ਵਲਸ਼ਰਾ ਲੋਵੀ
$।1 53000 1306 51101] €0ਗ॥ ੧ 311013115101੧%09181੮0।।
ਇਸੇ ਕਲਮ ਤੋ” :
ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਧਿਅਨ :
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਥਾ : ਰੂਪ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ
ਲੌਕਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਲੌਕ-ਤੱਤ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤੇ ਲੌਕ-ਪ੍ਰਵਾਹ
ਲੌਕ ਸਾਹਿੱਤ :
ਬਾਤਾਂ ਲੌਕ-ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲੌਕ-ਸਾਹਿੱਤ
ਲੱਕ ਆਖਦੇ ਹਨ (ਅਖਾਣ ਅਧਿਅਨ)
ਸੁਹਜ ਪ੍ਰਬੋਧ (ਮੁਹਾਵਰਾ ਅਧਿਅਨ)
ਇਕ ਘੁਟ ਰਸ ਦਾ (ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ)
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਜਨੌਰ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ
ਬਾਤਾਂ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਦੀਆਂ (ਦੋ ਜਿਲਦਾਂ)
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ
ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰ
ਸੇ-ਜੀਵਨ :
ਅੱਧੀ ਮਿੱਟੀ ਅੱਧਾ ਸੋਨਾ
ਮੌਰੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਰੰਗ
ਗਲੀਏ ਚਿੱਕੜ ਦੂਰਿ ਘਰੁ
ਮੌਰਾ ਨਾਨਕਾ ਪਿੰਡ
ਮੋਰਾ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ
ਪੰਜਾਬ : ਲੋਕ-ਸੈਸਕ੍ਰਿਤੀ ਔਰ ਸਾਰਿੱਤਯ (ਰਿੰਦੀ)
£10੬107ਟ ੦$ 10੩੩੦
216੬ 13165 ੦1 10014
& €2116181 5000੧ ੦ £011]801 ੧੦੯੬6 (912535)
ਕਵਿਤ :
ਸ਼ੁਸ਼ਬੂਆਂ
ਕੰਵਲ ਪਤੀਆਂ
ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਲੀਕ
$।। 5390੫ 13010 51101।1। ੬0੫ ੧110 131510ਗ੧0181੮0।।
॥625://0੮1160€.੦19/9੦001/11੦0011੦11
ਜਿਲਦ ਸਤਵੀ'
(ਪਉੜੀ ਤੋ' ਮੌਲੀ ਤਕ)
ਡਾ. ਸੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ
ਐਮ.ਏ., ਪੀਐਚ.ਡੀ.
3062
-ਰਕਜੰਤਲਫਤਣਕਟਾਤ੍ਹੇ
ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਸ਼ਾਪ
ਪਲੁੱਦੀਅਰ ਗਾਰਡਨ ਮਾਰਕੀਟ, ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ, ਦਿੱਲੀ-110006
$।। 5390੫ 13010 51101।1। ੬0੫ ੧ 3110131510ਗ੧0131੮0।।
॥605://0੮160€.੦19/0006/1੦001੦11
158੧. 81-7116-114-4 (30
81-7116-164-2
(੯) ਡਾ. ਸੋਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ
ਜੋ-11180, ਰਾਜੌਰੀ ਗਾਰਡਨ, ਨਵੀ" ਦਿੱਲੀ-110027
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ :
ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁਕ ਸ਼ਾਪ
ਪਲੱਦੀਅਰ ਗਾਰਡਨ ਮਾਰਕੀਟ, ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ, ਦਿੱਲੀ-110006
ਛਾਪਕ :
ਆਰਮਸ ਕੌਪੋਜ਼ਿੰਗ ਵਰਕਸ, ਤੇ
ਨੈਸ਼ਨਲ ਪ੍ਰੈਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ, ਦਿੱਲੀ-110006
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ : 1 ਜਨਵਰੀ 1994, 600 ਕਾਪੀਆਂ
ਮੁਲ : 250 ਰੁਪਏ ਫ਼ੀ ਜਿਲਦ
414੧1 106712੧#ਸ੧% ੧੮15ਸ੭4% ॥੦511, ੯੦1. 7
੧੧੯ 127. $561100€1 51021 ੧"੧॥]373੩ 3201
(2891861 ॥10107੬ ੧॥੦੧੦੮163੬018, ੧੦1. 7)
ਇ001181੬0 9੧ :
੫&੧1101441. ੧੨੨ 5002
32-1, 1350੬ 820੬9 18੬1, €132091 600੧, 128111-110006
$।। 5390੫ 13010 51101। ੬0੧ ੧ 3110131510ਗ੧001181੮0।।
॥625://0੮1160€.੦9/6006/੦001੦11
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਜਿਲਦ 2
`ਪ
` (੫-1) ਪਉੜੀ :
ਇਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ; 'ਜਪੁ ਜੀ' ਸਾਹਿਬ ਪਉੜੀਆਂ
ਵਿਚ ਹੀ ਰਚੀ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਬੋਧ ਕਾਵਿ ਵਿਚ
ਵਿਚਾਰ ਪਉੜੀ ਦੇ ਡੰਡੇ ਵਾਂਗ ਉਪਰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੇ ਸਾਰੀ
ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਭਰਪੂਰ ਚੜ੍ਹਤ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ।
(ਪ-2) ਪਉਆ ੍
ਲੱਕੜੀ ਦੀਆਂ ਅੰਗੂਠੇ ਵਾਲੀਆਂ ਖੜਾਵਾਂ, ਜੌ ਪਵਿਤ੍ਰ
ਸਮਝ ਕੇ ਸਾਧੁ-ਸੈਤ-ਫ਼ਕੀਰ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ । ਸੁੱਕੇ ਕਾਠ
ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਾਠ ਦੇ
ਪਉਏ ਪਹਿਨਣ ਨਾਲ ਲੌਕ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਗਨੀ
ਸਦਕਾ ਮਨ ਵਿਚ ਵਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੁੰਦੇ ।
ਕਈ _ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਤਲਿਸਮੀ ਪਉਏ ਦਾ
ਜ਼ਿਕਰ ਆਉ'ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਨ ਕੇ, ਨਾਇਕ ਅਥਵਾ
ਕਿਸੇ ਹੌਰ ਪਾਤਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕਾਲ ਉਤੇ, ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ
ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਥੇ ਚਾਹੇ, ਪਲਾਂ
ਛਿਣਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪਹੌਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੀ
ਮੁਲ ਧਾਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੋਂ ਹੈ ਕਿ ਪਉਏ ਅਥਵਾ ਕਾਠ
ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ ।
(੫-3) ਪਇਆਣ :
ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਦੇ ਆਰੋਭ ਕਰਨ ਸਮੇ ਅਥਵਾ ਕੌਈ ਸਫ਼ਰ
ਸ਼ੁਰੁ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਘਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ-ਸਾਕ ਵਲੋ” ਕੀਤੇ
ਉਚੇਚੇ ਸ਼ਗਨ; ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰਵਾਜ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋ”
: ਕੋਈ ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਘਰੋ ਨਿਕਲਦਾ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀ ਕੋਈ
ਤੀਵੀ', ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਰਿਆ ਘੜਾ ਲੈ ਕੇ, ਰਾਹ ਵਿਚ
ਖੇੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਗੋ ਦੀ ਮੁਸਕਰਾਂਦੀ ਹੋਈ
ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ
ਰਾਹ ਵਿਚ ਕੌਈ ਸੈਕਟ ਨਹੀ” ਆਉ'ਦਾ । ਇਹ ਵਿਚਾਰ
ਸੁਹਿਰਦ ਟੂਣੇ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਨਾਲ
$।। 5300੫ 1300 5101 ]। ੬01੧੪
ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੁਝ ਰੀਤਾਂ ਇਸੇ ਭਾਵ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਸ਼ਗਨ ਹਨ ।
(੫-4) ਪਸ਼ਕੋਰਾ (ਪੇਸ਼ਕਾਰਾ) :
ਵਿਆਹ ਸਮੇ ਦੀ ਇਕ ਰੀਤ, ਜੋ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਖਡਕਣੇ (ਵੇਖੋ : ਖਡਕਣੇ)
ਖੇਡਣ ਪਿਛੋਂ, ਪਾਂਧਾ ਲਾੜ੍ਹੇ ਨੂੰ, ਮੌਲੀ ਦੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ
ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਟ ਤਕ ਨਾਪਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ _ਧਾਗਾ ਖਡਕਣੇ
ਖੇਡਣ ਵਾਲੀ ਥਾਲੀ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦੋ'ਦਾ ਹੈ । ਗੌਣ (ਲਾੜ੍ਹੇ)
ਨੂੰ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਮਿਣ ਕੇ, ਧਾਗੇਂ ਨੂੰ ਥਾਲ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਦੀ
ਰਸਮ ਨੂੰ ਪਸ਼ਕੌਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਧਾਗੇ ਨੂੰ
'ਰੱਖ' ਜਾਂ ਗੋਟ ਦੀ ਰਖਿਆ ਵਜੋ ਸੋਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਪ-5) ਪਸਤਾਨਾ (ਪੈਤਰ੧) ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਦ ਸਫ਼ਰ ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਮਹੂਰਤ
ਕਢਾ ਕੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਜੇ ਮਹੂਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਸਫ਼ਰ
ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ,
ਅਥਵਾ ਰੁਝੋਵਿਆਂ ਕਾਰਨ ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ
ਤੇ ਅਗੌ` ਮਹੂਰਤ ਅੱਛਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮਹੂਰਤ ਦੀ
ਸ਼ੁਭ ਘੜੀ, ਸਫ਼ਰ ਛੁਹ ਦੇ'ਦਾ ਅਥਵਾ ਚਾਲੋਂ ਪੈ ਜਾਂਦਾ
ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਾਨ ਲੈ ਕੇ, ਉਹ ਸ਼ਗਨਾਂ ਨਾਲ ਘਰੋ” ਨਿਕਲ
ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਗਲੀ ਗੁਆਂਢ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ
ਕਿਸੇ ਮਿਤ੍ਰ ਦੇ ਘਰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਰਖ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਜਦੋ ਉਸ ਨੇ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਜਾਣਾ ਰੁਦਾ,
ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਉਸ ਮਹੂਰਤ ਦਾ ਸ਼ੁਭ ਫਲ ਉੱਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪਿਛੋ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਜਿਤਨੇ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਘਰ ਵਿਚ
ਰਹਿੰਦਾ, ਉਹ ਯਾਤ੍ਰਾ ਵਿਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ
ਯਾਤਰੂਆਂ ਵਾਲਾ ਹੀ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਸ਼ਗਨ
ਨੂੰ 'ਪਸਤਾਨਾ` ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ । ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਜੋ ਵਸਤੂਆਂ
ਉਹ ਰਖ ਕੇ ਆਉਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੋਤਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ।
੧ 311011510੧013੮0।।
॥6੯05://0੮160€.੦19/0੦੧006/1੦001੦01
ਪਸਰੂਰ
(੫-6) ਪਸਰੂਰ :
ਜ਼ਿਲਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦਾ ਇਕ ਨਗਰ, ਜੋ ਸਿਆਲਕੋਟ
ਤੋ 16 ਕੁ ਮੀਲ ਦੱਖਣ ਵਲ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਨਗਰ
ਨੰ ਬਾਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਵੇਲੇ, ਇਕ ਬਾਜਵਾ ਜੱਟ, ਮੋਟਿਕਾ ਨੇ,
ਜੋ ਬਦੂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਵਸਾਇਆ । ਮਟਿਕਾ ਦਾ ਇਕ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰਹਿਤ ਪਰਜਰਾਮ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੈਨ
ਸੀ । ਮਰਨ ਸਮੋ” ਮਟਿਕੇ ਨੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ
ਪਰਸਰਾਮ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਪਰਸਰਾਮ ਦੇ ਨਾਉ”
ਉਤੇ ਹੀ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਉ 'ਪੁਰਸਰੂਰ' ਪੈ ਗਿਆ, ਜੌ
ਪਿਛੋ ਪਸਰੂਰ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਪਸਰੂਰ ਭਾਵੇ” ਬਹੁਤਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਗਰ ਨਹੀ”, ਪਰ
ਇਥੋ ਕਈ ਪਰਾਣੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਥਾਂਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ
ਹਨ । ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸਮੋ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਰੋਵਰ ਇਥੇ
ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਆਲਮਗੀਰ ਦੇ ਭਰਾ ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ
ਨੇ ਇਥੇ ਇਕ ਨਹਿਰ ਖੁਦਵਾਈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੁਣ
ਤਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਇਥੇ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰ ਮੀਆਂ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ
ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਮੁਹੱਰਮ ਦੇ ਦਿਨੀ" ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਜੁੜਦਾ
ਹੈ ਤੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਆਉਦੇ
ਹਨ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਲ ਬਾਜਵਾ ਜੱਟ ਦੇ, ਕਿਸੇ
ਵਡਿਕੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਮੋਹਰ ਮੰਗਾ ਕੀ ਮਾੜੀ'
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਥੇ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਜਵੇ ਗੋਤ
ਦਾ ਮੈਲਾ ਲਗਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰੋ" ਦੂਰੋ" ਬਾਜਵਾ
ਜੱਟ ਆਉ'ਦੇ ਤੇ ਮਾੜੀ ਪੂਜਦੇ ਸਨ ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਿਆਲਕੌਂਟ ਤੋ” ਪਸਰੂਰ
ਆ ਕੇ ਜਿਸ ਥਾਂ ਠਹਿਰੇ ਸਨ, ਉਥੇ 'ਦਿਉਕਾ ਨਾਂ ਦਾ
ਅਸਥਾਨ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਥਾਨ ਕਦੇ
ਡੋਕ ਨਦੀ ਦੇ ਕੌਢੇ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਰਤਾ ਪਰੇਡੇ ਹੋ ਕੇ
ਵਗਦੀ ਹੈ ।
(ਪ-7) ਪਸਲੀ :
ਕਝ ਚੂਹੜਿਆਂ ਦੀ ਮਨੌਤ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ
ਪਹਿਲਾਂ ਮਰਦ ਨੂੰ ਘੜਿਆ । ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਪਸਲੀ ਤੋ”
ਔਰਤ ਨੂੰ ਸ਼ਿਰਜਿਆ । ਇਹ ਮਿਥਕ ਕਥਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਈਸਾਈ ਮਤ ਦੀ ਹੈ । ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ,
ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਇਥੋ ਦੀਆਂ ਪਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ
ਈਸਾਈ ਮਤ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਚਾਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ
ਇਥੋ” ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ _ਕ੍ਰਝ ਈਸਾਈ ਤੱਤ ਵੀ
ਗਏ |
ਦ। 5੩00੫ 13016 51101 1। ੬0019
1634
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(੫-8) ਪਸਾਉੜੀ (ਪਰੋਸਾ) :
ਲਹਿੰਦੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਕ ਰੀਤ;
ਕੰਨਿਆਂ ਵਾਲੇ ਜੰਵ ਨਾਲ ਆਏ ਕੁਲ ਪ੍ਰੌਹਿਤ ਨੂੰ, ਇਕ
ਬਾਲ ਵਿਚ ਖੰਡ ਘਿਉ ਚਾਵਲ ਤੇ ਕੁਝ ਮੰਡੇ ਪਰੋਸ ਕੇ ਦੇਦੇ
ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਲਾਗ ਵਜੋ ਕ੍ਰਝ ਨਕਦ ਰੁਪਏ ਵੀ ਦਿਤੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰੀਤ ਨੂੰ 'ਪਰੋਸਾ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਪ-9) ਪਸਾਹੁਣਾ :
ਸੁੱਚੇ ਜਲ ਦਾ ਤਰੌ'ਕਾ ਦੇਣ ਦੀ ਰੀਤ; ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਨਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਜਲ ਨਿਰਮਲ ਤੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਵਸਤੂ ਹੈ । ਜਲ ਦਾ
ਛੱਟਾ ਜਿਸ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਤਰੱ'ਕਿਆ ਜਾਵੇ,
ਉਹ ਵਸਤਰ ਵੀ ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਰੀਤਾਂ ਰਸਮਾਂ
ਕਰਨ ਲਗਿਆਂ, ਰੀਤ ਵਾਲੀ ਥਾਂ, ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਰੌੱ'ਕਾ
ਦੇਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੀਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਉਤੇ
ਵੀ ਜਲ ਦਾ ਤਰੌੱਕਾ ਦੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-10) ਪਸੀਨਾ :
ਪਹਿਲਾਂ _ਮਨੁੱਖ ਨੂ ਪਸੀਨਾ ਨਹੀ” ਸੀ ਆਇਆ
ਕਰਦਾ । ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਪਿਤਾ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੌਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੋਇੰ ਵਿਚ ਹੱਲ ਫੇਰਨ
ਲਈ ਭੇਜਿਆ । ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਤਾਂ ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠ ਬੈਠ ਕੇ
ਬੈਸਰੀ ਵਜਾਉ'ਦਾ ਰਿਹਾ ਤੋਂ ਨਿੱਕਾ ਭਰਾ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਤਕ
ਹੱਲ ਨਾਲ ਜੁਗੜਿਆ ਰਿਹਾ । ਜਦੋ" ਭੱਤਾ ਆਉਣ ਦਾ
ਵੇਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਨਿੱਕੇ ਭਰਾ ਤੌ" ਹੱਲ
ਖੋਹ ਕੇ ਆਪ ਵਾਹੁਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ, ਪਿਉ ਨੇ ਵੱਡੇ
ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਦਿਤੀ ਤੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰਿਆ
ਕਿ ਉਹ ਹੱਡ-ਰਖ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਈ ਦਿਨ ਹੁਦਾ
ਰਿਹਾ । ਨਿੱਕਾ ਪੁੱਤਰ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਦਾ ਭਗਤ ਸੀ, ਉੱਸ ਨੇ
ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਨਨ ਤੱਪ
ਜਾਧੋ । ਜਦੋ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ
ਆਪਣੀ ਵਿਥਿਆ ਸੁਣਾਈ । ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਨੇ ਵਰ ਦਿਤਾ
ਕਿ ਅਗੇ ਤੋਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡੋਂ ਤੋਂ ਪਸੀਨਾ ਚੋਏਗਾ ।
ਤੇ ਵਿਹਲੜਾਂ ਤੋ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਝਟ ਨਿਖੋੜੋਂ ਜਾ ਸਕਣਗੇ ।
ਲਹੂ ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਕਮਾਈ ਹੀ ਹਲਾਲ ਦੀ ਕਮਾਈ ਗਿਣੀ
ਜਾਵੇਗੀ ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਜਦੋ ਖੇਤ ਵਿਚ ਗਿਆ
ਤਾਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਨਿਤ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਲ ਵਾਹੁਣ ਲਈ
ਦੇ ਕੇ, ਆਪ ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠਾਂ ਲੋਟ ਰਿਹਾ । ਜਦੋ ਪਿਉ ਦੋ
ਆਉਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਵਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਛੌਟੇ ਡ
ਹੁੱਲ ਖੋਹ ਲਿਆ । ਪਰ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦਾ ਸਰੀਰ ਕੌਮ ਦੀ
੧31018।150196%0113.੮0।1
ਵਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਡਧਨਾ ਕਾਰਨ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਗੱਚ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ ।
ਪਿਉ ਨੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਗੱਚ ਵੇਖ ਕੇ ਪੁਛਿਆ,
ਇਹ ਕੀ ਹੋਇਐ ?''
