ ਸਨ। ਜੇ ਮਲ ਸਰੀਰਕ ਜ਼ੋਰ ਵਿਖਾਂਦੇ ਸਨ
ਤਾਂ ਸਾਧੂ ਵਿਵੇਕ ਤੇ ਬੁਧ ਦਾ। ਜਿਸ ਤੋਂ” ਇਨ੍ਹਾਂ
ਡੇਰਿਆਂ ਦ' ਨਾਂ ਅਖਾੜਾ ਪੈਂ ਗਿਆ । ਮਗਰੋ”
ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਅਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਖਾੜਾ
ਕਿਹਾ ਜ'ਣ ਲੱਗਾ

(%-126) ਅਬੂਣੀ :
(ਵੇਖੋ : ਖੂਣੀ) ।

(ਅ-127) ਅਖੈਤੀਜ :
(ਵੇਖੋ : ਅਖਤੀਜ) ।

`(ਅ-128) ਅਥੋ ਠੌਮੀ :

ਕੱਤਕ ਸੁਦੀ ਨੌਮੀ ਦਾ ਪੁਰਬ । ਪੁਰਾਣਾਂ
ਅਨੁਜਾਰ.ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਤੇਤੇ ਯੁਗ ਦਾ ਆਰੰਭ
ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਥੈਂ ਨਾਉ ਇਸ ਲਈ ਪਿਅ' ਕਿ
ਇਸ ਦਿਨ ਜੋ ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਤੋਂ ਪੂਜ਼ਾ ਅਰਚਾ ਕੀਤੀ
ਜਾਵੇ, ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਕਦੇ ਅਖੈਂ (ਨਾਸ਼)
ਨਹੀਂ" ਹੁੰਦਾ ।

“ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਤਾਂ

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਸਵੇਰੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਕੇ
ਵਰਤ ਦਾ ਸੈਕਲਪ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਵੀ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਮਗਰੋ” 'ਓ' ਨਮੋ ਭਗਵਤੇ
ਬਾਸੂਦੇਵਾਯ` ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਅੱਖਰੀ ਮੰਤ੍ਰ ਨੂੰ 108 ਵਾਰ
ਊਚਾਰਦੇ ਹਨ 1 ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਦਿਨ
ਸਾਲਗਰ'ਮ ਤੇ ਤੁਲਸੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰਚਾ ਕੇ
ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਨੌਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ
ਦਿਨ ਅੰਨ, ਘਿਉਂ, ਗਊ, ਸੌਨਾ, ਵਸਤ੍ਰ ਤੇ ਭੂੰਮੀ
ਆਦਿ ਦਾ ਦਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਤੋ' ਵੱਡਾ
ਪਾਪ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ, ਆਂਵਲੇ ਦੇ ਬੂਟੇ ਹੇਠ ਅਰਚਾਂ
ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਖਵਾਣ ਦਾ
ਵੀ ਬੜਾ ਮਹਾਤਮ ਹੈ । ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ _ਆਂਵਲੇਂ
ਦੇ ਬੂਟੇ ਹੇਠਾਂ ਪੂਰਬ-ਮੁਖ ਬੈਠ ਕੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੂਜਾ . ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੋਦ:
ਅੰਬਰ ਅਤੋਂ ਦੁੱਧ ਮਿਲੇ ਜਲ ਦੀ ਧਾਰ ਆਂਵਲੇ ਵੇ
ਬੂਟੇ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰਦੇ ਹਨ । ਫਿਤ ਬੂਟੇ
ਨੂੰ ਸੂਤ ਨਾਲ ਲਪੇਟ ਕੇ ਧੂਪ ਦੀਪ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ
ਆਰਤੀ ਉਤਾਰਦੇ ਤੇ ਸੱਤ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੇ
ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਆਂਵਲਾ)

(ਅ-129) ਅਖੈਬਟ :

ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਬੋਹੜ ਜੋ ਅਜਰ
ਤੇ ਅਮਰ ਹੈ । ਇਹ ਬੋਹੜ ਕਾਲ-ਚੱਕਰ ਅਤੇ
ਪ੍ਰਲੈ ਦੇ ਅਸਰ ਤੋ” ਵਿਮੁਕਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਲੈ
ਮਗਰੋ” ਵੀ ਹਰਿਆ ਭਰਿਆ ਝੂਮਦਾ _ਰਹੇਗਾ ।
ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ
ਬਿ੍‌ਛ ਉਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਬਾਲਕ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਵਿਦਮਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੈਰ ਦਾ ਅੰਗੂਠਾ
ਚੂਸਦੇ ਹੋਏ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਅਨਾਦੀ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਬ੍ਰਿਛ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿਚ ਤ੍ਰਿਬੈਣੀ ਸੰਗਮ
ਊਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨ੍ਸਾਰ ਇਸ ਬੋਹੜ
ਤੋ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਲੱਗਾ
ਬੈਕੁੰਠ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਆਂ ਵਿਚ. ਕਈ
ਯਾਤ੍ਰੀ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਇਸ ਬ੍ਰਿਛ ਤੋਂ”
ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਤਮਘਾਤ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਦੇ
ਸਨ । ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਅਥੋਬਟ ਨੂੰ
ਕਟਵਾ ਦਿਤਾ । ਪਰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਤਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ
ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਖੈਂਬਟ ਕਦੇ ਨਸ਼ਟ ਨਹੀ'
ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਪਹਿਲੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਹੀ ਖੜਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੇਵਲ
ਅਨਿੰਨ ਤੇ ਸੱਚੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖ'ਈ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ।

ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿੱਤ ਕੋਸ਼ (2,6) ਅਨੁਸਾਰ
ਅਲਹਥ'ਦ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ
ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਐਲਨਬਰਟ ਬੈਰਕ .ਦੇ ਪੂਰਬ

੧ 311011510੧0।3੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਵਲ ਇਕ ਪੁਰਾਣੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਬਟ
ਬਿਿਛ ਹੀ ਪੌਰਾਣਿਕ ਅਖੈਂਬਟ ਦਾ ਅਵਸ਼ੇਸ਼
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇ”. ਹਿੰਦੂ
ਇਸੇ ਬ੍ਛ ਤੋਂ ਗੈਗਾ ਵਿਚ ਕੁਦ ਕੇ ਆਤਮ-
ਸਮਰਪਣ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਬ੍ਰਿਛ ਦੇ ਚਾਰੇ
ਪਾਸੇ ਪੱਕੀ ਚਿਣਾਈ ਸੀ । ਜਿਥੇ ਇਹ ਬ੍ਛਿ
ਸਥਿਤ ਹੈ, ਉਥੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨੇਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
` ਇਜੇ ਝਿਛ ਨੂੰ ਪਾਂਡੇ ਵਿਖਾ ਕੇ ਭੇਟਾ ਲੋੱ'ਦੇ ਹਨ ।
ਇਕ ਅਚੈਬਟ ਗਯਾ ਵਿਚ ਵੀ ਹੈ । ਲੌਂਮਸ਼
ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਉਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਬਨਬਾਸ ਦੇ
ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਬ੍ਰਿਛ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇਂ ਸਨ ।

(ਅ-130) ਅਖੌਤ :

ਪ੍ਰਮਾੱਣਕ ਵਾਕ ਜੋ ਬੋਲ ਚਾਲ ਦਾ ਅੰਗ
ਬਣ ਗਏ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੋਈ
ਅਨੁਭਵ ਸੈਦਰ ਜਾਂ ਅਲੌਕਾਰਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ.
ਬੈਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । (ਵੇਖੋ : ਅਖਾਣ)

(ਅ-131) ਅੱਗ :
ਮਨੁੱਖ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋ ਗਰਮੀ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
ਲਈ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ" ਕਰਦ' ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਆਦਿੱਮ ਮਨੁੱਖ ਅੱਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ _

ਵਿਧੀਆਂ ਵਰਤਦਾ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ
ਟਕਰਾ .ਕੇ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਚਿੰਗ'ੜੀਆਂ ਉਤਪੰਨ
ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਕੀ ਘਾਹ
ਦੇ ਤ੍ਰਿਣ ਦੁਆਰਾ ਸਮੇਟ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਮਗਰੋ“ ਰਗੜ ਦੁਆਰਾ ਅਗਨੀ ਪੈਂਦਾ ਕਰਨ ਦਾ
ਰਿਵਾਜ ਪਿਆ। ਰਗੜ ਨਾਲ ਅਗਨੀ_ ਉਤਪੰਨ
ਕਰਨ ਦੀ ਸਰਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਧੀ ਲਕੜੀ ਦੇ
- ਪੰਟੜੇ _ਉਪਰ ਲਕੜੀ ਦੀ ਛੜੀ _ਰਗੜਨ
ਦੀ ਸੀ।

ਰ੍ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਤੇ ਕਰਮ
ਕਾਂਡਾਂ ਸਮੇਂ“ ਅਰਣੀ ਦੁਆਰਾ ਅਗਨੀ ਪੈਦ'
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਲਕੜੀ ਦੇ ਫੱਟੇ ਵਿਚ ਛੇਦ
ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਲਕੜੀ ਦੀ ਛੜੀ ਮਧਾਣੀ
ਵਾਂਗ ਘੂੰਮਾਈ ਜਾਂਦੀ । ਛੋੜੀ ਦੋ -ਟੁਕਤੇ ਨੂੰ

- ਤਰ” ਤੇ ਫੱਟੇ ਨੂੰ 'ਅਧਰਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਇਸੇ ਯੋਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਅਰਣੀ ਸੀ । ਅਰਣੀ
ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੜਾ ਪਵਿਤ੍ਰ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਆਦਿਮ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅੱਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ

ਇਤਨੀ ਕਠਨਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਵਾਰ
ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਅੱਗ ਨੂੰ _ਨਿਰੈਤਰ ਪ੍ਰਜਵਲਿਤ
ਰਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ । ਇਸੇ ਚੇਸ਼ਟਾ
ਅੱਗ ਦੱਬਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਪਾਇਆ । (ਵੇਖੋ
ਅੱਗ ਦਬਣਾ)

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

59

ਅੱਗ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ _ਬਾਰੇ ਇਕ ਮੁਢੀ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਉ" ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ : ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਗ
ਪ੍ਰਗਟ ਨਹ' ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਲੋਕ ਕੱਚੇ ਮਾਸ ਤੇ
ਫਲ ਸਕਜ਼ੀ ਨੂੰ ਖਾਧਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਮੁੰਦਰ
ਮਥਣ ਵੇਲੇ ਜਦੋ“ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਦੈਂਤਾਂ ਵਿਚ
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕਲਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਯੁੱਧ
ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਦੈੱਤਾਂ ਉਤੇ ਵੱਡੇ
ਵੱਡੇ ਪੱਥਰ ਸੁਟੇ । ਉਦੋ“ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਣ
ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ,
ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਰਸਾ ਘਾਹ ਦੇ ਸੁਕੇ ਤ੍ਰਿਣਾਂ ਵਿਚ ਸੈਭਾਲ
ਲਿਆ ਗਿਆ ।

ਅੱਗ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਜੁੜੇ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਅੱਗ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਜੇ ਕਿਸੇ ਜੁਆਨ
ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀ ਵਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੱਸ ਉਸ ਨਾਲ ਬੜਾ
ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਅੱਗ ਤੋ ਟਪਣਾ ਬਦਸ਼ਗਨੀ

ਹੈ । ਐੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਣ ਲਈ ਜੂਠੇ ਪਾਣੀ ਦੀ. ਵਰਤੋ“

ਕਰਨ ਨਾਲ ਦੇਵਤੇ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਜੇ ਕਿਸੇ ਸੱਜ-ਵਿਆਹੀ ਦੀ ਚੁੰਨੀ ਅੱਗ ਦੀ
ਚਿੰਗਾੜੀ ਨਾਲ ਸੜ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਹੈ ।
ਸੜੀ ਹੋਈ ਚੁੰਨ। ਸਿਰ ਉਤੇ ਨਹੀ' ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ।
ਸੁਹਾਗ ਉਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਅਤੇ ਸੈਕਟ ਪੈਦੇ ਹਨ ।

ਲੋਹੜੀ ਦੀ ਅੱਗ ਬੜੀ ਪਵਿਤ੍ਰ ਮੰਨੀ ਗਈ
ਹੈ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਅੱਗ ਨੂੰ ਘਰ ਦੇ
ਚੁਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਦਬ ਕੇ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ_ ਅਤੇ
ਅਗਲੀ ਲੋਹੜੀ ਤਕ ਇਸ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ
ਅਗਨੀ ਜਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਲੋਹੜੀ ਦੀ ਅੱਗ
ਵਿਚ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੂਰ
ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਲੋਹੜੀ)

ਅੱਗ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪ੍ਰਾਚੈਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ
ਦਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ।` ਵੇਦੀ ਦੀਆਂ ਲਾਵਾਂ ਅੱਗ
ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਅਗਨ ਪੂਜਾ)
ਅੱਗ ਦੀ ਬਤੋਲੀ ਅੱਗ ਦੀ ਚਗਿਆੜੀ ਵਾਂਗ
ਛੋਟੀ, ਪਰ ਬੜੀ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਹੈ :

ਇਤਨੀ ਕੁ ਰਾਈ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਖਿੰਡਾਈ ।

(%-132) ਅੰਗ ਦੱਬਣਾ :

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਰਾਤ
ਵੇਲੋਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦੱਬਣ ਦਾ ਰਵਾਜ
ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਵੀ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ

ਇਕਾਂਤ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ, ਕਈ ਸਵਾਣੀਆਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ' 24, ਫੇਰਨ ਦਾ ਭਾਵ ਅਸੋਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ '

ਅੱਗ ਬੁਝਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਵਾਹ ਵਿਚ ਬਲਦੀ
ਲਕੜ ਦੱਥ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ਉਪਰੋ”
ਸਵਾਹ ਝਾੜ ਕੇ, ਮੁੜ ਨਵੀ ਅੱਗ ਸੂਲਗਾ
ਲੈੱ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੈਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

-ਧਨੀ-ਪੋਠੋਹਾਰ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗ

ਅੰਗ-ਸੰਕੇਤ

ਦੱਬਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਆਮ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ
ਘਰ'ਣਿਆਂ ਵਿਚ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਨਿਰੰਤਰ ਅਗਨ=
ਪ੍ਰਵਾਂਹ'` ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਚੁਲ੍ਹੇ ਦੀ
ਇਸ ਪਰੈਪਰਾਗਤ ਅੱਗ ਨੂੰ ਪਵਿਤ੍੍‌ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਅੱਗ ਕਿਸੇ
ਵਡਿਕੇ ਤੋਂ ਚੁਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ
ਕੁਲ-ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਸਮਾਂਨ ਹੀ ਉਸ ਅੱਗ ਨੂੰ ਪੂਜਦੇ
ਸਨ। ਨ

ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ, ਜਦੋ" ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪਿੰਡ
ਬਝਦਾ ਤਾਂ ਵਡਿਕਾ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਪਿੰਡ ਤੋ“ ਅੱਗ
ਲਿਆ ਕੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਢਾਂਡੀ ਬਾਲਦਾ 1
ਫਿਰ ਇਸ ਅੱਗ ਨੂੰ ਪੂਜ ਕੇ, `ਨਵੇ“ ਪਿੰਡ ਵਿਚ
ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪਾਵਨ _
ਅਗਨੀ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ,
ਅੱਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਉਸੇ ਅੱਗ ਨੂੰ ਚੁਲ੍ਹੇ
ਵਿਚ ਦਬ ਕੇ ਸੰਭਾਲੀ ਰਖਦਾ । ਉਸ ਅੱਗ ਦੀ
ਨਿਰਾਦਰੀ ਪਿਤਰਾਂ ਤੇ ਕੁਲ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ
ਨਿਰਾਦਰੀ ਦੇ ਤਰਲ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਹੜ) ਦੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਜੋ

ਰ ਢਾਂਡੀ ਬਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਉਸ ਵਿਚੋ" ਕਈ

ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਲੋਕ ਥੋੜ ਜਿਹੀ ਅੱਗ ਘਰ ਲੈ
ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਥ ਕੇ ਅਗਲੀ ਲੋਹੜੀ ਤਕ.
ਵਰਤਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਅੱਗ ਨੂੰ ਵੀ ਬੜਾ ਪਵਿਤ੍ਰ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।. ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਚੁਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਹੜੀ ਦੀ ਅੱਗ ਬਾਲੀ
ਜਾਵੇ ਉਥੇ ਕਦੇ ਅੰਨ ਦਾ ਘਾਟਾ ਨਹੀ'

ਹੂੰਦਾ [`

(%-133) ਅੰਗ :
(ਵੇਖੋ : 'ਅੰਗ-ਪਰੰਗ' ਅਤੇ ਅੰਗ-ਪਿੰਡ) । ਹ

(ਅ-134) ਅੰਗ- ਸੌਕੇਂਤ : :
ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਣ ਲਈ
ਕਈ ਵਾਰ ਬਚਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਗੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ
ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗ-ਸੈਕੇਤ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤੇ ਸੰਕੇਤ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਅੰਗਾਂ -- ਸਿਰ, ਨੱਕ, ਮੂੰਹ, ਅੱਖ ਤੇਂ ਹੱਥ ਨਲ
ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਿਰ ਨੂੰ. ਉਪਰੋ' ਹੋਠਾਂ ਵਲ
ਹਿਲਾਣ ਦਾ ਭ:ਵ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸੌਮੰਤੀ
ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿਰ ਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ ਦੇ

ਹੈ । ਜੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਉਪਰ ਵਲ ਚੁਕ ਕੇ ਪਿਛੇ ਵਲ
ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਝਟਕਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਭਰਵੱਟੇ ਉਪਰ.
ਚੜ੍ਹਾਏ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਤੋ“ ਕੋਈ
ਗੱਲ ਪੁੱਛਣ ਹੈ; ਕਈ ਵਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਭਰੁਵੱਟੇ

_ਉਪਰ ਵਲ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਜਾਂ ਸਿਰ ਪਿਛੇ. ਵਲ ਝਟਕਾ
੧ 3110115101੧0।1360।।

_ਅਐਗ-ਸੈਕੇਤ

੮
ਕੋ ਹੀ ਕੌਮ ਸਾਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਵਲ ਵੇਖ ਕੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਉਪਰੋ” ਹੇਠਾਂ ਵਲ
ਝਟਕਾਇਆ ਜਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸੱਦਣ ਦਾ:
ਸੈਕੇਂਤ ਹੈ ।
ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉੱਗਲਾਂ ਨੂੰ ਢਿੱਲ' ਛੱਡਕੇ
ਡੁਗਡੁਗੀ ਵਜਾਉਣ ਵਾਂਗ ਹੱਥ _ਹਿਲਾਣ ਦਾ
ਭਾਵ ਹੈ : ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀ” ਪਤਾ । ਹੱਥ ਦੀ
ਹਥੇਲੀ ਨੂੰ ਤਿਰਛੀ ਰਖ ਕੇ ਉਪਰ ਵਲ ਰਤ ਕੂ
ਝਟਕਾ ਦੇਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ : ਕੀ ਹੋਇਆ;
ਹੱਥ ਮਲਣ ਤੋ ਭਾਵ ਪਛਤ'ਵਾ ਕਰਨ' ਹੈ ।
ਅੰਗੂਠਾ ਵਿਖਾਣ ਦਾ ਭਾਵ ਘਿਰਿਣਾਜਨਕ

` ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਉੱਗਲ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਧੀਰੀ ਕਹਿੰਦੇ

ਹਨ, ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕਿਸੇ ਦਾ ਠੱਠਾ .
ਉਡਾਉਣਾ ਹੈ । ਅੰਗੂਠੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਉੱ'ਗਲੀੀ ਨੂੰ

ਹਿਲਾਉਣ ਦਾ ਮਤਲਥ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਮ

ਕਰਨ ਤੋ ਹੋੜਨਾ ਹੈ। ਪਿੱਠ ਉਤੇ ਥਂਪੜੀ ਦੇਣ

ਦਾ ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸੈਸਾ ਕਰਨ] ਹੈ ਤੇ ਪਿੱਠ
ਉਤੇ ਹੱਥ "ਫੇਰਨ ਦਾ ਭਾਵ ਸਨੇਹ ਪ੍ਰਗਟ
ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਨੱਕ ਚਾੜ੍ਹਨ ਦਾ ਭਾਵ ਘ੍ਰਿਣਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨੀ
ਹੈ। ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਤੱਕਣਾ
ਵਿਸਮੇ' ਹੋਣਾ ਹੈ। ਦੌਦੀਆਂ ਕਰੀਚਣ ਤੋ” ਭਾਵ
ਗ਼ੁੱਸ ਪ੍ਗਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ! ਪੇਟ ਵਜਾਣਾ ਭੁੱਖੇ ਹੋਣ
ਦਾ ਸੈਕੇਂਤ ਹੈ । ਖੱਥੀ ਅੱਖ ਦਬ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ
ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ (ਕ ਉਸ ਦਾ ਸਾਥੀ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ
ਦੀ ਪ੍ਰੰੜ੍ਤਾ ਕਰੇ । ਹੱਥ ਜੋੜਨ ਦਾ ਭਾਵ ਆਜਜ਼
ਹੋ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਲੜਕਾ
ਕਿਸੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਖੱਥੀ ਅੱਖ ਮਾਰੇ ਤਾਂ ਕਾਮ ਚੇਸ਼ਟਾ
ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵ' ਹੈ 1

_ (%-135) ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ :

੯

ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਰਿਸ਼ੀ, ਜੋ ਰਿਗ-ਵੇਦ ਦੀਆਂ
ਅਨੇਕਾਂ ਰਿਚਾਂ ਦਾ ਕਰਤਾ `ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਜਨਮ ਤ੍ਰੇਤਾ ਯੁਗ ਵਿਚ
ਹੋਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਮਨੇਕਾਂ ਕਥਾਵਾਂ
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਬੜੀ ਵਚਿਤ੍ਰ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ
ਅਨੂਸ'ਰ ਮਿਤ੍੍‌ ਅਤੇ ਵਰੁਣ ਦੇਵਤੇ ਨੇ ਉਰਵਜ਼ੀ
ਨ.ਉ' ਦੀ ਅਪੱਛਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਅ' ਤਾਂ ਕਾਤਾਤੂਰ
ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀਰਜ ਝੜ ਕੇ ਆਤਲੋਕ ਵਿਚ
ਪਾਣੀਢੇ ਟਿਕ ਕਲਤ ਵਿਰ ਜਾ ਡਿੱਗ । ਟਿਸੇ
ਵੀਰਜ ਤੋ ਅਗਸਤ ਤੇ ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ
ਜਨਮ ਲਿਆਂ । ਕਵੀ ਗ੍ਰੌਰਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ
ਕਿ ਅਗਸਤ ਨੇ ਇਜ ਕਲਜ ਵਿਚੋ ਟਿਕ ਸੁਨਹਿਰੀ
ਮੱਛੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਰ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ

ਲਾ

5।1 53900 13016 5010।11। €10%9

60

ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੁੰਭ ਸੋਭਵ, ਘਟਦਭਵ ਤੇ ਕਲਸ਼ੀਸੁਤ
ਆਦਿ ਨਾਵਾ ਨ'ਲ ਵੀ ਸੈਥੋਧਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦ ਹੈ ।
ਸੁਨਹਿਤੀ ਮੱਛੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵੇਠੋਂ
ਅਗਜਤ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਟਿਕ ਗਿੱਠ ਸੀ,
ਇਸ਼ੇ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਮਾਨ' ਵੀ /ਕਹਾਂ
ਜਾਂਦ' ਹੈ ।

ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਲੋਂਪਾ ਮੁਦਰਾ ਨਾਲ
ਵਿਆਹ ਬਾਰੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ
ਕਥਾਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਪਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂ ਨਾਂ ਦੇ ਨਰਕ ਵਿਚ ਪੁੱਠੇ ਲਟਕਿਆ
ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਰਨ ਪੁਛਿਮਾ । ਪਿਤਤਾਂ ਨੋ ਦਸਿਆ
ਕਿ ਜਦੋ' ਤਕ ਅਗਸਤ ਸੈਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ
ਪਿਤਰੀ ਰਿਣ ਨਹੀ” ਉਤਾਰਦਾ, ਉਦੋ” ਤਕ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਰਕ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀ” ਹੋ ਸਕਦੀ ।
ਇਸ ਉਤੇ ਅਗਸਤ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ
ਸੰਦਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰ'ਕੋਂ ਉਸ ਵਿਚੋਂ”
ਇਕ ਕੈਨਿਆਂ ਲੋਪਾ ਮੁਦਰਾ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕੇਨਿਆਂ ਨੂੰ ਅਛੋਪਲੇ ਹੀ
ਵਿਦਰਭ ਰਾਜੇ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿਤਾ
ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਹੋਣ ਉਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ
ਲਿਆ ।

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ ਕਾਲਕੇਯ ਦੈਤ
ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਉਪਦ੍ਰਵ ਮਚ ਕੇ, ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੋ ਯੱਗ
ਖੰਡਨ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰਾ
ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ, ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ

ਛੁਪ ਗਏ ਤਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਤੋ”

ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ । ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਸਾਰਾ
ਪਾਣੀ ਪੀ ਲਿਆ । ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਸਤਹਿ
ਵਿਚ ਦੈੱਤਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ ਮਾਰ ਸੁਟਿਆ ।
ਇਸੇ ਘਟਨਾ ਤੋ ਅਗਸਤ ਦਾ ਨਾਉ ਸਮੁਦ੍ਚੁਲੂਕ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਇਆ ।

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ-ਦਰਜ ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਇਕ ਵਾਰ ਨਹੁਸ਼ ਰਾਜੇ
ਦਾ ਰਥ ਚੁਕੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਰਜੇਨੇ
ਅਭਿਮਾਨ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਲੱਤ ਕੱਢ
ਮਾਰੀ । ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਕਰੋਧਵਾਨ ਹੋ ਕੇ ਨਹੁਸ਼ ਨੂੰ
ਸੱਪ ਬਣਨ ਦਾ ਸਰਪ ਦਿਤ' । ਰਾਜੇ ਨਹੁਸ਼ ਦ
ਪਸਚਾਤਾਪ ਕਰਨ ਉਤੇ ਅਗਸਤ ਨੇ ਸਰਾਪ ਦਾ
ਸਮਾਂ ਨਿਸਚਤ ਕਰ ਦਿਤਾ; ਜਿਸ ਦੇ ਪੁਗਣ

ਮਗਰੋ” ਨਹੁਸ਼ ਮੁੜ ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਮੇ ਵਿਚ ਆ

ਗਿਆ ।

-ਰਾਮਾਇਣ ਦੀ ਇਕ ਕਥਾ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਅਤਜਤ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਹੀ ਵਿੰਧਿਆਚਲ ਪਰਬਤ ਨੂੰ
ਸੂਰਜ ਦੇ ਭਰਮਣ ਦ' ਪੰਧ ਬਦ ਕਰਨ ਤੋ'
ਵਰਜਿਆ । ਵਿੰਧਿਆਚਲ ਪਰਬਤ ਦੀ ਇੱਛਾ
ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਮਰ ੫ਰਬਤ ਤੋ ਵੀ ਉੱਚਾ

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਉਠੇ । ਪਰ ਇਸ ਤੜ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ` ਤਰੇ
ਸੂਰਜ, ਜੋ ਸੁਮੇਰ ਪਟਬਤ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁਸੋਦ
ਮੰਨੇ ਗਏ ਸਨ, ਦ) ਗਤੀ ਰੁਕ ਜਾਣ ਦਾ ਆੰਦੇਸ਼ਾ
ਸੀ । ਵਿੰਧਿਆਚਲ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਉੱਚਾ ਉਠਦਿਆਂ
ਵੇਖ ਦੇਵਤੇ ਘਬਰਾ ਗਏ ਤੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ
ਤੋ ਮਦਦ ਮੰਗੀ । ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਮੰਨ ਕੇ
ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਦੱਖਣ _ਵਲ
ਆ ਗਏ । ਅਗਸਤ ਨੇ ਵਿੰਧਿਆਚਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੈਨ
ਕਰਕੇ ਉਸਤੋ'ਵਜ ਲੈ ਲਿਆ ਕਿ ਜਦ'ਂ ਤਕ
ਉਹ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਉਦੋ" ਤਕ
ਵਿੰਧਿਆਚਲ ਹੋਰ ਉਪਰ ਵਲ ਨਹੀ' ਵਧੇਗਾ ।
ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਕੇ ਵਿੱਧਿਆਚਲ ਉਸੇ
ਉਚਾਈ ਉਤੇ ਰੁਕ ਗਿਆ । ਉਦੋ ਤੋ ਅਗਸਤ
ਰਿਸ਼ੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈੀ ਹੀ ਦੱਖਣ_ ਵਿਚ ਤਹਿਣ
ਲੱਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿੰਧਿਆਚਲ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ
ਸਦੀਵੀ ਰੋਕ ਪੈ ਗਿਆ । ਇਸ ਅਨ੍ਹਠੀ ਸ਼ਕਤੀ
ਸਦਕਾ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਦ ਨਾਂ 'ਵਿੰਧਿਆ-ਕੂਫ'
ਪੈ ਗਿਆ । ਵਰ
ਰਾਮਾਇਣ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਅਗਸਤ_ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਪ'ਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਬੜੀ ਬਲਵਾਨ
ਸੀ। ਜਦੋ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿੰਧਿਆਚਲ ਦੇ
ਦੱਖਣ ਵਲ, ਇਕ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ
ਤਾਂ ਵਾਤਾਪੀ ਤੇ ਇਲਵਲ ਨਾਂ ਦੇ ਦੌਹਾਂ ਰਾਖਸ਼ਾਂ
ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਗਸਤ ਦਾ ਵਧਦਾ
ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ
ਸੋਚੀ । ਵਿਉੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਤਾਪੀ ਦੈਤ ਨੇ
ਮੋਢੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ । ਬਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਇਕ

ਯੱਗ ਵਿਚ ਇਸ ਮੇਢੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦਿਤੀ । ਯੱਗ

ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਵੀ ਮੋਢੇ ਦਾ
ਮਾਸ ਖਾਧਾ ਤਾਂ ਵਾਂਤਾਪੀ ਦੈੱਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੋਟ
ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰ ਫਿਰ
ਮੋਢੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅੰਦਰੋ
ਹੀ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨ
ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਪਰ ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਿਹਦੇ ਦੀ
ਵਚਿੜ੍ਰ ਪਾਚਨ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਸਮੂਲੜੇ ਮੇਢੇ ਨੂੰ ਹੀ
ਹਜ਼ਮ ਕਰ ਲਿਆ। ਵਾਤਾਪੀ ਦੇ ਭਰਾ ਫਲਵਲ
ਦੈੱਤ ਨੂੰ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਮਗਰੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ-
ਅਗਨ ਨਾਲ ਭਸ਼ਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ।

ਰਾਮਾਇਣ ਅਨ੍ਸਾਰ, ਬਨਬਾਸ ਦੇ ਦਿਨਾਂ
ਵਿਚ ਰਾਮ ਚੈਦਰ ਸੀਤਾ ਅਤੇ ਲਫ਼ਮਣ ਸਮੇਤ
ਕੂਝ ਦਿਨ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ
ਠਹਿਰੇ ਸਨ । ਉਦੋ" ਅਗਸਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਧਨੁਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ । ਅਜੁਧਿਆ
ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਵੇਲ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਵੀ ਰਾਮਚੇਦਰ
ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗਏ ।

ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ

ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨ੍ਸਾਰ,

੧ 311011510%੧03੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਅਗਮਤ ਰਿਸ਼ੀ ਟਰਾਵਨਕੋਰ ਵਿਚ, ਅਗਸਤਯ
ਪਰਬਤ ਵਿਚ ਹੁਣ ਵੀ ਜੀਉਂਦੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ,
ਪਰ ਉਹ ਸਾਧਾਰਨ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀ”
ਦੇ'ਦੇ । ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਬੜੀ
ਮਾਨਤਾ ਹੈ ! ਕਿਊ” ਜੋ ਵਿਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤੇ ਗ੍ਰੈਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ
ਕੀਤਾ ਸੀ । ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ ਪਰਲੌਕ ਗਮਨ
ਕਰਨ ਮਗਰੋ ਆਪਣੇ ਨੇਕ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਫਲ ਵਜੇ'
ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਤਾਤਾ ਬਣ ਕੇ ਚਮਕੇ । (ਵੇਖੋ :
ਅਗੱਥ) ਰ੍

(%-136) ਅੰਗ-ਸਾਕ :

ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜੀਊ”ਦ' ਤੇ ਸਕ
ਸੰਬੋਧੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਗਸਦਾ ਹੈ । ਲਹੂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬੋ' ਦਾਤ ਵਜੋ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ
ਸਹਿਜ ਭਾਵ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ
ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਲਹੂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਉਹ
ਖ਼ੁਦ ਸਿਟਜਦ' ਤੇ “ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਰਚਾਂਦ' ਹੈ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਨਾਲ ਉਹ ਜਨਮ ਨਦਕਾ ਬਝਿਆ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦ੍ਜਿਆਂ ਨਾਲ ਮਨ ਸਦਕਾ ।
ਇਹ ਦੋਵੇ' ਰਿਸ਼ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂਦੋ
ਚੂਲਾਂ ਹਨ । ਜੀਵਨ ₹) ਫੁਲਕਾਨ) ਵਿਚ ਸਭ ਤੋ'
ਪੀਡੀ ਤਵ ਲਹੂ-:ਜ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਫਿੱਕੀ
ਭਾਵੇ ਪੈ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਜੀਉ'ਦੇ-ਜੀਅ ਗਲ ਕੇ
ਟੁਟਦੀ ਨਹੀ” । ਪੰਜਬੀ ਸਾਕ-ਸਬਧਆਂ ਨਾਲ
ਭਾਵਕ ਤੌਰ ਉਤੇ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਟੀ ਧਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉਹ ਫਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਨਿੱਘ ਤੇ ਹੁਲਾਸ, ਹੋਰਨਾਂ
ਜ'ਤੀਆਂ ਨ'ਲੋ' ਕੁਝ ਵਧਰ ਹੈਢ'ਦੇ ਹਨ ।

ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਫੁਲਵਾੜੀ
ਵਿਚ, ਹਰ ਤੋਦ ਦ/ ਅਪਣਾ ਹੈਗ ਤੋਂ ਸੂਹਜ ਹੋਣ
ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਹੈ ।
ਹਰੇਕ ਸ'ਕ-ਮਬਧੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਮੁਤਾਬਿਕ
ਨਿੱਤ ਦੇ ਜੰਵਨ-ਵਿਹ/ਰ ਵਿਚ, ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸੋਗ
ਦੇ ਵੇਲੇ, ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕੁਝ ਕਰਤੱਵ ਤੇ
'ਜ਼ਿਮੇ'ਵ'ਰੀਆਂ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਪੂਰੀ
ਭਵਨਾ ਨ'ਲ ਨਿਭਾਉ'ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਜ਼
ਸਾਕ ਇਕ ਮਾਨਸਿਕ ਸੋਗਠਨ ਵਿਚ ਬੀੜ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਹਰ ਸਾਕ ਲਈ ਨਵੇਕਲਾ ਸੋਥੈਧ-ਬੋਧਿਕ
ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਸ਼ਜਤ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਬੋਧ ।
ਪਿਊ ੮. ਭਰਾ ਚ'ਚਾ ਹੁੰਦ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਂ ਦਾ ਭਰਾ
ਮਮਾ। ਮਾਲੇ ਨਾਲ ਜੇ ਭਾਵੁਕ ਸਾਂਝ ਹੈ ਤਾਂ ਚਾਚੇ
ਨਾਲ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੇ ਪਰੋਪਰਾ ਦੀ.। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਂ ਦੀ
ਭੈਣ ਮਾਸੀ ਤੇ ।੫ਉ ਦੀ ਭੈਣ ਭੂਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਮਾਸੀ ਮਾਂ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਸਮਝੀ ਗਟੀ ਹੈ, ਇਜੇ
ਲਈ ਮਾਜੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਭੂਅਆ' ਤੇ ਚਾਚੀ ਦੇ

$।1 5300੫ 13016 51101 1। ੬101੧

61

ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਲੋ ਵਧੇਰੇ ਨਿੱਘਾ ਤੇ. ਹੁਲਾਸ ਭਰਿਆ _

ਹੈ । ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ -- 'ਮਾਂ ਨਾ ਸੂਏ
ਮਾਸੀ ਸ਼ੂਈ' । ਫਿਰ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਸਾਕਾਂ
ਲਈ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਛੋਟੇ
ਸਾਕਾਂ ਲਈ ਹੋਰ। ਜਿਵੇ ਪਿਉ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭੁਰਾ
ਨੂੰ ਤਾਇਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ
ਚਾਚ' । ਪਤੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਜੇਠ ਹੁੰਦ ਹੈ, ਪਰ
ਨਿੱਕਾ ਭਰਾ ਦੇਵਰ । ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੀ
ਵੱਖਰੀ ਨਹ', ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਸਾਂਝ ਤੇ ਭਾਵਨਾ ਵੀ
ਵੱਖਰੀ ਹੈ । ਭਰਜਾਈ ਦੇਵਰ ਨਾਲ ਹੱਸ ਖੇਡ
ਲੈ'ਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜੋਠ ਤੇ“ ਸਦਾ ਘੁੰਡ ਕਢਦੀ ਹੈ ।
ਇਕ ਬੋਲੀ ਅਨੁਸਾਰ : 'ਮੈਂ” ਜੇਠ ਨੂੰ ਲੱਸੀ ਨਹੀਂ"
ਦੇਣੀ ਦੇਵਰ ਭਾਵੇ' ਦੁੱਧ ਪੀ ਜਾਏ ।'

ਸਾਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਭਵਰ ਨਾਨਕੇ ਤੇ ਦਾਦਕੇ
ਹਨ । ਦੋਹਾਂ ਫੁਲਵਾੜੀਆਂ ਦ' ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਰਸ
ਤੇ ਸਵਾਦ ਹੈ; ਇਕ ਦੇ ਫੁੱਲ ਤੇ ਮਹਿਠ ਦੂਜੀ

ਵਿਚ ਨਹੀ” ਮਿਲਦੇ । ਇਕ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦਾ ਰਸ

ਪੀ ਪੀ ਕੇ ਜਦੋ ਬੱਚਾ ਉਕਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੀ
ਲਈ ਸਹਿਕਦਾ ਹੈ । ਸਮ'ਜਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਫਕ

ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵ ਨਾਨਕਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ, ਫ਼ਰਜ਼ ਤੇ .