'ਇਹ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਬਾਟਸ਼ ਹੈ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਮਿਹਨਤੀ
ਫੋਕਾਂ ਤੇ ਵਰ੍ਾਂਦਾ ਹੈ।' ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਸਾਰੀ
ਗਲ ਦੱਜੀ ।
ਉਦੋ ਤੋਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਸੀਨਾ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ।
੫-11) ਪਸ਼ੂ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਜਨੌਰ ਕਥਾਵਾਂ) :
ਜਨੌਰ ਕਥਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁਖ ਪਾਤਰ ਕੌਈ ਪਸ਼੍ ਪੰਛੀ
ਰੈਦਾ ਜਿਸ ਦਾ ਭੌਤਿਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਮਨੁਖਾਂ
ਵਰਗਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਭਾਵੇ' ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਤੋ
ਰਾਲਾ ਅਤੇ ਅਦਭੁਤ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਨਵ ਜਗਤ ਦੇ
ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ ਵਿਚ ਢਾਲਿਆ ਹੌਣ ਕਰਕੇ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦਾ
ਭਰਮ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਨੌਰ ਕਥਾ ਦੀ ਭਾਵੇ”
ਸ਼ਾਪੁਣੀ ਇਕ ਵਖਰੀ ਰੂਪ-ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕੁਝ
ਨਿਖੜਦੇ“ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹਨ ਜਿਵੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ
ਖਾਂ ਵਾਂਗ ਸੈਬਾਦ ਕਰਨ, ਸੋਚਣ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ
ਸਮਰਥਾ; ਪਰ ਇਹ ਲੱਛਣ ਕੁਝ ਦੂਜੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਾਰ` ਸ਼੍ਧ ਜਨੌਰ ਕਥਾ
ਦਾ ਬਾਕੀ ਕਥਾਵਾਂ ਨਾਲੋ ਨਿਖੋੜਾ ਕਰਨਾ ਕੁਝ ਕਠਨ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਰੂਪ-ਰਚਨਾ ਵਿਚ
ਜੀ ਰੂਪ-ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮਿਲਤ ਹੋਣਾ ਸਹਿਜ ਹੈ ਕਿਉ” ਜੋ
ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੰਤਵ ਮਨੌਰੌਜਨ ਜਾਂ ਨੈਤਿਕ
ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਰੂਪ-ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
ਕਰਨਾ । ਲੋਕ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਕਲਾ ਨਾਲੋ” ਵਸਤੂ ਦਾ
ਸੈੱਲ ਵਧੇਰੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਜਨੌਰ ਕਥਾ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ _ਬੜੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ
ਰਪ-ਰਚਨਾ ਹੈ । ਫੌਕਲੌਰ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਂ ਇਹ
ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਰੂਪ ਹੈ । ਮੁਢ ਕਦੀਮ
ਤੋ ਹੀ ਜਨੌਰ ਮਾਨਵ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤੇਜਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ
ਮਨੁਖ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦੇਵਤੇ ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਦੇ
ਕੋਮਿਲਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਇਆ
ਤਾਂ ਮਨੁਖ ਮਾਤਰ ਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਿਰ ਹਾਥੀ ਦਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਨਰਜਿੰਘ ਅਵਤਾਰ ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਮਨੁਖ ਦਾ ਸੈਜੋਗ
। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਅਵਤਾਰ ਮੱਛ, ਮਤਸਯ, ਕੂਰਮ,
ਵਰਾਹ ਨਿਰੋਲ ਪਸ਼ੂ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਅਤੇ ਨਰਜਿੱਹ
ਅੱਧੇ ਮਨੁਖ ਅਤੇ ਅੱਧੇ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੌ ਇਸ ਗੱਲ
`ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਮੁਢ ਕਦੀਮ ਵਿਚ ਆਦਿਮ ਮਨ ਉੱਤੇ
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਉਤ ਕਾਫ਼ੀ ਬਲਵਾਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੀ।
੨] ਵਰਗੀ ਜਹ
1635
ਪਸ਼ੂ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਆਦਿਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕੁਲ-ਚਿੰਨ
(76023) ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਹੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਲ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪੂਜਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਦਾ
ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੌਕ-ਮਨ ਪਸ਼ੂ-ਜਗਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਗੌਰਵਮਈ ਭਾਗ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ।
ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ
ਮਨੁਖ ਵਾਂਗ ਵਿਚਰਨਾ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਇਕ ਸੁਭਾਵਿਕ
ਕਰਮ ਹੀ ਸੀ । ਏ
ਜਨੌਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਈ ਵੈਨਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਨ--
ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੈਨਗੀ ਨੀਤੀ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਅਸ
ਵਿਚ ਇਕ ਵਖਰੀ ਰੂਪ-ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀ”
ਠਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਨਵੇਕਲੀ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ । ਦੂਜੀ ਵੈਨਗੀ
ਮੁਢੀਆਂ ਦੀ ਹੈ-ਮੌਰ ਧੈਰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਉ” ਝੂਰਦਾ ਹੈ;
ਮੌਰ ਦੇ ਪੰਖ ਉਤੇ ਸੂਰਜ ਬਿੰਬ ਕਿਉ” ਹਨ; ਕੌਇਲ- ਕਿਉ
ਕਾਲੀ ਹੈ; ਤੋਤੇ ਕਿਉ” ਲਾਲ ਅਤੇ ਹਰੇ ਰੌਗ ਦੇ ਹਨ;
ਚਿੜੇ ਦੀਆਂ ਅਖਾਂ _ਸੁਰਮੋ-ਰੰਗੀਆਂ ਕਿਉ ਹਨ; ਗਲਹਿਰੀ
ਦੀ ਪਿੱਠ ਉਪਰ ਪੰਜੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਪਏ;
ਉਠ ਦੀ ਇੰਦਰੀ ਪਿਛੇ ਵਲ ਕਿਉ” ਹੈ, ਆਦਿ, ਆਦਿ
ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਜਨੌਰ ਦੇ ਰੌਗ ਰੂਪ, ਸੁਭਾਵ
ਅਤੇ ਕਰਮ ਕਰਦਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਬਿ੍ਿਤਾਂਤਕ ਘਟਨਾ
ਦੁਆਰਾ ਮਿਥਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਰੂਪ-ਰਚਨਾ
ਵਖਰੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅਸਾਂ ਮੁਢੀ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ
ਕੀਤੀ ਹੈ ।
_ ਤੀਜਾ ਵਰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਕੌਦੀ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਤਰ ਨਾਇਕ ਜਾਂ ਨਾਇਕਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਕਥਾ ਉਸੇ ਦੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦੋ
ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਕਰਮਵਾਰ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਹੌਦੀ ਹੈ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ
ਵਿਚ ਇਸ ਕਥਾ ਨੂੰ 'ਬੀਸਟ ਐਪਕ' ਅਥਵਾ_'ਪਸ਼ੂ-ਗਾਥਾ`
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਥਾ ਦਾ ਐਪਕ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਕ
ਆਪਣਾ ਗੌਰਵ ਹੈ । ਨਾਇਕ ਜਾਂ ਨਾਇਕਾ ਦਾ ਕਰਦਾਰ
ਐਪਕ-ਨਾਇਕ ਦੇ ਕਰਦਾਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬੜਾ ਗੌਰਵਮਈ,
ਉਤੇਜਨਾ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਰੌਚਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । 'ਕੁੱਤਾ ਰਾਜਾ',
'ਮਗਰਮਛ ਰਾਜਾ”, 'ਬਾਂਦਰੀ ਪਰੀ', 'ਬਿੱਲੀ ਚੌਕਾ ਪਈ
ਦੇਵੇ' ਇਸੇ ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ । 'ਕੁੱਤਾ ਰਾਜਾ' ਵਿਚ
ਕੱਤਾ ਇਕ ਬਾਹਮਣ ਦੀ ਕੈਨਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਬਾਹਮਣ ਦੀ ਕੌਨਿਆਂ ਨੁੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਪਤਾਲ ਲੋਕ ਵਿਚ ਲੌ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਆਪਣਾ
ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਾਹੀ ਠਾਠ ਬਾਠ ਨਾਲ
ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ
ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ੋਧ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਜਾਂ ਜਾਦੂ
੧ਗ11013।1510੪0113/|੮0।੧
ਪਸ਼ੂ ਧਨ
ਟੂਣੇ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਮਨੁਖ ਪਸ਼ੂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾਂ
ਹੁਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਦੋ” ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋ”
ਤਕ ਨਿਸ਼ੋਧ ਦੀ ਮਿਆਦ ਨਹੀ” ਪੁਗਦੀ ਜਾਂ ਜਾਦੂ ਦਾ
ਤਲਿਸਮ ਨਹੀ” ਟੁਟਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸੈਸਾਰ ਵੀ
ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸੈਸਾਰ ਵਾਂਗ _ਬੜਾ ਅਦਭੁਤ ਅਤੇ
ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ।
ਜ਼ੌਥੀ ਵੈਨਗੀ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂ ਗੌਣ ਪਾਤਰ ਦੇ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਇਕ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਤੇ ਕਾਰਜਾਂ
ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਦੋ“ ਨਾਇਕ ਕਿਧਰੇ ਬਿਪਤਾ
ਜਾਂ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਫਸਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਮਦਦ
ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ 'ਸੌਨੇ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ
ਸੁਦਰੀ' ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਨਾਇਕ ਜਦੋ ਆਪਣੀ ਰਹੱਸਮਈ
ਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਪਤਨੀ ਤੋ” ਰੱਥ ਧੋ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਚੂਹਾ, ਬਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕੁੱਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਨਿਕਲਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਸਾਧਨਾ, ਘਾਲਣਾ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨਾਲ
ਰਹੱਸਮਈ ਮੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਾਇਕ ਉਸ
ਮੁੰਦਰੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਸੋਨ-ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ
ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈ'ਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਹੌਰ ਕਥਾ ਵਿਚ
ਰਸਾਲੁ ਨੂੰ ਰੇਤ ਅਤੇ ਖੰਡ ਦੇ ਕਿਣਕੇ ਨਿਖੇੜਨ ਦਾ ਬਿਖਮ
ਕਾਰਜ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਜੌ ਉਸ ਕੀੜੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ
ਕੀਤਾ । ਪਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਸ਼ੁਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨੌਰ
ਕਥਾਵਾਂ ਨਹੀ` ਅਖਵਾ ਸਕਦੀਆਂ ।
ਪੰਜਵੀ' ਫੌਨਗੀ ਫੁਟਕਲ ਜਨੌਰ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਹੈ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਮਨੋਰੰਜਨ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ
ਪਸ਼ੂ ਪਾਤਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਘਟਨਾ ਸਾਰੀ ਪਰਪੰਚ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿਰਜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । 'ਚਿੜੀ ਵਿਚਾਰੀ ਕੀ ਕਰੇ'
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨੌਰ ਕਥਾ ਹੈ ।
(੫-1੭) ਪਸ਼ੂ ਧਨ :
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਵਾਹੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੋਣ
ਕਰਕੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਨ ਤੌ ਵਧ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵੱਗ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਨ ।
ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕੌਲ ਸਭ ਤੋ ਵਧ ਲਵੇਰੇ ਤੇ ਪਸ਼ੂ
ਹੁਦੇ ਉਹ ਧਨਾਢ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਜਿਸ ਦੇ ਬੂਹੇ ਲਵੇਰਾ
ਬੱਝਾ ਹੈਦਾ, ਉਹ ਸਰਦਾ ਪੁਜਦਾ ਘਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ।
ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੌਧਰੀਆਂ ਦੇ ਬਕਾਇਦਾ ਵਾੜੇ ਹੈਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਆਜੜੀ ਅਥਵਾ ਗਵਾਲੇ ਚਿਰਾਂਦਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਚਿਰਾਇਆ
ਕਰਦੇ । ਸਿਵਾਏ ਦਾਦਾ ਤੇ ਝੋ ਟਿਆਂ ਦੇ, ਜੋ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ
ਕੰਖ਼ ਕਰਦੇ, ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂ ਚਿਰਾਂਦਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਦਿਨ
ਚੁਰਦੇ ਤੇ_ਪਿੰਡੁ ਦੀਆਂ ਚਿਰਾਂਦਾਂ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਸਹਿਜ
5।। 5300੫ 130]॥ 510 11 ੬0੧
1636
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ।
(੫-13) ਪਸ਼ੂਪਡੀ :
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਸਵਾਮੀ, ਸ਼ਿਵ । ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਿਵ ਜੰਮਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅੱਠ ਵਾਰ
ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕੌਲੋ' ਆਪਣਾ ਨਾਉ” ਪੁਛਿਆ । ਇਸ ਦੇ
ਪਿਤਾ ਨੇ ਅਠੋ ਵਾਰ ਵਖੋ ਵਖਰੇ ਨਾਉ” ਦਸੇਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ”
ਇਕ ਪਸ਼ੂਪਤੀ ਸੀ, ਬਾਕ) ਸਤ ਨਾਂ ਸਨ ? ਭਵ, ਸਰਵ,
ਉਗ੍ਰਦੇਵ, ਮਹਾਦੇਵ, ਰੁਦ੍ਰ, ਈਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਅਸ਼ਹਨੀ ।
ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਵਾਹੁਣ ਨੰਦੀ ਬੈਲ ਹੈ, ਨੰਦੀ ਦਾ ਸਵਾਮੀ
ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪਸ਼੍ਹਪਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਕਿਰਮਾਂ
ਉਤੇ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ । ਸ਼ਿਵਰਾਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਕੀੜਿਆਂ
ਲਈ ਆਪਣੇ ਨੀਲ ਕੇਠ ਵਿਚੋ” ਵਿਹੁ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ
ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਮਾਤ੍ਰ ਸਭ ਕਿਰਮਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਭਾਵ ਵਿਚ
ਜਾ ਸਮਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤੌ ਮਗਰੋ" ਕੀੜੇ, ਸੱਪ ਤੇ
ਅਨੂਏ” ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡੰਗ ਮਾਰਨ ਲਗਦੇ ਹਨ ।
(੫-14) ਪਸ਼ੂ ਭਾਖਾ :
ਲੌਕ-ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਾਂਲ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਵੀ
ਆਪਣੇ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋ” ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਜਿਵੇ" ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦਿਤੀ, ਇਵੇ”
ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਬੋਲੀ ਸਿਖਾਈ । ਇਹ
ਵੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਸਿਆਣੋਂ
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ । ਹਜ਼ਰਤ ਸੁਲੌਮਾਨ ਬਾਰੇ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ
ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਚੌਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ ਕਥਾਵਾਂ ਔਸੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ
ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਭਾਖਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।
ਇਕ ਕਥਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :
ਇਕ ਧੌਬੀ ਹਜ਼ਰਤ ਤੁਲੇਮਾਨ ਕੌਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ
ਜਿਖਣ ਲਈ ਗਿਆ । ਹਜ਼ਰਤ ਸੁਲੇਮਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ
ਪਸ਼ੂ ਭਾਖਾ ਤਾਂ ਮੈ' ਤੈਨੂੰ ਸਿਖਾ ਦੇਵਾਂਗਾ ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ
ਜੇ ਤੁੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਹੀ ਤੇਰੀ ਮ੍ਰਿੜੂ ਹੋ
ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਧੋਬੀ ਨੇ ਫਿਰ ਵੀ ਬੋਲੀ ਸਿਖਣੀ ਪ੍ਰਵਾਨ
ਕਰ ਲਈ ।
ਵਿਸ ਧੋਬੀ ਕੋਲ ਇਕ ਬਲਦ ਤੇ ਖੋਤਾ ਸੀ । ਖੋਤੇ
ਉਤੇ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਪੜੇ ਲਦ ਕੇ ਘਾਟ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਪਰ
ਬਲਦ ਤੋ` ਕੋਈ ਕੌਮ ਨਾ ਲੈਦਾ । ਖੋਤੇ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ
ਕਰੜੀ ਮ੍ਰਸ਼ਕਤ ਤੁ” ਬਚਣ ਲਈ ਬਲਦ ਤੋ" ਕੋਈ ਊਪਾਅ
(30150. 6011)
ਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਛੇਮਾ । ਬਲਦ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਖੋਤਾ ਇਕ ਦੌ ਦਿਨ