ਅਧਿਕ'ਰ ਦਾਦਕਿਆਂ ਨਾਲੋ” ਵੱਖਰੇ ਹਨ ।
ਵਿਅ`ਹ ਸਸੋ' ਨਾਨਕੇ ਛਕ ਢੋ'ਦੇ ਹਨ । ਮਾਮਾ,
ਕੋਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬ/ਹਵਾਂ ਵਿਚ, ਸ਼ਗਨਾਂ ਦਾ ਰੈਗਲਾ
ਚੂੜਾ ਪਹਿਨਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਉਤੇ ਨਾਨਕਿਆਂ
ਵਲੋ” ਨਿੱਤ ਸੁਗ'ਤਾਂ ਅਉੱਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ
ਹਨ । ਦੁਰਾਡੇ ਰਹਿਣ ਕਰ ਕੇ, ਨਾਨਕਿਆਂ ਵਿਚ,
ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਮੋਹ ਵਧਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ
ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਨਾਨਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਤਾਂਘਦੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ :

ਨਾਨਕੇ ਘਰ ਜਾਵਾਂਗੇ,

ਲੱਡੂ ਪੋੜੇ ਖਾਵਾਂਗੇ,

ਮੋਟੇ ਹੇ ਡੇ ਆਵਾਂਗੇ ।
ਨਾਨਕੇ ਪਿਆਰ ਵਿਦ ਮਾਂ ਦੀ ਆਂਦਰ ਦੀ ਨਿੱਘ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪਰ ਬੋਚ' ਦ'ਦਕੀ ਰੂੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਹ। ਨਿਸਰਦਾ
ਤੇ ਫਲਦਾ ਫੂੁਲਦਾ ਹੈ। ਦਾਦਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ
ਉਸ ਦਾ ਜੱਦੀ ਜਾਇਦਾਦ, ਘਰ ਤੇ ਭੋਇੰ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਥੋਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚੋ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਪੁਟਖਿਆਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਆਉਦੀ ਹੈ ।
ਇਥੋ ਦੇ ਰੰਤ-ਰਵਾਜ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਉਸ ਦੇ
ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਚਦੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਆਮ ਤੋਰ ਤੇ ਸਾਰਾ ਦਾਦਕਾ ਪਰਿਵ'ਰ
ਇਕੋ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਫਸਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ
ਲਈ. ਦਾਦਿਆਂ ਨਲ ਜੀਵਨ-ਤੰਦਾਂ ਤਾਣੇ ਪਫੇ
ਵਾਂਗ ਓਤਪੋਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਦਾਦਕੇ ਪਿੰਡ

ਅਗ-ਸਾਕ

ਵਿਚ ਹ ਉਸ ਦੀ ਬਰਾਂਦਰੀ ਜਾਂ ਭਾਈਚਾਰੇ
ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵਸ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ
ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸ ਬਰਾਦਰੀ ਦਾ. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ
ਹੈ। ਦੂਖ ਸੁਖ ਵਿਚ ਜੇ ਬਰਾਦਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਕ-ਨਮੂਜ ਨਹੀ” ਰਹਿੰਦਾ । ਬਰਾਦਰੀ
ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਸਾਕਾਂ
ਦਾ ਹੀ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਵਡਿਕੇ ਦੀ
ਵੈਸ਼ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ, ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚੋਂ' ਸਾਂਝੇ ਲਹੂ
ਦੀ ਮਹਿਕ ਆਉ'ਦੀ ਹੈ । ਸਾਰੀ ਬਰਾਦਰੀ ਦੀ
ਇੱਜ਼ਤ ਸਾਂਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਕ ਦੇ ਮੱਥੇ
ਕਾਲਖ਼ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਬਰਾਦਰੀ ਦਾ
ਇਕੋ ਜਿਹ' ਨੱਕ ਵੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ
ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਢੰਗ-ਸਵਾਰਥਾਂ ਵੇਲੋਂ, ਜੇ ਸਾਰੀ
ਬਰਾਦਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ੋਭਾ ਵਧਦੀ ਹੈ ।
ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ -- 'ਬਰਾਦਰੀ
ਨਾਲ ਹੈ -ਬੈਦਾ ਸ਼ੋਭਦਾ ਏ' । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਕ-
ਸੈਬੈਧੀਆਂ ਨਾਲ ਲਹੂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨਹੀ' ਹੁੰਦੀ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਸ਼ਰੀਕਾ' ਕਿਹ, ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ
ਆਮ ਤੋਰ ਉਤੇ ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਸਾਕ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵਸਦੇ

ਹਨ । ਬਰਾਦਰੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸ਼ਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵੀ

ਵਰਤਣ ਭਾਜੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਛੱਟੀ,
ਨਾਮ-ਸੈਸਕਾਰ, ਮੁੰਡਨ, ਸ਼ਗਨ ਤੇ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ
ਦੇ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਮ ਦੀਆਂ
ਸੋਗੀ ਗੀਤਾਂ ਉਤੇ ਸ਼ਰੀਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਹਰ ਸਮਾਗਮ ਤੇ ਰਸਮ ਰੀਤ ਵੇਲੇਂ, ਸਭ
ਸਾਕਾਂ ਸੰਬੋਧੀਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਮਝਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ" ਤਾਂ ਨੱਕ-ਨਮੂਜ ਨਹੀ” ਰਹਿੰਦਾ ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਕਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਫਿੱਕੇ ਪਈ ਹੋਵੇ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਾਜ਼ੀਨਾਵੇ' ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਭੁਲੇਖੇ
ਕਢੇ ਜਾਣ ਦੇ ਉਚੇਚੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਭਾਵੇ” ਨਾ ਨਿੰਵੇ',
ਪਰ ਆਪਣੇ ਲਹੂ ਅੱਗੇ ਨਿੰਵ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਲਹੂ ਨੂੰ ਵਸੇ' ਵਸੇ' ਪਾਣੀ ਨਹੀ' ਬਣਨ ਦੇ'ਦਾ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਥਮ ਇਕਾਈ ਟੱਬਰ
ਹੈ। ਇਹ ਟੱਥਰ ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਵਿਵਾਹਿਤ
ਮਰਦ ਇਸਤ੍ਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤਕ
ਸੀਮਤ ਹੁੰ=ਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਧਰੇ ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਂਰਾਂ
ਵਿਚ, ਇਹ ਇਤਨਾ ਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਇਸ ਵਿਚ ਮਾਂ-ਪਿਓ, ਵਿਆਹੇ ਭਰਾ ਭਰਜਾਈਆਂ,
ਭਤੀਜੇ ਭਤੀਜੀਆਂ, ਅਤੇ ਕੌਵਾਰੇ ਭੈਣ ਭਰਾ
ਸਭੋ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋ”
ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਹੁਟੀਆਂ ਦੀ ਆਪੋ ਵਿਚ ਨਹੀ”
ਨਿਭਦੀ ਤਾਂ ਭਰਾ ਅੱਡ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਦੇ
ਹਨ । ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਚੌੱਕਾ ਚੁਲ੍ਹਾ
ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ੜਾਰ

੧ 311011510੧0੧3੮0।।

ਅਗ-ਸਾਕ

ਅੱਡਰਾ ਘਰ ਵੀ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚੁਲ੍ਹਾ
ਵੱਖ ਰੋ ਜਾਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ
ਕੌਮ ਕਾਰ ਸਾਂਝਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋ" ਹੀ ਸਾਂਝੇ
ਟੱਥਰਾਂ ਦਾ ਰਵਾਜ ਚਲਿਅ' ਆ ਰਿਹਾ 'ਹੈ।
ਕਟੁੰਬ ਦੇ ਪਾਲਣ ਪੌਸਣ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਤਿਆਂ ਦੀ)
ਜ਼ਿਮੋ'ਵਾਰੀ, ਕੁਲ ਦੇ ਵਡਿਕੇ ਸਿਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਪ੍ਰਕਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ
ਪਿਤਰੀ-ਪ੍ਰਣਾਂਲੀ ਦੀ ਹੀ _ਰਹਿੰਦ-ਮਾਤ੍ਰ ਹੈ ।
ਕਟੁੰਬ ਦਾ ਕੋਈ ਜੀਅ ਵੀ ਕਟੁੰਬ ਦੇ ਵਡਿਕੇ ਦੇ
ਕਿਸੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਉਤੇ ਕਿੰਤ੍ਰ ਨਹੀ” ਕਰ ਸਕਦਾ,
ਇਥੋ“ ਤਕ ਕਿ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਤੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਵਡਿਕਾਂ

ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਧੀ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਹੀ' ਪੁਛਦਾ ।

ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋ ਸਮਾਗਮਾਂ ਉਤੇ
ਵਡਿਕਾ ਹੀ ਕਟੂੰਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉਸ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਪਿਛੋ, ਪੁਰਖਾ-ਸ਼ਕਤੀ ਉਸ ਦੇ
_ ਜੋਠੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਦਾਤ ਵਜੋ“ ਮਿਲਦੀ
ਹੈ; ਜੋ ਕਟੁੰਬ ਦਾ ਮੁਖੀਆਂ ਬਣ ਕੇ, ਬਰਾਦਰੀ
ਵਿਚ ਆਪਣੇ _ਸਾਰੇ ਕਟੂੰਬ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ
ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । _ਇਹ_ ਪੁਰਖਾ-ਸ਼ਕਤੀ,
ਬਾਕਾਇਦਾ _ਰਸਮੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭਰੀ
ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪੱਗ ਬੈਨ੍ਹਾ ਕੇ
ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਪੱਗ
ਬੰਨ੍ਹਣ)

ਵਡਿਕੈ 'ਦੀ ਆਪਣੇ ਕਟੁਰੰਬ ਵਿਚ ਬੜੀ
ਮਾਣ ਵਡਿਆਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਤੇਜ
ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਾਰੇ ਘਰ ਉਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਾਂਗ
,ਫੈਲਿਆ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਛੋਟੇ
ਊਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ - ਗੱਲਾਂ ਜਾਂ ਹਾਸਾ
ਮਜ਼ਾਕ ਨਹੀ' ਕਰਦੇ । ਵਡਿਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੱਕਾ
ਪੀਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਦੀ
ਖੁਲ੍ਹ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵਡਿਕਾ
ਪਸੈਦ ਨਹੀ” ਕਰਦਾ, ਉਹ ਸਭ ਉਸ ਤੋਂ' ਉਹਲੇ
ਹੋ ਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪਰਦੇ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ, ਘਰ ਦੀ
ਨੂੰਹ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋ` ਘੁੰਡ ਕਢਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਸਹੁਰਾ
ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨੂੰਹ
ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬੜੀ ਮੱਧਮ ਸਵਰ ਵਿਚ,
ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋ" ਕੋਈ
`ਬਜ਼ੁਰਗ ਘਰ ਵਿਚ ਪੈਰ ਪਾਉ'ਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ
ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰ ਕੇ, ਬੂਹੇ ਦਾ ਭਿੱਤ ਖੜਕ' ਕੇ ਜਾਂ
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਉਣ ਦਾ
_ ਸੈਕੇਂਤ ਕਰਦਾ-ਹੈ ਤਾਂ ਜੌ ਘਰ ਦੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ ਜਾਂ
ਪਰਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰ ਤੀਵੀਆਂ ਘੁੰਡ
ਕੱਢ ਲੌਣ ਅਤੇ ਸਲੀਕੇ ਵਿਚ ਹੋ ਜਾਣ ।

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

62

ਨੂੰਹਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ
ਬਜ਼ੁਰਗ ਨਾਲ ਗੱਲ-ਕਬ ਨਹੀ" ਕਰਦੀਆਂ, ਪਰ
ਜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਜਾਂ ਘਰ ਵਿਚ .ਕਿਸੇ
ਹੋਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਾ ਹੋਣ . ਕਰ ਕੇ, ਗੱਲ-ਕਥ
ਕਰਨੀ ਪੈ ਵੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਬੜੀ
ਸੈਖੋਪ ਤੋਂ ਦੋ ਲਫ਼ਜ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨੂੰਹ ਇਤਨੀ
ਧੀਮੀ ਬੋਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਵਾਜ਼ ਮਸਾਂ ਸਹੁਰੇ ਦੇ
ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦੀ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਜੇਠ ਨੂੰ ਵੀ ਸਹੁਰੇ
ਜਿਤਨਾ ਆਦਰ ਮਾਣ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦ' ਹੈ ।

ਦਿਉਰ ਭਰਜ'ਈ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਸੈਕੌਂਚ
ਨਹੀਂ” । ਦੋਵੇ' ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਹਾਸਾ.
ਠੱਠ' ਤੇ ਟਿਚਕਰ ਕਰ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਸਹੁਰੇ ਘਰ
ਵਿਚ ਪਤੀ ਤੋ” ਬਿਨਾਂ ਦਿਊਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ
ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ ਨੂੰਹ, ਨਿਰਸੰਕੋਚ ਹੋ ਕੇ, ਦਿਲਾਂ
ਦੇ ਭੇਤ ਲੈ ਦੇ ਲੈ'ਦੀ ਹੈ। ਦਿਉਰ ਦੀ ਭਰਜਾਈ
ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਮਿਲਣੀ ਤੋ“ ਹ ਸਾਂਝ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,
ਜਦੋ“ ਛੋਟਾ ਦਿਉਰ ਰਸਮੀ ਢੋਗ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ
ਘੁੰਡ ਚੁਕ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਮੂੰਹ
ਵਿਖਾਈ) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਭਰਾ
ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਛੋਟੇ ਦਿਉਰ ਨਾਲ ਚਾਦਰਾਂ ਪਾ
ਲੈ'ਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦਿਉਰ ਭ'ਬੀ ਦਾ ਵਿਹਾਰ
ਬਹੂਤ ਖੁਲ੍ਹਾ ਡੁਲ੍ਹਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ
ਵਿਚ ਦਿਉਰ ਭਬੀ ਦੀ ਟਿਚਕਰਬਾਜ਼ੀ ਵਲ
ਸੈਕੇਤ ਆਮ ਹੈ --

ਮੋਰਾ ਦਿਉਰ ਬੜਾ ਟੁਟ ਪੈਣਾ

ਹੱਸਦੀ ਦੇ ਢੋਦ ਗਿਣਦਾ ।

ਕਈ ਬਰਾਦਰੀਆਂ ਵਿਚ, ਦਿਉਰ ਵੱਡ
ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਮਾਂ ਬਰ'ਬਰ ਆਦਰ ਮਿ
ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਵਿਆਹੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦੋ ਚੂਲਾਂ --
ਪੇਕੇ ਤੇ ਸਹੁਰੇ, ਦੁਆਲੇ ਘੂੰਮਦ ਹੈ । ਪੋਕਿਆਂ
ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲਹੂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਤੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪਤੀ ਦੇ ਲਹੂ ਦੀ-। ਇਕ
ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਾਣ । ਉਹ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਹੁਲਸ ਵਿਚ ਵਿਗਸਦੀ
ਹੈ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ' ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੇ ਕ੍ਝ ਕੁ ਸਾਲ
ਤਾਂ ਉਹ ਪੀ'ਘ ਦੇ ਹੁਲਾਰੇ ਵਾਂਗ ਕਦੇ ਪੇਕੇ ਕਦੇ
ਸਹੁਰੇ ਫੇਰੇ ਪ:ਉੱ'ਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਿਛੋ`
ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਟਿਕ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ
ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ, ਵਿਚੋ” ਕਵੇ ਕਦੇ
ਪੇਕੇ ਫੇਰਾ ਮਾਰ ਆਉ'ਦੀ ਹੈ । ਪੋਕਾ ਘਰ ਸਦਾ
ਉਸ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ, ਪੇਕੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰ
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਸ ਲਈ ਖੁਲ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋ'
ਮਾਪੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਤਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਘਰ
ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਪੇਕਾ ਘਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਤ)

-ਰੈਗ ਕਦੇ ਵਿੱਕਾਂ ਨਹ"

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਸਮਾਗਮਾਂ ਉਤੇ ਜਾਂ ਕਦੇ ਪੇਕੇ ਗਈ
ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਲੈਣ ਲਈ ਹੀ ਸਹੁਰੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਉਸ ਨੂੰ ਉਚੇਚਾ ਆਦਰ ਮਾਣ ਮਿਲਦਾ
ਹੈ । ਭਾਵੇ' ਸੱਸ਼ ਬੜੇ ਚਾਅ-ਮਲ੍ਹਾਰਾਂ ਤੇ ਰੀਝਾਂ
ਨਾਲ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਉ'ਦੀ ਹੈ, ਪਰ
ਦੌਹਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਰੈਗ ਕਸੂੰਭੇ ਵਾਂਗ ਛੇਤੀ ਹੀ
ਫਿੱਕਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੱਲਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ
ਹਨ, ਪਰ ਝਗੜੇ ਲੰਮੋ', ਚਿੜੀ ਦੇ ਖੰਭ ਦੀਆਂ
ਡਾਰਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ
ਵਿਚ ਸੱਸ ਦਾ ਪਲੜਾ ਭਾਰਾ ਤਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਧੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਮਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦੋਦੀਆਂ ਹਨ ਤੋ
ਕਈ ਵਾਰ ਬਲਦੀ ਉਤੇ ਤੇਲ ਛਿੜਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਸੱਸ ਨੂੰਹ ਦੇ ਝਗੜੇ-ਝੜੇ ਵਲ
ਸੈਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਬੋਲੀ ਵਿਚ, ਦੁਖੀ
ਨੂੰਹ, ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਦੇ ਨਰਕ ਵਿਚੋ ਨਿਕਲਣ
ਲਈ, ਪਿਓ ਨੂੰ ਤਰਲੇ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ :--

ਯਾਂ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਮੈ" ਮਰ ਜਾਂ

ਜਾਂ ਮਰ ਜ'ਏ ਕੁੜਮਣੀ ਤੇਰੀ ।

ਭੁਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਨਿਘਾ ਤੇ ਸਨੇਹ
ਭਰਿਆ ਵਿਹਾਂਰ ਹੁੰਦ' ਹੈ । ਉਹ ਬਿਿਛ ਦੀਆਂ
ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਟਹਿਣੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ
ਛਾਉ' ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੁਖਸੂਖ ਵਿਚ
ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸ਼ਰੀਕ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਵੱਡੇ ਭਰਾ
ਨੂੰ ਛੋਟ ਭਰਾ ਪਿਉ ਬਰ'ਬਰ ਆਦਰ ਮਾਣ ਦੇ ਦੇ
ਹਨ । ਵਿਆਹ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਭਰਾ,
ਗੁਲਦਸਤੇ ਵਾਂਗ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬਝੇ, ਘਰ
ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਹਿਕ .ਖਿੰਡਾਈ ਰਖਦੇ
ਹਨ, ਪਰ ਵਿਆਹ ਪਿਛੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜ $ੜੇ
ਤੇ ਤਕਰਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦ ਹਨ । ਕਿਧਰ ਤਾਂ
ਇਹ ਝਗੜੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਏਕਤਾ ਤੇ ਘਰੋਗੀ ਸ਼ਾਂਤੀ
ਨੂੰ ਭੈਗ ਕਰ ਦੇਦੇ ਹਨ । ਜੱਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ
ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਵੀ ਕਦੀ ਵਾਰ ਵਾਤਸਲ ਪਿਆਰ ਤੇ
ਲਿਹਾਜ਼ਦਾਰੀ ਨੂੰ ਛਿੱਕ ਉਤੇ ਟੋਗ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਤੇ ਜਨਮ ਤੋ ਚਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ
ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪੰਜਬ ਵਿਚ, ਭੌਣ ਭਰਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਭਨਾਂ
ਰਿਬਤਿਆਂ ਤੋ ਵਧ ਨਿੱਘਾ, ਨਿਰਮਲ ਅਤ ਮਹ-
ਭਿੱਜਾ ਹੈ। ਦੋਵੇ ਅਜਿਹੀ ਅਜ਼ਲੀ ਗੈਢ ਵਿਚ
ਬਝੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਕਦੇ ਛਿਜਦੀ ਨਹੀ; ਜਿਸ ਦਾ
ਪੈਦਾ । ਨਿੱਕਿਆਂ
ਹੁੰਦਿਆਂ ਭੈਣ 'ਕਿਕਲੀ' ਤੇ 'ਖੋਹਨੂੰ' ਦੇ ਗੀਤਾਂ
ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਰ'ਜੇ ਦਾ ਜਸ ਗਉੱ'ਦੀ
ਬਕਦੀ ਨਹੀ'। ਜਦੋ“ ਉਹ ਪਰਾਈ ਜੂਹ ਵਿਚ
ਚਲ) ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋ'
ਵਧ ਤਾਂਘ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਹੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦਿਨ ਦਿਹਰਾਂ ਉਤੇ ਵੀਰ ਹੀ ਭੈਣ ਦੇ

੧ 311011510੧0੧3੮0।।

ਪੋਜਫੀ ਲੇ=ਟਫ' 'ਵੇ=ਵ ਕੋਟ

ਘਰ ਸੋਧਾਰਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਗਾਤਾ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
-ਵਿਆਹ ਢੰਗਾਂ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦਾ ਵੀਰ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ
ਸਹੁਰੇ ਘਰੋ ਪੇਕੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ । -ਵੀਰ ਨੇ ਹੀ
ਭੀੜਾ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰ ਲੈਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਭੈਣ
ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀਰ ਦੁਆਲੇ ਥੁਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਵੀਰ ਨਹੀਂ” ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਰੱਬ
ਅੱਗੇ ਤਰਲੇ ਕਢਦੀਆਂ ਹਨ --

ਇਕ ਵੀਰ ਦਈ ਵੇ ਰੱਬਾ

ਸਹੁੰ ਖਾਣ ਨੂੰ ਬੜਾ ਚਿੱਤ ਕਰਦਾ ।

ਆਮ ਤੋਰ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਲਈ ਵਿਆਹੀ ਧੀ
ਦੇ ਘਰੋ" ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੁਟ ਭਰਨਾ ਨਿਸ਼ੋਧ ਹੈ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਧੀ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਖਾਧਾ ਹਰ
ਪਦਾਰਥ, ਅਗਲੇ ਲੋਕ ਵਿਚ 32 ਗੁਣਾਂ ਵਧ
ਦੇਣ ਪਏਗਾ । ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇਣ ਤੋ ਅਸਮਰਥ
ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਨਰਕਾਂ ਦਾ ਭ'ਗੀ ਬਣੇਗਾ । ਕਈ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਧੀ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਅਗਲੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਸਰੀਰ ਦਾ ਉਤਨਾ ਹੀ ਮਾਸ ਕਟਕੇ ਤੇ ਤਲਕੇ
ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਪ੍ਰੇੜ੍ਹਤਾ ਕਈ
ਮਨੌਤ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਕਈ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸ ਨੇਮ ਦੀ ਇਤਨੀ
ਕਰੜਾਈ ਨਾਲ ਪਾਲਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਡੇ
ਭੈਣ ਭਰਾ ਵੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਦੇ ਘਰੋ' ਕੋਈ ਚੀਜ਼
ਵਸਤ ਮੂੰਹ ਨਹੀ' ਲਗਾਂਦੇ ।
ਰ ਕੁਝ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚ

ਬਹੁਤਾ ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਧਰਮ ਦਾ

ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ
ਰਿਬਤੇ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਸਮ'ਜਿਕ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ
ਦੇਣ ਲਈ, ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਸਮ ਵੀ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਦੋ ਦੋਸਤ ਧਰਮ ਦੇ ਭਰਾ ਬਣਨਾ
ਚਾਹੁਣ'ਤਾਂ ਉਹ ਅਕੀਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੰਦਰ ਜਾਂ
ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾ ਕੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ
ਨਾਲ ਵਟਾ ਲੈਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕੋ ਬਾਲੀ
ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ
ਸਮੇ“ ਕਈ ਵਾਰ ਬਰਾਦਰੀ ਵੀ ਸੱਦ ਲਈ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ। ਇਸ ਆਪ ਸਿਰਜੇ ਰਿਸ਼ਤੇਂ ਨੂੰ 'ਪੱਗ ਵਟ'
ਭੁਰਾ ਜਾਂ 'ਧਰਮ ਦੇ ਭਰਾ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਲੜਕੀ ਕਿਸੇ ਲੜਕੇ ਦੀ ਵੀਣੀ
ਉਤੇ ਮੌਲੀ ਦਾ ਧਾਗਾ[ਰੱਖੜੀ ਬੇਨ੍ਹ ਕੇ, ਉਸ ਦੀ
ਧਰਮ ਦੀ ਭੈਣ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਧਰਮ ਦੇ
ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਗੈਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਿਭਾਹਿਆ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਾਲਾ ਹੀ,

ਦਰਜਾ ਦਿਤ' ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਕ ਕਟੁੰਬ ਵਾਂਗ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅਨੂਹਠੀ ਸਾਂਝ,
ਭਾਵਨਾ ਤੇ ਰਵਾਦਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗਭਰੂ ਆਪਣੇ

91 5੩00੫ 1301 51101 1। ੬10੧੪

63

ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਵੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸੈਬੋਧਨ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ
ਬੜਾ ਆਦਰ ਭਰਿਆ ਹੈ । ਯੁਵਕ ਵੱਡਿਆਂ ਨੂੰ
ਚਾਚਾ; ਤਾਇਆ ਜਾਂ ਬਾਬਾ; ਵੱਡੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ
ਨੂੰ ਮਾਸੀ, ਚਾਚੀ ਜਾਂ ਤਾਈ ਕਰ ਕੇ ਸੋਬੋਧਨ
ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਦੀ ਧੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ
ਧੀ ਧਿਆਂਣੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਅ-137) ਅਗੱਥ :

(1) ਇਕ ਤਾਰਾ ਜੋ 17. ਭਾਦਰੋ” ਤੋ”
22 ਭਾਦਰੋ' ਤਕ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼' ਵਲ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ।
ਜਦੋ“ ਇਹ ਤਾਰਾ ਉਦੈ ਹੋਂਵੇ ਤਾਂ ਸਖ਼ਤ ਝੱਖੜ ਅਤੇ
ਹਨੇਰੀਆਂ ਝੂਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਕੱਈ ਦੇ
ਟਾਂਡੇ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਖਾਣ ਹੈ :

ਅਗੱਥ ਮੱਕੀ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਬਲਾ,

ਭੋਨ ਤੋੜ ਕੇ ਕਰੇ ਫ਼ਨਾਹ ।

ਇਥੋ” ਬਚਦੀ ਹੈਗੀ ਤਾਂ,

ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਸਾਵਣ ਬੀਜੇ ਜਾਂ ।

ਅਗ੍ੱਥ ਦਾ ਨਾਂ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ,ਦੇ ` ਨਾਂ ਦਾ
ਹੀ ਵਿਕ੍ਹਤ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਸਤ ਰਿਸ਼ੀ
ਨੂੰ ਮਰਨ ਮਗਰੋ ਤਾਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਆਕਾਸ਼
ਵਿਚ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ।

(2) ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਛੱਤਰ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਲਾੜ੍ਹੋ ਦੇ ਸਿਰ ਉਪਰ
ਝੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(%-138) ਅੰਗਦ :

() ਕਿਸ਼ਕੰਧਾ ਦੇ ਵਾਨਰ ਰਾਜੇ ਬਾਲੀ ਦਾ
ਪੁੱਤਰ, ਜੋ ਤਰਾ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ।
ਭ'ਵੇ' ਰਮ ਚੈਦਰ ਨੇ ਅੰਗਦ ਦੇ ਪਿਊ ਬਾਲੀ ਦਾ
ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਗਦ ਨੇ, ਰਾਵਣ ਦੇ
ਵਿਰੁੱਧ ਲੜ'ਈ ਵਿਚ, ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਦਾ ਤਨੌ“ ਮਨੋ
ਸਾਥੇ ਦਿਤਾ । ਅੰਗਦ ਹਨੂੰਮਾਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬਲ,
ਸਾਹਸ ਤੇ ਵਿਵੇਕ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਰਾਮਾਇਣ
ਅਨ੍ਸਾਰ ਅੰਗਦ ਨੇ ਰਾਵਣ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ
ਆਪਣਾ ਪੈਰ ਟਿਕਾ ਕੇ ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ ਕੀਤੀ ਕਿ
ਜੇ ਰਾਵਣ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਯੋਧਾ ਉਸ ਦਾ
ਪੈਰ ਹਿਲਾ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਮੁਕਤ
ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਸਭ ਯਤਨ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇਗਾ,
ਪਰ ਰਾਵਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਯੋਧਾ ਵੀ ਅੰਗਦ ਦੇ
ਪੈਰ ਨੂੰ ਹਿਲਾਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋਇਆ ॥

(2) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਭਰਾ ਗੁਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜੋ
ਵ੍ਰਹਿਤੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ" ਜੈਮਿਆਂ ।

(3) ਲਛਮਣ ਦਾ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਜਿਸ. ਨੇ
ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਆਂਗਦੀ ਨਗਰੀ ਵਸਾਈ ।

ਅਗਨ-ਅਸਤ੍ਰ

(4) ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ ।

5) ਇਕ ਤਵੀਡ ਜੋ ਸਗੀਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ
ਲਈ ਸੱਜੇ.ਡੌਲੇ ਉਤੇ ਬੇਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ
ਤਵੀਤ ਭੂਤ-ਪੇਰ੍‌ਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਰੂਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੋਂ”
ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-139) ਅੰਗਦਾ :
ਚੇਦਰਮੇ' ਦੀਆਂ ਸੋਲਾਂ ਕਲਾਂ ਵਿਚੋਂ' ਚੋਂਦਵੀ”
ਕਲਾ; (ਵੇਖੋ : ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਕਲਾ)

(ਅ-140) ਅੰਗਣੀ :

ਗਾਹ ਗਾਹਣ ਤੋ“ ਬਾਅਦ ਜਦੋ” ਦਾਣਿਆਂ
ਦਾ ਭੰਡਾਰਾ ਸਮੇਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਭੋਇੰ ਉਤੋਂ .
ਜੋ ਦਾਣੇ ਬਿਖਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਡੂੰ
ਅੰਗਣੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਾਗ ==
ਲੌਹਾਰ, ਤਰਖਾਣ, ਮੌਚੀ, ਨਾਈ ਤੇ ਝੀਵਰ ਆਦਿ,
ਜੋ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਲੌੜ ਵੇਲੇ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ
ਜੁਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਅੰਗਣੀ ਉਤੇਂ ਸਹਿਜ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਅੰਗਣੀ ਬਾਰੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਰਵਾਜ
ਹਨ। ਕਈ ਥਾਈ ਅੰਗਣੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਕੈਮ
ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਕਿਧਰੇ ਜ਼ਿਮੀ'ਦਾਰ ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚੋ
ਕੁਝ ਦਾਣੇ ਰਖ ਲੈ'ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਟੇ ਵਿਚ ਅੰਗਣੀ
ਦੇ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ।

ਜਦੋ' ਅੰਗਣੀ ਸੈਭਾਲ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ
ਹੇਠਾਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਜੋ ਬਾਕੀ ਵਿਰਲੋਂ ਦਾਣੇ ਬਚ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਕੁਧੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
'ਕੁਧੀ' ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਮੋਚੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 'ਅੰਗਣੀ' ਤੇ 'ਕੁਧੀ' ਬਾਰੇ ਲੋਕ-
ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੌਵੇ' ਅੰਨ ਕਿਸੇ ਪੋਟਲੀ
ਵਿਚ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਅਤੇ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਧਨੀ
ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਸੂਟ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ
ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦਿਨ ਬਦਿਨ _ਨਿਘਰਣ
ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।

(ਅ-141) ਅਗਨ-ਅਸਤੁ_:

ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਮੰਤ੍ਰ ਸਿੱਧੇ ਕਰ ਕੇ
ਵੈਰੀ ਉਪਰ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਇਕ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ।
ਇਹ ਅਸਤ੍ਰ ਵੈਰੀ ਉਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਦਾਂ
ਹੈ । ਤੌਤ੍ਰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਅਸਤ੍ਰ_
ਦ/ ਵਰਨਣ ਆਮ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਗਨ ਬਾਣ ਵੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਅਸਤ)

|
।

੧ 31101510੧03੮0।।

ਅਗਨ ਸਾਖੀ

(%-142) ਅਗਨ ਸਾਖੀ :
ਇਕ ਸਹੂੰ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਕਥਨ ਦੀ

ਸੱਚਾਈ ਵਜੋ” ਚੁਕਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ
ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਸ ਸੋਸਾਰ ਵਿਚ ਜੋ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ
ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਖੀ ਅੱਠ ਦੇਵੀ
ਦੇਵਤੇ ਭਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ
ਗਵਾਹੀ ਉਤੇ ਹੀ ਅਗਲੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ
ਆਪਣੇ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਣਾ
ਪੈਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਠਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ
ਸਾਮੂਹਿਕ ਨਾਉ” 'ਅਸ਼ਟ ਸਾਖੀ" ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਵਿਚੋਂ" ਹੀ ਇਕ ਦੇਵਤਾ ਅਗਨੀ ਹੈ । (ਵੇਖੋ
ਅਸ਼ਟ ਸਾਖੀ) ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਸਾਖੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤੀ
ਪ੍ਤਿੱਗਿਆ ਪਾਲੀ ਨਾ ਜਾਵੇ ਅਰਥਾਤ ਝੂਠ
ਬੋਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਗਨ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਸਮੇ
ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂ ਬੜੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ।

(ਅ-143) ਅਗਨ ਕੁੰਡ :

ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਵੇਲੇ ਹਵਨ ਦੀ ਅੱਗ ਬਾਲਣ
_ ਲਈ, ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਖੋਦਿਆ ਗਿਆ ਟੋਆ ।
ਇਸ ਟੋਏ ਨੂੰ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਵਿਤ੍ਰ ਕਰ ਕੇ
ਉਸ ਵਿਚ ਅੱਗ ਬਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ
ਹਵਨ ਦੀ ਅੱਗ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭਾਂਡੇ

ਬਾਲ ਲੈ'ਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅਗਨ-ਕੁੰਡ

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਗਨ ਕੁੰਡ ਦੇ
ਆਕਾਰ, ਮਿਣਤੀ, ਰੂਪ ਤੇ ਸਥਿੰਤੀ-ਦਿਸ਼ ਦਾ
ਵਰਨਣ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ - ਹੈ। 'ਆਮਨਾਯ
ਰਹੱਸਯ' ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨ ਕੁੰਡ ਪੂਰਵ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ
ਚੌਰਸ, ਅਗਨੀ ਕੋਣ ਵਿਚ ਯੋਨੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ,
ਵੱਖਣ ਵਿਚ ਅਰਧ=-ਚੋਦਰਮੋ. ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ,
ਨੈਰਤ ਵਿਚ `ਤਿਕੌਨਾ, ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗੋਲ,
ਵਾਯੂ ਕੋਣ ਵਿਚ ਛੇਕੋਨਾ, ਉਤਰ ਵਲ ਕਮਲ ਦੇ
ਆਕਾਰ ਦਾ ਤੇ ਈਸ਼ਾਨ ਕੌਣ ਵਿਚ ਅੱਠਕੋਨਾ ਹੋਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਵਿਸ਼ ਪੂਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੰਡ ਦੀ
ਗਹਿਰਾਈ ਹਵਨ-ਯੱਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਨੁਸਾਰ
ਚੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਭਾਵ ਪੰਜਾਹ ਹਵਨ ਯੱਗਾਂ
ਲਈ ਮੁੱਠੀ ਜਿਤਨਾ, ਹਜ਼ਾਰ ਹਵਨਾਂ ਲਈ ਇਕ
ਹੱਥ ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਕਰੋੜ ਹਵਨਾਂ ਲਈ ਅੱਠ ਹੱਥ
ਲੰਮਾ ਕੁੰਡ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-144) ਅਗਨ ਬਾਹੂ : ,

ਪ੍ਰਿਯਵ੍ਤ ਰਾਜੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜੋ ਕਾਮਯਾ ਦੇ
ਉਦਰ ਵਿਚੋਂ ਜੰਮਿਆ । ਇਹ ਦਸ ਭਰਾ ਸਨ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ' ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਘੋਰ ਤਪੱਸਿਆ -ਕੀਤੀ,
ਬਾਕੀ ਸੱਤੋ ਭਰਾ ਪ੍ਰਿਯਵਤ ਦੇ ਸਤ ਦੀਪਾਂ ਦੇ
ਰਾਜੇ ਬਣੇ। ਅਗਨ ਬਾਹੂ` ਨੂੰ ਪੂਰਵ ਜਨਮ ਦੀ
ਸਿਮਰਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੈ ਰਾਜ ਭਾਗ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

64

`ਤਿਆਗ ਕੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ ।

(%-145) ਅਗਨ ਬਾਣ :
(ਵੇਖੋ : ਅਗਨ ਅਸਤ )

(ਅ-146) ਅਗਨਾਖ :
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨ੍ਸਾਰ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਅੱਖ

`ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਅੱਖ

ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ । ਸ਼ਿਵਜੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਤੀਜੀ ਅੱਖ ਮੀਟੀ ਰਖਦ' ਹੈ, ਪਰ ਜਦੋ" ਉਹ
ਇਸ ਅੱਖ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਕਿਸੇ ਵਲ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਛਿਣ ਵਿਚ ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਨਾਸ਼` ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇਸੇ ਅੱਖ ਨਾਲ ਕਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਭਸਮ ਕੀਤਾ
ਸੀ । ਪ੍ਰਲੈ ਸਮੇ' ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਇਹੋਂ ਅੱਖ ਖੁਲ੍ਹੀ

ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ਅ-147) ਅਗਨਾਯੀ :

ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਪਤਨੀ; ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਣ-
ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਅਗਨਾਯੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਨਹੀ ਹੋਈ ।

(ਅ-148) ਅਗਨੀਕੁਲ :

__ ਰਾਂਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵੋਸ਼ ਜਿਸ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ
ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤ੍ਰ ਦੁਆਰਾ ਹੋਈ । ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤ੍ਰ ਨੇ
ਕੁਝ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਆਬੂ ਪਹਾੜ ਉਤੇ
ਇਕ ਭਾਰੀ ਯੱਗ ਕੀਤਾ । ਫਲਸਰੂਪ `ਹਵਨ-ਕੁੰਡ
ਵਿਚੋ ਚਾਰ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਯੋਧੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ,

'ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਉ” ਸਨ -- ਪਰਮਾਰ, ਚੌਹਾਨ,

ਸੋਲੈਕੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਹਾਰ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਹਾਂ ਤੋਂ ਏਨਾਂ ਨਾਵਾਂ
ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਰਾਜਪੂਤ-ਕੁਲਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬਝਿਆ ।
ਇਹ ਚਾਰੇ ਕੂਲਾਂ ਅਗਨੀ ਕੁਲਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਈਆਂ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੌਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਧਰਾ ਰਾਜਪੂਤ ਵੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉ” ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਲਾਂ ਦੀ
ਉਤਪੱਤੀ _ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿੰਤ੍‌ ਰਿਸ਼ੀ
ਇਸੇ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਨ ।

(ਅ-149) ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ :

ਹਿਦਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਦੇਵਤ; ਅਗਨੀ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ“ ਇਕ ਹੈ । ਵੈਦਿਕ
ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ
ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁਖ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿਚੋ" ਇਕ ਸੀ; ਬਾਕੀ ਦੋ ਦੇਵਤੇ
ਵਾਯੂ (ਇੰਦਰ) ਅਤੇ ਸੂਰਯ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਪੂਲ. ਤੇ
ਆਕਾਸ਼ ਉਤੇ ਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ

ਸੀ । ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋ ਵਧ ਰਿਚਾਂ, ਇੰਦਰ ਤੋ”

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਛੁਟ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਹੀ 'ਸੈਬੋਧਨ ਕੀਤੀਆਂ
ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ“ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ
ਦੇਵਤੇ' ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਸਿਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇਂ ਕਈ
ਪੋਰਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਿਧਰੇ
ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਦਸਿਆ ਹੈ ਅਤੇ
ਕਿਧਰੇ ਦਯੌਸ ਤੋਂ' ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਸੋਤਾਨ। ਇਕ
ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਅਨ੍ਸਾਰ ਅਗਨੀ ਅੰਗੀਰਸ ਦਾ

_ਪੁੱਤਰ ਸੀ; ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਕੇਸ਼ਪ ਤੋ

ਅਦਿਤੀ ਦੀ ਸੌਤਾਨ ਦਰਸਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਪੌਰਾਣਿਕ
ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਉਤਪਤੀ
ਕੰਵਲ ਫੁੱਲ ਵਿਚੋਂ ਹੋਈ । ਅਗਨੀ ਦੀ ਪਾਲਨਾ
ਭਿਰਗੂ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਕੀਤੀ .ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨੂੰ
ਆਪਣੀ ਨਿੱਘ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਦਾ ਰਹੇ ।

ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ
ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਦਸਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ
ਵਿਆਹ ਸ੍ਰਾਹਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਤੋ ਪਾਵਕ,
ਪਵਮਾਨ ਤੋਂ ਸ਼ੂਚੀ ਨਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਜੰਮੇ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੋਂ ਹੋਰ ਪੰਜਤਾਲੀ ਪੁੱਤਰ
ਹੋਏ । ਇਸ ਵੋਸ਼ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਵਿਚ ਕੁਲ
49 ਵਿਅੱਕੜੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਣਿੰਜਾ
ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅਗਨੀਆਂ` ਸੋਬੋਧਿਤ ਹਨ ।
ਵਾਯੂ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ 49 ਅਗਨੀਆਂ ਦਾ
ਵਿਸਥਾਰ ਪ੍ਰਰਵਕ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਊਉਣਿੰਜਾ ਅਗਨੀਆਂ)

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਜਦੋਂ"
ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਹੂਤੀਆਂ ਲੈਣ ਕਰ ਕੇ,
ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸ਼ਕਤੀ ਗੈਵਾ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ
ਅੰਦਰ ਪੁਨਰ-ਸ਼ਕਤੀ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ
ਉਸ ਨੇ ਖਾਂਡਵ ਬਣ ਨੂੰ ਭਸਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ।
ਇੰਦਰ ਨੇ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਤੋ" ਵਰਜਿਆ,
ਪਰ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਦੀ
ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਇਹ ਚੇਸ਼ਟਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ)
ਚਾਹੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੇ ਅਰਜਨ ਖਾਂਡਵ ਬਣ ਦੇ
ਦੋਹਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਉਤੇ ਖੜੇ ਰਹੇ ਤਾਂ.ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਬਣ ਵਿਚੋ ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲ ਨਾ ਸਕੇ।
ਅਗਨੀ ਠੇ ਸਾਰਾ ਬਣ ਭਸਮ. ਕਰ ਦਿਤਾ ।
ਅਗਨੀ ਨੇ ਇਸ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ
ਗਦਾ ਅਤੇ ਔਰਜਨ ਨੂੰ ਗਾਂਡੀਵ ਧਨੁਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ''
ਕੀਤਾ`1

ਇਕ ਹੋਰ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨੀ
ਦੇਵਤੇ ਨੇ, ਭਿਰਗੂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਲ
ਦੈੱਤਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਭਿਰਗੂ ਨੇ
ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਸਰਾਪ
ਦਿਤਾ ਕਿ ਤ੍ਰੈ ਭਖ-ਅਭਖ ਨਿਗਲਣ ਕਰ ਕੇ
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦੁਰਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇ'ਗ' । ਅਗਨੀ

ਆਵੈ

੧ 31101510੧03੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਦੇਵਤੇ ਨੇ ਰੋਸ ਵਜੋ' ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਦੋ” ਤਕ
ਛੁਪਾਈ ਰਖਿਆ, ਜਦੋ" ਤਕ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ
ਮਾਤ-ਲੌਕ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਾ
ਕਰ ਲਈ ਕਿ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਵਿੱਤਰ
ਹੈ ਅਤੇ ਭੁਖ ਅਭਖ _ਨਿਗਲਣ ਮਗਰੋ ਵੀ
ਨਿਰਲੇਪ ਹੈ ।

ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਸਰੂਪ ਬੜਾ ਅਲੌਕਿਕ
ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੋਗ ਲਾਲ ਸੂਹਾ ਹੈ ।
ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਮੂੰਹ ਤੇ ਸੱਤ ਜੀਭਾਂ ਹਨ,_ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ
ਉਹ ਯੱਗ ਦੇ ਵੇਲ ਘਿਉ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਮਗ੍ਰੀ
ਚਟਦਾ ਹੈ । ਅਗਨ ਆਪਣੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਦਦਾਂ
ਨਾਲ ਦ੍ਰਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਨਿਗਲ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਅਗਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸਿਰਾਂ
ਤੇ ਚਾਰ ਹੱਥਾਂ ਵਾਲੇ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼
ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸੱਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ
ਛੱਡਦਾ ਤੇ ਕਾਲੇ ਰੋਗ ਦੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਦਾ ਹੈ'।

ਅਗਨ| ਨੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਾਟਾਂਦਾਰ ਬਣਛਾ ਧਾਰਨ

ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਰਥ ਲਾਲ ਰੋਗ ਦੇ
ਘੋੜੇ ਖਿਚਦੇ ਹਨ । ਸੱਤੇ ਪੌਣਾਂ ਉਸ ਦੇ ਰਥ ਦੇ
ਪਹੀਏ ਹਨ । ਧੂੰਆਂ ਉਸ ਦੀ ਧੁਜਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਦਾ
ਮੁਕਟ ਹੈ । ਇਕ ਭੋੜ੍ਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਉਹ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ
ਸਵਾਰੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉਤੇ ਹਰ ਘਰ ਵਿਚ ਅੱਚਨੀ ਦੇਵਤੇ
ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਅਗਨੀ ਠੀਕ ਵਿਧੀ ਨਾਲ
ਬਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਉਥੇ ਅਗਨ] ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਬਲਦੀ ਅਗਨ
ਨੂੰ ਫੋਲਦੇ ਜਾਂ ਛੋੜਦੇ ਨਹੀਂ', ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਧਰੇ
_ ਦੇਵਤਾ! ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਚਲਾ ਨਾ ਜਾਵੇ । ਅਗਨੀ.
ਉਤੇ ਜੂਠਾ ਪਾਣੀ ਪਾਉਣਾ `ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਅਪਮਾਨ
ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਸੈਸਰ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਤੇ
ਦਵਤਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਸਹਿਜ ਕੜੀ ਹੈ ।
ਸ਼ਟਧਲੂ ਜੋ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਇਸ ਲੌਕ ਵਿਚ #ਕਜੇ
ਦੇਵਤੇ ਨਮਿਤ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਦ ਹਨ,
ਅਗਨੀ ਫਸ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਨੂੰ ਉਸੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਮ'ਤਰਾ
ਵਿਚ ਸੰਬਧਿਤ ਦੇਵਤੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਾ ਦਫਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂ ਪਵਿੱਤਰ ਮੋਕਿਆਂ ਅਤੇ
ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਸਮੇ" ਅਗਨੀ ਦਵਤ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ
ਤੇ ਯੱਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਹਿੰਦੂ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਦਾਹ ਸੈਸਕਾਰ
ਦੁਆਰਾ ਮਿ੍‌ਤਕ ਦੇਹ ਦੀ ਭੇਟ ਕਰਦੇ, ਹਨ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਨ) ਦੇਵਤਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਉਸੇ
ਰੂਪ ਵਿਚ, ਅਗਲੋ ਲੋਕ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ।
ਇਕ ਹੋਰ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ
ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਭਸਮ ਕਰ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ, ਪਰ

5।1 53900 130 50101 11 00੧

65

ਉਹ ਜੀਵਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਧ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਮਰ
ਅੰਸ਼ਾਂ ਸਮੇਤ ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਪੂਹੁਚਮ ਦੇੱ'ਢਾ
ਹੈ ।
ਅਗਨ] ਦੇਵਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਾਖੀ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਅਸ਼ਟ ਸਾਖੀ)
ਇਸੇ ਲਈ ਹਰ ਸੈਸਕਾਰ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੂ ਅਗਨੀ ਦ)
ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਅੱਠ
ਲੌਕਪਾਲਾਂ ਵਿਚੋ ਤਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਦੱਖਣ-
ਪੂਰਬੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਰੱ'ਖਿਅਕ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ
ਅਧੀਨ ਜੋ ਖੇਤਰੁ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਤਜਯੋਤਿਸ਼
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਅ-150) ਅਗਨੀਧਰਾ :
(ਵੇਖੋ : ਅਗਨੀ ਕੂਲ)

(%-151) ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ :

ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਦੇ ਨਿਤਾਰੇ ਜਾਂ ਸਤੀਤਵ ਦੇ
ਪਰਖਣ ਦੀ ਇਕ _ਲੋਕ-ਵਿਧੀ; ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ
ਅਨ੍ਸਾਰ ਜੋ ਸ਼ਖ਼ਾ ਅੱਗ ਵਰਗੀ ਭਿਅੰਕਰ ਤੇ
ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰ -ਵਸਤ੍ਰ ਨੂੰ ਛੁਹ ਕੇ ਵੀ ਬੇਦਾਗ਼ ਰਹਿ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸ਼ੁਧ ਤੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਰੀਤਵ ਅਤੇ
ਅਪਰ'ਧੀਆਂ ਦੀ ਨਿਰਦੋਸ਼ਤਾ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਨ
ਲਈ ਇਸਤ੍ਰੀ/ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿਚ ਹੱਥ
ਪਾਉਣ/ਲੈਘਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਜੇ ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਆਂਚ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ
ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਅਗਨੀ
ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ -

(6) ਤੇਲ ਦੇ ਤਪਦੇ ਕੜਾਹੇ ਵਿਚ ਹੱਥ
ਪਾਉਣਾ ।

(ਅ) ਲੋਹੇ ਦੀ ਸਲਾਖ਼ ਅੱਗ ਵਿਚ ਲਾਲ

_ ਕਰ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਉਤੇ ਲਗਣੀ ।

(ਏ) ਅੱਗ ਦੀ ਚਿਖਾ ਵਿਚ ਬਿਠਾਣਾ ।

ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਸਮੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਇਸਤ੍ਰੀ
ਦਾ ਅੰਗ ਜਲ ਜਾਂਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਦ੍ਸ਼ਟ ਤੇ
ਚਰਿਤਹੀਨ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਰਾਮਇਣ
ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਨੇ ਸੀਤ' ਦੇ ਨਾਰੀਤਵ ਦੀ
ਅਗਨ-ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੀਤੀ । ਸੀਤ ਚਿਖਾ ਦੀ
ਪ੍ਦਖਣਾ ਕਰ ਕੇ ਬਲਦੀ ਚਿਖ/ ਵਿਚ ਕੁਦ ਪਈ ।
ਅਗਨੀ ਦੇਵ ਮਾਨਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ
ਅਤੇ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਉਠ' ਕੇ ਬ'ਹਰ ਲੈ ਆਇਆਂ ।

ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਂਖਆ ਦੀ
ਵਿਧੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ -- ਪੱਛਮ ਤੋਂ
ਪੂਰਕ ਵਲ ਗਊ ਦੇ ਗੋਹੇ ਨਾਲ ਅਗਨੀ, ਕਰੁਣ,
ਵਾਯੂ, ਯਮ, ਇੰਦਰ, ਕੂਬੇਰ, ਸੋਮ, ਸਵਿਤਾ ਤੇ

ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ
ਵਿਸ਼ਵਦੇਵ ਨਮਿਤ ਨੌ ਮੰਡਲ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ।
ਹਰੇਕ ਮੰਡਲ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਉੱਗਲਾਂ ਦੇ ਅਰਧ ਵਿਆਸ
ਦ' ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੋ ਮੰਡਲਾਂ ਵਿਚ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਉਂਗਲਾਂ
ਦੀ ਵਿਥ ਹੋਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਮੰਡਲ ਨੂੰ
ਕ੍ਰਸਾ ਘਾਹ ਨਾਲ ਢਕ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ । ਪ੍ਰੀਖਿਆ
ਦੇਣ ਵੇਲੋ ਵਿਅੱਕਤੀ ਇਸੇ ਘਾਹ ਉਤੇ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ।
ਮੰਭਲ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਤਕ ਲੋਹਾਰ ਅੱਠ ਉੱ'ਗਲ
ਲੰਮੇ ਲੌਹੇ ਦੇ ਗੋਲੋਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਗਰਮ
ਕਰੇ । ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਪ੍ਰੀਖਿਆ
ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ _ਹੱਥ ਉਪਫ ਪਿੱਪਲ ਦੇ
ਸੱਤ ਪੱਤੇ ਰਖੋ; ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਤਪੇ ਲੋਹੇ ਦਾ
ਗੋਲਾ ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਤੋ ਬਾਅਦ
ਪ੍ਰੀਖਿਆਰਥੀ ਪਹਿਲੇ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਅਠਵੇ' ਮੰਡਲ
ਤਕ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਤੁਰੇ ਅਤੇ ਨੌਵੇ' ਮੰਡਲ ਵਿਚ .
ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਲੌਹਾ ਹੇਠਾਂ ਸੂਟ ਦੇਵੇ । ਜੇ ਉਸ ਦੇ
ਹੱਥਾਂ ਉਤੇ ਕੋਈ ਆਂਚ ਨਾ ਆਵੇ ਜਾਂ ਛਾਲਾ ਨਾ
ਪਏ ਤਾਂ ਉਹ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹੈ ।

_ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਬਾਰੇ _ਕਈ ਲੋਕ-
ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ
ਕਥ' ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ --- ਇਕ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ
ਰਾਣੀ ਦੇ ਨਾਰੀਤਵ ਉਤੇ ਸੰਦੇਹ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ

_ਰਾਣੀ ਦੰ) ਅਗਨ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ ਮੰਡਲ ਤਿਆਰ

ਕਰਵਾਇਆ । ਰਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰੈਮੀ ਵੀ ਸਾਧੂ ਦਾ
ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਉਸ ਮੰਡਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਬੈਠਾ ।
ਜਦੋ' ਰਾਣ ਅਗਨ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੇਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ
ਸਧੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਪ੍ਰੋਮੀ ਨੇ ਰਾਣੀ ਦਾ ਹੱਥ
ਫੜ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਤੋ" ਰੌਕ ਲਿਆ ।
ਰਾਣੀ ਨੇ ਸ਼ੋਰ ਮਚਾ ਦਿਤਾ ਕਿ ਸਾਧੂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਛੁਹ ਕੇ ਉਹਦਾ ਨਾਰੀਤਵ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਤਾ
ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਹੁਣ ਉਹ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੇਣ
ਤੋ ਅਸਮਰਥ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋ ਰਾਜੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਅਗਨ) ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਰਾਣੀ
ਇਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੋਈ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ -
ਨਿਤਰੀ ਕਿ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਅੱਕਤੀ ਤੋ”
ਬਗ਼ੈਰ ਜੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਜੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਆਲਿੰਗਨ
ਕੀਤ' ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਜਲਾ
ਦੇਵੇ । ਸੋ, ਉਹ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿਚ ਪੂਰੀ
ਉਤਰੀ ਤੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਗੀਕਾਰ ਕਰ
ਲਿਆ ।

ਕਈ ਹੋਰ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਜਿਵੇ” ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ
ਡਬੋਣਾ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਜਲਦਿਵਯ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਖਾਣ ਲਈ ਜ਼।ਹਰ ਦੇਣਾ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਵਿਸਦਿਵਯ`
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਦਿਵਯ)

ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਤਕ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ
ਤੇ ਦਿਵਯ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਆਮ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਕੇ

੧ 311011510੧03੮0।।

ਇਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿਧੀ ਬੰਦ
ਕਰ ਦਿਤੀ ।

(%-152) ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ :
ਇਕ ਪੁਰਾਣ, ਜੋ _ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਨੇ,

ਵਸਿਸ਼ਠ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਲਈ
ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ. । ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ

ਊਚਾਰਿਆ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ

ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਸਲੌਕਾਂ ਦੀ

ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਮਤਭੇਦ ਹੈ । ਜੌਨ ਡੋਸਨ ਅਨੁਸਾਰ

ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਸਲੌਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਦਰਾਂ

ਤੋਂ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਤਕ ਹੈ । ਪਰ ਆਨੰਦ ਆਸ਼ਰਮ

ਤੋ” ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ 383

ਅਧਿਆਇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੈਖਿਆ

11,457 ਹੈ । ਇਸ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ' ਵਧੇਰੇ

ਜ਼ਿਵਜੀ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋ” ਇਲਾਵਾ

ਰਾਮਾਇਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਤੇ ਹਰੀਵੇਸ਼ ਦਾ ਸਾਰ ਤੋਂ

ਕੁਝ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਹੈ । ਇਸ

ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅੰਗਾਂ

ਦਾ ਵੇਰਵੇ ਭਰਿਆ ਵਰਨਣ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮ

ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ, ਮੰਤ੍ਰ ਸ਼ਾਸਤ੍‌ , ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਤੁ੍‌ , ਰਾਜ

ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਵਸਤ੍ਹ ਵਿੱਦਿਆ, ਧੁਨਰਵੇਦ,

ਆਯੂਰਵੇਦ, ਪਸ਼ੂ ਚਿਕਿਤਸਾ, ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਦਿਆ,

ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤ੍‌ , ਕਾਵਿ, ਨਾਟਕ, ਅਲੰਕਾਰ,

ਵਿਆਕਰਣ ਆਤ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉਤੇ
ਭਰਪੂਰ ਵਾਕਫ਼ੀ. ਦਰਜ ਹੈ । ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਨੂੰ

ਪੁਰਾਣ ਨਾਲੋਂ" ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼ ਕਹਿਣਾ ਵਧੇਰੇ ਯੋਗ
ਹੋਵੇਗਾ । ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤ੍੍‌ ਅਧੀਨ ਦੇਵ ਪੂਜਨ

ਵਿਧੀ, ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਮਹਾਤਮ, ਤਿੱਥਾਂ ਤੇ ਵਰਤਾਂ
ਆਦਿ ਦਾ ਉਲੋਖ ਹੈ ।

ਜੋਨ ਡੌਸਨ ਅਨ੍ਸਾਰ ਅਗਨੀ ਪੁਰਾਣ ਦੇ

“ਕੁਝ ਕਾਂਡ ਜੋ ਰਾਜ ਧਰਮ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਕਲਾ
ਸਬੈਧੀ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੁਸਤਕ ਤੋ ਲਏ ਗਏ
ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਕਾਂਡ ਯਾਗਵਲਕਯ
ਸਿਮਰਤੀ ਤੋ“ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕਾਂਡ ਜੋ ਆਯੂਰਵੇਦ
ਸਬੈਧੀ ਹਨ, ਸੁਸ਼ਹਤ ਤੋ" ਲਏ ਗਏ ਹਨ ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਨਿਬੈਧ ਅਲੰਕਾਰ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਛੌਦ
ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਵਿਆਕਰਣ ਸਬੇਧੀ ਵੀ ਖ਼ਿਛਢੇ ਹਨ
. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪਿੰਗਲ ਤੇ ਪਾਣਿਨੀ ਦੇ
ਨਿਯਮਾਂ _ਅਨ੍ਸਾਂਰ ਕੀਤੀ _ਗਈ ਹੈ ।”
ਜੌਨ. ਡੌਸਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦਾ ਰਚਨਾ ਕਾਲ
ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਹੀ'।

(-153) ਅਗਨੀ ਪੂਜਾ :
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਮਹਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਆਦਿਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

66

ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਅਗਨੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
ਆਦਿਮ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਜਿਥੇ
ਅਗਨੀ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੋਵੇ, ਉਥੇ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਅਤੇ
ਬਦ-ਰੂਹਾਂ ਨਹੀ' ਠਹਿਰ ਸਕਦੀਆਂ । ਦੀਵਾਲੀ
ਅਤੇਂ ਹੋਲੀ ਆਦਿ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਇਸੇ
ਆਦਿਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਤੋ ਬਝਿਆ । ਕੱਤਕ ਦੇ
ਮਹੀਨੈ ਵਿਚ ਬਦ-ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ੋਰ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਸੇ ਲਈ ਕਦੇ ਕੱਤਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਹੀਨੇ
ਦੀਵੇ ਬਾਲੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਉਚੇਚਾ
ਉਤਸ਼ਵ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦ' ਸੀ, ਜੋ ਮਗਰੋ”
ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਹੋ
ਗੌਲ ਹੋਲੀ ਦੇ ਪੂਰਬ ਬਾਰੇ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਵ
ਅੱਗ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮੰਨ ਕੇ ਪੂਜਿਆਂ ਜਾਂਦਾ
ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਆਰੀਆ ਜਾਤ ਵਿਚ
ਅਗਨੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ।
ਰਿਗ ਵੇਦ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ" ਅਗਨੀ ਨੂ
'ਗ੍ਰਹਿਪਤ' ਅਥਵਾ “ਘਰ ਦਾ ਸਵਾਮੀ' ਕਿਹਾ
ਗਿਆ ਹੈ । ਅਵੇਸਤਾ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ .ਅੱਗ ਲਈ
'ਅਤਰ` ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ_ਹੈ,
ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ -- ਸਭ ਘਰਾਂ
ਦਾ ਸਵਾਮੀ । ਲਤੀਨੀ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਲਈ
'ਇਗਨਿਸ' ਅਤੇ ਲੂਥੀਨੀਅਨ ਵਿਚ 'ਉਗਨੀ'
ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਨਤਾ
ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਛੇ
ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਦੋ“ ਯੂਰਪੀਨ ਤੇ ਈਰਾਨੀ ਆਰੀਆਈ
ਪੂਰਵਜਾਂ ਨਾਲ _ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਵਸਦੇ
ਸਨ - ਡਦੋ" ਤੋ' ਹੀ ਉਹ ਅੱਗ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ
ਦੇਵਤਾ ਮੰਨ ਕੇ ਪੂਜਦੇ ਆ ਰਰੇ
ਸਨ । ੍

ਆਰੀਆਂ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੀ ਇਤਨੀ
ਮਾਨਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਘਰੋਗੀ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤਾਂ
ਰਸਮਾਂ ਸਮੇ" ਪਹਿਲਾਂ ਅਗਨੀ ਜਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ।
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਸਮੇ' ਅੱਜ ਵੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਲਈ,
ਹਵਨ ਕਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । ਅਗਨੀ, ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤਾਂ
ਤੇ ਬਦਰੂਹਾਂ ਦੇ ਮੰਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰਖਣ ਵਿਚ
ਬੜੀ ਸਹ'ਇਕ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ
ਸੈਸਕਾਰ ਸਮੇ ਅਗਨੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਣ ਵੀ ਬੱਢੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋ' ਬਾਅਦ
ਤੇਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਤਕ, ਛਿਲੇ ਵਿਚ ਦੀਵੇ ਦੀ ਜੋਤ
ਜਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਲੱਗ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਮਿਰਚਾਂ ਵਾਰ ਕੇ ਧੁਖਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਜੇ ਕੋਈਂ ਬਦਰੂਹ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਜ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉਤੇ
ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮ' ਲਏ ਤਾਂ ਧੂਣੀ ਧੂਖਾ ਕੇ
ਬਦਰੂਹ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਕੜ ਵਾਲੇ
ਰੋਗੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ” ਜਿੰਨ-ਭੂਤ ਕੱਢਣ ਵੇਲੇ

ਮੌਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ.ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਚੇਲੇ ਰੋਗ ਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਵਿਚ ਧੂ ਦੇਦੇ ਹਨ
ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਲੋਹੇ ਦੀ ਸਲਾਖ਼ ਗਰਮ ਕਰ ਕੇ
ਰੋਗੀ ਦੇ ਸਰੀਰ- ਉਤੇ ਲਗਾਂਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚ' ਹੈ
ਕਿ ਇਹ ਅੱਗ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਦੁਖ

ਨਹੀ' ਪਹੁੰਚਾਂਦੀ ਸਗੋ" ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਸਦੇ

ਭੂਤ ਨੂੰ ਕਲੇਸ਼ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ ਪ੍ਰੇਤ-ਰੂਹ

`ਰੋਗੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਠ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸਵਾਣੀਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਦੀਵੇ ਨੂੰ
ਫਕ ਮਾਰ ਕੇ ਨਹੀ` ਬੁਝਾਂਦੀਆਂ ਸਗੋ' ਹੱਥ ਜਾਂ
ਪੱਲ ਦੇ ਝੋ'ਕੇ ਨਾਲ ਦੀਵਾ ਬੂਝਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕਿਉ'ਕਿ ਫੂਕ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਜੂਠਾ ਸਾਹ ਅਗਨੀ
ਨੂੰ ਛੁਹੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਨਿਰਾਦਰੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋ ਇਲਾਵਾ , ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ

ਅੱਗ ਬੁਝਾਣਾ' ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ,

ਇਸ ਲਈ ਦੀਵੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਕਰ ਕੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੁੜ ਆਉਣ ਦਲ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵੀ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ

ਜਾ ਦੀਵਿਆ ਘਰ ਆਪਣੇ,

ਤੋਰੀ ਮਾਂ ਉਡੀਕੇ ਬਾਰ ।

ਆਈ! ਸਵੇਰੇ, ਜਾਈ ਸਵੇਰੇ,

ਸਭੇ ਸ਼ਗਨ ਵਿਚਾਰ 1

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੂਲ੍ਹੋ ਦੀ ਬਲਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ
ਬੁਝਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਚੁਲ੍ਹੋ ਵਿਚ ਹੀ ਦੱਬ ਦੇਣ ਦੀ
ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ । (ਵੇਖੋ : ਅੱਗ ਦਬਣੀ) ਜੇ ਮਜਬੂਰੀ ਵਸ
ਅੱਗ ਬੁਝਾਣੀ ਵੀ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਉਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਸੁੱਚਾ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ. ਸਭ ਗੱਲਾਂ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੀ ਅਗਨ-ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦਾਂ
ਹਨ ਜੋ ਹੁਣ ਤਕ ਭਰਮਾਂ ਵਹਿਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ '

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਹੱਲਿਆਂ ਤਕ
ਅਗਨੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਰਿਹਾ । ਇੰਡੋ-ਸਿਥੀਅਨ
ਸਿੱਕਿਆਂ ਉਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵੇਦੀ ਦੀ ਅੱਗ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਮੁਢਲੇ
ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ
ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਚੌਧਵੀ" ਸਦੀ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਤੋਂ,
ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਹੱਲਿਆਂ ਤਕ, ਅਗਨੀ ਪੂਜਾ ਦਾ
ਰਵਾਜ ਸੀ ।

ਵਿਲੀਅਮ ਕਰੁਕ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ
ਅਕਬਰ ਵੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ
ਜੋ ਅਗਨੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ । ਨਵ ਰੋਜ਼
ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸੂਰਜ ਦੀ ਉਚੇਚੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ । ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ

ਦੁਆਰਾ ਰੂੰ ਉਤੇ ਸੁਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਜਦੋ"

ਉਸ ਵਿਚੋ ਅੱਗ ਭੜਕ ਉਠਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਅੱਗ
ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਅੱਗ ਉਸ ਨਾਲ