ਫੋਨਾ ਖਾਏ ਤੇ ਬੀਮਾਰ ਬਣ ਜਾਏ । ਖੋਤੇ ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਡਾ । ਧੋਬੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਤੇ ਸਮਝ
ਰਾ ਸੀ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਧੋਬੀ ਬਲਦ ਨੂੰ ਕਪੜੇ ਲਦ ਕੇ
ਸ਼ ਨੂੰ ਘਾਟ ਤੇ ਲੈ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਖੌਤੇ
ਕਿਹਾ ਕਿ ਧੋਬੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘੁਮਿਆਰ ਪਾਸ ਵੇਚਣ ਦਾ
ਵੈਜਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਖੋਤਾ ਘਬਰਾ ਗਿਆ । ਘੁਮਿਆਰਾਂ
ਲੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮਿੱਟੀ ਢੌਣੀ ਪਵੇਗੀ । ਸੋ
ਹੁ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਅਰੋਗ ਹੋਣ ਦਾ ਨਾਟਕ ਖੇਡਣ ਲੱਗਾ ।
ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੂਣ ਕੇ ਧੋਬੀ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ
ਆ । ਧੋਬਣ ਨੇ ਧੌਬੀ ਤੋ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹਸਿਆ
[ਉ' ਹੈ ? ਜੇ ਧੋਬੀ ਭੇਤ ਖੋਲ੍ਹੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮਰਦਾ ਸੀ ਜੇ
ਫ਼ ਦਸੇ ਤਾਂ ਧੋਬਣ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸੜ ਮਰੇਗੀ ।
ਬੀ ਉਦਾਸ ਸੀ । ਘਰ ਵਿਚ ਉਦਾਸੀ ਸੀ । ਕੁਕੜ ਵਿਹੜੇ
ਵਚ ਨੱਚਦਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਬਲਦ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰਿਆ
ਕੂ ਮਾਲਕ ਉਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਪਈ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੱਸ ਖੇਡ ਰਿਹਾ
। ਕੁਕੜ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਮੈ" ਤੀਹ ਕੁਕੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੈਭਾਲਿਆ
ਇਆ ਹੈ । ਤੇ ਧੋਬੀ ਇਕ ਤੀਵੀ” ਨੂੰ ਨਹੀ” ਸੋਭਾਲ
ਕੁਦਾ, ਕਿਉ” ਨਹੀ` ਡੰਡੇ ਤੋ` ਕੌਮ ਲੈਦਾ । ਧੋਬੀ ਨੇ ਵੀ
ਹ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਡੰਡੇ ਨਾਲ ਤੀਵੀ' ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ
ਫੋਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਦੋ' ਤਕ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋ" ਤਕ ਤੀਵੀ'
ੈ ਤੱਬਾ ਨਾ ਕੀਤੀ ।
੫-15) ਪਸ਼ੁ ਲੰਕਧਾਰਾ :
ਪਸ਼ੂ ਪਰਜਾ ਦਾ ਰਵਾਜ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬੜੇ ਪੁਰਾਣੇ
ਕਮ ਤੱ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਦਿਮ ਜਾਤੀਆਂ
ਵਿਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ। ਕਿਉ ਜੋ
ਭਾਦਿਮ ਜਾਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਫ਼ਰਕ
ਨਹੀ ਰਖਦੀਆਂ । ਕਈਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਇਹੋ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ
ਮੁਰ ਵਿਚ ਜੌ ਕੁੱਤੇ ਬਿੱਲੀਆਂ ਤੇ ਹੌਰ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ ਰਹਿੰ
ਹਨ, ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਰੂਹਾਂ ਹਨ । ਲੌਕ
ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਦਬੈਦੀ
ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਨਹੀ” ਆਉਦੀ । ਪਰੀਆਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੂੰ
ਜਿੰਨ/ਦੇਵ ਤੋ ਛੁਪਾਣ ਲਈ, ਮੱਖੀ ਬਣਾ ਕੇ, ਕੌਧ ਨਾਲ਼
ਚਮੌੜ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਈ ਪੰਛੀ ਤਾਂ ਮੂਲ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ
ਹੁਦੇ ਹਨ, ਜੌ ਕਿਸੇ ਫੱਫਾ ਕੁਟਣੀ ਜਾਂ ਡੈਣ ਦੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ
ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਕਦੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀਆਂ ਬੋਦਰ ਜਾਂ ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਭੁਟਕਦ)ਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਥੋ” ਤਕ ਕਿ ਬਨਸਪਤੀ
ਤੇ ਮਨੱਖ ਵਿਚ ਵੀ ਕੌਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ।
1637
$।। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬10੧
ਪਸ਼ੂ ਲੋਕਧਾਰਾ
ਵੈ'ਗਣਾਂ ਜਾਂ ਅਨਾਰ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਜਾਂ ਮਿਰਚਾਂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਵਿਚੋਂ'
ਝਮ ਝਮ ਕਰਦੀਆਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀਆਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਰੀਰਕ, ਆਤਮਿਕ ਤੌਰ
ਪ੍ਰਵਿਰਤਕ ਦਾ ਰੌਚਕ ਸੁਮੋਲ ਹੈ ।
'ਕਥਾ _ਸਰਿਤ ਸਾਗਰ” ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕਥਾਵਾਂ
ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੀਵੀ'
ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੱਦਲ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ,
ਤੇ ਇਕ ਹੌਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਇਕ ਤੀਵੀ' ਆਪਣੇ ਮਰਦ
ਨੂੰ ਮੱਝ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੋ'ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ,
ਕਰੌਧ ਵਿਚ ਭੜਕਿਆ ਸਾਧੂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਬਣਾ
ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । ਵਰ
ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਗੁਣਵਾਨ ਮਨੁੱਖਾਂ
ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।
ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਾਂਡ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕਰਦੇਂ, ਮਨੁੱਖਾਂ
ਦੀ ਔਕੜਾਂ ਵਿਚ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ - ਕਿਸੋ
ਕੀਤੀ ਨੂੰ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਵਿਚ, ਉਨਾਂ ਦੀ
ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਤੌਤਾ ਮੈਨਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਵਿਚ ਤੌਤਾ ਮੈਨਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਾਂਝ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਸੋਚਣ ਜਣਨ
ਬੁਝਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸਫ਼ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਣ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਨੂੰ ਕੋਲ ਰਖਣ
ਨਾਲ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀ” ਲਗਦੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ । ਕਈ ਘਰਾ
ਵਿਚ ਬੱਚੋਂ ਨੂੰ ਜੌਮਣ ਪਿਛੋ, ਛੇਤੀ ਹੀ, ਸੂਰ ਦਾ ਮਾਸ
ਮੂੰਹ ਲਗਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੂਰ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਰੱਖਾਂ
ਗਲ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਦਾ ਆਮ ਰਵਾਜ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੇਰ
ਦਾ ਵਾਲ ਬੜਾ ਗੁਣਕਾਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੰ
ਆਪਣੇ ਕੌਲ ਰਖਣ ਨਾਲ਼ ਬਹਾਦਰੀ, ਦਲੋਰ) ਤੇ ਸਾਹਸ
ਦੇ ਗੁਣ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਉੱਲ੍ਹ ਦਾ ਕਲੋਜਾ ਭੁੰਨ ਕੇ
ਤੇ ਸਵਾਹ ਬਣਾ ਕੇ ਪ੍ਰੰਮਕਾ ਨੂੰ ਖਵਾ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ
ਉੱਲੂ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਖਵਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ
ਕੱਠਪੁਤਲੀ ਬਣ ਕੇ ਖੇਡਦੀ ਹੈ ।
ਘੋੜੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਕਈ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋ ਸਵਾਣੀਆਂ ਜਦੋ ਕੋਈ
ਨਵਾਂ ਭਾਂਡਾ ਖ਼ਰੀਦਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਵਰਤਣ ਤੋ
ਪਹਿਲਾਂ ਘੌੜੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਲਵਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ
ਬਰਕਤ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ
ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਘੋੜਾ ਸਭ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋ" ਖਾਣ
ਪੀਣ ਵਿਚ ਸੁਥਰਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਰਤਨ ਇਸ ਨੂੰ ਛੁਹਾ
ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀ” । ਇਹ ਰੀਤ
ਘੋੜੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੀ ਰੀਤ ਦਾ
੧ 3110115101੧0।1360।।
ਪਸ਼ੂ ਲੋਕਧਾਰਾ
ਰਹਿੰਦ ਜਾਪਦੀ ਹੈ । ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਰਿਚਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ
ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਘੋੜੇ ਦੀ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸੋਸਾ ਕੀਤੀ
ਗਈ ਹੈ। ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਸੂਆਂ ਨਾਲ
ਲੜਨ ਲਗਿਆਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਬੜੀ ਲੋੜ ਪੈਦੀ ਸੀ ਤੇ
ਉਹ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਹਿੰਦੂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ
ਅਨੇਕਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਅਨੋਖੇ ਵਸਫ਼ ਤੇ ਗੁਣ ਸਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਗੁਗੇ ਪੀਰ
ਦੀਆਂ ਚਢੈਦ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਘੋੜੀ 'ਜਵਾਦਿਆ'
ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਮ ਹੈ । ਰਾਜਾ ਰਸਾਲੂ ਦੀ ਘੌੜੀ 'ਫ਼ੌਲਾਦੀ
ਔਕੜਾਂ ਸਮੋ ਵੀ, ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਤੇ
ਉਸ ਦੇ ਸਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਪੌਠੋਹਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਚੀੜਪੜ
ਉਤੇ ਹੁਣ ਤਕ ਪਏ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮਿਰਜ਼ੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ
'ਬਕੀ' ਉਤੇ ਬੜਾ ਮਾਣ ਸੀ :
ਬਕੀ ਤੋ” ਡਰਨ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ, ਮੈਥੋ" ਡਰੇ ਖ਼ੁਦਾ ।
ਚੁਹੜਿਆਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਲਾਲ ਬੇਗ ਸਬੋਧੀ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਦੈਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਕਥਾ ਘੌੜੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ
ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ
ਦਾ ਇਕ ਕੀਮਤੀ ਘੋੜਾ ਮਰ ਗਿਆਂ । ਉਸ ਨੇ ਭੈਗੀਆਂ ਨੂੰ
ਬਲਾ ਕੇ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਮੀ' ਵਿਚ ਦੱਬ
ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ । ਪਰ ਘੌੜਾ ਚੰਗਾ ਮੋਟਾ ਤਾਜ਼ਾ ਵੇਖ ਕੇ ਭੈਗੀਆਂ
ਨੇ ਖ਼ਦ ਖਾਣ ਦੀ ਸੌਚੀ । ਘੋੜੇ ਦੀ ਇਕ ਟੈਗ ਉਸ
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੁਤਰ ਨੂੰ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤੀ । ਚੂਹੜੇ ਘੌੜੋ
ਨੰ ਘਰ ਲੈ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਟ ਕੇ ਰਿੰਨ੍ਹਣ ਲਗੇ । ਪਰ
ਲਣ ਘਟ ਹੌਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਬੁਢੀ ਨੂੰ, ਬਜ਼ਾਰ” ਲੂਣ
ਲੋਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ । ਉਹ ਬਾਣੀਏ” ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋ
ਲਣ ਲਈ ਗਈ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲਗੀ, “ਛੇਤੀ ਕਰ ਭਾਈ
ਨਹੀ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਦਾ ਮਾਸ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।`
ਬਾਣੀਏ' ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਪੈ ਗਿਆਂ ਤੇ ਉਸਨੇ ਉਸੇ ਪਲ ਰਾਜੇ
ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਗੱਲ ਪਹੈੈਚਾ ਦਿਤੀ । ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਪੈ ਗਿਆ
ਕਿ ਚਹੜਿਆਂ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਾਰ ਕੇ ਰਿੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਣਾ ਹੈ,
ਜੋ ਉਸ ਚਹੜਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ਕਿ ਘੋੜੇ ਦੀ
ਲਾਸ਼ ਕਢ ਕੇ ਵਿਖਾਈ ਜਾਵੇ । ਚੂਹੜੇ ਬੜੇ ਘਬਰਾਏ
ਪਰ ਉਨਾਂ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਲ ਬੇਗ ਦੇ ਇਕ
ਅਸਥਾਨ ਉਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮੰਨਤਾਂ ਮੰਗੀਆਂ ।
ਘੋੜਾ ਜੀਉਦਾ ਜਾਗਦਾ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ
ਤਿੰਨ ਟੌਗਾਂ ਸਨ । ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਗਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦਸਿਆ ਕਿ ਚੌਥੀ ਟੈਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁਜਾਰੀ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਸੀ ।
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸ ਪੁਜਾਰੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿਤਾ । ਕੁਝ
ਚਿਰ ਪਿਛੋ` ਘੋੜਾ ਵੀ ਮਰ ਗਿਆ ।
ਜੋ ਕੋਈ ਸਫ਼ਰ ਉਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਅਗੇ ਘੌੜਾ
$।। 5300੫ 13016 51101 1। ੬01੧੪
1638
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਹਿਣਕਦਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਸ਼ਗਨ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਘੋੜੇ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਣਾ ਚੋਗਾ ਨਹੀ” ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ।
ਜਿਸ ਨੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਧਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਤੋ” ਫਿਰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ
ਠੀਕ ਨਹੀ” ਫੈਡਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਘੋੜੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦਾ
ਅਸ਼ਵਮੇਧ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹਾਤਮ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਵੇਦਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਕ ਸੌ ਅਸ਼ਵਮੇਧ ਯੱਗ ਕਰ
ਲਏ ਤਾਂ ਉਹ ਇੰਦਰ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ
ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਖੋਤੇ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸੀਤਲਾ ਮਾਈ ਨਾਲ ਦਸਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਸੀਤਲਾ ਮਾਈ ਦਾ ਵਾਹੁਣ ਹੈ । ਇਸ
ਲਈ ਜਦੋ“ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੀਤਲਾ ਨਿਕਲੀ
ਹੈਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੋਤੇ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਸੀਤਲਾ ਮਾਈ ਨੂੰ ਰੀਝਾਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਖੋਤੇ
ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਦੀ ਖਲੜੀ ਪਾ ਕੇ ਖੋਤ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ
ਡਰਾਉਣ ਦੀ ਨੀਤੀ-ਕਥਾ ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ।
ਇਹ ਕਥਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋ ਹੀ ਖਿੰਡੀ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ
ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਸ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿ
ਬਹਾਦਰਾਂ ਵਾਲਾ ਬਾਣਾ ਪਾ ਲੈਣ ਜਾਂ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਧਰ ਲੈਣ
ਨਾਲ ਕੋਈ ਦਲੋਰ ਨਹੀ` ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਖੌਤੇ
ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਬਾਣਾ ਪਹਿਨਾ ਕੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਸੀ,
ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਲੋਕੀ` ਉਸ ਤ` ਬੜੇ ਡਰੇ ਪਰ ਜਦੋ” ਖੋਤਾ
ਹੀ'ਝਿਆ ਤਾਂ ਪਾਜ ਉਗੜ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਉਸਨੂੰ ਡੰਡੇ
ਮਾਰ ਕੇ ਨਠਾ ਦਿਤਾ ।
ਸ਼ੋਰ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਵਾਹੁਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਖਲ ਉਤੇ ਤਪਸਿਆ ਕਰਦਾ ਵਿਖਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਹੀ”
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਵਾਹੁਣ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ
ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਉੱਚਾ ਮੁਰਾਤਬਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ
ਵਿਚ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਮ ਹੈ । ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚੋ”
ਰੌਡਾ ਕਢਣ ਵਾਲਾ ਪਾਂਧੀ, ਜਦ ਔਕੜਾਂ ਵਿਚ ਫਸਦਾ ਹੈ
ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਬੱਚਾ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਸ਼ਰਨ) ਦਾ ਦੁੱਧ ਬੜਾ ਕੀਮਤੀ ਤੇ ਦੁਰਲਭ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਨਾਇਕ ਨੂੰ !
ਸ਼ੈਰਨੀ ਦਾ ਢੁੱਧ ਲਿਆਉਣ ਲਈ _ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਕਿਉ” ਜੋ ਸ਼ੇਰਨੀ ਦਾ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਸੈਭਵ ਜਿਹਾ
ਕੌਮ ਹੈ । ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਦੰਦ ਤੇ ਨਹੈ ਰੱਖ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਵਰਤੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜ-ਤੋਤਰ ਤੇ ਸੋਮਦੇਵ ਦੀ 'ਕਥਾ ਸਰਿਤ ਸਾਗਰ
ਵਿਚ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ : ਚਾਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਕ ਮੁਰਦਾ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ
ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸ਼ੌਰ ਸੁਰਜੀਤ ਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
੧ 3110115101%੧0360।
ਜਿਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਰਫਾਜ _ਚੂਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਕੁੱਤਾ ਭੈਰੋ' ਦਾ ਵਾਹੁਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਭੈਰੋਂ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੱਤੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਣ ਦੇਂਦੇ ਹਨ । ਭੈਰੋ”
ਰਿ - ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਜਾਣ" ਨਹੀ ਵਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ।
ਕੱਤੇ ਦਾ ਸਬੋਧ ਮੌਤ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਯਮ ਨਾਲ ਵੀ ਮੰਨਿਆ
“ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੁੱਤੇ ਬਾਰੇ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ
ਕਥਾ ਹੈ । ਯੁਧਿਸ਼ਠਰ ਨੇ ਇੰਦਰ ਦੇ ਸਵਰਗ ਵਿਚ ਜਾਣ
ਤੋ“ ਇਸ ਲਈ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਕਿਉ ਜੋ ਸਵਰਗ
ਵਿਚ ਕ੍ੱ`ਤੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀ” ਸੀ ।
ਕੁੱਤੇ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ ਕਿ
ਉਸ ਨੂੰ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਤੇ ਜਮ ਆਦਿ ਗ਼ੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਖਾਈ
ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਹਵਾਂਕਣਾ ਤੋਂ ਰੋਣਾ ਚੋਗਾ ਨਹੀ`
ਜਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਜਿਸ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਕੁੱਤਾ ਰੋਵੈ, ਉਸ ਘਰ
ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ, ਕਿਉ” ਜੋ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ
ਜਮ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਕੁੱਤੇ ਨਾਲ ਕਈ ਸ਼ਗਨ-ਅਪਸ਼ਗਨ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ । ਜੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਿਆਂ ਕੁੱਤਾ ਪਿੱਠ ਦੇ ਭਾਰ ਲੋਟ
ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਰਮ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਂ ਕੂਲਾ ਘਾਹ ਵੇਖ ਕੇ
ਕੁੱਤਾ ਲੋਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਤੌ ਇਹ ਭਾਵ ਲਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਉਪਲਬਧ ਹੋਵੇਗਾ । ਜੇ
ਕੁੱਤਾ ਚੁਪਚਾਪ ਘਰ ਵਿਚ ਪਿੱਠ ਦੇ ਭਾਂਰ ਲੋਟ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਇਹ ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਕੁੱਤਾ ਮਦਦ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ
ਤੇ ਕੁਝ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ।
ਜਦੋ” ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਨਿਕਲੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਾਲੇ ਕੁ ਤੇ
ਨੂੰ ਬੜਾ ਮਾਣ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਚੌਂਖਾ
ਖਵਾਇਆ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
` ਮੁਸਲਮਾਨ ਕ੍ਰੱਤੇ ਨੂੰ ਪਲੀਤ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਉਹ
ਕਿਸੇ ਭਾਂਭੇ ਨੂੰ ਜੂਠਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਤ ਵਾਰ ਧੋਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕੁਰਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ” ਕੁੱਤਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ
ਪਿਛੇ ਨੱਸੋ ਤਾਂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਪਕੜਿਆ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪਲੀਤ ਨਹੀ” ਰਹਿੰਦਾ ।
ਬਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਗ਼ੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਜਾੜਾਂ ਵਿਚ ਛੁਪੇ ਹੋਏ
ਪੁਰਾਣੇ ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਬਕਰੀਆਂ ਵਿਚ
ਹੈ । ਉਜਾੜ ਵਿਚ ਇਜੜ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਉ । ਇਜੜ ਇਕ
ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾ ਬੈਠੇਗਾ ਜਿਥੇ ਕਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇ ਵਿਚ
ਖੂਹ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਖੂਹ ਲੱਭੋ ਗਏ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਕਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼
$।। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬10੧
1639
ਪਸ਼ੂ ਲੌਕਧਾਂਰਾ
ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ--ਜਦੋ" ਕੌਈ ਬਕਰੀ ਕਿਸੇ ਸੱਪ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ
ਖਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਗਾਲੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇਕ ਮਣਕਾ
ਉਗਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਣਕਾ ਸੱਪ ਦੇ ਕੱਟੇ ਉਤੇ ਲਗਾਣ
ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰ ਖਿਚ ਲੰ'ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੁਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜ਼ਹਿਰ ਖਿਚਣ ਪਿਛੋ” ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਧ ਵਿਚ ਧੋ ਕੇ ਨਚੋੜਿਆ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਲਹੂ ਦੇ ਤੁਪਕਿਆਂ ਵਾਂਡ ਜ਼ਹਿਰ
ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਰੋਗੀ ਨਵਾਂ ਨਰੋਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੇ
ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਨਾ ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਫਟ ਕੇ
ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਬਕਰੀ ਜਾਂ ਬਕਰੇ ਦੀ ਤਿੱਲੀ ਨਾਲ ਇਕ ਟ੍ਰਣਾ ਵੀ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮਰਦ ਤਿੱਲੀ ਦਾ ਰੌਗੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ
ਬਕਰੀ ਦੀ ਤਿੱਲੀ, ਜੇ ਤੀਵੀ' ਰੋਗਣ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬਕਰੇ ਦੀ
ਤਿੱਲੀ ਲੈ ਕੇ ਰੋਗੀ ਦੇ ਤਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਉਤੇ ਸਤ
ਵਾਰ ਐਤਵਾਰ ਜਾਂ ਮੰਗਲਵਾਰ ਮਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ
ਕਿੱਕਰ ਦੇ ਕੋਡਿਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚ ਸੁਰਾਖ਼ ਕਰ ਕੇ
ਇਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਛ ਉਤੇ ਲਟਕਾ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇ'
ਬਕਰੇ ਜਾਂ ਬਕਰੀ ਦੀ ਤਿੱਲੀ ਸੁਕਦੀ ਹੈ, ਰੋਗੀ ਦੀ ਵਧੀ
ਤਿੱਲੀ ਘਟਦੀ ਹੈ ।
ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਸਥਾਨਕ ਮੰਦਰਾਂ ਉਤੇ ਜੋਗਲੀ
ਭੇੜ ਤੇ ਬਕਰੀ ਦੇ ਸਿੰਡ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਸਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਬਕਰੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਵੀ ਆਮ ਹੈ।
ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਕਰੀਦ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਬਕਰੇ ਦੀ ਕ੍ਰਬਾਨੀ
ਦੇਦੇ ਹਨ । ਠੱਗਾਂ ਵਿਚ ਬਕਰੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦਾ
ਰਿਵਾਜ ਆਮ ਹੈ । ਠੱਗ ਕਾਲੇ ਰੌਗ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਬਕਰਾਂ
ਚੁਣਦੇ ਹਨ ਜੌ ਨਰੋਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ
ਸਾਬਿਤ ਹੋਣ । ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨਫ੍ਹਾਕੇ ਉਸਦਾ
ਮੂਹ ਪਛਮ ਵਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਕੌਬੇ ਤੇ ਵਾਲਾਂ
ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਛੱਡੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵੀ
ਸੇ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਪਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ।
ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਕਰੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਹੈ । ਜਦੋ" ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਪੁਰਸ਼ ਮੁਢਲੋਂ ਮਨੁਖ ਨੇ ਸਾਰੇਂ
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਆਪਣੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋ” ਕੀਤੀ ਤਾਂ
ਬਕਰੀ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋ ਨਿਕਲੀ ਦਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪਰ ਸਭ ਤੋ` ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਿਸ ਪਸ਼੍ਹ ਦੀ_ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਗਉ ਤੇ ਸੱਪ । ਹਿੰਦੂ ਗਉ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਕਰਦੇ, ਇਸ ਦੇ ਗੌਬਰ ਨਾਲ ਰਸੋਈ ਦੇ ਚੌੱਕੇ ਨੂੰ ਲੇਪਣ
ਦੇਦੇ ਹਨ । ਗਉ ਦੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਨੂੰ ਗਊਉਤਰ ਸਮਝ ਕੇ ਕਈ
ਹਿੰਦੂ ਪੀ'ਦੇ ਵੀ ਹਨ ।
ਗਉ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉਸ ਭਾਂਤ ਨਹੀ'
ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਭਾਂਤ ਪਿਛਲੋਰੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹੋਈ ।
੧ 311011510੧03੮0।।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇ ਗਊ ਮਾਸ ਖਾਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਵੀ ਸੀ ।
ਐਤਰਿਆ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਗਉ ਦਾ ਮਾਸ
ਰਾਜਿਆਂ ਜਾਂ _ਸਤਿਕਾਰਯੌਗ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ _ਖਵਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉਤੇ ਉਸ ਗਉ ਦਾ ਜਿਸ ਦਾ
ਗਰਭ ਡਿਗ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਯੁਜਰਵੇਦ ਵਿਚ ਗਉ ਦੀ
ਕੁਰਬਾਨੀ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਕਿਸ ਭਾਂਤ ਦੀ ਗਉ, ਕਿਸ ਕਿਸ ਦੋਵੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼
ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ । ਅਸ਼ਵਮੇਧ ਸਮੇ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ 180 ਪਾਲਤ੍ਰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਘੋੜਿਆਂ, ਬਕਰੀਆਂ, ਹਿਰਨਾਂ ਤੋ ਬਿਨਾਂ
ਗਉਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਿਚ
ਬਾਂਝ ਗਉ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਰਿੰਨ੍ਹਣ ਬਾਰੇ
ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਭਾਵੇ' ਗਉ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਕੋਈ
ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀ' ਮਿਲਦਾ । ਮਨੂੰ ਦੇ ਸਮੇ` ਗਉ ਜਾਂ ਬਲਦ
ਦੀ ਹਤਿਆ ਭਿਆਨਕ ਪਾਪ ਗਿਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ” ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੀ
ਜਨਮ-ਪਤਰੀ ਚੈਗਾ ਭਵਿਖਤ ਨਾ ਦਰਸਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉਸ
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਦੇਣ ਲਈ ਗੇਂਰੂਏ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਾਏ
ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਨਵੀ" ਛਾਣਨੀ ਨਾਲ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਗਊ ਦੀਆਂ
ਪਿਛਲੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਲੱਤਾਂ ਵਿਚੋ` ਲੰਘਾ ਕੇ ਫਿਰ ਅਗਲੀਆਂ
ਦੋਹਾਂ ਲੱਤਾਂ ਵਿਚੋ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਉ
ਰਹੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਤੇ ਫਿਰ ਮਾਂ ਪਿਉ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸੁੰਘਦੇ ਜਿਵੇ”
ਗਉ ਵੱਛੇ ਨੂੰ ਸੁਘਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਉ ਦੇ ਹੇਠੋ”
ਲੌਘਾਣ ਨਾਲ ਖ਼ਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ੨ ਕਿ ਬੱਚਾ ਗਉ
ਦੀ ਕੁਖੋ' ਜੰਮਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਗਿਣਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜਦੋ“ ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਸਵਾਸਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਗਉ ਮਣਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਗਉ ਦੀ ਪੂਛਲ ਛੁਹੈਦਾ
$। ਖ਼ਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਨ ਪਿਛੋ ਨਰਕ ਦੇ
ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਗਉ ਦੀ ਪੂਛ ਪਕੜ ਕੇ, ਉਹ ਤਰਦਾ ਹੋਇਆ
ਪਾਰ ਲੰਘ ਜਾਵੇਗਾ । ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਈ
ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਵਿਚ ਗਉ ਦੀ ਪੂਛਲ ਦੀ ਪਵਿਤਰਤਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਥਾਂ
ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ : ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਰੋਧਵਾਨ
ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸਭ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਲ
ਇਹ ਵੇਖਣ ਲਈ ਗਏ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਨੂਰ ਕਿਥੋ“ ਤਕ
ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਦਸਿਆ
ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਜਾਣਨ ਤੌ ਅਸਮਰਥ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਦਾ
$।। 5390੫ 13010 51101।1। ੬101੧
1640
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਨੂਰ ਕਿਥੋ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਪੁਰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ
ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਨੂਰ ਦੀ ਸੀਮਾ ਉਲੌਘ ਕੇ ਪਾਰ ਵੀ ਗਿਆ
ਹੈ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਗਵਾਹੀ ਵਜੋ" ਕਾਮਧੇਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ।
ਉਸ ਜ਼ਬਾਨ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਪੂਛ
ਹਿਲਾ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮਾ ਝੂਠ ਬੋਲਦਾ ਹੈ,
ਸੌ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਗਊ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ
ਅਪਵਿਤਰ ਰੋਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਪੂਛਲ ਸਦਾ ਪਵਿਤਰ
ਮੰਨੀ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਗ੍ਰਹਿਣ ਸਮੇ ਗਊ ਨੂੰ ਪੋੜਾ ਦੇਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਆਮ
ਹੈ । ਗਰਭਵਤੀ ਹਿੰਦੂ ਤੀਵੀਆਂ ਅਮਾਵਸ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਗਉ
ਨੂੰ ਪੇੜੇ ਖਵਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਹ ਬਲਦ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮਾਸ ਲਟਕਿਆ
ਹੋਵੇ, ਪਵਿਤ੍ਰ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ 'ਨੰਦੀ' ਜਾਂ
'ਨਾਦੀਆ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ ਬਲਦ ਵੀ
ਨੌਦੀ ਅਖਵਾਉ'ਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਬਲਦ ਵਾਹੀ ਖੇਤੀ ਜਾਂ
ਕਿਸੋ ਹੋਰ ਕੋਮ ਲਈ ਨਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਸਗ
ਜੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੌ ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਡੀਆਂ ਤੇ
ਘੋਗਿਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾ ਕੇ, ਸ਼ੋਰ ਮੰਗਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ ।
ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਗਉ ਦੀ ਹਤਿਆ ਨੂੰ
ਪਾਪ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਗਉ ਦੀ ਹਤਿਆ ਭਾਵੇ" ਅਣਜਾਣੇ
ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਘੌਰ ਪਾਪ
ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਲਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਖਵਾਣਾ ਤੋਂ
ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਪੁਰਾਣੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਬਾਂਝ ਗਊ ਨੂੰ ਕਸਾਈਆਂ .