ਪਿ 3100 ॥੩15॥0੧03੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਜਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ।

(ਅ-154) ਅਗਨੀਵੇਸ਼ :
ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੋ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ
ਸੀ ।

(ਅ-155) ਅੰਗ-ਪਰੈਗ :

ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਜਦੋ“ ਬਰਾਤ ਦੁਲਹਨ ਦੇ ਪਿੰਡ
ਆ ਕੇ ਠਹਿਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਲੋਂ,
ਮਿਰਾਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਲਾਗ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਿੰਡ
ਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਮਿਰਾਸੀਆਂ ਤੋ" ਇਲਾਵਾ ਆਸ ਪਾਸ
ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਿਰਾਸੀ ਵੀ ਲਾਗ ਲੈਣ ਲਈ

ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਿਰਾਸੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ

ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧੀ ਧਿਆਣੀ ਲਈ 'ਅੰਗ' ਸ਼ਬਦ
ਵਰਤਦੇ ਹਨ । ਮਿਰਾਸੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ
ਧਿਆਣੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹੀਆਂ
-ਗਟੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਉਸ ਮਿਰਾਸੀ ਦੇ
'ਅੰਗ-ਪਿੰਡ' ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਪਰੋਗ ਸ਼ਬਦ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਿਸੇਂ` ਧੀ-ਧਿਆਣੀ
ਦੀ ਧੀ ਅਰਥਾਤ ਪਿੰਡ ਦੀ ਦੌਹਤਰਵ'ਨ ਦੇ
ਪ੍ਰਸੈਗ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਮਿਰਾਸੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਅੱਗੋ'
ਧੀ=ਧਿਆਣੀ ਵਿਆਹੀ ਹੋਵੇ ਉਹ ਸਭ ਪਿੰਡ ਉਸ
ਮਿਰਾਸੀ ਦੇ ਪਰੈਗ ਪਿੰਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਿਰਾਸੀ ਨੂੰ
ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਵੇਲੋਂ
ਅੰਗ-ਪਿੰਡ ਲਈ ਜਿਤਨੀ ਲਾਗ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,
ਪਰੇਗ-ਪਿੰਡ ਲਈ ਉਮ ਤੋ' ਅੱਧੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਕੈਨਿਆਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਿਤਾਸੀ ਦਾ ਜੇ ਕੋ
ਅੰਗ/ਪਰਗ ਉਮ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦ ਹੋਵੇ ਜਿਥੋ'
ਬਰਾਤ ਢੁਕੀ ਹੈ ੩! ਉਜ ਮਿਟਾਨੀ ਦੀ-ਅੰਗ[ਪਰੈਗ
ਲਾਗ ਵੱਖਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

(ਅ-156) ਅੰਗ-ਪਿੰਡ :

ਕਿਸੇ ਮਿਰਾਸੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ-
ਧਿਆਣੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹੀਆਂ
ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉ? ਸਭ ਪਿੰਡ ਉਸ ਮਿਰਸੀ ਦੇ
ਅੰਗ-ਪਿੰਡ ਅਖਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਅੰਗ-ਪਿੰਡਾਂ ਤੋ”
ਜਦੋ' ਯੋਦ ਬਰ'ਤ ਕਿਸੇ ਮਿਰ'ਸ) ਦੇ ਅਪਣੇ
ਜਾਂ ਨੋੜੇ ਢੇ ਕਿਜੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਢੁਕਦੀ ਹੈ` ਤਾਂ
ਉਹ ਮਿਰਸੀ ਅੰਗ-ਪਿੰਡ ਦੇ ਫਿਸ਼ਤ ਸਦਕਾ
ਲਗ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕ'ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵੰਡ
ਤੋ ਬਾਅਦ ਪੂਰਕੀ ਪੰਜ'ਬ ਵਿਚੋ” ਮਿਰਾਸੀ ਪੱਛਮੀ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਚਲੇ %ਏ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਲਾਗ
ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਬ ਵਿਚੋ" ਲਗਪਗ
ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਜੇ
ਇਸ ਦਾ ਰਵ'ਜ ਹੈ ।

51 5੧000 139[੯90111 €10ਗ9`

67

(ਅ-157) ਅੰਗ ਫੁਰਣੇ (ਫਰਕਣੋ) :
ਸਟੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਫਰਕਣ' ਨਾਲ ਕਈ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਜੁੜੇ ਟੋਏ ਹਨ । ਕੁਝ
ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਫਰਕਣ ਦੇ ਫਲ ਸ਼ੁਭ ਕਲਪ ਗਏ ਹਨ
ਅਤ ਕੁਝ ਦੇ ਅਸ਼ਹਭ। ਸ਼ਤਪਥ ਬਾਹਮਣ ਅਨੁਸਾਰ
ਆਦਮੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਅੰਗਾਂ ਤੇ ਤੀਵੀ' ਦੇ ਖੱਬੇ ਅੰਗਾਂ
ਵਿਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੁੰਦ ਹੈ। ਇਸ
ਲਈ ਜੋ ਮਰਦ ਦੇ ਸੱਜੇ ਅੰਗ -- ਅੱਖ, ਬਾਂਹ
ਜਾਂ ਪੱਠੇ ਅਤੇ ਤੀਵੀ” ਦੇ ਖੱਬੇ ਅੰਗ ਫਰਕਣ ਤਾਂ
ਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ_ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟੇ ਅੰਗ
ਫਰਕਣ ਤਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਹਨ -- “ਆਦਮੀ ਦੇ ਬਾਹੇ"
ਅੰਗ, ਤੀਵੀ' ਸੰਦੇ ਦਾਹੇ' ਅੰਗ, ਭੈੜ ਦਿਨ ਆਵਣ
ਤਾਂ ਅਗੇਤਰੇ ਹੀ _ਫਰਕਦੇ 1” ਨ

ਰਾਮਾਇਣ)

ਜੇ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਦੀ ਸੱਜੀ ਹਥੇਲੀ ਉਤੇ
ਖ਼ਾਰਸ਼ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿਧਰੋ` ਅਚਾਨਕ ਰੁਪਏ ਪੈਸੇ
ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ਹੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਖੱਬੀ ਤਲੀ
ਉਤੇ ਹੋਂਵੇ ਤਾਂ ਵਾਧੂ ਖ਼ਰਚਾ ਪੈਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ
ਉਲਟ ਤੀਵੀ' ਦੀ ਖੱਬੀ ਹਥੇਲੀ ਉਤੇ ਖ਼ਾਰਸ਼

ਚੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋ” ਕਿ ਸੱਜੀ ਉਤੇ ਮੰਦੀ । .

ਰੁਪਏ ਦੇ ਅਉਣ[ਜਾਣ ਤੇ ਖ਼ਰਚੇ ਦ' ਸੈਬੈਧ ਹੱਥਾਂ
ਦੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਨਾਲ ਟਿ; ਲਈ ਜੁੜਿਆ
ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਰੁਪਏ ਦ: ਸਾਰਾ ਲੈਣ ਦੇਣ ਹੱਥਾਂ
ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪੋਰਾਂ ਦ' ਸੋਬਧ ਸਫ਼ਰ ਨਾਲ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਸੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਵਿਚ ਖ਼'ਰਸ਼ ਹੋਵੇ
ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਅਗਾਊ' ਸੂਚਨਾ ਹੈ ।
ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ ਦੁਖ ਸੂਖ ਵੇਲੋ ਮੋਢਾ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਲਈ ਮੋਢਾ ਮਿੱਤਰਤ' ਨ'ਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੈ।
ਜੋ ਸੱਜੇ ਮੋਢੇ ਦਾ ਮ'ਸਸੱਜੀ ਬਹ ਫਰਕੇ ਤਾਂ, ਜਾਂ
ਕੋਈ ਵਿਛੜਿਆ ਮਿੱਤਰ ਮਿਲੇਗਾ ਜਾਂ ਕੋਈ` ਨਵਾਂ
ਮਿੱਤਤ ਬਣੇਗਾ, ਪਰ ਜੇ ਖੱਬਾ ਮੋਢਥਾਂਹ ਫਰਕੇ
ਤਾਂ ਮਿੱਤਵਾਂ ਦੇ ਵਿਛੜਨ ਜਾਂ ਬੀਮਾਰ ਪੈਣ ਦਾ ਡ੭
ਹੂੰਦਾ ਹੈ ।

ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਿਆੰ ਜਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਲੋ ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ

ਤੋ _ਜੀਭ ਦੰਦਾਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਜਾਵੇ ਭਾਂ ਭਈ ਤੁਹਾਨੂੰ

ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹ' ਹੈ ਜਾਂ ਤੁਹ`ਡੀ ਚੁਗ਼ਲੀ ਖਾ
ਰਿਹ' ਹੈ । ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਲੱਤਾਂ ਹਿਲਾਣੀਆਂ
ਠੀਕ ਨਹੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਧਨ ਦਾ ਘਾਟਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਘਰ ਵਿਚ ਬੀਮਾਰੀ ਫੈਲਦੀ ਹੈ। _
ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚ ਅੰਗ ਫਰਕਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ
ਕਰਮ ਮੰਨ ਕੇ ਉਪ੍ਰਕਤ ਨਿਸਚੇ ਦਾ ਖੰਡਨ
ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਭਾਈ ਗ੍ਰਰਦਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ
ਅਸਲੀ ਗੁਰਸਿੱਖ ਉਹ ਹੈ ਜੋ "ਦੇਵੀ ਦੇਵ ਨ
ਸੇਵਕਾ, ਤਤ ਨ ੰਟ >ਾ ਹਰਣ ਵਿਚਾਰੇ ।`

ਅੰਗ ਭੰਗ ਕਰਨਾ

ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਅੰਗ ਫੁਰਨ ਬਾਰੇ ਭਰਮ

ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਟੇ

ਸਨ । ਅੰਗ ਫੁਰਨੇ ਦੇ ਵਲ ਬਾਰੇ ਕਈ ਹੱਥ-
ਲਿਖਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਹੇਠਲੀ ਟੂਕ ਪੰਜਾਬੀ
ਯੂਨਵਰਸਿਟੀ ਲਾਇਬੇ੍‌ਜੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਨੰ: 374
ਵਿਚੋ ਹੈ ਜੋ 1804 ਈਸਵੀ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਡਾ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ
'ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਟਰੇਚਰ' ਪੰਨਾ 64
ਉਤੇ ਦਿਤਾ ਹੈ :

“ਜੋ ਕੋਈ ਅੰਗ ਉਸ ਦਾ ਫੁਰੈ ਤਾਂ ਫਲ
ਮਲੂਹਮ ਕਰ । ਜੋ ਸਿਰ ਫੁਰੈ ਵਿਚੋਂ” ਤਾਂ ਰਾਜ ਪਾਵੈ ।
ਸਤਰੇ ਬਲ'ਈ" ਤੇ ਫਿਕਰ ਦੂਰਿ ਹੋਇ । ਤੇ ਦੌਲਤ
ਮਰਾਤਬਾ ਉਸ ਨੌ ਹਾਸਲ ਹੋਵੈ ਤੇ ਧਨੁ ਪ੍ਰਾਪਤਿ
ਹੋਇ। ਜੇ ਦਾਹਣੀ ਵਲਿ ਸਿਰ ਫੁਰੈ ਤਾਂ ਪੈਡਾ
ਦੇਖੋ ਤੇ ਮੁਰਾਦ ਨੌ ਪਹੁਚੈ । ਜੇ ਬਾਂਵੀ ਵਲਿ ਸਿਰ
ਫੁਰੈ ਤਾਂ ਬਖਤ ਖੁਲੇ ਤੇ ਮੁਰਾਤਬਾ ਪਾਵੈ ਤੋ
ਨਿਆਮਤ ਪਾਵੈ । ਜੇ ਖਬਹਿ ਅੱਖਿ ਫੁਰੈ ਤਾਂ
ਦਲਗੀਰ ਹੋਇ । .ਜੇ ਖੱਬੀ ਅੱਖਿ ਦੀ ਤਲੇ ਦੀ
ਪਲਕ ਫੁਰੋ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਦੇਖੋ ਤੋਂ ਜ਼ ਦੇਖੇ,
ਮੁਦੇ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚੇ । ਜੇ ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਦੀ ਪਿਪਣੀ ਫੁਰੇ
ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਖੇਦ ਹੋਹੁ । ਤੇ ਅਜ'ਬ ਪਾਵੈ ਸੋਇ ।
ਪੰਜੇ ਸਭ ਅੰਗੁਲੀਆਂ ਖੱਬੇ ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਫੁਰਨਿ
ਤਾਂ ਦੂਖ ਤੇ ਛ੍ਰਟੈ ਤੇ ਤਾਲਿਆਹ ਖੁਲਨਿ ।”

ਅੰਗ ਫੁਰਨ ਬਾਰੇ ਕਈ ਹੋਰ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ
ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੋ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ' (ਨੰਬਰ
206 ਅਤੇ 298) ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਹਨ।
'ਅੰਗ ਫੁਰਨਾ' (ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਨੰ: 206) ਦੇ ਲੇਖਕ
ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀ" ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਵਿਚੇ”
ਇਕ ਟੂਕ ਹੇਠਾਂ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈਂ :--

“ਜੇ ਕਰਿ ਖਬੇ ਪੈਰ ਦੇ ਸਭੇ ਨਖ ਫੁਰਨ ਤਾਂ

_ਭਲਾਈ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ । ਧੰਨਵਾਨ ਵਡਾ

ਹੋਵੇ । ਇਤਨੀ ਦੌਲਤ ਆਵੇ ਜੋ ਲੰਗਰ ਚਲੇ ਲੋਕਾਂ

ਵਿਚ । ਪੁਰਖ ਦਾ ਸੱਜਾ । ਇਸਤ੍ਰੀ ਦਾ ਖੱਬਾ ।”
ਦੂਜੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ (ਨੰ: 298) ਦਾ ਨਾਂ

'ਅੰਕ ਫੁਰਕਣੀ` ਹੈ ਜੋ ਕਵੀ ਬੁਧ ਸਿੰਘ ਦੀ

` ਕ੍ਰਿਤ ਹੈ ।

(%-158) ਅੰਗ ਭੋਗ ਕਰਨਾਂ -

ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕੰਵਰ ਬਾਲਕ ਜਾਂ
ਗਭਰੂ ਦੇ ਦਾਹ-ਸੈਸਕਾਰ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦਾ ਕੌਦੀ
ਅੰਗ ਡੋਡੇ ਨਾਲ ਭੰਗ ਕਰਨ. ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਜ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਮਸਾਣ ਉਤੇ ਟੂਣਾ
ਟੱਪਾ ਨਹੀ' ਚਲਦਾ । ਲੋਂਕ-ਨਿਸਚੇ `ਅਨੁਸਾਰ
ਟੂਣਾ ਸੋਪੂਰਨ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਉਤੋਂ ਹੀ ਚਲ
ਸਕਦਾ ਹੈ ।

੧ 31101510੧0੧3੮0।।

ਅੰਗ ਭੰਗ ਕਰਨਾ

ਜੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦ। ਕੋਈ ਅੰਗ
ਭੈਗ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ
ਉਸ ਦੀ ਬਲ) ਦੇਵਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀ ਕਰਦੇ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬਲੀ ਦੀ
ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ ਤਾਂ ਪੂਰਨ ਅੰਗਾਂ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੀ
ਬਲ) ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਭਾਵ ਦੀ ਇਕ
ਕਥਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- ਇਕ ਰਾਜੇ ਦੀ ਉੱਗਲੀ
ਕੱਟੀ ਗਈ । ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਜੋ ਰੱਖ ਕਰਦ ਏ
ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਰਦ ਏ ।' ਰਾਜੋ ਨੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ
ਆ ਕੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੂੰ ਬੈਦੀਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਸੁਟ ਦਿਤਾ ।
ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਜਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਾ ਹੋਇਆ ਰਾਹ
ਭੁਲ ਗਿਆਂ ਅਤੇਂ ਜਾਂਗਲੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ _ਜ: ਲੱਗਾ,
ਜੋ ਕਾਲੀ ਮਾਈ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦ। ਬਲ) ਦੇਣਾ
ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਜਦੋ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਉ'ਗਲ
ਕੱਟ! ਹੋਏ। ਵੇਖੀ ਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਬਲ! ਦੇ ਯੋਗ ਨਾ
ਸਮਝ ਕੇ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿਤਾ ।

ਨਕ ਕੌਨ ਆਦਿ ਅੰਗ ਵੇਦ ਕਰਨ ਪਿਛੋ
ਵੀ ਇਹੋ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਕੋਈ
ਅੰਗ ਭੰਗ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗ', ਉਸ ਉਪਰ ਟੂਣਾ
ਟੱਪਾ ਨਹੀ' ਚਲ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਬਦਰੂਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਕੋਟੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੀਆਂ । (ਵੇਖੋ ;
ਕਰਨਵੇਦ) ੍

(%-159) ਅੰਗ ਭਰਮ :

ਸਗੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ -- ਹੱਥਾਂ ਪੈਰ ਦੀਆਂ
ਉੱਗਲੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਹਥੋਲੀ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਕਏ)
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ ।
ਜੇ ਕਿਸ਼ੇ ਕੈਨਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਚੀਚੀ ਉ'ਗਲ)
ਜ਼ਿਮੀ ਨਾਲ ਛੂੰਹਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ
ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਕੈਨਿਆਂ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਸੁਹਾਗ ਨਹ”
ਮਾਣਦੀ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦ। ਦੂਜੀ
ਉੱਗਲੀ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲੋ" ਵੱਡੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ
ਸਤਿ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਨਹੀ" ਹੁੰਦੀ । ਜੇ
ਕੰਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚੂਚੀਆਂ ਉਤੇ ਰੋਮ ਹੋਣ ਤਾਂ
ਉਹ ਪਤੀ ਲਈ ਭਾਰੀ ਹੈ; ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ
ਕੇਨਿਆਂ ਝਗੜਾਲੂ ਸੂਭਾ ਦੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਲੱਤਾਂ ਉਤੇ ਬਹੁਤੇ ਵਾਲ ਚੰਗੇ ਨਹੀ" ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ।
ਬਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਚਤੁਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬੀ
ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਆਸ਼ਕ ਮਜ਼ਾਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਜੇ ਕਿਸੇ ਕੈਨਿਆਂ ਦੀ ਹਥੇਲੀ ਦੀ ਕੌਵਲ
ਵਾਂਗ ਕਟੋਰੀ ਬਣੇ ਤੇ ਉੱਗਲਾਂ ਕੋਵਲ ਦੀਆਂ
ਪੱਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਵਖਰੀਆਂ _ਜਾਪਣ ਤਾਂ ਉਹ
ਕੰਨਿਆਂ ਬੜੀ ਭਾਗਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੱਛਮੀ
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪਿਛੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਪੈਰਾਂ
ਦੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਉਤੇ ਅੰਕੁਸ਼ ਜਾਂ ਜੋ ਦੇ ਸਿੱਟੇ
ਵਰਗਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕੰਨਿਆਂ ਵੀ

$।] 630010 180 511011। €0॥

68

ਕਲਿਆਣੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੱਥਾ ਚੌੜਾ,ਧੁਨੀ ਡੂੰਘੀ
ਤੇ ਪੇਟ ਉਤੇ ਤੇ ਉਭਰਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ
ਸਭ ਗਿੱਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵੱਡਾ ਸਿਰ
ਸਰਦਾਰੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ --

ਸਿਰ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ,

ਪੇਟ ਵੱਡੇ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ,

ਪੈਰ ਵੱਡੇ ਘੁੰਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ।

ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਫਰਕਣ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਜੂੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਅੰਗ
ਫਰਕਣੇ) ਰ੍

(ਅ-160) ਅੰਗ ਮੋਲਣਾ :

ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਤੇ ਕਰਨ ਵੇਲੋਂ ਜੱਟਾਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ,
ਖੱਤਰੀਆਂ ਆਦਿ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਮੁੰਡੇ ਤੇ ਕੁੜੀ ਦੇ
ਮ'ਪਿਆਂ ਤੋ ਛੁਟ ਨਾਨਕਿਆਂ ਤੇ ਦਾਦਕਿਆਂ
ਦੀਆਂ ਗੋਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਖਿਆ

_ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਧ ਤੋ ਵਧ ਚਾਰ_ਗੌਤਾਂ ਮੈਲੀਆਂ

ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ -- ਲੜਕੇ
ਦੀ ਗੋਤ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਦਾਦੀ ਤੇ ਨਾਨੀ ਦੀ
ਗੋਤ । ਕਈ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਰਨ ਵੇਲੋ
ਕੇਵਲ ਦੋ ਗੋਤਾਂ -- ਲੜਕੇ ਦੇ ਮਾਂ ਤੇ ਖਿਊ
ਦੀ ਗੋਤ ਹੀ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ
ਕਈਆਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਤਾਂ ਨੂੰ'ਅੰਗ'
ਕੇਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਵਿਆਹ ਵੇਲ਼ੇ ਦੋ ਗੌਤਾਂ
ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰਖੀਆਂ ਜਾਣ ਤਂ ਢੋ ਅੰਗ
ਜੇ _ਤਿੰਨ/ਚਾਰ ਗੋਤਾਂ ਵਿਚਰ ਗੋਚਰੇ ਹੋਣ ਤ/
ਤਿੰਨ/ਚਾਰ ਅੰਗ -ਬਣਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ

- ਵਿੱਚੋਂ" ਲੜਕੀ ਤੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਅੰਗ

ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਕੂਲ
ਨਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿਤ' ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(ਵੇਖੋ : ਗੋਤ) ਰ੍

(%-161) ਅਗੈਮ ਵਿੱ`ਦਿਆ :

ਰਹੱਸਮਈ ਵਿੱਦਿਆ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਗ਼ੈਥ
ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕੇ,
ਜੋ ਗਿਆਨ-ਇੰਦਰਿਆਂ ਰਾਹੀ ਨਹੀ ਜਾਣੀਆਂ
ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ । ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ
ਕਰਣੀ ਵਾਲੇ ਸਾਧੂ ਸੰਤ ਤੇ ਪੀਰ ਫ਼ਕੀਰ ਅਗੰਮ
ਵਿੱਦਿਆ ਤੋਂ” ਜਾਣੂੰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਬ
ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਪੁੱਛਾਂ)

(ਅ%-162) ਅੰਗਰਖੀ : _"

ਤਣੀਆਂ ਵਾਲ' ਵੱਡਾ ਚੋਗਾ ਜੋ ਗੋਡਿਆਂ
ਤਕ ਲੰਮਾ ਨੁੰਦਾਂ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ
ਕੁੜਤੇ ਉਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਵਿਸ

ਦੀਆਂ ਤਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਖਾੱਥੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਥੈਨ੍ਹਦੇ ਹਨ।

(ਅ-163) ਅੰਗਰਬਤੀ :

ਇਕ ਸੁਗੋਧਤ ਬ੍ਰਿਛ ਅਗਰ ਦੀ ਗੁਦ,
ਜਸ ਨੂੰ ਧੂਪ ਵਿਚ' ਮਿਲਾ ਕੇ ਬੱਤੀ ਬਣਾ ਲਈ)
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਧੁਖਾਣ ਨਾਲ ਸੁਗੰਧੀ ਦੀਆਂ
ਲਪਟਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿੰਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਿੰਦੂਆਂ
ਵਿਚ ਪਰਜਾ-ਅਰਚਾ ਸਮੇ" ਅਗਰਕਤ ਧੁਖਾਣ ਦੀ
ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਰਤਨ ਜਾਂ ਅਖੰਡ
ਪਾਠ ਵੇਲੇਂ ਆਦਿ ਗ੍ਰੌਥ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੋ ਅਗਰਬਤੀ
ਜਲਾਣ' ਵਿਧਾਨ ਹੈ। ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ
ਥਾਂ ਅਗਰਬਤੀ ਧੁਖਾਈ ਜਾਵੇ ਉਥੋਂ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ
ਤੇ ਬਦ-ਰੂਹਾਂ ਦੂਰ _ਨਠਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ
ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ _ਵਿਚ _ਕੋਈ _ਵਿਘਨ ਨਹੀਂ
ਪਾਉ'ਦੀਆਂ ।

(ਅ-164) ਅਗਰਵਾਲ :

ਵੈਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇਕ ਉਪ-ਜਾਤੀ । ਇਸ ਜਾਤੀ
ਦਾ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ ਅਗਰੋਹਾ ਮੰਨਿਆ:
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੱਛਮੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੇ ਹਰਿਆਣੇ
ਦੀ ਸੀਮਾ ਉਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਅਗਰੋਹਾ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ
ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਥੋਂ" ਦੇ ਵੈਸ਼ ਅਗਰਵਾਲ ਦੇ ਨਾਉ"
ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਏ । ਸ਼ਹਾਬ-ਉੱਦੀਨ ਗ਼ੌਰੀ ਦੇ
ਸਮੇ" ਇਹ ਲੌਕ ਅਗਰੋਹੇ ਤੇ' ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਭਾਰਤ
ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਦਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।_

ਅੰਗਰਵਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਤਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਦੈਦ-
ਕਥਾ ਇਉ" ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- ਬਾਸ਼ਕ ਨਾਗ ਦੀਆਂ
ਸਤਾਰਾਂ ਧੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਅਗਰ
ਜਾਂ ਉਗਰਸੈਨ ਦੇ 17 ਲੜਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਏ ।
ਬਾਸ਼ਕ ਨਾਗ ਦੀਆਂ ਸਤਾਰਾਂ ਧੀਆਂ ਤੋਂ' ਜੋ ਸੰਤਾਨ
ਪੈ ਹੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋ“ ਹੀ ਅਗਰਵਾਲਾਂ ਦੀਆਂ
17 ਗੋਤਾਂ ਚਲੀਆਂ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਨਾਗਣਾਂ,
ਰਾਤ ਵੇਲੋ ਆਪਣੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਸੀਆਂ -ਕੋਲ
ਇਕੱਲਿਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਮ'ਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਚਲੀਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਿਛੋਂ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ੫ਤ1 ਦਾਸੀਆਂ
ਨਾਲ ਰੈਗ-ਰਲੀਆਂ ਮਾਣਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਔਲਾਦ ਦਾਸ ਜਾਂ ਛੋਟੀ
ਸਰਨ ਗੋਤ ਅਖਵਈ ਜੋ ਅਗਰਵਾਲਾਂ ਦੀ
ਅੱਧੀ ਗੋਤ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਕ ਹੌਰ

`ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸ ਰ ਇਕ ਵਾਰ ਅਣਗਹਿਲੀ ਨਾਲ

ਗੋਇਲ ਗੋਤ ਦੇ ਲੜਕੇ ਤੇ ਲੜਕੀ ਦਾ ਆਪੋ
ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਵੋਸ਼

ਗੋਂਡ ਅਖਵਾਈ ਤੇ ਅਗਰਵਾਲਾਂ ਦੀ ਇਹ ਅੱਧੀ
_ ਗੋਤ ਮੰਨੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਗਰਵਾਲਾਂ

ਦੀਆਂ ਸਾਢੇ ਸਤਾਰਾਂ ਗੋਤਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਈਆਂ, ਪਰ

੧ 311015101੧013੮0।।

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਸਤਯਕੇਤੂ _ਵਿੱਦਿਆਲੌਕਾਰ _ਦੀ ਪੁਸਤਕ
“ਅਗਰਵਾਲ ਜਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਅਗਰਸੈਨ ਦੇ 18 ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋ" 18
ਗੋਤਾਂ ਦਾ ਆਰੌਭ ਹੋਇਆ। __

ਅਗਰਵ'ਲ ਜਾਂਤੀ ਦਾ ਗੁਗੇ ਪੀਰ ਨਾਲ
ਵੀ ਨਿਕਟ ਸੋਬੈਧ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਦਰੋ” ਦੇ
ਮਹੀਨੇ ਜਦੋਂ” ਚੂਰੜੇ ਪੀਰ ਦਾ ਝੋਡਾ ਫੇਰਦੇ ਹਨ
ਤਾਂ ਉਹ ਅਗਰਵਾਲ ਗੋਤ ਦੇ ਬਾਣੀਏ' ਨੂੰ ਉਚੇਚਾ
ਢੂੰਡ ਕੇ ਝੰਡੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵ'ਉ'ਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਤੋਂ ਭੇਟਾ ਵਸੂਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਾਰਨ ਇਹ
ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਰਵਾਲ ਉਸੇ ਥਾਂ ਦੇ
ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ! ਹਨ ਜਿਥੋ' ਦਾ ਗੁਗਾ ਪੀਰ ਸੀ ।
ਗੁਗੇ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਅਗਰੋਹੇ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਇਆ
ਸੀ । (ਵੇਖੋ : ਗੁਗਾ ਪੀਰ)

ਅਗਰਵਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਅਗਰੋਹੇ ਦੀ ਯ'ਤਰਾ
ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ
ਮੁੰਡਨ ਸੈਸਕਾਰ ਵੀ ਅਗਰੋਹੇ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਅਗਰਵਾਲ ਆਪਣੀ ਗੋਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕ੍ਰੇ ਬਾਕੀ ਸਭ
ਗੋਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਦੇ ਹਨ ।

(2) ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੋਤ ਜੋ ਸਰੀਣਾਂ
ਵਿਚੋ” ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਸਰੀਣ)

(ਅ-165) ਅਗਰੀ :

ਇਕ ਜਾਤੀ ਜੋ ਲੂਣ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ
ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲੌਕ ਜਿਸ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਲੂਣ
ਬਣਾਉੱ'ਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ “ਆਗਰ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਜਿਸ ਤੋ” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਉ” 'ਅਗਰੀ' ਪੈ ਗਿਆ।

ਗੁੜਗ'ਉ” ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਅਗਰੀ ਆਪਣੇ ਆਪ
ਨੂੰ ਚਿਤੌੜ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਵੇਜ਼ ਵਿਚੋ ਦਸਦੇ
ਹਨ । ਰੋਹਤਕ ਤੇ ਗੁੜਗਾਉਂ' ਵਿਚ ਅਗਰੀ ਖ੍ਹਹਾਂ
ਦੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਤੋ` ਲੂਣ ਬਣ'ਉੱਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਬਾਰੇ ਅਖਾਣ ਹੈ :-

ਅੱਕ, ਜਵਾਸਾ, ਅਗਰੀ, ਚੌਥ' ਗਾੜੀਵਾਨ

ਚਾਰੇ ਮੀ'ਹ ਨਾ ਮੰਗਦ

ਭਾਵੇ ਉਜੜ ਜਾਏ ਜਹਾਨ ।

(ਅ-166) ਅਗਰੋਹਾਂ :

ਹਿਸਾਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਫ਼ਤੇਹਥ ਦ ਤੇ' ਸਰਸਾ
ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਉਤੇ ਇਕ ਬਸਤੀ । ਭਾਰਤੀ
ਪੁਰਾਤਤਵ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਅਗਰੋਹਾ ਵਿਚ ਖੁਦਾਈ
ਕਰ ਕੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਤਾਂਥ ਦੇ ਸਿਕੇ ਲੱਭੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਕਦੇ ਅਗਰੋਦਕ ਜਤੀ ਦਾ ਜਨਪਦ
ਸੀ, ਮਗਰੋ” ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਅਗਰੋਹ' ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੋ ਗਿਆ । ਗੁਗਾ ਪੀਰ ਇਥੋ” ਦਾ ਹੀ
ਨਿਵਾਸੀ ਸੀ । (ਵੇਖੋ : ਗੁਗ')

$।1 5300੫ 1301 5101 1। ੬01੧੪

69

(ਅ-167) ਅੰਗਲੀ ੫ਟੈਗਲੀ :

ਜਦੋ“ ਕੋਈ ਬੱਚਾ, ਅਖੌਤੀ ਨੀਚ ਜਾਤ ਦੇ
ਕਿਸੇ ਬੈਦੇ ਜਾਂ ਚੂਹੜੇ ਚੁਮਿਆਰ ਨਾਲ ਛੁਹ ਜਾਵੇ
ਅਥਵਾ ਉਸ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦਾ ਕੋਈ। ਅੰਗ ਨਾਲੀ
ਦੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਮੈਲੇ ਆਦਿ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਭਿੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਜਾਣ ਕੇ, ਬਾਕੀ
ਸਭ ਬੱਚੇ ਉਸ ਤੋ ਦੂਰ ਨਠਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ
ਭਿੱਟਿਆ ਬੱਚ' ਦੂਜ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭਿਟਾਣ ਦੇ
ਵਿਚਾਰ ਨਾਂਲ ਛੁਹੈਦਾ ਹੈ। ਭਿੱਟ ਤੋ ਬਚਾਉ
ਲਈ ਬੱਚੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ
ਪਹਿਲੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਉ'ਗਲੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉਤੇ

ਰੜ੍ਹਾ ਕੇ ਇਹ ਤੁਕਾਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ

ਇਕ ਕਲਪਿਤ ਕਾਰ ਜਿਹ ਵਾਹ ਲੈਦੇ ਹਨ :

ਅੰਗਲੀ ਪਟੈਗਲੀ ਪਰਾਈ ਭਿੱਟ ਕੋਏ ਨਾ

ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੁਕ
ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਉਪਰੇਤ ਜੇ ਭਿੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਬੱਚਾ
ਕਿਸੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਛੂਹ ਵੀ ਲਏ ਤਾਂ, ਉਸ ਬੱਚੇ ਦੀ
ਭਿੱਟ ਦੂਜੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਨਹੀ” ਲੱਗਦੀ । ਇਹ ਤੁਕਾਂ

ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੰਤਰ ਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦ

ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਿੱਟਿਆ ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਭਿੱਟ
ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦਾ' ਹੈ
ਜਾਂ ਪਣੀ ਦੇ ਸਤ ਛੱਟੇ ਆਪਣ ਸਰੀਰ ਉਤੇ
ਮਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਭਿੱਟੇ ਹੋਏ ਅੰਗ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਤਰ
ਤੇ ਧੇੱਢਾ ਹੈ ।

(ਅ%-163) ਅਗਵਾਣੀ :
ਗੁੜਗਾਵਾਂ ਦੀ ਮਿਊ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਿਕ
ਰਸਮ; ਜਦੋ“ ਬਰਾਤ ਕੌਨਿਆਂ ਪੱਖ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਲ
ਜਾ ਰਹੀ. ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੈਨਿਆਂ ਪੱਖ ਦਾ ਨਾਈ
ਦੋ ਤਿੰਨ ਬਲਦਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹਿਲੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਬਰਾਤ
ਨੰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ
ਪਿੰਡ ਆਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੋ'ਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ
ਨੂੰ ਅਗਵਾਣੀ ਕ/ਹੰਦੇ ਹਨ। ਬਰ'ਤ ਨੂੰ ਨਿਉਤਾਂ
ਦੇ ਕੇ ਨਾਈ ਉਸੇ ਪੈਂਰ ਪਿਛੋ ਪਿੰਡ ਵਲ
ਮੁੜ ਪੈਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਰ'ਤ ਉਹਦੇ ਪਿਛੋ ਪਿਛੇ
ਆਉਦੀ ਹੈ ।

(ਅ-169) ਅਗਵਾਨੀ ਦੇਵੀ :