ਅਗੇ ਵੇਚਣਾ ਪਾਪ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।
ਝੌਟੇ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਯਮ ਦਾ ਵਾਹੁਣ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਝੋਟੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ
ਨਹੀ” ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ।
ਹਿਰਨ ਦੀ ਮ੍ਰਿਗਛਾਲਾ ਸਾਧੂ ਤਪਸਿਆ ਲਈ ਵਰਤਦੇ
ਹਨ ।
ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਮਝ ਕੇ ਪੂਜਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਰਾਣਿਕ ਮਿਥਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ _ਸੈਸਾਰ ਦੀ
ਰਖਿਆ ਅੱਠ ਹਾਥੀ ਭਿੰਨ-ਸੁਭਿੰਨ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਰ
ਰਹੇ ਹਨ । ਪੂਰਬ ਵਲ ਐਰਾਵਤੀ, ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵਲ
ਪੁੰਡਰੀਕਾ, ਦੱਖਣ ਵਲ ਵਾਮਨ, ਦੱਖਣ ਪੱਛਮ ਵਲ ਕ੍ਰਮਾਦਾ,
ਪੱਛਮ ਵਲ ਅਨਜਨਾ, ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵਲ ਪੁਸ਼ਪਦੌਤ,
ਉੱਤਰ ਵਲ ਸਰਵਭੂਮਾ, ਉਤਰ ਪੂਰਬ ਵਲ ਸਪਤਹਿਕਾ ।
ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚ ਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਸਭ
ਤੋਂ ਵਧ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਪਰੈਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਂ ਵਿਚ
੧ 3110115101੧ਏ0੧360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ
ਖਵਾਇਆ ਗਿਆ ਭੌਜਨ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹੁਚਦਾ ਹੈ । ਭਸੈਣੀ
ਕਾਗ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ, ਲੜਾਈ ਵਿਚ
ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਪੀ'ਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਪਰੋਪਰਾ ਮਧ ਯੁਗ
ਵਿਚ 'ਕਲ੍ਹ ਕਲੰਜਗਣ' ਨਾਲ ਜੌੜ ਦਿਤੀ ਗਈ । ਜਦੋ
ਸ਼ੰਭ ਤੇ ਨਿਸੈਭ ਰਾਖਸ਼ ਨੂੰ ਚੰਡੀ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਭਸੇਡੀ ਨੇ
ਰਜ ਕੇ ਲਹੂ ਪੀਤਾ । ਪਰ ਲਹੂ ਫਿਰ ਵੀ ਨਾ ਮੁਕਿਆ ।
ਕਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਗਨ ਸਬੈਧਿਤ ਹਨ । ਜੇਂ
ਸਫ਼ਰ ਉਤੇ ਜਾਣ ਲਗਿਆਂ ਕਾਂ ਬੋਲੋ ਤਾਂ ਇਹ ਚੋਗਾ ਸ਼ਗਨ
ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਨੇਰੇ ਉਤੇ ਕਾਂ ਬੋਲੇ
ਤਾਂ ਮਹਿਮਾਨ ਦੀ ਆਮਦ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਿਆਂ
ਵਿਚ ਜਦੋ“ ਚਿੱਠੀ ਚਪੁਠੀ ਦਾ ਰਵਾਜ ਨਹੀ ਸੀ_ ਪਿੰਡਾਂ
ਵਿਚ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਨੇਰੇ ਉਤੇ ਕਾਂ ਬੋਲਦਾ ਅਤੇ ਜੇ ਕਿਸੇ
ਦਾ ਪਤੀ ਬਾਹਰ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ
ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ
ਕਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ :
ਉੱਡ ਕਾਵਾਂ, ਚੂਰੀ ਕੁਟ ਪਾਵਾਂ ।
ਮੇਰਾ ਮਾਹੀ (ਜਾਂ ਵੀਰ) ਕਦੋ' ਆਵਸੀ ।
ਜੋ ਇਹ ਤੁਕਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਕਾਂ ਉਡ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ
ਆਮਦ ਅਵੱਸ਼ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਘੁੱਗੀ ਤੇ ਕਬੂਤਰ ਦਾ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਬੂਤਰ ਨੂੰ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹੋ ਹੀ
ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚੋ" ਸੱਯਦਾਂ ਨੂੰ ।
ਹਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੌ ਵਧ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੈਸ ਬੜਾ ਪਵਿਤਰ ਪੰਛੀ ਸਮਝਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਾਨਸਰੋਵੇਰ ਵਰਗੀ ਸਵੱਛ ਝੀਲ ਵਿਚ
ਰਰਿੰਦਾ ਹੈ । ਹੌਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੁੱਚੇ ਮੌਤੀ
ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੀ ਚੁੰਝ ਨਾਲ ਦੁਰੱਧ ਤੋ ਪਾਣੀ
ਨਿਖੋੜ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹੈਸ ਅਧਿਆਤਮਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ
ਪਵਿਤਰ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ
ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬੜਾ ਪੁਰਾਣਾ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ
ਹੈ । ਜਿਵੇ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ ਵਿਚ :
ਹੈਸ ਉਡਰ ਕੌਧਰੇ ਪਿਆ ਲੋਕ ਵਿਡਾਰਣ ਜਾਇ ।
ਗਹਿਲਾ ਲੋਕ ਨਾ ਜਾਣੀਈ ਹੈਸ ਨਾ ਕੌਧਰਾ ਖਾਇ ।
ਆਦਿ ਗੁੰਥ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਬਾਈ', ਹੈਸ ਆਤਮਾ ਦੇ
ਚਿੰਨ੍ਹ ਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇ
ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕੋਂ ਵੇਦ, ਇਕੋ ਦੇਵਤਾ, ਅਗਨੀ ਤੇ ਇਕੋਂ
ਜਾਤ) ਵਸਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਕਰਿਤਾ ਯੁਗ ਵਿਚ ਤੇ ਇਕ
ਜਾਤੀ ਜੋ ਹਦ ਵਿਚ ਸੀ_ਉਹ 'ਹੌਸਾ” ਜਾਂਤੀ ਸੀ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1641
ਪਸ਼ੂ ਲੋਕਧਾਰਾ
ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਵੀ ਹੰਸਾ ਜਾਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਲਿੰਗ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਥੋ” ਤਕ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਹੈਸ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਹੀ ਸੀ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਹਸ ਕਿਸੇ ਸਮੇ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਟੌਟਮ ਹੁੰਦਾ ਹੌਣੈ ।
ਬੋਧੀਆਂ ਵਿਚ ਹੰਸ ਬੜਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਨਲ ਤੋ ਦਮਯੌਤੀ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਹੈਸਾਂ ਦੀ ਡਾਰ ਹੀ ਦੋਹਾਂ
ਪ੍ਰੋਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਚਕਵੀ ਚਕਵਾ ਦੋ ਹੌਰ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੰਛੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਜ਼ਿਕਰ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਆਦਿ-ਗੌੌਥ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਮ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਵਿਚ ਅਥਾਹ ਪਿਆਰ
ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇ ਵਿਚ ਹੋਏ
ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਮੀ ਆਸ਼ਕ ਤੇ ਮਾਸ਼ੂਕ ਸਨ ਜੌ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਹ
ਜੌ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੋ ਨੂੰ
ਮਿਲਣ ਲਈ
ਵਿਲ੍ਹਕਦੇ ਰਹੇ । ਪਿਛੋਂ” ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਕਵੀ ਚਕਵੇ ਦਾ ਰੂਪ
ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ
ਕਿ ਇਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਿਛੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਇਕ
ਕੰਢੇ ਚਕਵੀ ਵਿਲ੍ਹਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਕੇਢੇ ਚਕਵਾ ।
ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਇਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ
ਹਨ, ਥਕ ਕੇ ਹਫ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਤੌਤੇ ਦੀ ਭਾਵੇ" ਪੂਜਾ ਨਹੀ” ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਪਰ
ਇਸ ਦਾ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਆਮ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਰਿਸ਼ੀ ਕਸ਼ਪ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤੌਤੇ ਦੀ
ਮਾਂ ਸੀ । ਕਥਾ ਸਰਿਤ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਇਕ ਤੌਤੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਆਉਦਾ ਹੈ ਜੌ ਚਾਰੇ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਾ
ਰਸਾਲੂ ਦੀਆਂ ਦੈਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਥਾਈ" ਰਾਜਾ
ਰਸਾਲੂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਤੋਤਾ ਸ਼ਾਦੀ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ
ਹੀ ਜੈਮਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹੀ 12 ਵਰ੍ਹੇ ਭੌਰੇ ਵਿਚ
ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਪਿਛੋ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਰਸਾਲੂ੍ ਦੇ ਨਾਲ
ਰਿਹਾ, ਕਈ ਔਕੜਾਂ ਵੇਲ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦ”
ਕੌਕਲਾਂ ਨੂੰ ਹੋਡੀ ਭਰਮਾ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿ ਲੁਟ ਲੈਦਾ ਹੈ
ਤਾਂ ਰਾਜਾ ਰਸਾਲੂ ਨੂੰ ਤੋਤਾ ਹੀ ਇਹ ਭੇਦ ਦਸਦਾ ਹੈ ।
ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਖ਼ਵਾਜਾ ਖਿਜਰ ਦਾ ਵਾਚਣ ਸਮਝ ਕੇ,
ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉਤੇ ਸ਼ੀਆ ਸਤਿਕਾਰਦੇ ਹਨ ।
ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਮੱਛੀ ਪ੍ਰੋਮ ਦੀ ਤੜਪਣੀ ਤੇ ਵਿਲ੍ਹਕਣੀ ਦਾ
ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । 'ਜਿਉ` ਮਛਲੀ ਬਿਨ ਪਾਣੀਆਂ' ਭਾਵ ਦੀਆਂ
ਸਤਰਾਂ ਆਦਿ-ਗ੍ੰਥ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਥਾਈ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਕੀੜਿਆਂ ਵਿਚ ਕੀੜੀਆਂ ਦੇ ਭੌਣਾਂ ਉਤੇ ਖੰਡ ਗੁੜ
ਆਦਿ ਸੁਟਣੇ ਚੇਗੇ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਲੌਕ ਸਵੇਰੇ
ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਭੌਣਾਂ ਉਤੇਂ ਅਨਾਜ ਸੁਟਦੇ ਵੇਖੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
੧ 311011510੧0360।।
ਪਹਾੜ
ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਮੱਖੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਪਰੀਆਂ ਜਿੰਨ ਤੋਂ ਡਰਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਧ੍ਰੋਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮੱਖੀ
ਬਣਾ ਕੇ ਕੌਧ ਉਤੇ ਟਿਕਾ ਦੋ“ਦੀਆਂ ਹਨ ।
(੫-16) ਪਹਾੜ :
ਪਹਾੜ ਸਬੈਧੀ ਇਕ ਉਤਪਤੀ ਕਥਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ,
ਜਿਸ ਵਲ ਰਿਗ ਵੇਦ ਵਿਚ ਸੈਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਮੈਂਤਰਯਾਣੀ
ਸੈਹਿਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਕਥਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਦਾ ਹੈ ।
ਕਾਲੀ ਦਾਸ ਨੇ ਵੀ 'ਰਘੂ ਵੈਸ਼' ਤੇ 'ਕੁਮਾਰ ਸੈਭਵ' ਵਿਚ
ਇਸ ਕਥਾ ਵਲ ਸੈਕੇਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਾੜ ਪੰਛੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡਿਆ
ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਕਦੇ ਇਕ ਥਾਂ ਨਹੀ" ਸਨ ਟਿਕਦੇ, ਜਿਥੇ
ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਉਡ ਕੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦੇ । ਜਦੋ” ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਪਹਾੜ ਇਕੋ ਥਾਂ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਡੌਲਣ ਲਗਦੀ
ਸੌ ਇੰਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਜਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੰਭ ਕਟ
ਦਿਤੇ, ਫਲਸਰੂਪ ਪਹਾੜ ਜਿਥੇ ਵੀ ਸਨ ਉਥੇ ਹੀ ਟਿਕ
ਗਏ । ਸਿਰਫ਼ ਮੈਨਕਾ ਜੋ ਹਿਮਾਲੀਆ ਤੇ ਮੋਨਾ ਦਾ ਪੁਤਰ
ਸੀ, ਬਚ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਜਾ ਛੁਪਿਆ ਜਿਥੇ
ਸਾਗਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕੀਤੀ ।
ਸਟੇਨਨੋ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਥਾ ਮੂਲ ਵਿਚ
ਆਰਿਆਈ ਨਹੀ ਜਾਪਦੀ । ਇਹ ਕਥਾ ਆਰੀਆ ਦੇ
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੌ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ ਤੇ
ਇਸ ਦਾ ਸਬੈਧ ਪਰਾਕ-ਆਰੀਅਨ ਦੇਵਮਾਲਾ ਨਾਲ ਸੀ,
ਪਰ ਮਗਰੋ” ਜਦੋ ਇਹ ਕਥਾ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਥਾ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤੇ
ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕਰ ਲਈ ।
ਪਹਾੜ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਵੀ
ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਮੰਗਲਵਾਰ ਤੇ ਬੁਧਵਾਰ ਪਹਾੜ ਵਲ
ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਭ ਨਹੀ” ਹੈਦਾ । ਕੌਮ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ
ਨਹੀ ਮਿਲਦੀ, ਅਖਾਣ ਵੀ ਹੈ :
ਮੰਗਲ ਬੁੱਧ ਨਾ ਜਾਈ" ਪਹਾੜ
ਮਤਾਂ ਜਿੱਤੀ ਬਾਜ਼ੀ ਆਵੇ" ਹਾਰ ।
ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਪਹਾੜ ਵੇਖਣੇ ਚੰਗੇ ਨਹੀ, ਜੀਵਨ
ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਸੌਕਟ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਪਹਾੜ
ਚੜ੍ਹ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਸ਼ਭ ਸ਼ਗਨ ਹੈ। ਆਏ ਕਸ਼ਟ ਤੇ ਸੈਕਟ
ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੌਕ, ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੂੰ, ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼
ਮੰਨਦੇ ਹਨ :
ਪਹਾੜੀਏ ਮਿਤ ਕਿਸ ਕੇ
ੱਤ,ਖਾਧਾ ਤੇ ਖਿਸਕੇ ।
'$। 5000 180 511011। ੬0੧
1642
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(੫-17) ਪਹਿਲੀ ਗਰ?ਹੀ :
ਝੰਗ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਮੰਗਣੀ ਸਮੋ” ਦੀ ਇਕ ਰੀਤ;
ਮੰਗਣੀ ਸਮੇ ਘਰ ਵਿਰ ਖੀਰ ਜਾਂ ਸਿੱਠੇ ਚਾਵਲ ਪਕਾਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੈਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ
ਸ਼ਗਨਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਗਰਾਹੀ ਪਾਈ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦਮੌਦਰ ਨੇ ਹੀਰ ਵਿਚ ਇਸ ਰਸਮ ਵਲ
ਸੈਕੇਤ ਕੀਤਾ ਹੈ :
ਚਾਵਲ ਤੇ ਦੁੱਧ ਮਾਝਾ ਕੁੜੀਆਂ,
ਵਿਚ ਪਤਾਸੇ ਪਾਏ
ਸਭ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਦੀ ਆਖੋ
ਪਹਿਲੌ” ਹੀਰੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਪਾਏ ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੀ ਗਰਾਹੀ ਨੀ'ਗਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਗਨਾਂ
ਨਾਲ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ :
ਦੇਣ ਗਰਾਹੀ ਨੀ'ਗਰ ਨੂੰ
ਪਹਿਲੇ ਆਪਣੀ ਇਛਾ ਪੁਜੇਦੀ ।
(੫-18) ਪਹਿਲੀ ਰੋਟੀ :
ਤਵੇ ਤੋ“ ਲੱਥੀ ਪਹਿਲੀ ਰੋਟੀ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਦਾਨ
ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਬਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੌਟੀ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ ਨੰ
ਪ੍ਰਜ਼ਾਦੀ ਦੇਣ ਤੇ ਹਿੰਦ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ ਹੈਦਾ ”
ਲਈ ਰਾਖਵੀ' ਕਰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਰੋਂ ;
ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਖਾਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਨੂੰ ਨਹੀੱ
ਖਵਾਈ ਜਾਂਦੀ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ
ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਇਜ਼ਤ ਨਹੀ” ਮਿਲਦੀ ਤੇ ਕਚਹਿਰੀ
ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀ' ਹੁੰਦੀ ।
(੫-19) ਪਹੁੰਚੀ :
ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀਣੀ ਜਾਂ ਪੈਰਾਂ ਉਤੇ ਪਹਿਨਣ
ਵਾਲਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ : ਘੜਾ ਦੇ ਪਹੁੰਚੀ ਮਾਹੀਆ ਵੇ,
ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਕਰਸਾਂ (ਲ.ਗ)
ਪਹੈਚੀ ਕਰੇਲਾ : ਇਕ ਗਹਿਣਾ ਜੋ ਕਰੇਲੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ
`ਦਾ ਹ੍ਰੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵੀਣੀ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਹ੍ਚੀ ਮਸੀਤੀ : ਇਕ ਗਹਿਣਾ ਜੋ ਮਸੀਤ ਦੀ ਸ਼ਕਲ
ਦਾ ਹੈਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗੁੱਟ ਤੇ ਬੈਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-20) ਪਹੋਆ :
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਤੀਰਥ, ਜੋ ਜ਼ਿਲਾ ਕਰਨਾਲ
ਵਿਚ ਥਾਨੇਸਰ ਤੋ 16 ਮੀਲ ਪਛਮ ਵਲ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਇਸ ਤੀਰਥ ਦਾ ਪੁਰਾਣਿਕ ਨਾਉ” ਪ੍ਰਿਬੂਦਕ ਹੈ । ਇਥੇ
ਸੂਰਜ ਵੇਸ਼ੀ ਰਾਜੇ ਪ੍ਰਿਬੂ ਨੈ, ਜੋ ਇਕਸ਼ਵਾਕ੍ਹ ਦੀ ਵੌਸ਼
੧11011ਇ॥0੧॥%018।0।
੧ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਵਿਚੋ“ ਸੀ, ਇਕ ਤਾਲ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ।
ਇਥੇ ਅਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ, ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਿਨ,
ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਇਕ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ
ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮੋਇਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਕਰਵਾਣ ਲਈ ਆਉ'ਦੋ
ਹਨ । ਪਿਤਰਾਂ ਦੇ ਸਰਾਧ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਪਿਤਰ
ਦਾ ਸਰਾਧ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਤ ਨੂੰ ਨਾਲ ਹੀ
ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਕ ਟੂਣਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਗੇਡੀ ਜਾਂ ਬਸ
ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਨ ਲਗਿਆਂ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਪੰਜ ਪੈਸੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁਟ ਕੇ
ਪਤ ਵਲ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਲਈ
ਨਾਲ, ਆਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰ
ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਤ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਰ ਪੈਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਨਾ ਹੈ
ਕਿ ਪਹੋਏ ਵਿਚ ਸਰਾਧ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਿਤਰਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਹੋ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-21) ਪਹੋਚਰ :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ _ਸਬੈਧਿਤ ਇਕ ਰਸਮ; ਸਿਆਲਕੋਟ
ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ ਵੰਡ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਰਸਮ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ । ਵਿਆਹ ਦਾ ਮੂਰਤ ਨਿਕਲਣ ਮਗਰੋ”,
ਕੈਨਿਆਂ ਪੱਖ ਵਲੋ ਕੁਝ ਲੌਕ ਮਠਿਆਈ, ਫਲ, ਲੜਕੇ
ਦੀ ਮਾਂ ਲਈ ਤ੍ਰੇਵਰ, ਨਕਦ ਰੁਪਏ ਤੇ ਕੁਝ ਹੌਰ ਸੁਗਾਤਾਂ
ਲੈ ਕੇ ਵਰ ਪੱਖ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੀਂ
ਕੰਨਿਆਂ ਪੱਖ ਵਾਲੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵਰ ਪੱਖ
ਵਿਚ ਕੌਨਿਆਂ ਲਈ ਕੁਝ ਮਠਿਆਈ, ਫਲ ਤੇ ਪੱਲ੍ਹ ਦੇ ਦੇ
ਹਨ । ਘਰ ਪਹੈਚ ਕੇ ਮਠਿਆਈ ਤੇ ਫਲ ਕੈਨਿਆਂ ਦੀਆਂ
ਸਹੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਚੌਕੀ
ਉਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਪੱਲੂ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੇ ਕਰਵਾ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰੀਤ ਨੂੰ 'ਪਰੋਚਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-22) ਪਕੜ :
ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ, ਜਿੰਨ ਅਥਵਾ ਚੁੜੇਲ ਆਦਿ ਦੇ ਕਿਸੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ; ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ
ਕਿਸੇ ਪੱਕੀ ਜਾਂ ਕਰੜੀ ਥਾਂ ਤੋ' ਲੰਘਣ ਜਾਂ ਪੇਸ਼ਾਬ ਕਰਨ
ਨਾਲ, ਉਥੇ ਵਸਦੀ ਚੈਦਰੀ ਰੂਹ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਸਰੀਰ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦਰਿਆਵਾਂ, ਜੈਗਲਾਂ, ਉਜਾੜਾਂ
ਜਾਂ ਮਰਘਟ ਦੇ ਨੇੜਿਉ` ਲੰਘਦਿਆਂ ਵੀ ਕੋਈ ਚੰਦਰ)
ਰੂਹ, ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੰੱਦੀ ਹੈ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਬੰਦੇ ਦਾ ਪ੍ਰੰਤ, ਜਿਸ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੋਮ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ
ਜਾ ਟਿਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੋ ਨੂੰ ਪਕੜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਕੜ
ਵਾਲੇ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਜਦੋ" ਦੌਰਾ ਪੈਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਈ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। 101੧੪
1643
ਪੱਕੀ ਥਾਂ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਲ-ਜਲੂਲ ਤੇ ਬੇ-ਸਿਰ ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ
ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਵਾਵੈਲੀਆਂ ਪਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼
ਹੈ ਕਿ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਤੇ ਜ਼ਬਾਨ ਪ੍ਰੇਤ
ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਗੀ ਜੋ ਕੁਝ ਬੌਲ ਰਿਹਾ
ਹੁੰਦੈ, ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ, ਸਗੋ”ਉੱਸ ਦੇ ਅੰਦਰ
ਬੈਠਾ ਪ੍ਰੇਤ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ।
ਸਿਆਣੇ ਪਕੜ ਦਾ ਇਲਾਜ ਝਾੜੇ ਜਾਂ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦੁਆਰਾ
ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰੌਤ ਨੂੰ, ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਭਰਮਾ ਕੇ, ਰੋਗੀ
ਦਾ ਸਰੀਰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਪ੍ਰੇਤ ਸਰੀਰ
ਨਾ ਛਡੋ ਤਾਂ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਜੁਤੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭੂਤ ਪ੍ਰਤ ਮਾਰ ਤੋ" ਬਹੁਤ ਡਰਦੇ ਹਨ ।
ਜਦੋ ਰੌਗੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਪੈਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕਸ਼ਟ ਰੋਗੀ
ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰੋਤ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਪ੍ਰੋਤ ਨੂੰ ਕਢਣ
ਲਈ ਰੋਗੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ, ਲੋਹਾ ਗਰਮ ਕਰ ਕੇ ਲਗਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਗ ਦਾ ਸੇਕ ਵੀ ਪ੍ਰੇਤ ਨੂੰ ਪਹੁਚਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੌਗੀ ਦੀ ਮੌਤ ਵੀ ਚੋ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰ
ਜਦੋ ਪਕੜ ਵਾਲੋ ਰੌਗੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ ਪ੍ਰਤ ਨਿਕਲ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਭੇਨ ਕੇ ਜਾਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ
ਖੜਕਾ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਵਿਦਾਇਗੀ ਦਾ ਪਤਾ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਕੜ ਵਾਲੇ _ਰੌਗੀਆਂ ਨੂੰ, ਕਈ ਪੀਰਾਂ ਦੀਆਂ
ਖ਼ਾਨਗਾਹਾਂ ਤੇ ਕਬਰਾਂ ਉਤੇ ਵੀ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਥੇ ਜਾਣ ਨਾਲ, ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਰੌਗੀ ਠੀਕ ਹੋਂ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਕੜ ਵਾਲ ਰੋਗੀਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ
'ਡੋਰਾ ਵਡਭਾਗ ਸਿੰਘ'` ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-23) ਪੋਕੀ ਥਾਂ :
ਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ ਕਿਸੇ ਭੂਤ ਪ੍ਰਤ ਅਥਵਾ ਬਦਰੂਹ ਦਾ
ਵਾਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ । ਭੂਤ-ਪ੍ਰੌਤ ਪੁਰਾਣੇ ਖੋਲਿਆਂ ਤੇ
ਉਜੜੀਆਂ ਥੇਹਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ । ਪੱਕੀ ਥਾਂ
ਤੋਂ ਲੋਕੀ" ਹਨੇਰੇ ਸਵੇਰੇ, ਇਕੱਲੋ-ਦੁਕੱਲੋ ਨਹੀ ਲੌਘਦੇ ।
ਕੱਚੇ ਕੌਵਾਰ ਮੁੰਡੇ ਤੇ ਕੁੜੀ ਲਈ ਪੱਕੀ ਥਾਂ ਤੋ ਲੰਘਣਾ
ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮਰਨ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਭੁੱਖ-ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਹੁੰਦੀ
ਹੈ, ਉਹ ਹੀ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੰਤ ਅਥਵਾ ਚੁੜੋਲ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਇਹ ਪ੍ਰੋਤ ਕਿਸੇ ਕਚੇ ਕੰਵਾਰੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਵਿਚ ਵਾਸਾ ਕਰ
ਲਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੁਆਰਾ ਅਨੰਦ ਭੋਗਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ
ਵਧ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਸੌਖੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਨਹੀ” ।
ਪੱਕੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਲੋਕ ਦੀਵੇ ਬਾਲਦੇ ਤੇ ਭੇਟਾ ਚਾੜ੍ਹ ਚੇ
੧ 311011510੧0।3੮0।।
ਪੱਕੀ ਰਸੋਈ
ਹਨ ਤਾਂ ਜੌ ਉਥੇ ਵਸਦਾ ਪਰਤ ਤੌਗ ਨਾ ਕਰੇ । ਜੇ ਘਰ
ਵਿਚ ਕੋਈ ਪੱਕੀ ਥਾਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਰਾਤ ਵੇਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ
ਕੋਈ ਨਹੀ ਜਾਂਦਾ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਦਿਨ ਦੇ
ਚਿੱਟੇ ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਬੇਅਸਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(੫-24) ਏਕੀ ਰਸੋਈ :
ਰਸੋਈ ਦੌ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਨ] ਗਈ ਹੈ=-ਕੱਚੀ ਤੇ ਪੱਕੀ
ਰਸੋਈ । ਕੱਚੀ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਫਲ, ਕੱਚੀ ਤਰਕਾਰੀ, ਆਟਾ
ਦਾਲ ਤੋ ਘਿਉ ਢੌੱਧ ਆਦਿ ਵਸਤਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਜੌ
ਅੱਗ ਉਤੇ ਧਰ ਕੇ ਪਕਾਈਆਂ ਜਾਣ । ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਨਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਕੱਚੀ ਰਸੋਈ ਭਿੱਟਦੀ ਨਹੀ“ । ਭਾਵੇਂ” ਇਨ੍ਹਾਂ
ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਲੌਛ, ਅਛੂਤ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਛੁਹ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਨਹੀ ਭਿੱਟਦੀਆਂ । ਕਿਉ” ਜੋ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਬੀਜਾਈ[ਕਟਾਈ, ਗਹਾਈ ਆਦਿ ਦਾ ਕੌਮ
ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਕੱਚੀ
ਰਸੋਈ ਭਿੱਟਦੀ ਮੰਨ ਲਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਵਰਨ ਜਾਤੀਆਂ
ਦੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀ' ਰਹਿੰਦਾ ।
ਜਦ“ (ਕਿਸੇ ਸਾਮਗਰੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਉਤੇ ਧਰ ਕੇ ਪਕਾਇਆ
ਜਾਵੇ ਅਥਵਾ ਉਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਤੇ ਘਿਉ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋ
ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵਸਤਾਂ ਪੱਕੀ ਰਸੋਈ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਕੀ ਰਸੋਈ ਛੇਤੀ ਭਿੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੋ
ਪੱਕੀ ਰਸੋਈ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਛੜੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਛੁਹ ਲਗ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਉਹ ਸਵਰਨ ਜਾਤੀ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦੇ ਯੌਗ ਨਹੀ' ਸੀ ਸਮਝੀ
ਜਾਂਦੀ । ਸੂਤਕ/ਪਾਤਕ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੀ ਪੱਕੀ ਰਸੋਈ ਵੀ
ਭਿੱਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗ੍ਰਹਿਣ ਲਗਣ ਸਮੋ ਵੀ ਪੱਕੀ ਰਸੋਈ
ਭਿੱਟੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾਨ ਕਰ
ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸਵਰਨ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ, ਮਲੌਛਾਂ
ਤੇ ਅਛੂਤਾਂ ਦੀ ਪੱਕੀ ਰਸੋਈ ਨੂੰ ਛੂਹਦੇ ਨਹੀ” ਸਨ । ਜੇ
ਸੈਕਟ ਦੇ ਸਮੋ ਕਿਸੇ ਮਲੋਛ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਪੈ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਉਸ ਤੋ ਰਸਦ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਕੱਚੀ ਰਸੋਈ ਲੋ ਲੌ'ਦੇ
ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪ ਪਕਾਂਦੇ ।
(੫25) ਪਖ :
ਦੈਦਰਮਾਸ ਦੀਆਂ ਪੰਦਰਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਤਿਥਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ :
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੱਖਵਾੜਾ ਵੀ_ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਵੇ' ਚੰਦਰਮਾ
ਦੀ ਏਕਮ ਤੋ” ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਤਕ ਚੌਨ ਵਧਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਅਥਵਾ ਸ਼ਕਲ ਪੱਖ ਵੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਨਮਾਸ਼ੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋ” ਚੈਦਰਮਾ ਘਟਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਮੱਸਿਆ ਤਕ _ਘਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ
6। 5800੫ 130[% 510।|। 010੫9
1644
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਮਗਰੋ ਏਕਮ ਤੋ” ਲੈ ਕੇ ਮੱਸਿਆ ਤਕ ਦੀਆਂ ਤਿਥਾਂ ਨੂੰ
ਅਨ੍ਹੇਰਾ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪੱਖ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਿੱਖਾਂ
ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਰਬ ਤੇ ਉਤਸਵ ਤਿੱਥਾਂ ਅਨ੍ਸਾਰ ਚਲਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵੇਲੋਂ ਤਿੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰਖ ਕੇ
ਹੀ ਮਹੂਰਤ ਕਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੀਆਂ ਤਿੱਥਾਂ
ਵਿਚ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਅਨੂਹੇਰੇ ਪੱਖ ਦੀਆਂ ਤਿੱਥਾਂ ਵਿਚ _ਪਿਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ
ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਫਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
(੫-26) ਪਖਾਵਜ :
ਇਕ ਸਾਜ਼, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੋੜੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਨਾਲ ਤਾਲ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਦੇ ਤਬਲੇ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਦੇ ਉਤੇ ਕਾਲਾ ਚੱਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਜੇ
ਪਾਸੇ ਧਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸਾਦਾ । ਜੌ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ
ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਦੇ ਉਤੇ ਆਟਾ ਲਗਾ ਕੇ ਤਾਲ
ਕਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੀਰਤਨ ਤੇ ਨਿਰਤ ਵੇਲੇ ਪਖਾਵਜ
ਦੀ ਵਰਤੋ” ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੋਵੇ' ਤਬਲੇ ਚੰਦਰਮਾ
ਦੀਆਂ ਦੌਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਵਾਚਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ : ਕਾਲੇ ਚੱਕਰ
ਵਾਲੋ ਚੈਨ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪੱਖ ਦਾ ਤੇ ਚਿੱਟਾ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦਾ ।
ਇਸ ਸਾਜ਼ ਦਾ ਸਬੋਧ ਕਿਸੇ ਸਮੇ” ਚੈਨ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸਮੇ”
ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨਿਰਤ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਸਾਜ਼ ਨੂੰ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੋਂ ਨੂੰ
ਨੂ ਪੁਖਾਵਜੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-27) ਪੋਖੀਵਾਲ :
ਇਕ ਪਛੜਿਆ ਕ£,ਲਾ; -ੱਖੀਵਾਲ ਕਿਸੇ ਇਕ ਥਾਂ
ਟਿਕ ਕੇ ਲੌਮੋ ਅਰਸੇ ਲਈ ਵਾਸ ਨਹੀ” ਕਰਦੇ । ਇਸ
ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੌਕ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ
ਦੇ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੱਖੀਵਾਲ
ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋ ਮਗਰੋ' ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਾ ਵਸੇ ਹਨ ।
ਪੱਖੀਵਾਲ _ਟੱਪਰੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ _ ਅਤੇ
ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵੇਚ ਕੇ ਜਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ
ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਪੱਖੀਵਾਲਾਂ ਨੂੰ
'ਕੁਜੜੇ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ _ਫੜਣ
ਵਾਲਿਆਂ ਨੰ _'ਚਿੜੀਮਾਰ' । ਕੁਝ ਪੱਖੀਵਾਲ ਕ੍ਰੰਡੀ ਲਗਾ ਕੇ
ਮੱਛੀਆਂ ਵੀ ਫੜਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਮੱਛੀਮਾਰ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲੌਕ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਕੁੜਤਾ ਤੋ ਘੱਘਰਾ ਪਰਿਨਦੀਆਂ,
ਗਲ ਵਿਚ ਗਾਨੀ ਲਟਕਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮੌਟੀ ਧਾਰ
ਦਾ ਸੁਰਮਾ ਪਾਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਈ ਪੱਖੀਵਾਲਣਾਂ ਪੇਸ਼ਾ
੧31018।150196%0113.੮0।1
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕਸ਼
ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਗਲਾਸਰੀ (ਜਿਲਦ ਦੂਜੀ, ਪੰਨਾ 193) ਅਨੁਸਾਰ
ਪੁੱਖੀਵਾਲਾਂ ਦਾ ਗੈਦਮੀ ਰੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਇਆ
ਬੜੀ ਮਜ਼ਬੂਤ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ
ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਅਕਸਰ ਸੁਰਮਾ ਪਾਉੱਦੇ ਹਨ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਗਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨੁਹਾਰ ਕਿਸਾਨ
ਦੀ ਲਗਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਪੱਗੜੀ ਨੂੰ ਵੱਟ ਦੇ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ ।
ਪੱਖੀਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉੱਚੀਆਂ
ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਹੈ । ਇਕ ਰਵਾਇਤ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਡਿਕੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ
ਸਨ, ਪਰ ਇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿਚ ਭਗੌੜੇ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾ ਵਿਖਾਇਆ ਤੋਂ ਟੱਪਰੀਆਂ ਪਾ ਕੇ
ਜਿਥੇ ਥਾਂ ਮਿਲੀ ਰਹਿਣ ਲਗ ਪਏ ਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਪਛੜੀਆਂ
ਜਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਕੇ ਘਰ
ਲਿਆ । ਟੱਪਰੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਕਰ ਕੇ ਇਹ
ਪੱਖੀਵਾਲ ਅਖਵਾਏ ।
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਪੋਟ ਭਰਨ ਕਰ ਕੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਲ ਪੱਖਸ਼ੀ ਮਾਰ ਪੈ ਗਈ ਤੋਂ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਇਹ
ਪੱਖੀਵਾਲ ਅਖਵਾਉਣ ਲਗੇ ।
(੫-28) ਪਗ-ਚਿੰਨਹ :
ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ; ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ
ਹੇਠ ਕੁਝ ਰਹੱਸਮਈ ਚਿਹਨ ਹੁਦੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਉਹ ਪੈਰ
ਧਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਥਾਂ ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਥੇ ਪੂਜਾ
ਪਾਠ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੀ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅੰਸ਼
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਜਿਥੇ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼
ਨੇ ਚਰਨ ਪਾਏ, ਉਥੇ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਸੁਮਾਰਗ ਬਣ
ਗਏ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜਿਲ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ
ਉਤੇ ਬਿਰਾਜੇ ਅਥਵਾ ਕੁਝ ਅਰਸੇ ਲਈ ਠਹਿਰੇ, 27 ਉਥੇਂ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
_ ਵੈਸ਼ ਮਤ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੇ
੧ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਹੱਸਮਈ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣੇ ਹੋਏ
ਸਨ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਪਦਮ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੀ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ
ਪਦਮ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੀ ਜੋ ਰਾਤ ਵੇਲੋਂ ਜੌਤ ਵਾਂਗ
ਚਮਕਦਾ ਸੀ ।
ਲੌਕਾ ਵਿਚ ਇਕ ਪਹਾੜੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਆਦਮ ਦੀ ਚਢੋਟੀ'
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪੰਜ ਫ਼ੁਟ ਲੰਮਾ ਤੇ ਢਾਈ ਫ਼ਟ ਚੌੜਾ ਪੈਰਾਂ
ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਈਸਾਈ
ਬ੍ਰਾਬੋ ਆਦਮ ਦੇ ਪੁੰਰਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਬ੍ਰੋਧੀ