ਇਕ ਦੇਵੀ ਜੋ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਰੋਗ ਫੈਲਾਂਦੀ
ਹੈ । ਇਹ ਸ।ਤਲਾ ਦੇਟ ਦੀਆਂ ਛੇ ਭੈਣਾਂ ਵਿਚੋਂ
ਟਿਕ ਹੈ; ਬਾਕੀ ਪੰਜ ਭੈਣਾਂ ਮਸਾਣੀ, ਬਸੈਤ,
ਮਹਾਂ ॥ਈ, ਲਮਕੜੀ, ਪੋਲਮੜੇ ਆਦਿ ਹਨ,
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ

` ਸ਼ੋਤਲਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਮਾੜੀ ਦੁਆਲੇ ਬਣਾਈਆਂ

ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੀਤਲਾ _ਸ਼ਪਤਮੀ ਵਾਲੇ

ਅਗਿਆਤਵਾਸ
ਦਿਨ ਅਗਵਾਨੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਸਭ ਦੇਵੀਆਂ
ਦੀ_ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਸੀਤਲਾ)

(ਅ-170) ਆੰਗੜਾਈ ਲੈਣੀ : ਰ

ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਮਗਰ” ਉਠਦਿਆਂ ਸਾਰ
ਅੰਗੜਾਈ ਲੈਣੀ ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਝੀ ਗਈ ਹੈ। ਲੌਕ=
ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਅਗਲੇ ਜਨਮ
ਖੋਤੇ ਦੀ ਜੂਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਵਿਚਾਰ
ਅਨੁਸਾਰ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਮਗਰੋ` ਉਬਾਸੀ ਲੈਣ ਵਾਲੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਉਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਕੌਮ ਸਿਰੇ ਨਹੀ”
ਚੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖੋਤੇ ਵਾਂਗ

_ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲਣ ਪੈ'ਦੀ ਹੈ ।

ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ ਜਾਂ ਖ਼ੰਗਲ ਕਰਜ ਸਮੇ ਹਾਜ਼ਰ
ਲੋਕਾਂ ਵਚ ਕਿਸੇ ਦਾ ਅੰਗੜਾਈ ਲੈਣਾ ਅਸ਼ੁਭ
ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ
ਨਹਿਸ਼ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।

(ਅ-171) ਅਗਾੜੀ ਪਿਛਾੜੀ ਸਾਹਿਬ :
ਕਰੀਹ ਦੇ ਦਰੱਖਤ `ਜੋ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਦੇ
ਇਕ ਪਿੰਡ ਜੀਉ ਵਾਲਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ ।
ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ (ਪੰਨਾ, 393) ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ
ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਝਬਾਲ ਤੋ ਜਦੋ' ਇਥੇ ਆਏ
ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰੀਰਾਂ ਨਾਲ ਘੋੜਾ
ਬੈਨ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕੀ ਆਦਰ ਨਾਲ
'ਅਗ'ੜੀ ਪਿਛਾੜੀ ਸਾਹਿਬ' ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ।
ਜੀਏ ਪਿੰਡ ਤੋ ਇਕ ਮੀਲ ਦੱਖਣ ਵਲ ਗੁਰੂ
ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦਾ ਗ੍ਰਰਦੁਆਰਾ ਹੈ । ਜੀਉ ਪਿੰਡ
ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਜੰਡੋਕੀ ਤੋਂ ਛੇ ਮੀਲ ਪੱਛਮ ਵਲ

2੩

ਚੰ।

(ਅ-172) ਅਗਿਆਂਤਵਾਸ :

ਅਗਿਆਤਵਾਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਆਪਣੀ _
ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਅਣਜਾਣੀ ਥਾਂ
ਟਿਕਾਣਾ ਕਰਨਾ । ਜੂਏ ਵਿਚ ਹਾਰਨ ਮਗਰੋ”
ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਜੈਗਲ ਵਿਚ ਬਨਬਾਸ
ਕਟਿਆ, ਤੇਹਰਵਾਂ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਿਆਤਵਾਸ
ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ । ਇਹ ਅਗਿਆਤਵਾਸੋ ਪਾਂਡੋਆਂ
ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੀ ।
ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਰੱਦ ਨੂੰ ਛੁਪਾ ਕੇ,
ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਤੇ ਵੇਸ ਬਦਲ ਕੇ,
ਮਤਸਯ ਜਨਪਦ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿਰਾਟ ਨਗਰ
ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ । ਯੁਧਿਸ਼ਟਰ ਕੈਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ
ਦੇ ਵੇਸ ਵਿਚ ਰਾਜੇ ਵਿਰਾਟ ਦਾ ਨਿਜੀ `ਸਾਂਥੀ ਤੇ
ਚੌਸਰ ਦੀ ਖੇਡ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਬਣਿਆ । ਭੀਮ ਨੇ
ਬਲਵ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਰਸੋਈਏ ਦਾ ਕੌਮ ਸੰਭਾਲਿਆ

੧ 31101510੧03੮0।।

ਅਗਿਆਤਵਾਸ

ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਨੇ ਬ੍ਰਿਹਨਨਲ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਰਾਜੇ
ਦੀ ਕੈਨਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਤ ਸਿਖਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।
ਨਕੁਲ ਗ੍ਰੌਥਿਕ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਰਾਖਾ
ਬਣਿਆਂ ਅਤੇ ਸਹਿਦੇਵ ਤੌਤੀਪਲ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਚਰਵਾਹਾ । ਦੋਪਦੀ ਨੇ ਰਾਣੀ
ਸੁਦੇਸ਼ਣਾਂ ਦੀ ਨੈਣ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕੇਸ ਸ਼ਿੰਗਾਰਨ
ਦਾ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਲਿਆ । ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇਂ

ਅਗਿਆਤਵਾਸ _ਪੂਰੀ _ ਸਫਲਤਾ _ ਨਾਲ
ਬਿਤਾਇਆ ।
(ਅ-173) ਅੰਗਿਰਸ :

ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵੈਦਿਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੋ ਸਤ ਮਹਾਂ
ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਸ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ।
ਅੰਗਿਰਸ ਰਿਗ ਵੇਦ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਰਿਚਾਂ ਦਾ
ਕਰਤਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
_ ਰਿਚਾਂ ਦਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਤੇ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤੇ
ਨੂੰ ਸੈਬੋਂਧਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਆੰਗਿਰਸ ਨੂੰ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਅਤੇ ਯੱਗਾਂ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਵੀ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਅੰਗਿਰਸ ਦੇ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ਵੀ ਭਿੰਨ ਕਥਾਵਾਂ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ। ਇਕ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ
ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਮੁਖ ਵਿਚੋ“ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਇਕ
-ਹੌਰ ਰਵਾਇਤ ਅੰਗਿਰਸ ਨੂੰ ਉਰੂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ
ਦਸਦੀਂ ਹੈ ਜੋ ਆਗਨੇਯੀ ਦੀ _ ਕੁੱਖੋਂ -ਪੈਦਾ
ਹੋ ਇਆ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਆੰਗਿਰਸ ਅਗਨੀ
ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਅੰਗਿਰਸ ਨੇ ਦੁਕਸ਼ ਦੀਆਂ
ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਸਿਮਰਤੀ, ਸਵਧਾ ਤੇ ਸਤੀ ਤੋਂ ਛੁਟ
ਕਰਦਮ ਦੀ ਧੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ
ਹੋਇਆ ਸੀ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆੰਗਿਰਸ ਦੀ
ਇਕ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਂ '਼ੁਭਾ' ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ
ਹੈ ।” ਅੰਗਿਰਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚੋ ਉਤਬਯ,
ਭ੍ਰਿਹਸਪਤੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕੰਡੇ ਦੇ` ਨਾਂ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹਨ ।
ਆੰਗਿਰਸ ਰਿਸ਼ੀ ਕਈ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ
ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਗਿਰਾ ਉਸ ਦਾ ਇਕ
ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਾਉ“ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਦਾ
ਉਪ ਜਾਂ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਨਾਂ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਜੋਨ ਡੋਸਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ --- "ਇਸ ਸ਼ਬਦ
.ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਵੀ ਅਗਨੀ ਸ਼ਬਦ ਵਾਲੇ `ਧਾੜੂ ਤੋਂ
ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਧਨੀ ਵੀ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਲਈ ਆੰਗਿਰਸ ਨੂੰ
ਅਗਨੀ ਦਾ ਉਪ ਨਾਂ ਜਾਂ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਸਮਝਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੋਂ ਨਾਂ ਅਗਨੀ. ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ
ਉਪ ਨਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ

&੧ 473
< 1

___ ਐਮਂਗਰਸ ਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਂ ਚੜੇ ਇਕ ਗੋਤਰ

$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧

70

.ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਇਹੋਂ ਗੌਤਰ

ਦਸੀ ਜਾਂਦੀ.ਹੈ । ਲੇਖਕ ਵੀਂ ਇਸੇ ਗੋਤਰ
ਵਿਚੋਂ” ਹੈ ।

(ਅ-174) ਅੰਗਿਰਾ :
ਇਕ ਵੈਦਿਕ ਰਿਸ਼ੀ; (ਵੇਖੋ : ਅੰਗਿਰਸ) ।

(%-175) ਅੰਗੀਠਾ :

ਮ਼ੁਰਦੇ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਚਿਖਾ;
ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਘਾਟ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ
ਅੰਗੀਠੇਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਕੜੀਆਂ
ਦੀ ਚਿਖਾ ਬਣਾ ਕੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਗਨ-ਭੋਟ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੰਗੀਠਾ ਮੁਸਤਤੀਲ
ਸ਼ਕਲ ਦਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਗੀਠੇ ਉਤੇ .ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੀ
ਚਿਖਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ
ਪੈਰ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਰਹਿਣ । ਤਾਂ ਜੋ ਮ੍ਰਿਤਕ
ਦੀ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦਾਹ ਮਗਰੋਂ" ਸਿੱਧੀ
ਜਮਪੂਰੀ ਨੂੰ ਚਲੀ ਜਾਵੇ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੂਸ-ਰ
ਜਮਪੁਰੀ ਦੱਖਣ ਵਲ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਸਾਧਾਂ ਸੈਤਾਂ ਅਤੇ
ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਅੰਗੀਠਿਆਂ ਉਤੇ ਮਗਰੋ' ਸਮਾਧਾਂ ਬਣਾ
ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ-176) ਅੰਗੂਠਾ :

ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦਾ ਖ਼ਾਸ

- ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸੰਤ ਮਹਾਤਮਾ

ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਪੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੋ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ
ਦੀ ਦੈਵੀ ਕਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਪੈਰਾਂ ਦੇ
ਅੰਗੂਠਿਆਂ ਦੁਆਰਾ _ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ ਬਾਹਰ
ਪਸਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ
ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਮੱਥੇ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਅਨੁਯਾਈ ਵਿਚ -ਪ੍ਰਵੇਸ਼
ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੀਖਿਆ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਗੁਰੂ
ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਦਾ ਅੰਗੂਠਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਧੋ ਕੇ
ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਪਿਲਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਚਰਨ ਪਾਹੁਲ'
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪਿਛੇ ਵੀ ਉਪ੍ਰੋਕਤ

ਧਾਰਨਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਚਰਨ ਪਾਹੁਲ) ਜੇ ਕੋਈ

ਬੱਚਾ ਜੈਮਦਿਆਂ ਸਾਰ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਅੰਗੂਠਾ
ਦੂੰਘਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤਾਂ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮਹਾਂਪੁਰਖੀ
ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ
ਮਹਾਂਪੂਰਖਾਂ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਵਿਚੋ' ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਦੁਧ

ਸਿੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਵੀ
ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਕੰਨਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ
ਦੂਜੀ ਉੱਗਲੀ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲੋਂ“ ਵੱਡੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ
ਸਤਿ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ' ਹੈਢ੍ਰੀ ( ਕਰਹ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੋਤ ਸਮੇ' ਜੇ ਘਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਡੀਵੀ'

_ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਗਰਭਵਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਖੱਫਣ ਨਾਲੋਂ"
ਕੁਝ ਧਾਗੇ ਤੌੜ- ਕੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਅੰਗੂਠੇ
ਨਾਲ ਵਲ੍ਹੋਟ ਲੈ'ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਰਭ ਨੂੰ
ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਹੀ” ਪਹੁੰਚਦੀ । (ਵੇਖੋ : ਅੰਗੂਠਾ
ਲੀਕਣਾ) ਕਿਸੇ ਦਾ ਠਿੱਠ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ `ਤਾਂ ਸੱਜੇ
ਹੱਥ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਨੂੰ ਵਿਖਾ ਕੇ ਹਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। (ਵੇਖੋ : ਅੰਗੂਠਾ ਵਿਖਾਣਾ) ___

ਅੰਗੂਠੇ ਵਿਚ ਆਰਸੀ ਦਾ ਗਹਿਣਾ, ਜਿਲ
ਵਿਚ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਜੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, _ ਪਹਿਨਣ ਦਾ
ਰਵਾਜ ਹੈ । ਵਿ

ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਦਿਆ ਅਨੁਸਾਰ,.ਅੰਗੂਠੇ ਦੀਆਂ
ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਭਵਿਖਤ ਬਾਰੇ _
ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ_ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅੰਗੂਠੇ
ਦੀਆਂ ਸਾਧਾਰਨ ਲਕੀਰਾਂ ਬੜੇ ਭਰਪੂਰ ਤੇ
ਰਹੱਸਮਈ ਅਰਥ ਰਖਦੀਆਂ _ਹਨ ।_ ਜ਼ਾਵਨ
ਸੈਹਿਤਾ ਵਿਚ ਅੰਗੂਠੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ _ਦੀ ਵਿਧੀ
ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਦਿਆ
ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਗੂਠਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ
ਦਾ ਮੁਜਸਮਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋ ਸ਼ਖ਼ਸਾਂ
ਦੇ ਅੰਗੂਠਿਆਂ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਨਹੀ'
ਮਿਲਦੀਆਂ । ਰ੍

ਅੰਗੂਠੇ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਤੋ ਭਵਿਖ ਨੂੰ
ਜਾਣਨ ਵਾਲੇ ਜੋਤਸ਼ੀ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ ਦੱਖਣੀ
ਭਰਤ ਤੇ ਲੰਕਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉਹ
ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ,
ਇਕ ਰੇਖਾ-ਚਿਤ੍ਰ ਉਲੀਕ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ
ਦੇ ਨਾਂ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਮੂਤਾਬਿਕ
ਭਵਿਖ ਦਸਦੇਂ ਹਨ । ਇਹ` ਵਿੱਦਿਆ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ
ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੀ' ਹੈ । (ਉ) ਜੇ
ਅੰਗੂਠੇ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹਿਸਾਬ
ਮੂਜਬ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ' ਘਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੀਵੇ' ਪੱਧਰ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ
ਉਸ਼ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਸਦਾ ਦੁਖ-ਦਲਿਦਰ
ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਰੇਗਾ । (ਅ) ਜੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਪੰਜ '
ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਸਤਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਵੇ
ਤਾਂ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਮਾਇਕ ਹਾਲਤ ਦਰਮਿਆਨੀ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕਈ ਡਰ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਉਤਾਰ ਚੜ੍ਹਾ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ `ਹਨ। -

(੬) ਜੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਸਤਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋ“ ਇਕ

ਲੱਖ ਤਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ.ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ
ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਬਹੂਤ ਘੱਛੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ
ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸੁਖ ਭੋਗਦਾ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਫਲਤਾ-
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੰਗੂਠੇ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ
ਗਿਣਤੀ ਜਿਤਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ਉਤਨਾ ਹੀ ਊਹ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਖ਼੍ਸ਼ੁਧਾਲ ਵੇ ਧਨ ਹ੍ਵ੍ਕ

੧ 311011510੧0।੧3੮0।।

(%-177) ਅੰਗੂਠਾ ਲੀਕਣਾ :
ਇਕ ਟ੍ਰਣਾ, ਜੋ ਗਰਭਵਤੀ ਤੀਵੀ ਆਪਣੇ
ਗਰਭ ਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਜਦੋ ਘਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਗਰਭਵਤੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਖੱਫਣ ਵਿਚੋ“ ਧਾਗੇ
ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਤੌਦਾਂ ਕਢ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਦੇ ਖੱਬੇ
ਅੰਗੂਠੇ ਉਤੇ ਬੋਨ੍ਹ ਲੈ'ਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਰੀਤ ਨੂੰ
'ਅੰਗੂਠਾ ਲੀਕਣਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰੀਤ ਦਾ
ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਗਰਭਵਤੀ ਨੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਨਾਲ
ਖਫਣ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੀ ਰੂਹ ਪਤੀਜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਗਰਭ
ਵਿਚਲੇਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁਖ ਨਹੀ' ਦੇ'ਦੀ ।

(ਅ-178) ਅੰਗੂਠਾ ਵਿਖਾਣਾ :
ਕਿਸੇ ਦਾ ਠਿਠ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ
ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅੰਗੂਠ' ਵਿਖਾਉਂ'ਦੇ ਹਨ । ਇਸ
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਰਿਆ ਪਿਛੇ ਇਕ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਹੈ 1
ਦੁਆਪਰ ਯੁਗ ਵਿਚ, ਜਦੋ' ਇਕ ਗਊ ਨੂੰ ਨਾਗ
ਨੇ ਡੰਗ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਗਊ ਨੇ ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ
ਬਾਸ਼ਕ ਨੂੰ ਕੌਹੜੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ ।
ਫਲਸਰੂਪ ਬਾਸ਼ਕ ਕੋਹੜੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਕੋਹੜ
ਅੰ! ਮਿਡ ਦੇ ਛੱਟਿਆਂ ਰਾਹੀ” ਦੂਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ,
` -ਪਰ ਜਿਸ ਠੁੰਡ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੀ ਉਹ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ
ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਬਾਸ਼ਕ ਨਗ ਦੀ ਕੋਨਿਆਂ
ਨਿਵਲ ਦਈ ਪਾਂਡਵ ਨਾਲ ਮੰਗੀ ਹੋਟੀ ਸੀ, ਪਰ
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਤਾ ਟੁਟ ਗਿਆ। ਪਾਂਡਵ ਇਸ
ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਬਾਸ਼ਕ ਨਗ ਤੋ' ਲੈਣ
ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਰਖਦੇ ਸਨ । ਨਿਵਲ ਦਈ ਪਾਂਡਵਾਂ
ਤੋ' ਚੋਰੀ ਆੰਮ੍ਰਿਤ ਦੋ ਕੁੰਡ ਵਿਚੋਂ- ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲੈਣ
ਗਈ ਤਾਂ ਪਾਂਡਵ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ।
ਨਿਵਲ ਦਈ ਇਹ ਬਚਨ ਦੇਕੇ ਅੰਮਿ੍‌ਤ ਦਾ
ਕੁੰਭ ਭਰ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਨੂੰ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾ ਕੇ ਮੁੜ ਕੁੰਡ ਉਤੇ ਆਕੇ
ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ । ਨਿਵਲ ਦਈ ਨੇ
ਪਿਉ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜ ਕੇ
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਇਆ, ਜਿਸ
ਕੌਰ ਕੇ ਅੰਗੂਠੇ ਤੋ" ਬਿਨਾਂ ਬ'ਸ਼ਕ ਨਾਂਗ ਦਾ ਸਾਰਾ
ਸਗੀਰ ਕੋਹੜ ਤੋ“ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਨਿਵਲ ਦਈ
ਹੋਰ ਅੰਮਿ੍‌ਤ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਕਰ ਕੇ
ਦੁਬਾਰਾ ਕੁੰਡ ,ਉਂਤੇ ਗਈ ਤਾਂ ਪਾਂਡਵ
ਉਸ ਨੂੰ ਉਧਾਲ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ । ਉਦੋ'ਤ'
ਸੈਸਾਰ ਉਂਤੇ ਕੌਹੜ ਦ' ਅੰੱਸ਼ ਰਹਿ ਗਿਆ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋ“ ਆਰੀਅ' ਜਾਤੀ ਨੇ ਨਾਗਿਆਂ
ਨੂੰ ਠਿਠ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅੰਗੂਠਾ ਵਿਖਾ ਕੇ
_ਹਿਲਾਉ'ਦੇ। ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ
-ਰਾਜੇ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਉਤੇ ਕੋਹੜ ਹੈ । -ਠਿਠ ਕਰਨ

$।। 5300੫ 13010 5101 ]। ੬10੧੪

7]

ਦੀ ਇਹ ਵਿਧੀ ਹੁਣ ਤਕ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਨਿਵਲ ਦਈ)

(ਅ-179) ਅੰਗੂਣੀ :

ਉੱਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਹਿਨਣ- ਦਾ ਇਕ
ਗਹਿਣ'; ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਗਹਿਣਾ ਕੇਵਲ ਅੰਗੂਠੇ
ਵਿਚ ਪਹਿਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋ ਉਸ ਦਾ
ਨਾਂ ਅੰਗੂਠੀ ਪੈ ਗਿਆ 1 ਮਰਦਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਦੋਹਾਂ
ਵਿਚ ਅੰਗੂਠੀ ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ ।

ਅੰਗੂਠੀ ਨੂੰ . ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਪ੍ਰਾਚੀਨ
ਕਾਲ ਤੋ ਚਲਿਆ ਆ ਰ਼ਿਹਾ ਹੈ। ਹੜੱਪਾ ਤੇ

ਮਹਿੰਜੋਦਰੋ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਿਚੋ'_ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ _

ਬਣੀਆਂ ਕਈ ਅੰਗੂਠੀਆਂ - ਲੱਭੀਆਂ ਹਨ 1
ਰਿਗ ਵੇਦ ਵਿਚ ਵੀ ਅੰਗੂਠੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਦਾ
ਹੈ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ੀ ਮੁਨੀ ਕੁਸਾ ਘਾਹ ਦੀ
ਅੰਗੂਠੀ ਬਣਾ ਕੇ ਅਨਾਮਿਕਾ ਜਾਂ ਅੰਗੂਠੇ ਵਿਚ
ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਧਾਰਨਾ ਸੇ ਕਿ ਕ੍ਸਾ ਦੀ
ਅੰਗੂਠੀ ਪਹਿਨਣ ਨਾਲ ਮਨ ਸਦਾ ਨਿਰਮਲ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ 1

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗੂਠੀ
ਦੀ ਕਥਾਨਿਕ-ਰੂੜ੍ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੀ
ਕਥਾ-ਵਸਤ੍ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦੇਣ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ
ਰਖਦੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਸ਼ਕਰੰਤਲਾ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ
ਦੁਸ਼ਯੈਤ ਵਲੋ" ਦਿਤੀ ਗਈ ਅੰਗੂਠੀ ਦਾ ਕਹਾਣੀ
ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ਹੈ । ਕੁਝ ਕਥਾਵਾਂ
ਵਿਚ ਜਾਦੂ ਦੀ ਅੰਗੂਠੀ ਨਾਲ, ਅਠਾਰਾਂ ਸਿਧੀਆਂ
ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰ ਕੇ ਨਾਇਕ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਤੇ
ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਅੰਗੂਣੀ
ਪਹਿਨਣ ਵਾਲਾ ਜੋ ਵੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ,
ਅੰਗੂਠੀ ਵਿਚਲੀ ਸਿਧੀ ਝਟ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਅਜ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ
ਅੰਗੂਠੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਸਗਾਈ ਸਮੇ”
ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਭਾਵੀ ਵਰ ਕੰਨਿਆਂ
ਦੀ ਉੱਗਲੀ ਵਿਚ ਅੰਗੂਠੀ ਪਹਿਨਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਥਮ
ਸਥਾਨ ਅੰਗੂਠੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਅੰਗੂਠੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ
ਦੇ ਸੈਸਕਾਰਕ ਜੀਵਨ ਅਰਥਾਤ ਮੰਗਲਕਾਰੀ
ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਤਾ ਰਖਦੀ ਹੈ । ਅਜ
ਕਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਅੰਗੂਠੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇ ਦੀਆਂ
ਅੰਗੂਠੀਆਂ ਨਾਲੋ“ ਵੈਨਗੀ, ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ `ਰੂਪ ਵਿਚ
ਵਚਿਤ੍ਰ ਹਨ ।

ਅੰਗੂਠੀ ਵਿਚਕਾਰਲਾੀ ਉੱ'ਗਲੀ ਵਿਚ ਨਹੀ”
ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ, ਜੋ.ਪਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵਹਿਮ ਹੈ ਕਿ

0

ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸੱਪ ਡੰਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ

ਧਨ-ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਗਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁੰਦਰੀ ਜੋ
ਕੁਵਾਰ ਧੋਤੀ ਨਾਲ ਆਉਦੀ ਹੈ ਤੇ 'ਪਠੜੀ'

ਅਘਸੁਰ

ਰੇ

ਅਖਵ”ਉ”ਦੀ ਹੈ, ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਉਗਲ ਵਿਚ ਹੀ
ਪਹਿਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰ

ਅੰਗੂਠੀ ਨਾਲ ਕਈ ਰੀਤਾਂ ਵੀ ਸੈਬੋਧਿਤ ਹਨ-
ਲਾੜ੍ਹਾ ਤੇ ਲਾੜ੍ਹੀ ਜਦੋ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਕੋਝਣਾ
ਖੋਲ੍ਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵਰ ਪੱਖ ਦੀ ਨਾਇਣ ਕੌਝਣੇ
ਨਾਲ ਲਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਅੰਗੂਠੀ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ

-ਵਿਚ ਸੁਟਦੀ ਹੈ । ਲਾੜ੍ਹਾ ਤੇ ਲਾੜ੍ਹੀ ਦੋਵੇ' ਉਸ ਨੂੰ

ਲਭਦੇ ਹਨ। ਧਾਰਨ' ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾਂ
ਲਭ ਲਏ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੂਜੇ ਉਤੇ ਭ'ਰੂ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰੀਤ. ਨੂੰ 'ਮੁੰਦਰੀ ਛੱਲਾ' ਵੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਮੁੰਦਰੀ ਛੱਲਾ)

(ਅ-180) ਅਗੋਚਰੀ :

ਯੋਗ ਮੱਤ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਮੁਦ੍ਰਾਵਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ, _
ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਮੁਦ੍ਰਾਵਾਂ ਖੋਚਰੀ, ਚਾਚਰੀ, ਭੂਚਰੀ ਅਤੇ
ਉਨਮਨੀ ਹਨ । ਅਗੋਚਰੀ ਮੁਦਰਾ. ਵਿਚ ਸਾਧਕ
ਨੱਕ ਦੀ ਕਰ੍ੰਬਲ ਉਤੇ ਨੀਝ ਟਿਕਾ ਕੇ ਮਨ ਨੂੰ
ਇਕ'ਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਗੋਚਰੀ ਮੁਦਰਾ ਦਾ
ਸਥਾਨ ਕੌਨ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ
ਮੁਦਾ ਦੁਆਰਾ ਜੋਗੀ ਬ'ਹਰ ਵਲੋਂ” ਕੈਨ ਮੁੰਦ ਕੇ
ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਨਾਦ ਸੁਣਦਾ ਅਤੇ ਉਨਮਨ
ਅਵਸਥਾ ਤਕਪ ਹੁੰਚਣ ਲਦੀ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ-151) ਅਗੋਤੀ :

ਜੋ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ' ਵੱਖਰੀ ਗੋਤ ਦਾ ਹੋਵੇ;
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲਗਪਗ ਹਰੇਕ ਜ਼ਾਤ ਬਰ/ਦਰੀ ਵਿਚ
ਆਪਣੀ ਗੋਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਨਿਸ਼ੇਧ ਹੈ ।

ਆਪਣੀ ਗੋਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਗੋਤ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ

ਅਗੌਂਤੀ ਵਿਆਹ ਕਿਹਾ `ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੂਝ ਜ਼ਾਤਾਂ
ਵਿਚ ਮਾਂ ਅਤੇ ਪਿਉ ਦੀਆਂ ਦੋ ਗੋਤਾਂ ਵਰਜਿਤ
ਹਨ, ਪਰ ਕ੍ਰਝ ਕੁ ਵਿਚ ਚਾਰ ਗੌਤਾਂ --ਦੋ
ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਨਾਨੀ ਦਾਦੀ ਦੀਆਂ।
ਆਪਣੀ ਗੋਤ ਤੋ” ਬਾਹਰੇ ਵਿਆਹ ਤਾ
ਅਖਵ!ਉ'ਦੇ ਹਨ ।

(%-182) ਅਘਾਸੂਰ :

ਪੂਤਨਾ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੌਸ ਨੇ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਬੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਗੌਕਲ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ।
ਇਹ ਜੋਗਲ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉਤੋਂ ਇਕ ਯੋਜਨ
ਲੰਮੇ ਵਿਰਾਟ ਅਜਗਰ ਦਾ ਸਰੀਰ ਧਾਰ ਕੇ ਲੋਟ
ਗਿਆ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਅਘਾਸੁਰ ਦੇ
ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਦੀ ਗੁਫਾ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਮੂੰਹ ਦੇ.
ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਗਣੇ । ਅਘਾਸੁਰ ਨੇ ਅੰਦਰੋ“ ਹੀ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ
ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀ ਆਪਣੇ ਸਗੀਰ ਨੂੰ ਇਤਨਾ
ਫੈਲਾਇਆ ਕਿ ਪੋਟ ਫਟ ਜਾਣ ਨਾਲ ਅਘਾਸੂਰ
ਦੀ ਮ੍ਰਿਤ੍ਹ ਹੋ ਗਈ । ਰ੍

੧ 31101510%੧0੧3੮0।।

ਅਘੋਰ ਪੋਥ

(ਅ-183) ਅਘੋਰ ਪੰਥ :
ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਫ਼ਿਰਕਾ ਜੋ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦਾ
ਉਪਾਸ਼ਕ ਹੈ । ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇਕ ਉਪਨਾਮ ਅਘੋਰ

ਹੈ । ਸ਼ਵੇਤਾਸ਼ਵਤਰੋਪਨਿਸ਼ਦ (3-5) ਵਿਚ ਰੁਦ

ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਿਵ ਨਾਲ ਏਕੀਕਰਣ ਕਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਨੂੰ “ਘਰ . ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
'ਅਘਰ ਮੰਤ੍ਰ ` ਬੜਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਅਘੋਰ ਦਾ
ਸਬੋਧ ਸ਼ਿਵ ਨਾਲ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ, ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਇਸ
ਸੈਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਮੋਢੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਹੈਨਰੀ ੫ਾਲਫੋਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਪੰਥ ਦੇ
ਅਨੁਯ'ਈ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਦਵਾਰਾ
ਚਲਾਇਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਅਘੌਰ ਪੰਥ ਦਾ
ਪ੍ਰਮੂਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਮੋਤੀ ਨਾਥ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਜੀਵਨ
ਬਾਰੇ ਬਹੁਤੀ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਨਹੀ“ ਮਿਲਦੀ । ਇਸ
ਮੱਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਸਬੈਂਧ ਗੋਰਖ ਪੰਥ ਅਤੇ
ਤੋਤ੍ਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਨਾਲ ਹੈ । ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿੱਤ
ਕੌਸ਼ (1, 7) ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੱਖ ਤੋ”
ਇਹ ਮੱਤ ਨਿਰਗੁਣ ਅਦੈਤਵਦ ਨਾਲ ਮੇਲ
ਖਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਧਨਾ ਪੱਖ ਤੋ ਇਸ ਵਿਚ ਹਠ ਯੋਗ
ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਯੋਗ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੈ । ਇਸ
ਮੱਤ ਦੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਤੌਤ੍ਰ-੧'ਹਿੱਤ ਉਤੇ ਆਧਟਤ
ਹਨ । ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪਰਮ ਤੇ ਮਹਾਨ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸ ਦ
ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੈੜਾਂ ਦੰਆਂ ਸਮਾਧੀਆਂ
ਵੀ ਪੂਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਸ ਮੱਤ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਾਖ਼ਾਂ ਹਨ ---
1. ਔਘੜ, 2. ਸਰਭੈਗੀ ਤੇ 2. ਘੂਰੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਵਿਚੋ ਔਘੜ ਸ਼ਖ਼ ਵਧਰੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਔਘੜ
ਤ'ਖ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਸੈਤ _ਕਲ੍ਹ ਸਿੰਹ ਅਝ੩ਵਾ
ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਬਾਬਾ ਕੰਨਾ ਰਾਮ ਦੇ ਗੁਰੂ
ਨ। ਬਾਬ/' ਕੀਨਾ ਰਾਮ ਅਘੋਰ) ਬਨਾਰਸ ਜ਼ਿਲੇ
੮ ਸਮਗੜ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪੈਂਦ! ਹੋਏ। ਸ਼ੁਰੂ ਤੋ' ਹ
`ਹ ਵਿਹਕਤ ਸੂਭਾਵ ਦੇ ਸਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
6 ਥ'ਥਾ ਸ਼ਿਵਾਰਾਮ ਵੈਸ਼ਣਵ ਤੇ' ਦੀਖਿਆ ਲਈ,
॥ਵਾਰੋ ਉਹ ਕਾਂਸ਼ੀ ਦੇ ਬਬਾ ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਦੇ
।>ਦ ਬਣ ਗਏ । ਬ'ਬ: ਕੀਨਾ ਰਮ ਨੇ
'(. ਵੈਕਸਾਰ', 'ਗੀਤਾਵਲੀ', 'ਰਾਮ ਗੀਤਾ' ਅਦਿ
ਟ:: ਲਿਖੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਸਮੇਤ 1825
ਫਜ਼ ਹੋਇਆਂ । ਇਸ ਸ਼ਾਖ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਗੌੌਥ
'ਵਿਵਤਸਾਰ” ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੰਨਾ ਰਾਮ ਨੇ
ਵੱ ਆਣਮ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਦਰਰ' ਕੀਤ) ਹੈ ।
:. ਅਨੁਸਾਰ ਸਤਯ ਪੁਟਸ਼ ਉਹ ਨਿਰੋਜਨ ਹੈ
`ਤੜ੍ਰ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ _ਕਈ ਰੂਪ ਵਿਚਿ
ਦਾਰ . ਨ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਤਿਤਵ ਸਹਿਜ
੫੯ ਬ'ਬਾ ਕੀਨਾ ਰਾਖ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੰਥ ਦੇ
੧੮ 7ਈ ਰਾਮਗੜ੍ਹ, ਦਵਲ, ਹਰੀਹੜ੫3 ਤੇ

ਰਿ
=
ਦਾ:

72
ਕਰਮੀ ਕੁੰਡ ਵਿਚ ਹਾਰ ਮੱਠ 1;ਖਪਿੜ ਕੀਤੇ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ ਕਰਮੀ ਕ੍ਰੋਡ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੇ'ਦਰ
ਬਣਿਆ।

ਵਿਲੀਅਮ ਕਰੂਕ ਅਨੁਸਾਰ ਅਘ੍ਰ ਪੰਥ
ਸਭ ਤੋ ਪਹਲਾਂ ਰਾਜਪੂਤ'ਨੇ ਦੇ ਆਬੂ ਪਰਬਤ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋਇਆ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਮੱਤ ਢੇ
ਅਨੁਯਾਈ ਨੇਪਾਲ, ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਸਮਰਕੈਦ
ਜਹੀਆਂ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਉਤੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ । ਬੜੋਦਾ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਘੋਰੇਸ਼ਵਰ ਨਾਂ
ਦਾ ਇਕ ਮੱਠ ਹੈ ।

ਅਘੋਤੀ ਅਧਿਕਤਰ _ ਸ਼ਵਸਾਧਨਾ ਕਰਦੇ,
ਮੁਰਦੇ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਤੇ ਖੋਪਰੀ ਵਿਚ ਮੁਦਰਾ
ਪੀਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਗੰਦ ਮੰਦ, . ਮਲ ਮੂਤਰ,
ਭੱਖ ਅਭੱਖ, ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਰਸੈਕੋਚ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
_ਅਘੋਰੀ ਨੂੰ ਜਦੋ" ਭੁਖ ਲੱਦਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਜੋ ਭੱਖ ਅਭੱਖ ਵਸਤੂ ਆਵੇ ਉਸੇ ਨਾਲ ਪੇਟ
ਭਰਨਾ ਉਸ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ । ਅਘੌਰੀ ਦੀਆਂ
ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੌਗ ਬੜੋ ਗੌਦੇ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਘੋਰੀ ਦੇ ਵਾਲ ਜਟਾ ਜੂਟ, ਗਲੋਂ
ਵਿਚ ਸਫਟਿਕ ਦ ਮਾਲਾ, ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਭਸਮ ਦਾ
ਤ੍ਰਿਸੂਲ-ਚਿੰਨ੍ਹ, ਲੱਕ ਵਿਚ ਘਾਂਘਰਾ ਤੇ ਹੱਥ
ਵਿਚ ਤ੍ਰਿਸੂਲ ਫੈਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਲੋਕੀ”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬੜਾ ਭੈ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਘੋਰ ਆਪਣੇ
ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਨਾ2 ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਅਘੋਰੀ ਗਿ੍‌ਹਸਤੀ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਤਿਆਗੀ“
ਵੀ। ਅਘੋਰ ਪੰਥ ਨੂੰ ਔਘੜ ਪੰਥ ਵੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪੰਥ ਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਅਵਧੂਤ
ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਅਵਧੂਤ)

(ਅ-184) ਅਚਯੂਤ (ਅਚੁਤ) ਗੋਤ੍ਰੀ :
ਜੋ ਅਚਯੁਤ ਅਰਥਾਂਤ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਵੈਸ਼
ਵਿਚੋ" ਹੋਵੇ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਕਈ ਭਗਤ ਤੇ ਸਾਧੂ
ਸੈਤ ਜੋ ਜਾਤ ਗੋਤ ਦੇ ਬੈਧਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਨ,
ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਸੈਤ'ਨ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ
ਦੀ ਗੋਤ ਅਚਯੂਤ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਅਚਯੁਤ
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਨਉ” ਹੈ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਦਵਤੇ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰ ਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਨਾਂ
ਅਚਯੁਤ ਹੈ ਜਿਗ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ - ਜੋ
ਡਿਗਿਆ (ਚਯੁਤ) ਹੋਇਆ ਨਹੀ”। ਜੋ ਕਦੇ
ਪੱਤਿਤ ਜਾਂ ਨਕਟ ਨਹੀ" ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਸਦਾ
ਟਿਕਹਮ਼ ਰਹਿੰਦ” ਹੈ ।

(%-182) ਅਚਲ :
ਗਜਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਇਕ ਕਸਬਾ ਜੋ
ਵਟਾਲੇ ਤੋ“ ਦੋ ਕੁ ਮੀਲ ਦਖਣ ਵਲ ਹੈ ।

ਰ -ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਵਾਰ ਸ਼ਿਵ ਦੇਵਤਾ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਅਚਲੋਸ਼ਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਚਲ ਵਿਖੇ
ਬਿਰਾਜਮਾਨੂ ਹੋਏ ਸਨ । ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ
ਰਾਵਣ, ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਲੰਕਾ
ਤੋਂ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਿਵਜੀ
ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਲੰਕਾ ਵਿਚ ਚਰਨ
ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਨ । ਸ਼ਿਵ ਨੇ
ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਉੜੇ ਰਾਵਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਪ੍ਰਵਾਨ
ਕੀਤੀ ਕਿ ਰਾਵਣ ਰਾਹ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਪੜਾ
ਨਹੀ” ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ `ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ ਉਤੇ
ਚੂਕ ਕੇ ਸ਼ਿੱਧਾ ਲੰਕਾ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ । ਜੇ ਰਾਵਣ ਨੇ
ਰਾਹ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਬਿਸਰਾਮ ਕੀਤਾ ਤਾਂ
ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਉਸੇ ਸਥਾਨ ਉਤੇ ਮੁਕਾਮ ਕਰ ਲੈਣਗੇ ।
ਰਾਵਣ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਸੋਂਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ
ਤੇ ਉਹ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਤੇ ਚੂਕ ਕੇ
ਸਿੱਧਾ ਲੰਕਾ ਵਲ ਟੁਰ ਪਿਆ। ਜਦੋ“ ਰਾਵਣ
ਅਚਲ ਕੋਲੋ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ
ਹਾਜਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਅਤੇ ਊਹ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੀ
ਸ਼ਰਤ ਨੂੰ ਭੁਲ ਕੇ ਜੈਗਲ ਪਾਣੀ ਲਈ ਉਥੇ ਰੁਕ
ਗਿਆ । ਰਾਵਣ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਬਿਠਾ
ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਜੈਗਲ ਪਾਣੀ ਲਈ ਉਹਲੇ ਹੋ
ਬੈਠਾ । ਜਦੋ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਰਾਵਣ ਫੱਸ਼ੋਵੱਜੀ ਨੂੰ
ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਤੇ ਚੁਕਣ ਲੱਗਾ, =-'
ਸ਼ਿਵਜੀ 'ਅਚਲ' ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਉਥੇ" ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਹਿਲਾਣਾ ਜਾਂ ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਚੁਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ
ਗਿਆ ਸੀ । ਜਦੋ“ ਰਾਵਣ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ
ਵਰਤ ਕੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਨਾ ਸਕਿਆ ਤਾਂ
ਉਹ ਨਿਰਾਸ ਹੋ ਕੇ ਵਾਪਸ ਲੋਕਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ।
ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇਹੋ ਰੂਪ ਅਚਲੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਇਆ ।
ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਉਤੇ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਅਚਲੋੇਸ਼ਵਰ ਦਾ
ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ, ਉਥੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯ'ਦ
ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ 'ਅਚਲ' ਹੈ । ਇਸ
ਮੰਦਰ ਵਿਚ 101 ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ ।
ਮੰਦਰ ਦੇ ਚੌਹਾਂ ਗੁਠਾਂ ਵਿਚ ਗਣੇਸ਼, ਦੁਰਗਾ,
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਸੂਰਜ ਭਗਵਾਨ ਦੀਆਂ ਚਾਰ
ਸੈਗਮਰਮਰੀ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹਨ । ਅਚਲ
ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ ਵਿਸਾਖ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ, ਕੱਤਕ
ਦੀ ਨੌਮੀ ਤੇ ਦਸਮੀ', ਚੇਤਰ ਦੀ ਚੌਦਸ ਅਤੇ
ਹਰ ਅਮਾਵਸ ਨੂੰ ਮੇਲੋ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਦੂਰੋ' ਦੂਰੋ' ਸਾਧੂ ਸੈਤ ਤੇ ਜੋਗੀ ਭਾਰੀ ਸੈਖਿਆ
ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਅਚਲ ਕਿਸੇ ਸਮੇ" ਜੋਗੀਆਂ ਤੇ ਸਿਧਾਂ ਦਾ
ਵੱਡਾ ਗੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਧਕਾਲੰ ਵਿਚ, ਸ਼ਿਵਰਾਤੀ
ਦੇ ਮੇਲੇ ਉਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ' ਸ਼ਿਵ ਦੇ
ਉਪਾਸ਼ਕ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪਧਾਰਦੇ ਸਨ ।

੧ 31101੩1510%੧%01360।

ਪੌਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੀ ਸ਼ਿਵਰਾਤ ਦੇ ਮੇਲੇ ਉਤੇ
1535 ਈ: ਵਿਚ ਅਚਲ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂ
ਤੇ ਜੋਗੀਆਂ (ਗੋਰਖ ਪੰਥੀਆਂ) ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਸੈਬਾਦ ਕੀਤੇ; ਜਿਸ ਦਾ ਸਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ
ਦੀ ਬਾਣੀ 'ਸਿਧ ਗੋਸ਼ਟ' ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜਿਸ ਥਾਂ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਏ
ਸਨ ਉਥੇ “ਅਚਲ ਸਾਹਿਬ' ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ
ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ
ਦੇ ਸਮੇ' ਦੀ ਇਕ ਬੇਰੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਦਰ
ਨਾਲ ਬੇਰ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਚਲ ਵਿਚ
ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਤਲਾਬ ਹੈ ਜੋ ਮਾਈ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ
ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ । ਅਚਲ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੇ
ਸਥਾਪਤ ਸ਼ਿਵਲਿੰਗ ਨੂੰ ਅਚਲੇਸ਼ਵਰ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ 1

(%-186) ਅਚਲ ਵਟਾਲਾ :

ਅਚਲ ਦਾ ਨਗਰ ਵਟਾਲੇਂ ਤੋ' ਦੋ ਕੁ ਮੀਲ
ਦਖਣ ਵਲ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਅਚਲ ਤੇ ਵਟਾਲੇਂ ਦਾ
ਨਾਉ” ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨਗਰਾਂ ਨੂੰ
ਅਚਲ-ਵਟਾਲਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦ' ਹੈ । (ਵੇਖੋ :
ਅਚਲ)

(ਅ-187) ਅਚਲਾ ਸਪਤਮੀ :

ਮਾਘ ਵਦੀ ਸਤਵੀ; ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ:

ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ ਸੂਰਜ ਨਾਰਾਇਣ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਅਰਚਾ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਰਤ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਵੇ'
ਅਜ ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਪੁਰਬ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਮਹਾਨਤਾ
ਨਹੀ” ਰਹੀ, ਪਰ ਮਧਕਾਲ ਵਿਚ ਜਦੋਂ" ਸੂਰਜ
ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ,
ਫੈਦੋ' ਇਸ ਪੁਰਬ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਸੀ ਅਤੇ
ਹਿੰਦੂ ਬੜੀ ਰੀਝ ਤੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਇਸ ਪੁਰਬ ਨੂੰ
ਮਨਾਉ'ਦੇ ਸਨ।
__ ਇਸ ਦਿਨ ਦੇ ਵਰਤ ਤੇ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਦੀ
ਖ਼ਾਸ ਵਿਧੀ ਹੈ। ਮਾਘ ਵਦੀ ਛੇਵੀ' ਨੂੰ ਸਰਘੀ
ਵੇਲੋਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਉਪਰੈਤ ਵਰਤ ਰਖਣ ਦਾ
ਸੈਕਲਪ ਕੀਤ' ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਪੰਚ-ਉਪਚਾਰ
ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਨਾਰਾਇਣ `ਤੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦਿਨ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਵਾਰ
ਭੋਜਨ ਖਾਧਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਪਤਮੀ
ਨੂੰ _ਇਸ਼ਨਾਨ ਮਗਰੋ 'ਦੀਪ-ਦਾਨ' ਕਰਨ ਦਾ
ਵਿਧਾਨ ਹੈ । ਦੀਪ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਰਖ ਕੇ ਸੂਰਜ
ਨਾਰਾਇਣ ਦੀ ਆਰਤੀ ਵ ਉਤਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਤੋ ਬਾਅਦ ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਅਸ਼ਟ ਦਲ
ਕੇਵਲ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ
ਸ਼ਿਵ ਤੇ ਪਾਰਬਤੀ _ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ
_ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ

$।1 5300੫ 130 5101 ]। ੬01੧੪

73

ਉਤੇ ਸੂਰਜ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾ -ਨਾਂ ਜਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ
ਉਕਰ ਕੇ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ

ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਛਕ' ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ
ਛਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਨ ਇਕ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ

_ ਕੁਝ ਤਿਲ ਜਾਂ ਚਾਵਲ ਭਰ ਕੇ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਮੂਰਤੀ

ਸਮੋਤ ਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਬੜਾ ਫਲ ਮੰਨਿਆ
ਗਿਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਵਰਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਸਾਖੀ
ਇਉ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ
ਵਿੰਦੂਮਤੀ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵੇਸਵਾ ਸੀ ਜੋ ਸੂਰਜਵੈਸ਼ੀ
ਰਾਜੇ ਸਗਰ ਦੀ ਰਖੇਲੀ ਸੀ । ਜਦ ਇੰਦੂਮਤੀ ਦਾ
ਦਿਲ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋ ਭਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ
ਵਸਿਸ਼ਠ ਮੁਨੀ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ
ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਾ
ਪੁਛਿਆ । ਮੁਨੀ ਨੇ ਇੰਦੂਮਤੀ ਉਤੇ ਤਰਸ ਖਾ ਕੇ,
ਉਸ ਨੂੰ ਅਚਲਾ ਸਪਤਮੀ ਦਾ ਵਰਤ, ਪੂਰਨ
ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਰਖਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ । ਇੰਦੂਮਤੀ
ਨੈ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ' ਨਾਲ ਵਿਧੀ ਅਨੁਕੂਲ ਇਹ
ਵਰਤ ਰਖਿਆ । ਫਲਸਰੂਪ ਊਸ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼
ਪਾਪਾਂ ਤੋ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲੀ, ਸਗੋ' ਅਗਲੇ ਜਨਮ
ਉਹ ਅਪੱਛਰਾਂ ਬਣੀ ।

(ਅ-188) ਅਚਲੋਸ਼ਵਰ :
(ਵੇਖੋ : ਅਚਲ)

(ਅ-189) ਅਚਾਰਜੀ :

ਅਚਾਰਜੀ 'ਆਚਾਰੀਆ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਹੀ
ਵਿਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਰੈ । ਆਚਾਰੀਆ ਉਸ ਅਧਿਆਤਮਕ
ਗੁਰੂ ਜਾਂ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵੇਦਾਂ,
ਧਰਮ-ਸ਼'ਸਤਰਾਂ ਅਥਵਾ ਧਾਰਮਿਕ ਰਹੁ=ਰੀਤੀਆਂ
ਬਾਰੇ ਸਿਖਸ਼ਾ ਦੇਵੇ । ਆਚਾਰੀਆ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ
ਉਪਾਧੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ
ਆਚ'ਰੀਆ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਹੈ । ਪਰ
ਅਚਾਰਜੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਇਕ ਉਪ-ਜਾਤੀ ਹੈ
ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਉਤੇ ਅੰਤਮ-ਸੈਸਕਾਰ ਨਾਲ

ਸੰਬੋਧਿਤ ਰੀਤੀਆਂ ਅਤੋਂ ਨੇਮ ਕਰਮ ਕਰਦੀ ਅਤੇ

ਦਾਨ ਪੁੰਨ ਉਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ
ਤੇ ਅਚਾਰਜੀ ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਘਰ .ਬਣਾ ਕੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਥੇ ਕਿਧਰੇ ਉਹ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਭੂਮੀ"
ਵਿਚ ਨਹੀ' ਰਹਿੰਦੇ, ਉਥੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਤੋ ਅਰਥੀ
ਦੇ ਨਾਲ ਪਿੰਡ-ਪਤਲ ਤੇ ਦੀਵਾ ਆਦਿ ਲੈ ਕੇ
ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਗਨ ਭੇਟ ਦੀ

'ਸਾਰੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਮੁੜ ਪਿੰਡ

ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ
ਜਿਥੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਭੂਮੀ” ਵਿਚ ਹੀ ਅਚਾਰਜੀ ਰਹਿੰਦੇ

ਅੰਛਰੀ
ਹਨ, ਹਰ ਜਾਤ ਗੋਤ ਤੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਆਪੋ ਆਪਣਾ
ਵੱਖਰਾ ਅਚਾਰਜੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਿ੍‌ਿਤਕ ਦੀ ਚਿਖਾ
ਅਚਾਰਜੀ ਹੀ: ਤਿਆਰ ਕਰਦ! ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਰਦੇ
ਉਤੇ ਜੋ ਚ'ਦਰ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਕਪੜੇ ਪਾਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਚਾਰਜੀ ਉਤਾਰ ਕੇ
ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰਖ ਲੈਦਾ ਹੈ 1
ਅਚਾਰਜੀ ਨੂੰ ਮਰਘਟ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਅਤੇ

ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਨੂੰ ਛੁਹਣ ਕਰ ਕੇ ਪਾਤਕੀ ਮੰਨਿਆ

ਗਿਆ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਛੂਤਛਾਤ `
ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਅਚਾਰਜੀ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ
ਆਉਣ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀ” ਹੁੰਦੀ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ” ਅਚਾਰਜੀ ਕੇਵਲ
ਖੋਤੇ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਦੂਜੀ ਸਵਾਰੀ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵਰਜਿਤ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਇਹ
ਬੇਦਸ਼ਾਂ ਨਹੀ' ਰਹੀਆਂ। _ ਰ੍ ੍
ਕੇ'ਦਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜੇ
ਨੂੰ ਸੋਕਾ ਹੋਂ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਸਨਿਚਰਵਾਰ
ਚੇ ਦੇ ਤੋਲ ਬਰਾਬਰ ਅੰਨ ਅਚਾਰਜੀ ਨੂੰ ਦਾਨ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

੮

ਬੱ
ਬੇ”

(ਅ-190) ਅਛਤ :

ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਅਰਚਾ ਧੂਜਾ ਸਮੇ ਵਰਤੇ
ਗਏ ਚਾਵਲ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ `ਵੀ
ਟੁਟਿਆ-ਭੱਜਿਆ ਦਾਣਾ _ ਨਹੀ _ ਹੋਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ, ਨਹੀ” ਤਾਂ ਪੂਜਾ ਦਾ ਫਲ ਖੰਡਨ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰ

(ਅ-191) ਅਛਰਾ ਦੇਵੀ :

ਇਕ ਸਥਾਨਿਕ ਦੇਵੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਥਾਨ
ਕੋਟ ਕਾਂਗੜੇ ਤੋਂ” ਦੋ ਕੁ ਮੀਲ ਦੂਰ ਅਛਰਾ ਖੰਡ
ਵਿਚ ਹੈ । ਅਛਰਾ ਦੇਵ) ਇੰਦਰ ਲੋਕ ਦੀ ਕੋਈ
ਅਪੱਛਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁਦੀ ਹੈ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ,
ਅਪੱਛਰਾਂ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਵਿਗੜ ਕੇ ਅੱਛਰਾਂ ਬਣ
ਗਿਆ । ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਨਿਰਸੈਤਾਨ
ਤੀਵੀਆਂ ਅਛਰਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ
ਤੇ ਸੈਤਾਨ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਅਛਰਾ ਖੰਡ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋਂ'' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਘਰ ਔਲਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸੁਖਣਾ ਦੀ
ਪੂਰਤੀ ਵਜੋ” ਉਥੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਾਲ ਭੇਟ
ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਛਰਾ ਦੇਵੀ ਬੜੀ ਦਿਆਲੂ
ਤੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਦੇਵ ਲੋਕ ਦੀਆਂ
ਅਪੱਛਰਾਂ ਵਾਂਝ ਝਟ ਪਸੀਜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

(ਅ-192) ਅੱਛਰੀ :
ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਪ੍ਰੋਮ-ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਇਕ ਨਾਇਕਾ;
ਅਛੋਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰੋਮੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ

੧ 311011510੧0੧3੮0।।

- ਅੰਛਰੀ

ਚਲਾ ਗਿਆ । ਪਿਛੋ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੈਲੀ ਮੁੰਡੇ
ਅਛਰੀ ਦੇ ਜੋਬਨ ਨੂੰ ਮਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ
ਅਛਰੀ-ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਬੂ ਨਾ ਆਈ । ਸ਼ਹਿਰੋ”
ਆਏ ਇਕ ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਸੋਨੇ ਦੇ
ਟਿਕੇ ਦੇ ਲੋਭ ਨਾਲ ਜਿਤਣਾ ਚਾਹਿਆ,
ਪਰ ਅਛਰੀ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕ ਵਿਚ ਅਡੋਲ
ਰਹੀ.---

“ਹਮ ਡੇਗਾ ਅਛਰੀਏ ਹਮ ਡੇਗਾਂ
ਸੋਨੇ ਕਾ ਟਿਕਲੂ ਹਮ ਡੇਗਾ ਹੋਂ ।'
“ਮੋ ਨੀ ਲੈਣਾ ਬਾਬੂ ਜੀ ਮੋ ਨੀ ਲੈਣਾ
ਸੋਨੇ ਕਾ ਟਿਕਲੂ ਮੋ ਨੀ ਲੈਣਾ ਹੋਂ ।'
ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਮਗਰੋ ਅਛਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ
ਕਾਂਗੜੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਦੋ" ਅਛਰੀ ਦਾ ਵਿਆਹ
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਯੁਵਕ ਨਾਲ ਹੋ ਚੁਕਾ.ਸੀ। ਦ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਮੋਲ ਖੂਹ ਉਤੇ ਹੋਇਆ :
- “ਅਛਰੀਏ ਗੱਲ ਕੀ ਬਣੀ,
ਬਾਹੀ” ਚੂੜਾ ਪਾਇਆ ।''
_ “ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਰਾਹੀਆ,
ਜੇ ਅਸਾਂ ਚੂੜਾ ਪਾਇਆ ।”
ਇਹ ਦੁਖਾਂਤ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਕਈ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ
ਦਾ ਕੇ'ਦਰੀ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ।

(ਅ-193) ਅਜ :
(1) ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਇਕ ਨਾਉਂ; ਯੁਜਰ ਵੇਦ
. ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਅਜ ਕਿਹਾ ਗਿਆ
ਹੈ। 'ਅਜ' ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ -- ਜੋ
ਜਨਮੇ ਤੋ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ, ਜੌ ਉਤਪੰਨ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਈ ਹੋਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਲਈ ਵੀ
ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
__ (2) ਇਕਸ਼ਵਾਕੂ ਵੈਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਸੂਰਜਵੈਸ਼ੀ
ਰਾਜਾ, ਜੋ ਰਘੁ ਦਾ ਪੁਤ੍ਰ ਤੇ ਦਸ਼ਰਥ ਦਾ ਪਿਤਾ
ਸੀ । ਕੁਝ ਗੌਥਾਂ ਵਿਚ ਅਜ ਨੂੰ ਰਘੁ ਦਾ ਪੌਤਰਾ
ਅਥਵਾ ਦਲੀਪ ਦਾ ਪੁਤ੍ਰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਅਜ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵਿਦਰਭ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਕੈਨਿਆਂ
ਇੰਦੂਮਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ । ਰਘੂਵੈਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ
ਜਦੋ” ਇੰਦੂਮਤੀ ਦਾ ਸਵੈਬਰ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ
ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਅਜ ਵੀ ਸਵੈਬਰ ਵਿਚ ਸ਼ਮਲ ਹੋਣ
ਲਈ ਗਿਆ,- ਪਰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਇਕ ਜੈਗਲੀ
ਹਾਥੀ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕ ਲਿਆ । ਅਜ ਨੇ
ਅਪਸ਼ਗਨ ਜਾਣ ਕੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਮਾਰ
ਦਿਤਾ । ਹਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗਦੇ ਸਾਰ ਉਸ ਦੀ
ਦੋਹ ਵਿਚੋਂ ਇਕ _ਗੈਧਰਵ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ
ਜਿਸ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਸਰਾਪ
'ਕਾਰਨ ਹਾਥੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ
ਮੁਕਤ ਅਜ ਦੇ ਹੱਥੋ' ਹੀ. ਲਿਖੀ ਸੀ । ਗੈਧਰਵ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

74

ਨੈ ਅਜ ਨੂੰ ਇਕ ਦੈਵੀ ਅਸਤ੍ਰ ਦਿਤਾ ਜੋ ਵਿਜੈ
ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਸੀ । ਉਸੇ ਅਸਤ੍ਰ ਸਦਕਾ ਅਜ ਨੂੰ
ਸਵੇਬਰ ਵਿਚ ਵਿਜੈ ਹੋਈ ।

ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਅਜ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ -

ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਵ'ਰ ਕੋਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ
ਅਜ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਭਿਖਿਆ ਮੰਗਣ ਆਇਆ ।
ਉਦੋ“ ਰਾਜਾ ਖਿਝਿਆ ਬੋਠ' ਸੀ । ਸੋ ਉਸ ਨੇ
ਨੌਕਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ਕਿ ਅਭਿਆਗਤ ਨੂੰ
ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਲਿੱਦ ਦੀ ਖ਼ੈਰ ਪਾ ਦਿਉ । ਨੌਕਰਾਂ
ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ. । ਬਾਹਮਣ ਲਿੱਦ ਦੀ
ਭਿਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਲਿੱਦ
ਲਿਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕੁਟੀਆ ਦੇ ਬਾਹਰ ਰਖ
ਦਿਤੀ । ਲੌਕ ਧਾਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦਾਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਵਧਦਾ ਫੁਲਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕ੍ਰਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋ”
ਉਥੇ ਲਿੱਦ ਦਾ ਵੰਡਾ ਸਾਰਾ ਢੇਰ ਲੱਗ ਗਿਆਂ ।
ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੰਘਣ ਮਗਰੋ, ਇਕ ਵਾਰ ਰਾਜ' ਅਜ

ਸ਼ਿਕੇਰ ਖਡਣ ਜੋਗਲ ਵਿਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਹਾਂਹ.

ਭੁਲ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਦੇਵਨੋਤ ਉਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ
ਦੁਆਰੇ ਉਤੇ ਜਾ ਪੁਜਿਆ । ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋ
ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨ' !ਮਲਣ ਕਾਰਨ ਅਜ ਭੁਖ
ਤੋ ਆਤ੍ੂਰ ਸ1। ਛਹਮਣ ਨੰ ਅਜ ਨੂੰ ਪਛਾਣ
ਲਿਆ ਤੇ ਬਾਹਰ ਲਿੱਦ ਦੇ ਲਾਅ ਢਰ ਵਲ
ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ : “ਇਹ ਤ੍ਰਹ`ਡਾ
ਦਿਤਾ ਹੋਇਆ ਦਾਨ ਹੀ ਫਲਿਆ ਪਿਆ ਹੈ,
ਇਹੋ ਖਾਓ” । ਸੋ ਅਜਨੂੰ ਉਹੋ ਲਿੱਦ ਖਾਕੇ ਹੀ
ਢਿੱਡ ਭਰਨਾ ਪਿਆ । "ਅਜੇ ਸੁ ਰੋਵੇ ਭੀਖਿਆ
ਖਾਇ'' (ਰਾਮਕਲ| ਕੀ ਵਾਰ, ਮਹਲਾ ੧) ।

(ਅ-194) ਅਜਪਾ ਜਾਪ :

ਜਪ ਦੀ ਇਕ ਵਿਧੀ; ਸਧਹਨ ਜਪ ਵਿਚ
ਰਸਨਾ ਦੁਆਰਾ ਨਾਮ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਜਾਪ ਦੀ
ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰਖਣ ਲਟੀ ਉੱਗਲ)ਆਂ
ਦੁਆਰ ਮਾਲਾ ਵੀ ਫੇਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਜਪਾ
ਜਾਪ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥੂਲ ਸਾਧਨ ਦੀ
ਵਰਤੋ” ਨਹੀ' ਹੁੰਦੀ । ਇਥੋ ਤਕ ਕਿ ਜੀਭ ਤੇ

ਹੋਠ ਵੀ ਨਹੀ" ਹਿਲਦੇ; ਕੇਵਲ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ

ਵਿਚ ਲਨ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਪਾਂ

ਜਾਪ ਵਿਚ ਰਸਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ
ਕੇਵਲ ਚਿੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਜਾਪ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜਾਪ ਭਾਵੇ ਬੜਾ ਕਠਨ
ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਆਤਮਿਕ ਅਵਸਥਾ ਉਤੇ _ਪਹੁੰਚੇ
ਸਾਧਕ ਦੇ ਅੰਦਰ _ਸਵਾਸਾਂ ਦੇ ਗੇੜ ਨਾਲ
ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਾਂਡ ਚਲਦਾ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜਿਸ ਨੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਾਧਕੇ

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਸਿਖ ਲਿਆ ਹੋਵੇ,
ਉਸ ਲਈ ਇਹ ਕਠਨ ਜਾਪ ਸਹਿਜ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। `

ਬੋਧੀ ਸਿਧਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਜਾਪ ਦਾ ਬੜਾ
ਮਹੱਤਵ ਸੀ । ਡਾ: ਜੈ ਰਾਮ ਮਿਸ਼ਰ ਨਾਨਕ ਬਾਣੀ
(ਪੰਨਾ 923) ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ : “ਬੋਧੀ ਸਿੱਧ
ਆਪਣੀ ਸਾਧਨਾ-ਪੱਦਤੀ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਨ ਲਈ
ਸਵਾਸ-ਚੱਕਰ ਦੀ ਚਾਲ ਉਤੇ ਕਾਬੂ ਪਉਣ ਲਈ
'ਚੰਡਾਗਨੀ' ਪ੍ਰਜ੍ਰਲਤ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਨਾਲ
ਸਵ'ਸ-ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਭਾਵ ਨਾਲ ਜਪ
ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤੋ ਅਜਪਾ ਜਾਪ ਨੂੰ
'੧ਹਿਜ ਜਾਪ” ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”
__ ਜੋਗ ਮੱਤ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜਪਾ ਜਾਪ ਉਤੇ
ਕਾਫ਼ੀ ਬਲ ਦਿਤ' ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸਲੋ” ਨਾਥ
ਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਹੀ ਇਸ ਜਪ ਨੂੰ ਅਜਪਾ ਜਾਪ ਦਾ
ਨਾਂ ਦਿਤਾ । ਵਜਰ ਜੋਗੀ ਇਸ ਜਾਪ ਨੂੰ '“ਵਜਰ
ਜਾਪ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਗਤ। ਲਹਿਰ ਦੇ
ਸੈਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਜਾਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਭ ਜਾਪਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ
ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ
ਸਹਜ ਜਾਪ ਉਪਰ ਬਲ (ਢਤਾ ਹੈ।

ਕਬੀਰ ਪੰਧੀਆਂ ਨੋ ਆਉਣ ਜਾਣ ਵਾਲੇ
ਸੁਆਸਾਂ ਨੂੰ ਤਰਤੰਬਵਾਰ ਔਹੰ ਅਤੇ ਸੋਹੈ ਕਿਹਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਪ ਨੂੰ
ਅਜਪਾ ਜਾਪ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਜੋਗ ਮੱਤ
ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਦਿਨ ਵਿਚ ਜੋ ਸਾਹ ਲੈਦਾ
ਤੇ ਬਾਹਰ ਕਢਦ' ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

21,600 ਹੈ ।

(%-195) ਅੰਜਨ :

(1) ਅਨੇਕਾਂ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸਰਪ
ਜੋ ਕਦਰੂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।

(2) ਚੰਬੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ
ਵਰ ਅਤੇ ਕੌਨਿਆਂ ਦੇ ਵਸਤ੍ਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਗੈਢ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਜਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(3) ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੁਰਮਾ ।
(ਵੇਖੋ : ਸੁਰਮਾ)

(ਅ-196) ਅੰਜਨਾ :

ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੀ ਮਾਂ ਜੋ ਕੇਸਰੀ ਵਾਨਰ ਦੀ
ਪਤਨੀ ਸੀ । ਅੰਜਨਾ ਨੂੰ ਪਵਨ-ਦੇਵ ਦੇ ਸੈਜੋਗ
ਤੋਂ ਗਰਭ ਠਹਿਰਿਆ ਜਿਸ ਤੋਂ` ਹਨੂੰਮਾਨ ਪੈਦਾ
ਹੋਇਆ । ਇਸੇ ਲਈ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ 'ਪਵਨ-ਪੁੱਤਰ'
ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਵਸ ਮਹਾਂਦੇਵ ਦਾ ਵੀਰਜ ਡਿੱਗ
ਪਿਆ । ਪਵਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਡਾ ਕੇ ਅੰਜਨਾ ਦੇ
ਕੌਨ ਵਿਚ ਫੂਕ ਦਿਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ

੧ 31101510%੧0੧3੮0।।

` ਪਜਾਬੀ ਲਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਗਰਭ ਠਹਿਰ ਗਿਆ । ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ
ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ 'ਅੰਜਨਿਆਂ' ਵ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੰਜਨਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ
ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ ਅੰਜਨ ਕੁਮਾਰ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਹਨੂੰਮਾਨ ਭਗਤ ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ
ਮਾਤਾ ਅੰਜਨ ਦੀ ਵੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕਾਂਗੜੇ ਵਿਚ ਨਗਰ ਤੋ ਚਾਰ ਮੀਲ ਦੂਰ
ਗੁਰਖੜੀ ਵਿਚ ਅੰਜਨਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਮੰਦਰ ਹੈ
(ਗਲਾਸਗੀ. 1,120) ਜਿਥੇ ਹਤ ਸਾਲ ਅਕਤੂਬਰ
ਵਿਚ ਇਕ ਭਾਰੀ' ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-197) ਅੰਜਨੀ :

(1) ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸੋਥੈਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ
ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਅੰਜੜੀ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। (ਵੇਖੋ :
ਅੰਜੜੀ)

(2) ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਅੰਜਨੀ ਵੀ
ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਅੰਜਨਾ)

(ਅ-198) ਅੰਜਨੀ ਦੇਵੀ :

ਕਾਂਗੜੇ ਦੀ ਇਕ ਸਥ/ਨਿਕ ਦੇਵੀ ਜਿਸ ਦਾ
ਮੰਦਰ ਘਿਆਨਾ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਵੀ
_ਗੌਤਮ ਦੀ ਕੈਨਿਆਂ ਸੀ । ਗੌਤਮ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਵਸ
ਅੰਜਨੀ ਤੋਂ“ ਕੈਵਾਰਪੁਣੇ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ
ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
ਅੰਜਨੀ ਘਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਘਿਆਨਾ ਕਲਾਂ ਵਿਚ
ਇਕਾਂਤ ਸਥਾਨ `ਉਤੇ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ।
ਉਥੇ ਹੁਣ ਇਕ ਮੰਦਰ ਹੈ ਜਿਥੇ ਹਰ ਸਾਲ
ਅੰਜਨੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ 20 ਜੇਠ ਨੂੰ
ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਇਕ
ਪੱਥਰ ਦੀ ਜਿਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਤੇ ਅੰਜਨੀ ਦੇਵੀ
ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਊਆਂ, . ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੁਧ
ਪੀ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪੇਂਟ ਭਰਦੀ ਸੀ,` ਦੇ ਖੁਰਾਂ
ਦੀ ਮੂਰਤ ਹੈ । ਮੰਦਰ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਤਿੰਨ
ਬਾਵਲੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਅੰਜਨੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ)
ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਦੇਣ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਸਵੇਰੇ ਦੁਧ, ਦੁਪਹਿਰੀ ਚਾਵਲ ਤੇ

ਸ਼ਾਮੀ" ਛੋਲੇ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਰੋਜ਼

ਜੋਤ ਜਗਦੀ ਹੈ । ਗਲਾਸਰੀ. (1,322) ਅਨੁਸਾਰ
ਇਹ ਮੰਦਰ ਲਹੌਰ ਦੇ ਜਮਾਂਦਾ ਰ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ
ਨੇ 1899 ਸੰਮਤ ਵਿਚ ਬਣਵਾਇਆ ।