5। 53000 130] 5110।11 019
1645
ਪੱਗ ਪਾਹੁਲ
€3
ਇਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ
ਮੰਨ ਕੇ, ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਅਰ ਭਾਵ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਵ ਦੇ
ਪੁਜਾਰੀ ਇਸ ਪੱਗ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ
ਦਸਦੇ ਹਨ ।
“ਗਇਆ ਵਿਚ ਇਕ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ
ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਪੱਗ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੰਨਦੇ ਹੋਂਏ
ਆਦਰ ਨਾਲ 'ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪਦ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅੰਤੇ ਪਾਵਨ
ਮੰਨ ਕੇ ਪੂਜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪੱਗ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਇਕ ਮੰਦਰ ਵਿਚ
ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਕਲਸ ਵਿਚ ਸੋਭਾਲ ਕੇ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਉਪਰ ਚਾਂਦਨੀ ਤਾਣੀ ਹੋਂਈ ਹੈ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੌਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਰਨਾਂ
ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ 'ਕਦਮੇ ਰਸੂਲ ਕਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਬੜੇ ਆਦਰ ਭਾਵ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਕਬਰ ਦੇ
ਰਾਜ ਸਮੇ' ਇਕ ਹਾਜੀ, ਜੋ ਮੱਕੇ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਕਰ ਕੇ
ਮੁੜਿਆ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਨਾਲ 'ਕਦਮੋ ਰਸੂਲ' ਲੈ ਕੇ
ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਅਕਬਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਕਲੀ ਸਮਝ ਕੇ
ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ।
(੫-29) ਪੋਗ ਪਾਹੁਲ :
ਚਰਣਾਮ੍ਰਿਤ; ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਜੀਵਨ
ਵਿਚ ਬੜਾ ਵਿਸ਼ੋਸ਼ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਸਾਧਾਂ ਸੈਤਾਂ ਤੇ
ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਛੁਹਣ,
ਚੁਮਣ ਤੇ ਧੋਣ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ
ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੋ ਅੰਦਰ ਜੌ ਦੈਵੀ ਕਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ
ਲਹਿਰੀਆਂ ਚਰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ
ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੈਵੀ ਅੰਬ ਦਾਨ ਫੇਵਲ ਚਰਨਾਂ ਨੂੰ
ਛ੍ਹ ਕੇ, ਅਥਵਾ ਚਰਨ ਧੂੜ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਲਗਾ ਕੇ ਤੋ
ਚਰਨ ਨਾਲ ਛੁਹੇ ਜਲ ਨੂੰ ਪੀ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂ
ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਚਰਨ ਨਾਲ ਛੁਹੇ ਜਲ ਨੂੰ ਆਦਰ
ਨਾਲ ਪੱਗ-ਪਾਹੁਲ ਜਾਂ ਚਰਨਾਮ੍ਰਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਖ ਦਵਾਰ ਕੋਲ, ਪੈਰ ਧੋਣ ਦੇ ਚੁਬੱਚੇ
ਬਣੇ ਹੈਦੇ ਹਨ, ਜਿਥੋ` ਸਾਧ ਸੈਗਤ ਚਰਨ ਧੌ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ
ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਜਲ ਲੂੰ ਨੂੰ ਵੀ 'ਪੱਗ-ਪਾਹੁਲ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੌਹ ਅਰੌਗਤਾ ਲਈ
ਇਸ ਜਲ ਦੋ ਛੱਟੋ ਸਰੀਰ ਉਤੇ ਮਾਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ
ਰੋਗੀ ਰੌਗ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਜਲ ਤਰੌਕਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਨਾ
ਹੈ ਕਿ ਸਾਧ ਸੈਗਤ ਦਾ ਇਹ ਚਰਨ ਪਾਹੁਲ ਸਭ ਦੁਖਾਂ ਦਾ
ਦਾਰੂ ਹੈ ।
ਕਈ ਸੈਤੁ ਮਹਾਤਮਾ ਅਥਵਾ ਗੁਰ੍ਰ੍ ਪੀਰ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂ
੧ 311011510੧0360।।
ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣੀ
ਆਪਣਾ ਮੁਰੀਦ ਅਥਵਾ _ਚੇਲਾ ਬਨਾਉਣ ਲਗਿਆਂ,
ਉਸ ਨੂੰ '“ਮੁੱਗ-ਪਾਹੁਲ' ਛਕਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਥਵਾ ਆਪਣੇ ਚਰਨ
ਨੰ ਕਿਸੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਧੋ ਕੇ ਪੀਣ ਲਈ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਪਰੈਪਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ
'ਉੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ' ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਤੋਰੀ, ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਸਾਧਾਂ ਸੋਤਾਂ
ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ 'ਪੱਗ-ਪਾਹੁਲ' ਦੀ ਪ੍ਰਬਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਟੂਣਾ ਹੈ । ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਕਣੀ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਪੀਣ ਵਾਲੋਂ
ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਤੋਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ
ਪ੍ਰਜਵਲਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(੫-30) ਪਗ ਵਨ੍ਹਣੀ :
(ਉ) ਮੌਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਕ ਰਸਮ; ਜਦੋ" ਕਿਸੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਮਾਂ/ਪਿਉ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਰਿਆ ਕਰਮ ਵਾਲੇ
ਦਿਨ, ਹੋਰ ਰਸਮਾਂ ਨਾਲ 'ਪੱਗ ਬੈਨ੍ਹਣ' ਦੀ ਰੀਤ ਵੀ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਵਡੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਹੀ
ਬੈਨ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਪਿਉ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋ” ਬਰਾਦਰੀ
ਵਿਚ ਪਿਉ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ
ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਪੁੱਤਰ ਹੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਵਿਆਹੇ ਹੋਏ
ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਸਹੁਰੇ ਪੱਗ ਲਿਆਂਦੇ ਹਨ । ਰਜੇ ਪਜੇ ਘਰ
ਪੱਗ ਨਾਲ ਕਪੜਿਆਂ ਦਾ ਜੋੜਾ ਵੀ ਦੇਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਕਦ
ਰੁਪਏ ਵੀ । ਕੈਵਾਰੇ ਲੜਕੇ ਲਈ ਮਾਮੇ ਪੱਗ ਲਿਆਂਦੇ ਹਨ ।
ਜਦੋ" ਮ੍ਰਿਤਕ ਦਾ ਕਿਰਿਆ ਕਰਮ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਸਾਰੇ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪੱਗ ਉਤਾਰ ਕੇ ਨਵੀ”
ਪੱਗ ਬੈਨ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ 'ਪੱਗ ਬੋਨ੍ਹਣ'
ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ ।
(ਅ) ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦੇ ਜਾਂਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਰਵਾਜ ਹੈ
ਕਿ ਉਹ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਉਦੋ" ਤਕ ਪੱਗ ਨਹੀ ਬੋਨ੍ਹਦੇ ਜਦੋ”
ਝਕ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਵਸਤ ਚੁਰਾ ਕੇ
ਆਪਣੇ ਜਵਾਨ ਹੌਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਨ' ਦੇ ਦੇਵੇ । ਜੋ ਜਾਂਗਲੀ
ਯੁਵਕ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਤੋ ਅਸਮਰਥ ਹੌਣ ਉਹ ਪੱਗ ਬੈਨ੍ਹਣ
ਦਾ ਆਦਰ ਨਹੀ” ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਕਈ ਵਾਰ ਪੱਗ
ਬੈਨ੍ਹਣ ਦੀ ਰਸਮ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਾਕ ਸਬੋਧੀ
ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਚੁਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੱਗ ਬਨਣ ਮਗਰੋ” ਉਸ
ਸਬੰਧੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਹੜੇ ਯੁਵਕ ਚੌਰੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ਕਾਰਨ, ਪੱਗ
ਬੈਨ੍ਹਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਰਹਿਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਮਸੀਤੜ` ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ, ਮਸੀਤ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਦੇ
ਯੌਗ |
ਓਂ 60000 | ਰੀ ਹੀਰ 0
1646
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੱਗ ਬੈਨ੍ਹਣ ਦੀ ਰਸਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲ)
ਵਾਰ ਪੱਗ ਬੈਨ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ
ਕੇਸੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣ ਮਗਰ”
ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਭੇਟ
ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(੫-31) ਘਗ ਵਟਾਣੀ :
ਜਦੋ” ਢੌ ਮਿਤਰਾਂ ਦਾ ਆਪੇਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਤੇ
ਭਰਾਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਰਸਮੀ ਢੰਗ
ਨਾਲ; ਆਪੋ ਵਿਚ ਪੱਗਾਂ ਵਟਾ ਕੇ ਭਰਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ
ਕਰ ਲੈ”ਟੇ ਹਨ । ਪੱਗ ਵਟਾਣਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਪਾਤ੍ਰ
ਬਣਨਾ ਹੈ । ਪੱਗ ਜਾਂ ਸਿਰ ਦਾ ਕਪੜਾ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ
ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਟਾ ਤੇ ਇਜ਼ਤ-ਆਬਰੋਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ
ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਟੂਣੇ-ਟੱਪੇ ਦਾ ਆਮ ਰਿਵਾਜ
ਸੀ, ਸਿਰ ਦਾ ਕਪੜਾ ਜਾਂ ਪੱਗ, ਕਿਸੇ ਉਤੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣਾ
ਕਰਨ ਲਈ ਬੜੀ ਅਨੁਕੂਲ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ
ਪੱਗ ਜਾਂ ਲੀੜੇ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਮਤਲਬ
ਉਸ ਤੋ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ ।
ਪੱਗ ਵਟਾਣ ਦੀ ਰਸਮ ਵੇਲੋਂ ਦੋਵੇ' ਸ਼ਖ਼ਸ ਬਰਾਦਰੀ
ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਵਟਾਂਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ
ਜੂਠਾ ਦੁੱਧ ਪੀ'ਦੇ ਅਤੇ ਇਕੋ ਥਾਲੀ ਵਿਚ ਰੌਟੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਪੂਰਬੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਇਕ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜਿਹਾ
ਸਥੋਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਗਿਆਂ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ
ਥੁਕਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਦੁੱਧ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪੀਣ
ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਚੁਲ੍ਹੀ ਭਰ ਕੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ
ਮਾਰਦੇ ਹਨ ।
ਪੱਗ ਵਟਾਣਾ
ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਵੀ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਆਪੌ ਵਿਚ ਇਜ਼ਤ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ
ਦਾ ਹੈ।
(੫-32) ਪਗ ਵਡ :
ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਦੀ ਇਕ ਵਿਧੀ; ਜਿਸ ਵਿਚ
ਸਭ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪਤੀ ਨੇ ਇਕ ਤੋ” ਵਧੀਕ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਹਣ,
ਉਥੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਦੋ ਢੇਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ : ਪੱਗ-ਵੰਡ ਤੇ ਚੂਣ-ਵੈਡ । ਪੱਗ ਵੰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੇ ਭਾਵੇ ਕਿਤਨੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਹੋਣ ਉਸ ਦੇ ਮਰਨ
ਮਗਰੋ ਉਹਦੀ ਕੁਲ ਜਾਇਦਾਦ, ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਛੋਟੇ ਵਡੇ
ਪ੍ਰਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬਰ੍ਹਾਬਰ ਵੰਡ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ
`-੧੩110101£10%੧%0360।
|
ਪ਼ਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਵੱਧ ਘੱਟ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀ ਮਿਲਦਾ ।
ਚੂਣੇ ਵੰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੈਡ ਉਤਨੇ
ਹਿਸਿਆਂ ਵਿਚ ਕਰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਤਨੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ
ਪਤਨੀਆਂ (ਚੂਣੇ-ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ) ਹੋਣ । ਅਗੌ” ਉੱਸ ਦੀਆਂ
ਪਤਨੀਆਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇਂ ਹਿੱਸੋ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਤਰਾਂ ਵਿਚ
ਫੰਡ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਡ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਦੀਆਂ ਦੁ ਪਤਨੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਅਗੋ` ਇਕ ਤੋ' ਪੰਜ ਲੜਕੇ
ਤੇ ਦੂਜੇ ਤੋ" ਇਕੋਂ ਲੜਕਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਰਨ ਮਗਰੋ”
ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਅੱਧੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤਾੱ ਪੰਜ ਲੜਕਿਆਂ
ਵਿਚ ਵੈਡੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਅੱਧੀ ਦਾ ਇਕੋ ਵਾਰਸ
ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਵੰਡ ਵਿਚ ਮਤ੍ਰੋਏ ਭੁਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ
ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀ” ਮਿਲਦਾ । ਚੂਣੇ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਲਹਿੰਦੇ
ਦੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
(੫-33) ਪੱਗ ਵਲ :
ਜੋ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਭੌਰੀ
ਬਣੀ ਹੋਵੇ ਅਥਵਾ ਵਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਲ ਖਾ ਰਹੇ ਹੋਣ
ਜਿਵੇਂ ਪਗੜੀ ਦੇ ਵਲ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਗ ਵਲ' ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ
ਗੱਲ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਗਰੋ” ਜੋ ਬੱਚਾ
ਜੈਮੇਗਾ ਉਹ ਲੜਕਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਜੋ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਾਲ ਭੌਰੀ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ਨਿਖਰਵਾਂ ਚੱਕਰ
ਨਾ ਬਨਾਉਣ ਤੇ ਖਿੰਡੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਤਾਂ ਚੂਡਾ ਅਖਵਾਉਦੋ
ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਬੱਚੇ ਦਾ ਚੂੰਡਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਤੌ
ਮਗਰੋ” ਜੋ ਬੱਚਾ ਜੈਮਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(੫-34) ਪੰਘੂਰ :
ਭਿੱਜੇ ਹੋਏ ਮੋਠ ਜਦੋ ਪੁੰਘਰ ਪੈਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਲੁਣ ਮਿਰਚ ਤੇ ਮਸਾਲਾ ਰਲਾ ਕੇ ਪੰਘੂਰ ਬਣਾ ਲਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਨ ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜਾਂ ਸਮੇ”
ਪੰਘੁਰ ਵੰਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੋ
ਦਿਨ ਜੋ” ਨਵੇ” ਜੈਮੋ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਾਣੀ
ਚਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗਲੀ ਮਹੱਲੇ ਤੇ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚ
ਪੁੰਘੁਰ ਵੌਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਘੂਰ ਵੰਡਣ
ਨਾਲ ਬੱਚਾ _ਪੰਘੂਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪੰਘਰਦਾ ਤੇ ਵਧਦਾ
ਫੁਲਦਾ ਹੈ ।
(੫-35) ਪੰਚ ਅੱਠ :
ਪੰਜ ਅੰਨ ਜੌ ਅੰਨਾਂ ਵਿਚੋ" ਸਭ ਤੋ ਵਧ ਪਵਿਤੁ੍ ਤੇ
ਉਤਮ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ-ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਤਿਲ, ਜੋ, ਮਾਹੇ ।
$।। 5300੫ 18016 51101 ]। ੬101੧
1647
ਪੰਚ ਵਿਜ਼ਨਾਨਾ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤਾਂ ਵੇਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਪੰਜਾਂ ਅੰਨਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਮੰਨ ਕੇ, ਸਾਮਗਰੀ ਵਜੋ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਅੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਹੌਰ ਅੰਨ, ਮੂੰਗੀ ਤੋ
ਮੋਠ ਰਲਾ ਦਿਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਹ ਸਤਨਾਜਾ ਅਖਵਾਉ'ਦਾ
ਹੈ । (ਵੇਖੋ : ਸਤਨਾਜਾ)
(੫-36) ਪੰਚ ਆਹੂਤ :
ਅਗਨੀ ਪੂਜਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤ; ਭੋੜਨ
ਛੱਕਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜ ਸੱਚੀਆਂ `ਗੁਰਾਰੀਆਂ, ਅਗਠੀ
ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈਂ, ਮੰਤ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰੋਏ,
ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੁਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ 1 ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ
ਪੰਚ ਆਹੂਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ
ਗਰਾਹੀਆਂ ਅਗਲੇ ਲੌਕ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ
ਖਾਣ ਲਈ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ ।
==
(੫-37) ਪੰਚ ਇਸ਼ਨਾਨ” :
ਸਰੀਰ ਦੇ ਪੰਜ ਅੰਗਾਂ ਮੂੰਹ, ਦੋ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਦੋ ਪੈਰਾਂ ਦਾ
ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੌਣਾ । ਜੇ ਸਰੀਰ ਢਿਲਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਗੋਰ
ਕਾਰਨ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਡ
ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਚ ਇਸ਼ਨਾਨਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । 'ਪੱਚ-ਸ਼ਨਾਣੇਂ
ਦਾ, ਪੂਰੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਜਿਤਨਾ ਹੀ ਮਹਾਤਮ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰ
'ਪੰਚ-ਸ਼ਨਾਨਾ' ਬਾਰੇ ਇਕ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਅਖੋਤ ਹੈਂ: ਤੋ
ਪੰਚ ਇਸ਼ਨਾਨੀ, ਮਹਾਂ ਗਿਆਨੀ, ਰ੍
ਨਿਤ ਨਾਵਣ ਦਲਿਦਰੀ ।
ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜ ਇਸ਼ਨਾਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਨੇ ਗਏ
ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਪਾਰਾਸ੍ਰ ਸਿਸਿਤੀ ਰ
(ਅ: 12 ਸੁ: 9-10) ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਪੰਜ ਇਸ਼ਨਾਨ ਫਲ :