(ਅ-199) ਅਜਬ ਜਮਾਲ :
ਇਕ ਪਰੀ ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮੈਫੁਲ ਮਲੂਕ
ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਆਉਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਪਰ)

9 5300੫ 1306 51101 | ੬00੫੧

75

(ਅ-200) ਅਜਮ ਸਾਫ਼ੀ :
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਇਮਾਮਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਇਮਾਮ । (ਵੇਖੋ : ਇਮਾਮ)

(%-201) ਅਜਮੋਧ :

ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਇਕ ਯੱਗ ਜਿਸ ਵਿਚ
ਬਕਰੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ । ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼-ਵੋਡ ਤਕ ਅਜਮੋਧ ਦੀ ਰੀਤ ਦੇ
ਕੁਝ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲਦੇ ਸਨ । ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ
_ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਸੈਬੋਧਿਤ ਰੀਤਾਂ ਸਮੇ“ ਬਕਰੇ ਦੀ
_ ਬਲੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ
ਵੀ ਅਕੀਕੇ ਵੇਲੋਂ ਬਕਰੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ
ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਅਕੀਕਾ) ਸ਼ੇਖ ਵਤ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿਚ
(ਗਲਾਸਰੀ, 1,737) ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੋਮਣ ਮਗਰੋ'
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਭਾਵੇ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੜੀ ਬਕਰੇ
ਦੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗਲ ਦੁਆਲੇ ਬਕਰੇ ਦੇ ਮਾਸ ਦੀ
ਇਕ ਤੌਦੀ ਬੈਨ੍ਹ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ
ਨੀਲਾ ਕੁੜਤਾ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ _ਅਤੇ
ਉਸ ਦੇ ਲਕ ਦੁਆਲੇ ਨੀਲੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਡੋਰਾ ਬੈਨ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੜਤਾ ਤਾਂ ਛੇ ਸ਼ਤ ਮਹੀਨੇ ਹ
ਪਹਿਨਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਤੋਦੀ ਦੋ ਸਾਲ ਤਕ
ਗਲ ਵਿਚ ਬੱਧੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਡੋਰਾ ਪੰਜ ਸਾਲ
ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੀਤ
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ _'ਅਜਮੇਧ' ਦੀ
ਰਹਿੰਦ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।

(%-202) ਅਜ਼ਰਾ :
ਵਾਮਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਕਾ । (ਵੇਖੋ :
ਅਜ਼ਰਾ)

ਵਾਮਿਕ

(ਅ-203) ਅਜ਼ਰਾਈਲ :

ਯਹੂਦ ਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ।
ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਮੌਤ ਦਾ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਲਾ ਦੇ
ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਸੈਸਾਰ ਦੋ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਜਿੰਦ
ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ ਕੱਢਦਾ ਹੈ -- 'ਜਿੰਦ ਨਿਮਾਣੀ
ਕਢੀਏ ਹਡਾ ਕੂ ਕੜਕਾਇ' (ਫ਼ਰੀਦ) । ਇਸ
ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਕੁਰਾਨ ਵਿਚ 'ਮਲਕੁਲ ਮੌਤ' ਵ)
ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਇਸਲਾਮੀ ਪੁਰਾਣਧਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਲਾ ਨੇ
ਅਜ਼ਰਈਲ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਪੈਦਾ, ਕਰ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ
ਦੇਰ ਤਕ ਬਾਕੀ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋ ਛੁਪਾਈ
ਰਖਿਆ । ਫਿਰ ਜਦੋ' ਅੱਲਾ ਨੇ ਬਾਕੀ
ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ _ਅਜ਼ਗਟੀਲ _ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ
_ਕਰਵ'ਏ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਡਿਗ ਪਏ

ਅਜ਼ਰਾਈਲ

ਅਤੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਥੇਸੂਰਤ ਪਏ ਰਹੇ ।
ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਦੈਵੀ ਕੱਦ ਦਾ ਵਿਕਰਾਲ ਤਾਰ ਮੁਖਾ
ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਸੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਚਰਨ ਅਤੇ
ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਖੰਭ ਹਨ । ਉਸ ਦੇ ਚਰਨ ਭੋਇੰ
ਉਤੇ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ 1
ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਦੀਆਂ ਉਤਨੀਆਂ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਜੀਭਾਂ
ਹਨ ਜਿਤਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੁਲ ਪ੍ਰਾਣੀ । ਹਰ ਵਾਰ
ਜਦੋ' ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਦੀ
ਇਕ ਅੱਖ ਮੀਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ" ਸੈਸਾਰ ਉਤੇ
ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਨਮ ਲੈਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ
ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀ” ਅੱਖ ਖੁਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ । ਕਿਆਮਤ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਦੀਆਂ
ਕੇਵਲ ਅੱਠ ਅੱਖਾਂ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ 1 ਉਨ੍ਹਾਂ
ਵਿਚੋ" ਚਾਰ ਤਾਂ ਪ੍ਰਮੂਖ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਜਬਰਾਈਲ,
ਮਿਕਾਈਲ, ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਤੇ ਅਸਰਾਈਲ ਦੀਆਂ
ਹਨ, ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਹਮਲਤ-ਉਲ-ਅਰਸ਼ ਅਥਵਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਅੱਲਾ ਦਾ ਤਖ਼ਤ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਪਰ ਚੁਕਿਆ
ਹੋਇਆ ਹੈ । ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ
ਸ਼ਕਤੀਤਾਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਭਾਵੇ' ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਦੇ ਚਾਰ ਮੂੰਹ ਹਨ, ਪਰ
ਜਦੋਂ“ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣ) ਦੀ ਜਿੰਦ ਕੱਢਦਾ ਹੈ,
ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਮੂੰਹ ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ।
ਪੈਗ਼ੈਬਰਾਂ ਤੇ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਨੰ ਇਹ ਮੁਖ ਸੀਸ
ਉਪਰ, ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੈਮਦ ਨ ਈਮਾਨ ਰਖਣ
ਵਾਲੀ ਉਮਤ ਨੂੰ ਛਾਤੀ ਉਪਰ, ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਠ
ਵਲ ਅਤੇ ਜਿੰਨ ਆਦਿ ਅਮਾਨਵੀ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ
ਪੈਰਾਂ ਵਲ ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । -ਅੱਲਾ - ਵਿਚ
ਈਮਾਨ ਰਖਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ
ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਅਤਰ ਫੁਲੇਲ 'ਚ ਭਿੱਜੇ ਚਿੱਟੇ ਰੇਸ਼ਮੀ
ਕਪੜੇ ਵਿਚ ਵਲ੍ਹੇਟ ਕੇ ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿਚ - ਲੈ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ, ਪਰ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਚੀਥੜਿਆਂ ਵਿਚ
ਲਪੇਟ ਕੇ, ਉਹ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਸੁਟਦਾ ਹੈ ।

ਇਕ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ
ਇਕ ਬ੍ਰਿਛ ਹੈ ਜਿਸ ਉਤੇ ਉਤਨੇ ਹੀ ਪੱਤੇ ਹਨ
ਜਿਤਨੇ ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਜੀਵ । ਹਰ ਪੱਤੇ ਉਤੇ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੋ
ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਚਾਲ੍ਹੀ] ਦਿਨ
ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਪੱਤਾ ਬ੍ਰਿਛ ਤੋਂ ਹੋਠਾਂ ਡਿਗ
ਪੈੱਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਪੱਤਾ ਡਿਗ ਪਏ,
ਉਸ ਦੀ ਜਿੰਦ ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਚਾਲ੍ਰੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ
ਕਢ ਲੈਦਾ ਹੈ।

ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ ਤੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ
ਕਈ ਥਾਈ ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ : . “ਅਜ਼ਰਾਈਲੁ _ਫਰੇਸਤਾ ` ਤਿਲੁ ਪੀੜੋ

_ ਘਾਣੀ ।` ਗਉੜੀ ਵਾਰ. ੧ ਮਹਲਾ ੫ ।
੧ 311011510੧03੮0।।

ਅਜ਼ਰਾਈਲ

ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਯਮ ਦਾ
ਤੇ ਕਰਤੱਵ ਅਜ਼ਰਾਈਲ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੈ ।

ਸੁਭਾਵ

(ਅ=204) ਅੰਜਲੀ :

ਪਾਣੀ ਦੀ ਚੂਲੀ ਜੋ ਪਿਤਰਾਂ ਤੇ ਦੇਵੀ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਮਿਤ ਅਰਪਣ _ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ, ਜਦੋ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਤਾਂ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਦਾਹ ਮਗਰੋ” ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਤਿਲ
ਮਿਲਾ ਕੇ ਚੁਲੀਆਂ ਦੇਣ ਦੀ ਰੀਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ
ਤਿਲ-ਅੰਜਲੀ ਅਥਵਾ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਮਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਅਗਲੇ
ਲੌਕ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ੍

ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ 'ਅੰਜਲੀ' ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ
ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਮਾਰੂ ਰਾਗ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ
ਵਿਚ ਪਿਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੋਬੈਧਿਤ ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ
ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਦਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲੇ ਲੋਕ
ਵਿਚ 'ਵੈਦੋ ਨ ਵਾਈ, ਭੈਣੋ ਨ ਭਾਈ, ਏਕੋਂ
ਸਹਾਈ ਰਾਮ ਹੈ ।'
__ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਨ ਦੀ
ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਜਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਅ-205) ਅਜਲੀ ਪਨਾਮ :

ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਪ੍ਰਨਾਮ ਦੀ ਇਕ
ਵਿਧੀ; ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ, ਲੰਮੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ
ਬਣੀ ਬੁਕ ਨੂੰ ਅੰਜਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹੱਥਾਂ ਦੀ
ਅੰਜਲੀ ਬਣਾ ਕੇ ਮੱਥੇ ਵਲ ਲਿਜਾਣ ਤੇ ਸਿਰ
ਝੁਕਾਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ 'ਅੰਜਲੀ ਪ੍ਰਨਾਮ' ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ
ਅਕਾਲ' ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਇਸੇ 'ਅੰਜਲੀ ਪ੍ਰਨਾਮ'
ਦਾ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਹੈ ।

(ਅ-206) ਅਜਵੇਣੀ :

ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਇਕ ਰੀਤ; ਲੁਬਾਣੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਉਤੇ ਕਿਸੇ
ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਅਜਵੈਣ ਉਬਾਲ ਕੇ ਤੇ
ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋ' ਵਾਰ ਕੇ ਘਰੋ“ ਬਾਹਰ ਡੋਹਲ
ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ. ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀ

ਸਿਹਤ ਨਰੋਈ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ _ਅਤੇ _ਉਸ ਨੂੰ
ਬਦ-ਨਜ਼ਰ ਨਹੀ" ਲੱਗਦੀ । (ਵੇਖੋ : ਲੁਬਾਣੋ)

(ਅ-207) ਅੰਜੜੀ :

(1) ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸੋਬੈਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ
ਜੋ ਲਾਵਾਂ ਵੇਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ
ਵੇਲੋਂ ਲਾੜ੍ਹੇ ਤੇ ਲਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਗਢ ਮਾਰਦੇ
ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਸ ਰੀਤ ਨੂੰ 'ਗੈਢ
ਚਿਤਰਾਵਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਤੇ
'ਜ਼ੌਬੇ ਵਿਚ. ਇਸ ਨੂੰ 'ਅੰਜਨੀ' ਜਾਂ 'ਅੰਜੜੀ' ਦਾ

76

ਨਾਂ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
(2) ਮਾਝੇ ਵਿਚ ਜਦੋ” ਮੁੰਡਾ ਮੁਕਲਾਵਾ ਲੈਣ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਾਂਧੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ
ਕੁਝ ਸ਼ਗਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ -ਜੋ 'ਅੰਜੜੀ' ਦੇ ਨਾਂ

ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ।

((ਅ%-208) ਅਜਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ :

ਭਾਦਰੋ” ਦੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ;
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ
ਵਿਧੀ ਪੂਰਵਕ ਵਰਤ ਰਖਣ ਨਾਲ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ
ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋ? ਛੁਟਕਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜਾਂ
ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ -- ਜੂਨਾਂ ਤੋ ਮੁਕਤ
ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ।

ਇਸ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਇਕ
ਕਥਾ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- ਰਾਜਾ ਹਰੀਸ਼ ਚੈਦਤ
ਆਪਣੇ ਬਚਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਜਦੋ“ ਸਾਰਾ
ਰਾਜ ਭਾਗ ਦਾਨ ਵਿਚ ਦੇ ਬੈਠਾ ਅਤੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ
ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤਾਰਾਮਤੀ ਸਮੇਤ ਵਿਕ ਗਿਆ
ਤਾਂ ਉਹ ਸੈਕਟਮਈ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਗੌਤਮ ਰਿਸ਼ੀ

-ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ । ਰਾਜੇ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਅਵਸਥਾ

ਵੇਖ ਕੇ ਗੌਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
ਦਾ ਵਰਤ, ਵਿਧੀ ਪੂਰਵਕ ਰਖਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼
ਦਿਤਾ । ਫਲਸਰੂਪ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਨੂੰ ਨਾਂ ਸਿਰਫ਼
ਉਸ ਦਾ ਰਾਜ ਭਾਗ ਅਤੇ ਵਿਛੜੀ ਪਤਨੀ ਆਦਿ
ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਏ ਸਗੋ' ਉਸਨੂੰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋ
ਵੀ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲ ਗਿਆ । (ਵੇਖੋ : ਹਰੀਸ਼ ਚੈਦਰ)

(ਅ-209) ਅਜਾਇਬ-ਉਲ-ਮਲੂਕ :

ਸੈਫ਼ੁਲ ਮਲੂਕ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਦ ਇਕ ਪ੍ਰਧਾਨ
ਪਾਤ੍ਰ ਮਲਕ” ਖ਼ਾਤ੍ਹੋ ਦਾ ਪਿਉ, ਜੋ ਸਰਾਂਦੀਪ ਦਾ
ਬਾਦਸ਼'ਹ ਸੀ ।

(ਅ-210) ਅਬਾਜ਼ੀਲ :

ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਇਕ ਨਾਂ; ਸ਼ੈਤਾਨ ਪਹਿਲਾਂ
ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚੋ" ਹੀ ਇਕ ਸ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ
ਅਜ਼ਾਜ਼ੀਲ ਸੀ । ਅੱਲਾ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਰਵਾਹ
ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਅਜ਼ਾਜ਼ੀਲ ਨੇ ਆਢਮ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ
ਕਰਨ ਤੋ" ਇਨਕ'ਰ ਕਰ ਦਿਤ' ਜਿਸ ਕਰਕੇ
ਅੱਲਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹਿਸ਼ਤ ਵਿਚੋ" ਕਢ ਦਿਤਾ ।
(ਵੇਖੋ : ਸ਼ੈਤਾਨ)

(ਅ-211) ਅਜਾਤ ਸ਼ਤਰੂ :

(1) ਕਾਂਸ਼ੀ ਦਾ ਇਕ ਰਾਜਾ ਜਿਸ ਦਾ
ਜ਼ਿਕਰ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਕੌਸ਼ੀਤਕੀ
ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਰਾਜਾ ਭਾਵੇ ਸ਼ਤਰੀ
ਸੀ, ਪਰ . ਗਾਰਗਯ ਬਾਲਾਕੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ

=

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਆਤਮ ਗਿਆਨ ਦਿਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਰਾਜਾ
ਬੜਾ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਬ੍ਹਮ ਗਿਆਨੀ ਸੀ ।

(2) ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਇਕ ਉਪਾਧੀ; ਅਜਾਤ ਸ਼ਤਰੂ
ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ -- ਜਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਵੈਰੀ
ਨਹੀ” । ੍ ਰ੍

(3) ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਪਿਤਾ ਦਾ ਬੱਧ ਕੀਤ' ।

(%-212) ਅਜਾਤ ਪੰਥੀ : “

ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪੰਥ; ਇਸ
ਸੈਂਪ੍ਰਦਾਇ ਦਾ ਮੋਢੀ ਸੁਰਜਨ ਦਾਸ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ
ਗੱਦੀ ਅਜਨੇਵਾਲ (ਜ਼ਿਲਾ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ) ਵਿਚ
ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਇਕ ਗ੍ਰੰਥ 'ਅਜਾਤ ਸਾਗਰ'

_ਰਚਿਆ । ਇਸ ਸੈਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਲੌਕ ਜਾਤ ਪਾਂਤ

ਤੇ ਭੇਖ ਦੇ ਬੋਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ 'ਅਜਾਂਤ ਪੁੰਥੀ' ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ
ਗਿਆ ।

(ਅ-213) ਅਜ਼ਾਨ :

ਇਕ ਉੱਚੀ ਲੌਮੀ ਧੁਨੀ, ਜੋ ਮੁੱਲਾਂ ਮਸਜਿਦ
ਦੇ ਮੁਨਾਰੇ ਉਤੇ ਖੜਾ ਹੋ ਕੇ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ
ਨਿਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਲਈ' ਅਲਾਪਦਾ
ਹੈ । ਇਹ ਧੁਨੀ 'ਅੱਲਾਹ ਅਕਬਰ' ਨੂੰ ਲਮਕਾਵੀ”
ਤੇ ਠਹਿਰਵੀ' ਸੂਰ ਵਿਚ ਅਲਾਂਪ ਕੇ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਬੜੀ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ
ਹਨ। ਅਜ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਨਿਮਾਜ਼ੀ
ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ
ਧੁਨੀ ਨੂੰ 'ਬਾਂਗ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜ਼ਾਨ
ਮੱਕੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਦੋਹਾਂ ਕੰਨਾਂ ਵਿਦ
ਉੱਗਲੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਅਲਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜ਼ਾਨ
ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਹਿਬ ਨੇ
ਪਾਇਆ । ਅਜ਼ਾਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਾਠ ਇਉ” ਹੈ :
“ਅਲਹ ਅਕਬਰ, ਅਲਾਹ ਅਕਬਰ, ਅਲਾਹ
ਅਕਬਰ, ਅਲਾਹ ਅਕਬਰ, ਅਸ਼ਹਿਦਾਨ ਲਾਂ
ਇਲਾ ਇਲ ਅਲਾਹ, ਅਸ਼ਹਿਦਾਨ ਲਾ ਇਲਾ

`ਇਲ ਅਲਹ; ਅਸ਼ਹਿਦਾਨ ਮੁਹੈਮਦ ਅਰਸੂਲ

ਅਲਾਹ, ਅਸ਼ਹਿੰਦਾਨ ਮੁਹੈਮਦ ਅਰਸ਼ੂਲ ਅਲਾਹ,
ਹਈ ਅਲੀ ਅਲ...' ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ:
ਅੱਲ' ਸਭ ਤੋ' ਵੱਡ' ਹੈ । ਮੈ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹਾਂ
ਕਿ ਅੱਲ' ਤੋ“ ਬਗ਼ੈਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪੂਜਯ ਨਹੀ' ।
ਮੈ ਗਵਾਹੀ ਦੇ'ਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਹ ਅੱਲ' ਦਾ
ਪੈਗ਼ੈਕਰ ਹੈ । ਆਓ ਨਮਾਜ਼ ਵਲ, ਆਓ ਮੁਕਤੀ
ਵਲ, ਅੱਲਾ ਸਭ ਤੋ` ਵੱਡ ਹੈ, ਅੱਲਾ ਤੋ' ਬਗ਼ੈਰ
ਹੋਰ ਕੋਈ ਪੂਜਯ ਨਹੀ' ।

ਅਜ਼ਾਨ ਨਾਪਾਕ, ਨਸ਼ਈ ਤੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ
ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿ੩'ਰ ਨਹੀ" ।

ਮਾਦਾ ਤਦ ਦਲ ਲਾ ਮੀ

_ਰੱਖਿਆ

ਮਰਨ ਵੇਲੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਨਾਂ

ਪੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਮੁਸਲਮ'ਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਜਦੋ ਬੱਚਾ
ਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਕੇ
ਚੇ ਦੇ ਕੈਨ ਵਿਚ ਬਾਂਗ ਦਿਤ ਜਾਂਦੀ) ਹੈ।
ਲਾਂ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਬਜ਼ੁਰਗ
ਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਅਜ਼ਾਨ ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਅਜ਼ਾਨ ਬਗ਼ੈਰ ਬੱਚਾ ਪਵਿਤ੍ਰ ਨਹੀ" ਸਮਝਿਆ
ਜਾਂਦਾ । ਅਜ਼ਾਨ ਮਗਰੋ” ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ
`ਮਾਥਿਓ” ਚੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਥਾਈ" ਖ਼ਾਸ
ਤੌਰ ਤੇ ਅੰਬਾਲੇ ਵਿਚ ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਕਬਰ ਵਿਚ
ਲਿਟਾਣ ਮਗਰੋ ਅਜ਼ਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥ ਹੈ ।
ਗਲਾਸਰੀ. (1,764) ਅਨੁਸਾਰ ਦੱਖਣ
ਪੂਰਥੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਜ਼ਨ ਮੱਧਮ ਸੁਰ ਵਿਚ,
ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਵਿਚ ਉੱਚੀ ਸੂਰ ਵਿਚ ਅਤੇ
ਕਈ ਥਾਈ" ਸਾਧਰਨ ਸੁਰ ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ।

2 24 00; ਸਤ

ਮੱ
“ਚ

(%-214) ਅਜਾਮਲ :

ਕਨੌਜ ਦਾ ਇਕ ਵਿਲਾਸੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਿਸ ਨੇ
ਇਕ ਸ਼ੂਦਰ ਵੇਸਵਾ ਨੂੰ ਰਖੋਲੀ ਬਣਾ ਕੇ ਘਰ
ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵੇਸਵਾ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ
ਲਈ ਅਜਾਮਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬ੍ਰਢੇ ਮਾਂ ਪਿਉ ਅਤੇ
ਸੁਸ਼ੀਲ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਘਰੋ ਕੱਢ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਵੇਸਵਾ
ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ" ਅਜ'ਮਲ ਦੇ ਸਤ ਪੁੱਤਰ ਜੈਮੇ'।
ਇਕ ਮਹ'ਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰੈਰਣਾ ਉਤੇ ਅਜਾਮਲ ਨੇ
ਸਭ ਤੋ” ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਂ -ਨਾਰਾਇਣ ਰਖਿਆ ।
ਨਾਰਾਇਣ ਨਾਲ ਅਜਾਮਲ ਦਾ ਬੜਾ ਸਨੋਹ ਸੀ ।
ਅੰਤ ਕਾਲ ਵੇਲੇ ਜਦੋ ਜਮਦੂਤ ਅਜਾਮਲ ਦੇ
ਪ੍ਰਾਣ ਲੈਣ ਆਏ ਤਾਂ ਅਜਾਮਲ ਨੇ ਘਬਰਾ ਕੇ
ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਰਾਇਣ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼
ਦਿਤੀ । ਨਾਰਇਣ ਸ਼ਬਦ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਵੀ
ਵਾਚਕ ਹੈ. ਸੋ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਗਤ _ਦ)
ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੂਤ ਭੇਜੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਜਮਦੂਤ ਅਜਾਮਲ ਨੂੰ ਸੈਗਲਾਂ ਨਾਲ
ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਪੁੱਛਣ ਉੜੇ ਜਮਦੂਤਾਂ
ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਅਜਾਮਲ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਘੋਰ
ਪਾਪ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਲਾਸੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ
ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਜਾਮਲ ਨੂੰ ਨਰਕਾਂ 'ਚ
ਲਿਜ।ਇਆ ਜਾਂ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਦੂਤਾਂ
ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਜਾਮਲ ਨੇ ਅੰਤ ਵੇਲੋ ਨਾਰਾਇਣ
ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਨਰ ਕੋ ਸਭ ੫੫ ਧੋ ਲਏ ਹਨ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਬ'ਹਸ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ।
ਅਖ਼ੀਰ ਜਮਦੂਤ ਜਮ ਦ ਆਦੇਸ਼ ਲੈਣ ਵਾਪਸ
ਜਮਪੁਰੀ ਗਏ । ਜਮ ਨੇ ਕਿਰਾ ਕਿ ਅਜਾਮਲ ਨੇ
ਜਪਿਆ ਹੈ, ਇਸ
ਲਈ ਉਸ ਉਤੇ ਜਮ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀ"
ਰਿਹਾ ।

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

77

ਅਜਾਮਲ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਸੁਣ
ਲਈ ਸੀ । ਜਮਦੂਤਾਂ ਦੇ ਵਾਪਸ ਚਲੋ ਜਣ
ਮਗਰੋ ਉਹ ਅਰੋਗ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਤੋ
ਉਸ ਨੇ ਪਸਚ'ਤਾਪ ਵਜੋ' ਸੈਨਿਆਸ ਲੈ ਲਿਆ
ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਉਮਰ ਜਪ ਤਪ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ।

ਅਜਾਮਲ ਦੀ ਕਥਾ ਭਾਗਵਤ ਦੇ ਛੇਵੇ
ਸਕੈਧ ਵਿਚ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਗੁਰਮਤਿ
ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਅਜਾਮਲ ਦੀ ਕਥਾ ਵਲ ਕਈ
ਥਾਈ ਸੈਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ
ਦਸਵੀ” ਵਾਰ (੨੦ਵੀ' ਪਉੜੀ) ਵਿਚ ਅਜ'ਮਲ
ਦੀ ਕਥਾ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ -- “ਅੰਤਕਾਲ
ਜਮਦੂਤ ਵੇਖ ਪੁਤ ਨਾਰਇਣ ਬੋਲੋ ਛਹਿ, ਜਮ
ਗਣ ਮਾਰੇ ਹਰਿ ਜਨਾ ਗਇਆ ਸੁਰਗ ਜਮ ਡੇਡ

` ਨਸਕਿਆ।'”

(ਅ-215) ਅਜੀਗਰੱਤ :

ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੋ ਸੁਨਹਸ਼ੋਫ ਦਾ ਪਿੜ ਸੀ ।
'ਅਜੀਗਰੱਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਸੁਨਹਸ਼ੇਫ ਨੂੰ ਯੱਗ
ਦੀ ਬਲੀ ਲਈ ਵੇਚ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਕਥਾਂ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ ਵਿਚੇ ਵੇਰਵੇ
ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸੁਨਹਸ਼ੇਫ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤ੍ਰ
ਵਲੋ” ਦਸੇ ਕੁਝ ਮੰਤ੍ਰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਯੱਗ ਵਿਚ
ਉਪਸਥਿਤ ਇੰਦਰ ਅਤੇ ਵਰੁਣ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ
ਕਰ ਲਿਆ, ਫਲਸਰੂਪ ਉਸ ਦਾ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ
ਬਲੀ ਬਗ਼ੈਰ ਹੀ ਕਬੂਲ ਹੋ ਗਿਆ । (ਵੇਖੋਂ ?
ਸੁਨੋਹਸ਼ੋਫ)

(ਅ-216) ਅਜ਼ੀਜ਼ :

ਮਿਸਰ ਦ' ਬ'ਦਸ਼ਾਹ ਜੋ ਜ਼ੁਲੇਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪਤੀ
ਸੀ । ਜ਼ੁਲੋਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਯੂਸਫ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ
ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਚੱਬਤ ਕਰਨ ਲੱਗੀ । ਸੁਫ਼ਨੇ
ਵਿਚ ਹੀ ਜ਼ੁਲੋਖ਼ਾਂ ਨੇ ਜਦੋ" ਯੂਸਫ਼ ਤੋ ਉਸ ਦਾ
ਪਤਾ ਠਕਾਣਾ ਪ੍ਰਛਿਆ ਤਾਂ ਯੂਸਫ਼ ਨੇ ਝੂਠ
ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਿਸਰ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ
ਅਜ਼ੀਜ਼ ਹੈ । ਜੁਲੇਖ਼ਾਂ ਨੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਨਾਂਲ ਵਿਆਹ ,
ਕਰਵਾ ਲਿਆ । ਪਰ ਵਿਆਹ ਮਗਰੋ ਉਸ ਨੂੰ
ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ
ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ, ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਅਜ਼ੀਜ਼ ਨਹੀ' । ਜ਼ੂਲੋਖ਼ਾਂ ਦੇ ਸੁਫਨੇ ਵਿਚ ਯੂਸਫ਼
ਫਿਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ
ਅਜ਼ੀਜ਼ ਦੇ ਘਰ ਹੀ ਮਿਲੋਗ'। ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ

ਅਜ਼ੀਜ਼ ਜਦੋਂ" ਜ਼ੁਲੇਖ਼ਾਂ ਦੀ ਸੇਜੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ

- ਉਹ ਖੁਸਰਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਕ ਹੋਰ ਰਵਾਇਤ
ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਜ਼ੁਲੇਖ਼ਾਂ ਦੀ ਸੇਜ ਉਤੇ
ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ।
(ਵੇਖੋਂ : ਜ਼ੁਲੇਖ਼ਾਂ)

ਸਰਜਨ

(ਅ-217) ਅੱਜ :

ਹੀਰ ਦਾ ਸਹੂਰਾ ਤੇ ਸਦੇ ਦਾ ਪਿਉ ਜੋ
ਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਰੈਗਪੁਰ ਵਿਚ _
ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਇਕ ਵੱਡਾ ਜ਼ਿਮੀ'ਦਾਰ ਅਤੇ
'ਭੋਇੰ ਨਈ" ਦਾ ਸਾਈ ਸੀ । ““ਅੱਜੂ ਨਾਉ”
ਸਰਦਾਰ ਤੋ" ਪੁਤ ਸੈਦਾ ਜਿਸ ਨੇ ਹੱਕ ਰੈਝੇਟੇ ਦਾ
ਖਸਿਆ ਈ । -- ਵਾਰਿਸ

(ਅ-218) ਅਜੋਧਨ :

ਜ਼ਿਲਾ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਦਾ ਇਕ _ਨਗਰ,
ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ 'ਪਾਕ ਪਟਨ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਨਗਰ ਦੀ ਨੀ'ਹ ਅਜੋਧਨ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ
ਹਿੰਦੂ ਸੈਤ/ਰਾਜੇ ਨੇ ਰਖੀ । ਪਰ ਸੋਤ[ਰਾਜੇ ਦੀ
ਜਨਮ-ਤਿੱਥ ਤੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ
ਵੇਰਵਾ ਨਹੀ' ਮਿਲਦਾ ।

ਅਜੋਧਨ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰ ਪੁਰਾਣੇ
ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਦਿਪਾਲਪੁਰ ਤੋ' ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ
ਵਲ 28 ਮੀਲ ਦੂਰ ਹੈ। ਸਿਕੌਦਰ ਦੇ ਸਮੇ'
ਇਹ ਸ'ਰਾ ਖੋਤਰ ਸੁਦਰਾਕਸ ਜਾਂ ਸੁਰਾਕਸ ਦੇ
ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਅਜੋਧਨ ਤੇ
ਦਿਪ'ਲਪੁਰ ਦੋ ਮੁਖੀ ਨਗਰ ਸਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਇਥੇ ਕਦੇ ਸੁਰਾ (ਸ਼ਰਾਬ) ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ
ਬਣਦੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰਦਾਨਾਂਹੀ
ਸੁਰਾ-ਦੇਸ ਰਖ ਦਿਤਾ ਹੋਵੇ ।

_ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਅਜੋਧਨ ਸਤਲੁਜ
ਦਰਿਆ ਦਾ ਮੁਖੀ ਪੱਤਣ ਰਿਹ । ਵਪਾਰਕ
ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਅਜੋਧਨ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸੀ ।
ਇਥੇ ਪੱਛਮ ਤੋ ਦੋ ਸ਼ਾਹ ਰਾਹ -- ਇਕ
ਡੇਹਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਡੇਹਰਾ
ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਂ ਤੋ ਆ ਕੇ ਰਲਦੇ ਸਨ ।
ਪਹਿਲਾ ਮਾਰਗ ਸ਼ੋਰਕੋਟ ਤੇ ਹੜਪਾ ਤੋਂ” ਹੁੰਦਾ
ਹੋਇਆ ਇਥੇ ਆ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ
ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ” ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ । ਅਜੋਧਨ ਦੇ ਪੱਤਣ
ਤੋਂ ਹੀ ਮਹਿਮੂਦ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ, _ਤਿਮੂਰ ਆਦਿ

ਦੇਸ਼ੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਬਨ
ਬਤੋਤਾ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਅਜੋਧਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਿਲ੍ਹਾ 977-78 ਈ:
ਵਿਚ ਸੁਬਕਤਗੀਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਸੀ ।
1079-80 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ
ਇਬਰਾਹੀਮ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ.
ਜਦੋ" ਤਿਮੂਰ ਨੇ ਇਸ ਨਗਰ ਉਤੇ ਹੱਲਾ
ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਵਸੋਂ ਭਟਨੇਰ
ਨਸ ਗਈ, ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਪਿਛੇ ਰਹਿ ਗਏ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ, _ਤਿਮੂਰ ਨੇ, _ਫ਼ਰੀਦ-ਉਦ=-ਦੀਨ
ਸ਼ਕਰਗੈਜ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ,

੧ 31101510੧0੧3੮0।।

ਅਜੋਧਨ

ਕੁਝ ਨਾ ਕਿਹਾ।

ਅਜੋਧਨ ਤੋ" ਇਹ ਨਗਰ ਪਾਕ ਪਟਨ ਕਦੋ'
ਬਣਿਆ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਿਸਚੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀ"
ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ਕਰਗੈਜ ਦੇ
ਮੁਰੀਦ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋ” ਇਸ
ਨਗਰ ਦੇ ਪੱਤਣ ਨੂੰ “ਪਾਕ ਪਤਨ” ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ
ਸਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਨਾਂ ਉਸ ਪੱਤਣ ਲਈ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਇਆ ਜੋ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੇਢੇ ਅਜੋਧਨ ਦੇ
ਲਾਗੇ ਸੀ । ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਇਹ ਨਾਂ ਇਤਨਾ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਅਜੋਧਨ ਦੇ ਨਗਰ ਨੂੰ ਹੀ “ਪਾਕ
ਪਤਨ' ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗ' । ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ਕਰਗੈਜ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਿਨ ਇਥੇ ਹੀ
ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਸਨ। ਇਕ ਹੋਰ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਰ
ਲਗਾਤਾਰ ਰੋਜ਼ੇ ਰਖਣ ਨਾਲ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ
ਸਰੀਰ ਭਾਵੇ'- ਬੜਾ ਦੁਬਲਾ ਪਤਲਾ ਹੋ ਗਿਆ,
ਪਰ ਆਤਮਾ ਬੜੀ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਚੁਕੀ ਸੀ।
ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਭੁਖ ਮਿਟਾਣ ਲਈ ਜਿਸ ਮਿੱਟੀ ਦੇ
ਡਲੇ ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਰੋੜੇ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾਊ'ਦੇ,
ਉਹੀ ਸ਼ਕਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਜਿਥੇ

ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਅਲ ਸ਼ਕਰਗੇਜ ਪੈ ਗਈ, ਉਥੇ,

ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਾਕ ਪਤਨ ਜਾਂ ਪਾਕ ਪਟਨ
ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ
ਕਿ ਇਬਨ ਬਤੋਤਾ ਨੇ 1334 ਈ: ਵਿਚ ਆਪਣੇ
ਸਫ਼ਤਨਾਮੇ ਵਿਚ ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਉ” ਅਜੋਧਨ
ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਖ਼ਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਪਾਕ ਪਟਨ ਨਾਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇ ਪਿਆ,
ਜਦੋ” ਕਿ ਇਸ ਨਗਰ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਜ਼ਿਆਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ
` ਇਥੇ ਪਧਾਰੇ ਅਤੇ ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ਕਰਗੌਜ ਦੀ ਗੱਦੀ
ਉਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਬਾਹਰਵੇ' ਫ਼ਰੀਦ, ਜੰ` ਫ਼ਰੀਦ
ਸਾਨੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਨ, ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟ
ਕੀਤੀ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇਥੇ
ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਸਰ ਹੈ ਜੋ-ਨੰਗਰ ਤੋ'
ਪੱਛਮ ਵਲ ਚ'ਰ ਮੀਲਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉਤੋ ਹੈ।
(ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋ” ਪਹਿਲਾਂ ਇਥੇ ਕੱਤਕ ਸੁਦੀ
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਮੋਲਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਮਹਾਨ
ਕੋਸ਼ (ਪੰਨਾ, 569) ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋ”
ਉੱਤਰ ਵਲ ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂਅਆੰ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ
ਡੇਰਾ ਹੈ । ਰ੍

(%-219) ਅਟਕ :

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਕ ਦਰਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੰਧ
ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਟਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਰਹੱਦੀ
ਸੂਬੇ ਤੋ" ਨਿਖੇੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੌਢੇ
ਵਸਦੇ.ਇਕ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਉ” ਵੀ ਅਟਕ ਹੈ ।

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬01੧੪

78

ਅਟਕ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜਾ ਦਰਿਆਵਾਂ
ਦਾ ਪਾਣੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆ ਸਮਾਂਦਾ
ਹੈ ।

ਇਸ ਦਰਿਆ ਦਾ ਨਾਂ ਅਟਕ ਕਦੇ ਪਿਆ,
ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਨਹ)” ਮਿਲਦੇ ।
ਅਟਕ ਨਾਂ ਤੋ ਇਸ ਦਾ ਸਬੋਧ ਟਕਾ ਜ'ਤੀ ਨਾਲ
ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਸਮੋ 'ਟਕ'' ਨਾਂ ਦ'
ਕਬੀਲਾ ਅਟਕ ਦਰਿਆ ਦੇ ਅਲ ਦੁਆਲੇ ਦੋ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਸੈਖਿਆ ਵਿਚ ਵਸਦਾ ਮੀ

- ਜਿਸ ਤੋ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ 'ਟਕ' ਦੇਸ਼ ਕਿਹ' ਜਾਣ

ਲੱਗਾ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਟਕ' ਸ਼ਬਦ ਤੋ” ਹੀ
ਇਸ ਖੇਤਰ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਨਾਂ ਅਟਕ ਪੈ
ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਐਚ. ਐਮ. ਈਲ)ਅਟ ਦਾ ਵਿਚਾਰ
ਹੈ ਕਿ ਅਟਕ ਨਾਂ ਅਕਬਰ ਦੇ ਵੇਲੇ ਪਿਆ।
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਟਕ' ਤੋ ਹੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ
'ਅਟਕ' ਨਾਉ” ਸੁਝਿਆ ਸੀ ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਜਰਾਤ ਜ਼ਿਲੇ (ਪ ਕਿਸਤਾਨ)
ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਇਟ ਦੈਦ-ਕਥਾ ਅਨਸਰ
ਉਹੋ ਮੁੱਢ ਦੇ ਰਾਜਪੂਤ ਸਨ, ਪਰ ਅਟਕ ਦਰਿਆ
ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜਾਤੀ-ਅਧਿਕਾਰ
ਗੇਵਾ ਬੈਠੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਾਜਪੂਤਾਂ

ਨੇ ਡਰਦਿਆਂ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ । ਅਕਬਰ _

ਨੂੰ ਜਦੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦ। ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡ'ਇ%'। ਇਸੇ ਘਟਨਾ
ਬ'ਰੇ ਹੇਠਲੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ :--

ਸਾਰੀ ਭੂਮ ਗੋਪਾਲ ਕ

ਉਸ ਮੈ` ਅਟਕ ਕਹਾਂ

ਜਾ ਕੇ ਮਨ ਸ' ਅਟਕ ਹੈ

ਤਾਂ ਮ' ਅਟਕ ਰਹਾਂ ।

ਕਹਿਦੇ ਹਨ ਉਦੋ' ਤੋਂ ਇਸ ਦਰਿਆ ਦਾ
ਨਾਉ” 'ਅਟਕ' ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਅਟਕ ਦਰਿਆ ਦੇ ਨਾਉ” ਬਾਰੇ ਇਕ
ਦੇਦ-ਕਥਾ 'ਪੰਜ'ਬ ਦੀ ਸੈਰ' (ਪੰਨਾ, 177) ਵਿਚ
ਇਉ” ਦਿਤੀ ਹੈ :-- ਕਿਸੇ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਅਸੀਸ
ਨਾਲ ਲੂੰਡਾ ਦਰਿਅ' ਗੌਗ ਨਦੀ_ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ
ਹੋਣ ਲਈ ਪੱਛਮ ਤ ਪੂਹਥ ਵਲ ਪੁੱਠਾ ਵਗ
ਤੁਰਿਆ । ਜਿਸ ਵਲੋ ਉਹ ਸਿੰਧ ਦ(ਰਆ ਦੇ ਨੋੜ
ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਥੇ ਇਕ ਹੋਰ ਕਰਣ ਵਾਲਾ
ਫ਼ਕੀਰ ਗੁਸਾਟੀ' ਬਠ' ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਖਿਆ,
“ਅਟਕ” ਅਟਥ'ਤ ਠਹਿਰ ਜ!' । ਸੋ ਲੁੰਡ'
ਦਰਿਆ ਉਥ ਹੀ ਦੂਜ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ
ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦ' ਨਾਂ ਅਟਕ ਖੈ ਗਿਆ ।

(%-220) ਅਟਲ ਰਾਇ :
`ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਦੇ' ਚਥੇ ਸਪੁਤ੍ਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਦਾ ਜਨਮ ਅੰਮਤਸਰ |ਵਚ ਮੋਮਤ 1676 (ਵਿਚ

ਮੋਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਜ਼ੰਵ ਕੋਸ਼

ਹੋਇਆ । ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹੀ ਅਟਲ ਰਾਇ
ਵਿਚ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਕ ਬਾਲ .
ਮਿਤ੍ਰ ਨੂੰ, ਜੋ ਸੱਪ ਦੇ ਡੋਗਣ ਨਾਲ ਮਹ ਗਿਆ
ਸੀ, ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਗੁਰੂ ਹਹਿਗ/ਕੰਦ
ਵਲੋ” ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਉਤ ਅਟਲ ਜ
ਚਾਂਦਰ ਤਾਣ ਕੇ ਲੰਮ ਪੈ ਗਏ ਤੇ ਪ੍ਰਣ ਤਿਆਗ
ਦਿਤੇ । ਮਹ'ਨ ਕੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਅਟਲ ਜੀ
ਸਾਵਣ ਵਦੀ 10 ਸੈਮਤ 1685 ਨੂੰ ਪਰਲੋਕ
ਸਿਧ/ਰੇ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਅਟਲ ਰਾਇ ਦੀ
ਸਮਾਧੀ ਕਲਸਰ -ਦੋ ਨੋੜ ਹੈ, ਜਿਸ ਉਤੇ
ਨੌ ਛੱਤਾਂ ਅਸਥਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਇਥੇ ਦਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋ“ ਅਭਿਆਗਤਾਂ ਵਿਚ
ਸਦਾ ਹੀ ਅੰਨ ਵਹੁਤੀ'ਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ
ਅਖਾਣ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ -- “ਬ'ਬਾ ਅਟਲ, ਪੱਕੀ
ਪਕਾਈ ਘੱਲ ।

(ਅ-221) ਅਟਵੀ ਦੇਵੀ :

ਪਾਰਬਤੀ ਜਾਂ ਭਵਾਨ ਦੇਵੀ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ;
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਵਾਰ ਭਵ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤ
ਨੂੰ ਬ੍ਹਮਚਰੀਆ ਦੀ ਸਿਖਸ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਬਨ
ਵਿਚ ਗਏ । ਭਵਨ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ
ਉਹ ਅਟਵੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਰੂਪ -ਧਾਰ ਕੇ ਬ੍ਛਾਂ
ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀ । ਅਟਵੀ ਦਾ ਰੂਪ ਤੇ ਜੋਬਨ
ਵੇਖ ਕੇ ਭਵ ਦੇ ਅੰਦਰ” ਉਸ ਨੂੰ ਮਣਨ ਦੀ
ਲੋਚਾ ਪੈਦ' ਹੋਈ । ਸੋ ਭਵ ਟਿਕ ਸੁੰਦਰ ਦੇਵਤੇ
ਦੇ ਜੂਪ ਵਵਚ ਪਰਗਟ ਹੋਇਆ । #ਟਵੀ ਦੇਵੀ ਤੇ
ਭਵ ਦੋਵੇ' ਪ੍ਰੇਮ ਕ੍ਰੀੜਾ ਵਿਚ ਰੁਝ ਗਏ ਤੇ ਭਢ ਨੂੰ
ਇਹ ਭੁਲ ਹੀ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਮਨੋਰਥ
ਨਾਲ ਬਨ ਵਿਚ ਜ' ਰਹੇ ਸਨ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਰ
ਇਹ ਬਨੌ ਭਵ-ਅਟਵੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੱਸਧ
ਹੈ । ਰ੍

(ਅ-222) ਅਟਾ :
(ਵੇਖੋ : ਅਟੀ) ।

(ਅ-223) ਅਟਾ-ਘਣਾਂ :

ਲਹਿਦ ਦ ਇਲਾਕੇ, ਖ਼ਾਸ ਤੋਰ ਉਤ
ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਟਿਕ ਵਿਸ਼ਸ਼ ਸੁੱਖਣਾ । ਲਹਿੰਦੇ
'ਵਚ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਤਾਂ ਤੇ ਖ਼ਨਗ`
ਫੋਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੁੱਖਣਾ ਸੁਖਦੇ ਹਨ । ਜਦੋ
ਮੁਰਾਦ ਪੂਰੀ ਹ ਜ'ਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸੈਬੈਧਿਤ ਪੀਰ
ਦ ਖ਼'ਨਗਾਹ ਉਤੇ ਕੁਝ ਰੋਟੀਆਂ ਤੇ ਇਕ ਦੌਬਾ
ਭੇਟ ਚੜ੍ਹਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੁੰਝੇ ਨੂੰ ਹਲ'ਲ ਕਰਕੇ
ਉਸ ਦਾ ਜਿਰ ਤ ਲੱਤਾਂ ਫੌਟ-/ ਸਮਤ ਖ਼ਾਨਗਹ
ਦੇ ਮੁਜ਼ਵਰ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ

੧ 311011510%੧03੮0।।

ਪੌਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਹਨ ਅਤੇ ਦੰਬੇ ਦਾ ਬਾਕੀ _ਬਚਿਆ ਮਾਸ

ਭੇਟਾ ਨੂੰ 'ਅਟਾ-ਘਟਾ' ਕਿਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-224) ਐੱਟੀ :

ਮੌਲੀ ਦੀ ਅੱਟੀ ਕਈ ਰਸਮਾਂ-ਰੀਤਾਂ ਵੇਲੇ
ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮੌਲੀ ਦੀ
ਅੱਟੀ ਦੀ ਹੀ ਰਾਖੀ ਬੈਨ੍ਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਸਮੇ' ਗਰਭਵਤੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ
ਅੱਟੀ ਪੁਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਜੇ ਉਤੇ ਲਿਟਾ ਦੇ'ਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਾ ਮੰਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਗਤਭ ਉਤੇ ਨਹੀ' ਪੈਦਾ । (ਵੇਖੋ : ਮੌਲੀ)
ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀਣੀ ਵਿਚ ਮਚਕੋੜ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਕੋਲੋਂ ਅੱਟੀ ਬੈਨ੍ਹਵਾਣ ਨਾਲ ਦਰਦ
ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਯੂਸਫ਼, ਜੋ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋ ਹੁਸੀਨ
ਗਭਰੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਦਾ ਮਿਸਰ ਦੀ ਮੰਡੀ
ਵਿਚ ਇਕ ਅੱਟੀ ਮੁੱਲ ਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ਼ ਤੋ”
'ਅੱਟੀ ਮੁੱਲ ਪੈਣਾ' ਮੁਹਾਵਰਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਿਆ
ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਯੂਸਫ਼)

(%-225) ਅੱਠ :
ਅੱਠ ਦਾ ਅੰਕ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦ/ ਹੈ
ਕਿਉ” ਜੋ ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਦਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਮ-
ਕੁੰਡਲੀ ਦਾ ਅੱਠਵਾਂ ਘਰ ਮੌਤ ਦਾ ਘੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਅੱਠਵਾਂ ਬੱਚਾ ਮਾਂ ਪਿਉ ਵਿਚੋ" ਕਿਸੇ ਇਕ ਉਤੇ
ਭਾਰਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਗਰਭ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੇ
ਸਬੈਧ ਵਿਚ ਅੱਠ ਦਾ ਅੰਕ ਬਹੁਤ ਮਨਹੂਸ ਹੈ ।
ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਗਰਭਵਤੀ ਕਦੇ ਅੱਠ ਦੀ
ਗਿਣਤੀ ਨਹੀ” ਕਰਦੀ, ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ
'ਅਣਗਿਣਤ' ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਾਂਵਾਂ
ਦੇ ਬੱਚੇ ਅਠਵੇ' ਵਰ੍ਹੇ ਵਿਚੋ" ਲੰਘ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ,
ਇੱ ਸਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 'ਅਣਗਿਣਤ' ਦਸਦੀਆਂ
। (ਵੇਖੋ : ਅਣਗਿਣਤ ਵਰ੍ਹਾ) ਗਰਭ ਦੇ
ਇਆ ਮਹੀਨੇ ਗਰਭ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਖ਼ਾਤਰ ਕਈ)
ਗੋਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
'ਅਠਵਾ', 'ਅਠਵਾਣ' ਤੇ 'ਅਠਵਾਸਾ' ` ਆਦਿ
ਕਈ ਨਾਂ ਦਿਤ ਗਏ ਹਨ ! ਕੁੱਲ ਵਿਚ ਜਦੋ ਕੋਈ
ਮੁੰਡਾ ਕੁੜੀ ਘਰੋ ਨਸ ਕੇ ਚੋਰੀ ਵਿਆਹ ਰਚਾਂਦੇ
ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਝੀ'ਡ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ
ਦੁਆਲੇ ਅੱਠ ਫੇਰੇ ਲੈਦੇ ਦੇ ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਝੀ'ਡ ਫੂਕ)
ਅੱਠ ਯੋਗਣ)ਆਂ ਜੋ ਕਾਲੀ ਮਾਈ ਦੀਆਂ ਦਾਸੀਆਂ
ਹਨ, ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਗ- ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀਆਂ
ਹਨ । ਅਠਰਾਹੇ ਦਾ ਰੋਗ ਬੜਾ ਭਿਆਨਕ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਠਵੇ' ਮਹੀਨੇ
ਜਾਂ ਤਾਂ ਗਰਭ ਡਿਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ

$।। 5300੫ 130 5101 ]। ੬10੧੪

-79

ਬੱਚਾ ਅਠਵੇ' ਦਿਨ/ਮਹੀਨੇ/ਸਾਲ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ
ਦਾਦਾ ਹੈ ।

(%-226) ਅਠਸਠ (ਅਠਾਹਠ) ਤੀਰਥ :

(1) ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਅਠ'ਹਠ ਤੀਰਥ ਪ੍ਰਧਾਨ
ਮੰਨ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯ'ਤ੍ਰਾ ਕਰਨ ਨਾਲ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਜਨਮ-ਜਨਮਾਂਤਰਾਂ ਦੇ ਪਾਪ ਧੁਲ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ
ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਬੋਧ ਕਰਵ'ਉਣ
ਲਈ “ਅਠਸਠ' ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਠਾਹਠ ਤੀਰਥਾਂ
ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਸਾਰ ਨਹੀ" ਮਿਲਦੇ, ਕਪਿਲ ਤੌਤ੍ਰ
ਵਿਚ ਅਠ'ਹਠ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਹ
ਲਿਖੇ ਹਨ, (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਪੰਨਾ 37) --

ਓਅੰਕਾਰ, ਅਯੋਧਯਾ, ਅਵੈਤਿਕਾ, ਏਰਾਵਤੀ,
ਸੁਤਦ , ਸਰਸ੍ਤੀ, ਸਰਯੂ, ਸਿੰਧੂ, ਸ਼ਿਪ੍ਰਾ, ਸ਼ੋਣ,

ਸ਼ਰੀਸ਼ੈਲ, ਸ਼੍ਰੀਰੈਗ, ਹਰਿਦ੍ਾਰ, _ਕਪ'ਲ ਮੋਚਨ,
ਕਪਿਲੋਦਕ, ਕਾਂਸ਼ੀ, ਕਾਂਚੀ, ਕਾਲੰਜਰ, ਕਾਵੇਰੀ,
ਕੁਰਛੇਤ੍ਰ , ਕੇਦਾਰਨਾਬ, ਕੋ ਸ਼ਿਕੀ, ਗਯ।, ਗੋਕਰਣ,
ਗਦਾਵਰੀ, ਗੋਮਤੀ, ਗੋਵਰਧਨ, ਗੈਗਾ ਸਾਗਰ,
ਗੈਡਕਾ, _ਘਰਘਰਾ, _ਚਰਮਨ੍ਹਤੀ, _ਚਿਤ੍ਰਕੂਟ,
ਚੋਦਭਾਗਾ, _ਜਗੈਨਾਥ, ਜ੍ਰਾਲਮੁਖੀ, _ਤਪਤ,
ਤਾਮ੍ਪਰਣੀ, ਤੁੰਗਭਦ੍ਰਾ, ਦਸ਼ਾਸ੍ਰਮੇਧ, ਦਿਸ਼ਦਵਤੀ,
ਦ੍ਰਾਰਿਕਾ, ਧਾਰਾ, ਨਟਮਦਾ, ਨਾਗ ਤੀਰਥ, ਨੇਮਿਸ਼,
ਪੁਸ਼ਕਰ, ਪ੍ਰਯਾਗ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਸੈਗਮ, ਪ੍ਰਿਬੂਦਨ,
ਬਦਰੀ ਨਾਰਾਇਣ, ਭਦੇਸ਼੍ਰ, ਭੀਮੇਸ਼੍ਹਰ, ਭ੍ਰਗਤੁੰਗ,
ਮਹਾਕਾਲ, _ਮਹਾਬੋਧਿ, ਮਥੁਰਾ, ਮਾਨਸਰੋਵਰ,
ਮਾਯਾਪੁਰੀ, _ਮੰਦਮੰਕਨੀ, ਯਮੁਨਾ, ਰਾਮੇਸ਼੍ਰ,
ਵਿਤਸਤਾ, ਵਿੰਧਯ, ਵਿਪਾਸ਼, ਵਿਮਲੇਸ਼੍ਰ, ਵੇਣਾ,
ਵੇਤ੍ਵਤੀ, ਵੈਸ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਵੈਦਯਨਾਥ । ਕੁਝ
ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਅਠਾਹਠ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਇਸ
ਸੂਚੀ ਨਾਲੋ" ਵੱਖਰੇ ਨਾਂਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ
ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਇਕ ਸਾਰ ਨਹੀ' ਮਿਲਦੀ । ਕਈ
ਗੌਥਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਸੀ
ਹੋਈ ਹੈ; ਮਤਸਯ ਪੁਰਾਣ ਅਨ੍ਸਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਤੀਰਥ
222 ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਤੀਰਥ)

(2) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ
ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕੌਢੇ 'ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ' ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਕ
ਅਸਥਾਨ; ਇਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਗੁਰ-
ਵਿਅੱਕਤੀਆਂ ਨੇ ਚਰਨ ਪਾਏ ਸਨ ਤੋਂ ਪੰਜਵੇ' ਗੁਰ
ਸ੍ਰੀ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਨੇ ਇਥੇ ਹੀ ਬੈਠ ਕੇ “ਅਠਸਠਿ
ਤੀਰਥ ਜਹ ਸਾਧੂ ਪਗ ਧਰਹਿ' ਸ਼ਬਦ ਉਚਾਰਿਆ

ਸੀ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ

ਅਠਸਠ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਮਹਾਤਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

(ਅ-227) ਅੱਠਭੂਜੀ :
ਅੱਠਾਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਾਲੀ ਦੇਵੀ; _ਦੂਰਗਾ ।
(ਵੇਖੋ : ਦੁਰਗਾ)

(%-228) ਅਠਮਾਹਾ ;
(ਵੇਖੋ : ਅਠਵਾਹਾ) ।

(ਅ-229) ਅਠਰਾਹ :

`_ ਇਕ ਰੋਗ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਅਠਵੇ” ਮਹੀਨੇ
ਗਰਭ ਡਿਗ ਪੈਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਠਮਾਹਾ ਬੱਚਾ
ਜੋਮਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜੈਮਣ ਮਗਰੋਂ“ ਅਨਵੇ ਦਿਨ,
ਅਠਵੇ' ਮਹੀਨੇ ਜਾਂ ਅਠਵੇ' ਸਾਲ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਤੀਵੀ” ਦੀ ਔਲਾਦ ਥੋੜੀ ਮੁੱਦਤ ਜੀ ਕੇ
ਮੇਰ ਜਾਵੇ, ਉਹ “ਅਠਰਹੀ' ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਰੋਗ ਬਦ-ਰੂਹਾਂ ਦੇ
ਅਸਰ ਹੇਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੇੜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ
ਇਹ ਰੋਗ ਅਠਾਂ ਯੋਗਣੀਆੰ, ਜੋ ਜੋ ਕਾਲੀ ਮਾਈ
ਦੀਆਂ ਦਾਸੀਆਂ ਹਨ, ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਤੋ ਉਤਪੰਨ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਜੋਗਣੀਆਂ)

ਜੇ ਕਿਲੇ ਤੀਵੀ' ਦਾ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਦਾ ਬੱਚਾ
ਮੇਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਤੀਵੀ' ਦਾ ਦੁੱਧ ਸੁਕਣ ਤਕ,
ਜਿਸ ਗਰਭਵਤੀ ਉਤੇ ਉਸ ਤੀਵੀ' ਦਾ ਸਾਇਆ
(ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ) ਪਏਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਭਾਵ ਵਿਚ
'ਅਠਰਾਹਾ” ਦਾ ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

'ਅਠਰਾਹਾ` ਦੇ ਉਪਾ ਲਈ ਤੀਵੀਆਂ ਧਾਗੇ

ਤੇ ਤਵੀਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ" ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਜਬ

ਵਿਚ ਕਈ ਖੂਹ ਤੇ ਸਰੋਵਰ ਅਜਿਹੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ _ਉਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ
ਅਠਰਾਂਹ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਡੇਹਰਾ ਬਾਬਾ
ਨਾਨਕ ਵਿਖੋ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਲੰਗਰ ਮੰਦਰ ਚੋਲਾ
ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਜੋ ਇਸੜ੍ਹੀ
ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਖੂਹ ਉਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ
ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰੇ, ਉਸਨੂੰ ਅਠਰਾਹ
ਨਹੀ' ਰਹਿੰਦਾ । ਇਥੋ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ `
ਟਾਹਲੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਵੀ ਅਠਰਾਹ
ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਰਕਤ ਮੰਨੀ _ਗਈ ਹੈ ।
ਦੂਰੋ” ਦੂਰੋ ਤੀਵੀਆਂ ਡੇਹਰਾ ਸਾਹਿਬ ਆਉ'ਦੀਆਂ
ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਮਗਰੋ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ
ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਭਰ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਗਲਾ ਸ'ਹਿਬ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਚੁਬੱਚੇ.
ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਇਸ਼ਨਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਠਰਾਹ
ਦਾ ਰੋਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਠਰਾਹ ਦੇ ਉਪਾਂ
ਲਈ ਕਈ ਤੀਵੀਆਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਜਾਂ
ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ 'ਅਠਰਾਹ ਦਾ ਮਣਕ' ਬੈਨ੍ਹ ਦੇ'ਦੀਆਂ
ਹਨ । ਇਹ ਮਣਕਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੀਜ ਨੂੰ ਧਾਗੇ

੧ 311011510੧013੮0।।

ਅਠਰਾਹ

ਵਿਚ ਪਰੋ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਣਕੇ

'ਦਾ ਰੰਗ ਇਕਸ'ਰ ਨਹੀ'- ਰਹਿੰਦਾ । ਲੋਕ-

ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਮਣਕੇ - ਨਾਲ ਅਠਰਾਹੇ
ਦਾ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਤਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਠਰਾਹੇ
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕਈ ਥਾਈ" 'ਅਠਵਾਹ'' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । (ਵੇਖੋ : ਅਠਵਾਹਾ)
ਜਿਸ ਤੀਵੀ' ਦੇ ਬੱਚੇ ਗਰਭ ਦੇ ਅਠਵੇ”
ਮਹੀਨੇ ਜੈਮਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਥੋੜੀ ਆਯੂ ਭੋਗ ਕੇ ਮਰ
ਜਾਂਦੇ ਹੋਣ ਉਸ ਨੂੰ ਅਠਰਾਹ ਵਾਲੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਅਠਰਾਹ ਵਾਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਜਿਸ ਤੀਵੀ'
ਉਤੇ ਪੈ ਜਾਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅਠਰਾਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਉਦੋ“ ਜਦੋ“ ਅਠਰਾਹ ਵਾਲੀ
ਤੀਵੀ' ਦਾ ਬੱਚਾ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘਦਾ ਮਰਿਆ ਹੋਵੇ ।
_'ਜਦ ਤਕ ਉਸ ਮਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਸੁਕ ਨਹੀ' ਜਾਂਦਾ,
ਉਦੋ“ ਤਕ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਛਵਾਂ ਲੱਗਣ ਦਾ ਡਰ
ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-230) ਅਠਵਾਂ :

ਗਰਭ ਨਾਲ ਸੈਬੈਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ; ਜੋ
ਅਠਵੇਂ' ਮਹੀਨੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗੜੇ ਵਿਢ
ਜਦੋ" ਗਰਭਵਤੀ ਅਠਵੇ' ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਪੈਰ
ਪਾਉ'ਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਹੂਰਤ ਕੱਢ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ੂਭ
ਦਿਨ ਅਠਵੇ” .ਦੀ ਰੀਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਗਰਭਵਤੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾ ਕੇ ਤੇ ਚੌਂਕ
ਪੂਰ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਚੌਂਕ ਵਿਚ ਕ੍ਰਝ ਤਾਜ਼ੇ ਵੇਲ ਬੂਟੇ ਰਖ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ
ਇਕ ਦੀਵਾ ਜਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰੀਤ
ਵੇਲੇ ਕਈ ਲੋਕ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰੀਤ ਕਰਨ ਨਾਲ
ਅਠਵਾਹਾ ਬੱਚਾ ਨਹੀ ਜੇਮਦਾ ।

(%-231) ਅਠਵਾਹਾ :

ਗਰਭ ਦੇ ਅਠਵੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਜੈਮਿਆ
ਬੱਚਾ; ਅਠਵ'ਹੇ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਂ ਭਰਮ ਵਹਿਮ
ਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਲੋਕਾਂ ਦਾ
ਨਿਸਚਾਂ ਹੈ ਕਿ ਜਣੇਪੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜੇ ਕਮਰੇ
ਉਪਰੋਂ” ਦੀ ਬਿੱਲੀ ਲੰਘ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਗਲਾ ਬੱਤਾ
ਅਠਵਾਹਾ ਜੈਮਦਾ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ` ਅਨੁਸਾਰ
ਅਠਵਾਹਾ ਬੱਚਾ _ਅੱਠ ਘੜੀਆਂ, ਅੱਠ ਦਿਨ,
ਅੱਠ ਮਹੀਨੇ, ਅੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਅਤੇ -ਵਧ ਤੋਂ“ ਵਧ
ਅਠਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਤਕ ਜੀਊ' ਦਾ ਹੈ। ਕਾਂਗੜੇ ਦੀ
ਡੇਰਾ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਤਾਂ ਅਠਵਾਂਹੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ
ਮਾਪਿਆਂ ਉਤੇ ਭਾਰ _ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਪਿਉ ਉਤੇ । ਸੈਕਟ ਤੋਂ“ ਰੱਖਿਆ

ਲਈ ਇਕ ਉਪਾ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ `ਹੈ --- ਬੱਚੇ ਦੀ

ਮਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋ“ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਚਰਖ਼ਾ ਵਾਰ ਕੇ

$।। 5800੫ 1801 511011। ੬0੧

80

ਦਾਈ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਆਬੇ
ਤੇ ਮਾਝੇ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੋ ਵਿਚਰ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਕਿ
ਅਠਰਾਹਾ ਮੁੰਡਾ -ਬਚਦਾ ਨਹੀ” ਅਤੇ ਜੇ ਬਚ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮਾਪਿਆਂ ਵਿਚੋ" ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੀ ਜਾਨ
ਲੈ'ਦਾ ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਅਠਰਾਹ).

(ਅ-232) ਅਠਵਾਣ : ੍
ਗਰਭ' ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ; ਜੋ

ਅਠਵੇ” ਮਹੀਨੇ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ “ਅਠਵਾਣ'

ਅਖਵਾਉੱ'ਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗੀਤ ਪ੍ਰਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋ"

ਚਲੇ ਆਂ ਰਹੇ 'ਪੁੰਨਸਵਨ ਸੋਸਕਾਰ' ਦਾ ਹੀ

ਬਦਲਿਆ ਰੂਪ ਹੈ । ਅਠਵਾਣ ਦੀ ਰੀਤ ਪੰਜਾਬ
ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਇਸ
ਰੀਤ ਸਮੋ ਗਰਭਵਤੀ ਦੇ ਪੇਕੇ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਉਸ
ਦੀ ਮਾਂ ਲਈ ਕਪੜੇ ਭੇਜਦੇ ਹਨ । ਧਨੀ ਲੋਕ
ਗਰਭਵਤੀ ਦੀ ਸੱਸ ਦ ਜੋੜਾ ਵੀ ਦੇਦੇ ਹਨ ਤੇ
ਫਲ ਮਠਿਆਈ .ਵੀ ।

ਮੰਡੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ, ਅਠਵਾਣ ਦੀ ਰੀਤ
ਸਮੇ, ਗਣਪਤ) ਦੀ ਮੂਰਤ) ਲਾਲ ਚੌ'ਕੀ ਉਤੇ
ਸਜਾ ਕੇ, ਪੂਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗਰਭਵਤੀ ਮਹੀਨਾ
ਭਰ ਮ੍ਹਰਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ' ਨਾ ਉਹ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਪੜੇ ਬਦਲਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ
ਵਿਚ ਦਰਿਆ ਜਾਂ ਨਦੀ ਨਾਲਾ ਪਾਰ ਕਰਨ' ਵੀ
ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਰਾਜਪੂਤ ਅਠਵਾਣ ਨੂੰ ਅਠਵਾਸਾ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰੀਤ ਗਰਭ ਦੇ ਅਠਵੇ” ਤੁ
ਮਹੀਨੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰਭਵਤੀ ਦੇ ਮ:ਪੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਪੜੇ, ਗਹਿਣੇ, ਮਠਿਆਈ ਤੇ ਫਲ
ਆਦਿ ਭੇਜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਅਵਸਰ ਉਪਰ
ਬਰ'ਦਰੀ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਲਪ੍ਰਹਿਤ
ਦੇਵ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗਰਭਵਤੀ ਨੂੰ ਕੇਸੀ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ-233) ਐਠਵਾਂ ਬੱਚਾ :

ਅਠਵਾਂ ਬੱਚਾ ਮਨਹੂਸ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਜੇ ਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਾਂ ਉਤੇ ਭ'ਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ
ਜੇ ਮੁੰਡਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਿਉ ਉਤੇ ਭਾਰਾ । ਇਸ
ਸੈਕਟ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਕਈ ਉਪ' ਹਨ।.ਇਕ ਉਪਾ
ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਚਰਖ਼ੇ ਨੂੰ, ਜੋ ਟੁਟਾ ਭੱਜਾ
ਨਾ ਹੋਵੇ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਖ਼ਾਂ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਵਾਰ ਕੇ
ਦਾਏ। ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦਾ ਇਕ ਉਪਾ ਅਠਮਾਹੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਬੁਰੇ ਅਸਰ ਤੋ”
ਰੱਖਿਆ ਵਜੋ” ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੰਜ
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਬੱਚੇ
ਦੇ ਸੈਬੋਧ ਵਿਚ ਅੱਠ ਦਾ ਅੰਕ ਬਹੁਤ ਮਨਹੂਸ

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼

ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ
ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਦਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਅਠਵਾਂ ਘਰ ਮੌਤ
ਨਾਲ ਸੈਬੋਧਿਤਹੈ। _

(ਅ-234) ਅਠਵਾਰਾ :

ਇਕ ਲੌਕ-ਕਾਵਿ ਰੂਪ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਰਾਂ
ਮਾਂਹ ਵਾਂਗ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ

_ਅੱਠ ਬੰਦਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਰਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ

ਵਾਰ ਤੋ" ਪਹਿਲਾ ਬੈਦ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ
ਵਾਰ ਉਤੇ ਅਖ਼ੀਰਲਾ ਬੰਦ ਮੁਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ `
ਕਰ ਕੇ ਬੈਦ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅੱਠ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਠਵਾਰੇ ਦਾ ਆਰੰਭ ਐਤਵਾਰ ਤੋ“
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ_ਹੈ । ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ
ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਅਠਵਾਰੇ ਰਚੇ ।

ਜੇ ਬਦ ਸਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵਾਰ ਉਤੇਂ
ਇਕ ਇਕ ਬੈਦ ਰਚਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਰਚਨਾ
ਸਤਵਾਰਾ ਅਖਵਾਉ'ਦੀ ਹੈ । ਸਤਵਾਰੇ ਵਾਂਗ
ਹੀ ਅਠਵਾਰੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਮ, ਲੋਚਾ ਤੇ ਉਤੇਜਿਤ
ਮਨੁੰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। (ਵੇਖੋ :
ਸੋਤਵਾਰਾ) ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜ਼ਾਬ ਵਿਚ
ਸਤਵਾਰਾ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ; ਅਠਵਾਰੇ ਦ)
ਪਰੋਪਰਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ“ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ । ਹਿੰਦੂ
ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿੱਦਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਠ `ਦ: ਅੰਕ
ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ, ਇਹ ਘਰ ਮੌਤ ਨਾਲ ਸੈਬੈਧਿਤ ਹੈ,
ਇਸ ਲਈ ਅਠਵਾਰੇ ਦੀ ਪਰੌਪਰਾ ਹਿੰਦੂਆਣ)
ਨਹੀਂ” । (ਵੇਖੋ : ਅੱਠ) ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ _ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਭਰਮ ਨਹੀ' ਸੀ ।

(%-235) ਅਠਾਈ :
ਅਠਾਏ) ਵਸਤ੍ਹਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੌਮ ਸਦਾ
ਭੌਂਦੇ ਜਾਂ ਘੂੰਮਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ; ਇਹ ਵਸਤੂਆਂ
ਕਦੇ ਇਕ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਨਹ ਰਹਿੰਦੀਆਂ।
ਇਹ ਅਠ'ਈ ਵਸਤਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਇਕ ਬੋਦ ਵਿ