(ਉ) ਆਗਨੇਯ ਭਾਵ ਭਸਮ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੁਕ
ਕਰਨਾ 1
(ਅ) ਵਾਰੁਣ ਭਾਵ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾਫ
ਕਰਨਾ ।
() ਬ੍ਰਹਮ ਭਾਵ ਵੇਦ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਹਕਰਣ ਛੂੰ :
ਪਵਿਤਰ ਕਰਨਾਂ ।
(ਸ) ਵਾਯਵਯ ਭਾਵ ਹਵਾ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਛੁਬ੍
ਕਰਨਾਂ ।
(ਹ) ਦਿਵਯ ਭਾਵ ਮੀਂਹ ਜਾਂ ਯੁਪ ਲੜ੍ਹ
ਜ਼ੁਧ ਕਰਨਾਂ ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ, ਮੁਗ਼ਲ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਅੱਤ
੧ 3110115101੧0360।
ਪੰਚਜਨ
ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਜੌਗਲਾਂ ਵਿਚ ਛੁਪ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਪੰਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਪੂਰਨ ਇਸ਼ਨਾਨ ਹੀ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਣ ਲਗਾ ।
(੫-38) ਪੰਚਜਨ :
ਇਕ ਦੈਤ, ਜੋ ਸੈਖ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ
ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਭਾਗਵਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਚਜਨ ਸੈਦੀਪਨ,
ਜਿਸ ਤੌ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਨੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ-ਵਿਦਿਆ ਸਿਖੀ ਸੀ, ਦੇ ਪੁੱਤਰ
ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ । ਸੈਦੀਪਨ ਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚੋ”,
ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਪਿਸ ਮੰਗਵਾ ਦੇਣ । ਇਹੋ ਕਾਰਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਗੁਰੂ-ਦੀਖਿਆ ਸਮਝੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ
ਜਾ ਸਤ ਪੰਚਜਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿਤਾ । ਸੈਦੀਪਨ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ
ਕਢ ਲਿਆਂਦਾ । ਇਸ ਪਿਛੋਂ' ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪੰਚਜਨ ਦੇ ਸਰੀਰ
ਤੋਂ ਬਣੇ ਸੌਖ ਨੂੰ ਨਰਸਿੰਘ ਦੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਵਰਤਣ ਲਗ
ਪਏ ।
ਪੰਚਜਨ ਦੈਤ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋ ਬਣੇ ਸੌਖ ਨੂੰ ਵੀ
'ਮੁੰਚਜਨ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਇਸ ਸੈਖ ਨੂੰ ਯੁੱਧ
ਦੇ ਦਿਨੀ” ਨਰਸਿੰਘੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਜਾਇਆ ਕਰਦੇ
ਸਨ ।
(੫-39) ਪੰਚਾਨਿਤ
ਸਿਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁੱਧ, ਦਹੀ, ਘਿਉ, ਖੰਡ ਅਤੇ
ਸ਼ਹਿਦ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਪਦਾਰਥ ਜੌ ਬਹੁਤ ਪਵਿਤ੍ਰ
ਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਪੰਚਾਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ
ਦੇਵ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ, ਨਵੇਂ ਜੌਮੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ -ਪੰਚਾਮ੍ਰਿਤ ਦੀ
ਗੜ੍ਹਤੀ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਲ ਦੀਰਘ ਆਯੂ
ਭੋਗਦਾ ਹੈ ਤੋਂ ਤੋਜ਼ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(੫-40) ਪੰਚਾਰਕੀ :
(ਉ) ਚਾਦਰ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਤੇ ਓੜ੍ਹਣ ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ
ਵਿਧੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਚਾਦ਼ਰ ਨੂੰ ਸੱਜੀ ਅਰਕ ਦੇ ਹੇਠੋ" ਅਤੇ
ਮੋਢੇ ਦੇ ਉਪਰੋ ਲਿਆ ਕੇ ਬੈਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਇਕ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਗਹਿਣਾ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁਲਤਾਨ
ਵਿਚ ਬੜਾ ਰਿਵਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਜ਼ੋਜੀਰੀਆਂ
ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇ” ਜ਼ੈਜੀਰੀਆਂ ਛਾਤੀ
ਅਤੇ ਪਿੱਠ ਉਤੇ, ਜਿਥੇ ਇਕ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਛੁਹੋਦੀਆਂ ਹਨ,
ਉਥੇ ਉਭਰਵੀ' ਉਕਰਾਈ ਵਾਲਾ ਗੋਲ ਟਿੱਕਾ ਸਜਿਆ
ਹੰਦਾ ਹੈ |
2 $।। 5300੫ 1300 31011 0੧
1648
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
(ਪ-41) ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰੀ :
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ _ਉਚ-ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ,
ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਵਲੋ”
ਕੁਝ ਫ਼ੌਜੀ ਸਿਪਾਹੀ ਅਥਵਾ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਰਖਣ ਦੀ
ਆਗਿਆ ਹੈਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਡਿਤਣ ਜਾਂ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ
ਅਨੁਮਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ
ਸੀ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਅਥਵਾ ਸਿਪਾਹੀ
ਰਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈਦੀ ਸੀ, _ਉਹ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰੀ
ਅਖਵਾਉ”ਦਾ ਸੀ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਆਗਿਆ
ਹੁੰਦੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ।
ਇਸ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਮਦਨੀ
ਵਿਚੋ" ਹੀ ਕਰਨਾ ਪੈਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਆਮਦਨੀ ਉਸ ਨੂੰ
ਜਗੀਰਾਂ ਵਿਚੌਂ` ਅਥਵਾ ਹੋਰ ਨਿਜੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਤੋ” ਪ੍ਰਾਪਤ
ਹੁਦੀ ਸੀ । ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜਾ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀਗਤ
ਸੈਨਾ ਨੂੰ, ਜਿਥੇ ਤੇ ਜਿਵੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਵਰਤ ਲੈਦਾ । ਮਹਾਰਾਜਾ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਹ ਰਿਵਾਜ
ਪ੍ਰਚਲਤ_ ਰਿਹਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰੀ,
ਦੋ ਹਜ਼ਾਰੀ, ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰੀ ਤੇ _ਦਸ ਹਜ਼ਾਰੀ ਆਦਿ
ਉਪਾਧੀਆਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੋ ਮਿਲਦੀਆਂ
ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹੁਣ ਵੀ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰੀ,
ਦੋ ਹਜ਼ਾਰੀ, ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰੀ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰੀ ਅਖਵਉੱ'ਦੀ
ਹੈ ।
(੫-42) ਪੰਜ ਕਲਿਆਨ :
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਕ ਪਿੰਡ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਖਾਣ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੈ--'ਨੰਰੀ ਕਿਥੋ ਉਠੀ ? ਕਲਿਆਨਾਂ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਤੋ" ।
ਪੰਜ ਕਲਿਆਨ ਵਿਚ ਰੇਤਲ ਟਿੱਬੇ ਹਨ ਤੇ ਜਦੋ ਪਛਮ
ਦੀ ਹਵਾ ਘੁਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਨੇਰੀ ਝੁਲ ਪੈਦੀ ਹੈ । ਇਹ
ਅਖਾਣ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਵਿਅੰਗ ਵਜੋ” ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(੫-43) ਪੰਜ ਕਲਿਆਨੀ :
ਉਹ ਘੋੜਾ ਜਿਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਅਤੇ ਚੌਹਾਂ ਲੱਤਾਂ ਉਤੇ
ਚਿੱਟੇ ਫਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਉਹ ਮਹਿੰ ਜਿਸ ਦੇ ਚਾਰੇ ਖੁਰ ਚਿੱਟੇ
ਤੇ ਮੱਥੇ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਹੋਵੇ । ਪੰਜ ਕਲਿਆਨੀ ਘੌੜਾ/ਮਹਿੰ
ਬੜੀ ਸ਼ੁਭ ਤੇ ਫਲਦਾਇਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਸ਼ੂ
ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦਾ ਸਦਾ ਸੂਖ ਮੰਗਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਘਰ
ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਵੱਲਾਂ-ਛੁੱਲਾਂ ਰੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
੧੧011£॥00੫੧॥001੧3।. 6011)
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(ਪ-44) ਪੰਜ ਗੌਭ :
ਗਉ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ” ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਪੰਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ
ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਿਆ ਇਕ ਪਦਾਰਥ; ਦੁੱਧ, ਦਹੀ”, ਘਿਉਂ,
ਮੁਤਰ ਤੇ ਗੋਬਰ । ਪਾਰਾਸ਼ਰ ਸਿਮਿ੍ਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁੱਧ ਵਿਚ
ਚੈਦ੍ਮਾ, ਦਹੀ ਵਿਚ ਪਵਨ, ਘਿਉ ਵਿਚ ਸੂਰਜ, ਮੂਤਰ
ਵਿਚ ਵਰਣ ਤੇ ਗੋਬਰ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੋਣ
ਕਰ ਕੇ, ਇਹ ਪੰਜੇ ਪਦਾਰਥ ਬੜੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਤੇ ਉੱਤਮ
ਹਨ । ਹਿੰਦ ਸ਼'ਸਤ੍ਰਾਂ ਅਠੁਸਾਰ ਜਿਥੇ ਕੋਈ ਸੈਸਕਾਰ ਕਰਨਾਂ
ਹੋਵੇ, ਉਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜ ਗੱਭ ਨਾਲ ਪਵਿਤ੍ਰ ਕਰ
ਲੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੂਤਕ-ਪਾਤਕ _ਕਢਣੇ ਲਈ ਵੀ
ਪੰਜ ਗੱਭ ਦਾ ਪੋਚਾ ਸਭ ਤੋ” ਉੱਤਮ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਕਈ ਹਿੰਦੁ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੰਮਣ ਮਗਰੋ” ਦਸਵੇਂ” ਜਾਂ ਤੇਹਰਵੇ”
ਦਿਨ ਜੱਚਾ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾਉਣ ਲਗਿਆਂ, ਪਹਿਲਾਂ
ਪੰਜ ਗੱਭ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਕੇਸਾਂ ਉਤੇ ਮਲਦੇ ਹਨ !
ਜੇ ਖਹ ਜਾਂ ਤਾਲ ਦਾ ਜਲ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਅਪਵਿਤੁ੍੍ ਹੋ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜ ਗੱਭ ਨਾਲ ਮੁੜ ਪਵਿਤ੍ਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂ
ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਪੰਜ ਗੱਭ ਦੇ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਇਹ
ਵਿਧੀ ਦਸੀ ਗਈ ਹੈ-ਕਾਲੀ ਗਊ ਦਾ ਮੂਤਰ ਇਕ ਹਿੱਸਾ,
ਚਿੱਟੀ ਗਉ ਦਾ ਗੋਬਰ ਦੋ ਹਿੱਸੇ, _ਕਪਿਲਾ ਗਾਂ ਦਾ ਘਿਉ
ਚਾਰ ਹਿੱਸੇ, ਤਾਂਬੇ ਰੰਗੀ ਗਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਅੱਠ ਹਿੱਸੇ ਅਤੇ
ਲਾਲ ਗਉ ਦਾ ਦਹੀ' ਅੱਠ ਹਿੱਸੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ
ਕੁਸਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਅੰਤੇ ਰਿੜ੍ਹਕ ਕੇ ਪੰਜ ਗੱਭ
ਅਥਵਾ ਪੰਚ-ਗਵਯ ਬਣਦਾ ਹੈ।
(੫-45) ਪੰਜ ਜਾਤੀ :
ਖਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਉਪ-ਵੈਡੋਂ; ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਹਿਲ,
ਬੋਰੀ, ਸਹਿਗਲ, ਵਾਹੀ ਤੇ ਵਿੱਜ, ਪੰਜ ਗੋਤਾਂ ਆਉੱਦੀਆਂ
ਹਨ । ਪੰਜ ਜਾਤੀ ਆਪਣੀ ਬੁਰਾਦਰੀ ਤੋ ਬਾਹਰ ਰਿਸ਼ਤੇ
ਨਾਤੇ ਨਹੀ ਕਰਦੇ ਤੇ ਇਕ ਸਮੇ ਇਹ ਇਸ ਨੇਮ ਦੀ
ਪਾਲਣਾ ਬੜੀ ਕਰੜਾਈ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
(੫-46) ਪੰਜ ਨਦ :
ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਇਕ ਸਥਾਨ ਜਿਥੇ
ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ (ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ, ਝਨਾਂ ਤੇ
ਜਿਹਲਮ) ਦਾ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਕੇ, ਮਿੱਠਣਕੋਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਿੰਧ
ਵਿਚ ਜਾ ਰਲਦਾ ਹੈ ।
ਸਤਲਜ ਦਰਿਆ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਝੀਲ ਵਿਚੋ“ ਨਿਕਲ ਕੇ
ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੁਦਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਅਤੇ
ਅਲ਼ੀਵਾਲ ਦੇ ਕੋਲੋਂ, ਲਹਿੰਦੇ ਨੂੰ ਹੋ ਤ੍ਰਦਾ ਹੈ ਅੱਤੇ
$। 5300੫ 18016 51101 ]। ੬10੧
1649
ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ
ਹਰੀ-ਕੇ-ਪਤਣ ਤੇ ਬਿਆਸਾ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਦਾ ਹੈ । ਇਥੋ”
ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਮਿੰਟਗ੍ਰਮਰੀ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਛਡ ਕੇ, ਬਹਾਵਲਪੁਰ
ਵਸਦਾ ਅਤੇ ਪੰਜ ਨਦ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਝਨਾਂ
ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਆ ਰਲਦੇ ਹਨ, ਪੰਚ ਨਦ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹੀ
ਸਤਲੁਜ ਵਿਚ ਜਿਹਲਮ ਆ ਰਲਦਾ ਹੈ ।
ਪੰਜ ਨਦ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਬੜਾ ਪਾਵਨ ਸਥਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
ਹਿੰਦੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਥੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਮਿਲਦੇ
ਹੋਣ, ਉਥੇ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ ਅਥਵਾ ਪਰਮੋਸ਼ਵਰ ਖ਼ੁਦ ਨਿਵਾਸ
ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੋਂ ਇਥੋ” ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਪਵਿਤਰ ਜਲ ਨੂੰ ਪੀਣ
ਨਾਲ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ, ਇੰਦਰ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵਸਣ ਦਾ
ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ _ਅਪਛਰਾਂ -ਉਸ ਦੀ
ਸੈਵਾ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜ ਨਦ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ
ਨਿਰਸੰਤਾਨ ਤੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਔਲਾਦ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਮਾਰਨ ਦਾ ਰਵਾਜ
ਸੀ ਤਾਂ ਕਈ ਲੌਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਨਦ ਵਿਚ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ
ਨਾਲ ਰੌੜ੍ਹ ਦੇਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕੁੜੀ ਦੀ ਬਲੀ ਦੇਣ ਨਾਲ
ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਸ਼ਾਇਦ ਲੜਕੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਵੇ ।
ਕੁਝ _ਕਿੱਸੇਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਸੀ ਨੂੰ ਜੌਮਦਿਆਂ ਸਾਰ
ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਸੈਦੂਕ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ, ਪੰਜ ਨਦ ਵਿਚ ਰੌੜ੍ਹ
ਦਿਤਾ ਸੀ। _ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿੰਨ _ਕਿੱਸੇਕਾਰਾਂ ਹਾਫ਼ਜ਼
ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ, ਸ਼ੁਦਰ ਦਾਸ ਆਗਮ, ਤੋਂ ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ
ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਸੀ ਨੂੰ 'ਪੰਜ ਨਦ' ਵਿਚ ਰੋੜ੍ਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
(ਉ) ਪੰਜ ਨਦ ਭੰਬੌਰ ਦੇ ਹੇਠ ਵਹਿੰਦਾ
ਜਿਥੇ ਜਾ ਸੰਦੂਕ ਰੁੜ੍ਹਾਇਓ ਨੇ (ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ)
(ਅ) ਜੌਮਦੀ ਹੀ ਰੋਹੜੀ ਪੰਜਨਦ,
ਫੋਰ ਨਾ ਲੱਧੀ ਸਾਰੀ (ਸਦਰ ਦਾਸ)
ਪੁਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿੱਸੋਕਾਰ ਇਕ ਸਹਿਮਤੀ ਨਹੀ”
ਰਖਦੇ । ਸਾਧੂ ਸਦਾਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਸੀ ਨੂੰ 'ਝਨਾਂ' ਵਿਚ
ਰੋੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ । ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਸੀ
ਨੂੰ 'ਤਰਿਮੂੰਹੀ' ਵਿਚ ਰੌੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ । ਧਨੀ ਦੇ ਕਵੀ
ਅਲਾਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਸੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਰਿਆ ਵਿਚ
ਰੌੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ ਸੁਹਾਂ ਸੀ ।
(੫-47) ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾੰ :
(1) ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਦਿਨ ਵਿਚ ਪੰਜ ਵਾਰ ਨਮਾਫ਼
ਪੜ੍ਹਨੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਵਖੋ ਵਖ ਸਸੋੱ
ਤੇ ਸੁਭਾਵ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ
ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਵਖੋ ਵਖ ਰਾਕੇ ਹੁਣੇ
ਹਨ, ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਤੇ ਢੁਲਦੀਆਂ ਦੁਰਪਹਿਰਾਂ ਵੇਲੋਂ ਦੀ ਨੁਮਾੜੂ
੧ 31101315101੧03੮0।
ਪੰਜ ਪੜੋਪੀ
ਵਿਚ ਚਾਰ ਰਾਕੇ, ਸੂਰਜ ਡੁਬਣ ਤੋ ਮਗਰੋ”, ਜੋ ਨਮਾਜ਼
ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਰਾਕੇ ਅੰਤੇ ਰਾਤ ਦੇ
ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਰ ਵਿਚ ਜੋ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੇ
ਚਾਰ ਰਾਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਹਰ ਰਾਕੇ ਵਿਚ ਸਤ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਹੁੰਦੀਆਂ
ਨ (ਉ ) ਪਹਿਲਾਂ 'ਅਲਾਹ ਹੂ ਅਕਬਰ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਦੋਵੇ” ਹੱਥ, ਮੂੰਹ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਵਲ ਖੁਲ੍ਹੇ ਰਖ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । (ਅ) ਫਿਰ ਸਿਧਾ ਖਲੋਂ ਕੇ ਫਾਤਹਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮਗਰੋ ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਇਕ ਆਇਤ
ਜਾਂ ਆਇਤਾਂ ਦੁਹਰਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । (ਦ) ਫਿਰ
ਪਿਠ ਅਗੇ ਵਲ ਝੁਕਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । (ਸ) ਫਿਰ ਸਿਧਾ
ਖੜਾ ਹੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਹ) ਫਿਰ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ
ਝੁਕ ਕੇ ਜ਼ਿਮੀ' ਉਤੋਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਸਿਜਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। (ਕ) ਫਿਰ ਮੌਰਾਂ ਭਾਰ ਬੈਠਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ (ਥ) ਫਿਰ
ਦੂਜਾ ਸਿਜਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਮਾਜ਼ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ
ਵਿਚ ਨਮਾਜ਼ੀ 'ਸ਼ਹਾਦ' ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਸ਼ਾਹਦੀ
ਜਾਂ ਗਵਾਹੀ ਭਰਨੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਲਮਾ ਹੈ--ਲਾ ਇਲਾਹ
ਇਲ ਲਾਹ ਤੇ ਇਸ ਪਿਛੋ ਦੁਆ ।
ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਤੌ" ਪਹਿਲਾਂ ਵਜ਼ੂ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
ਵਜ਼ੂ ਬਗ਼ੈਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਵਿਤ੍ ਨਹੀ' ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੋ
ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੋਏ ਬਗ਼ੈਰ ਨਮਾਜ਼ ਕਜ਼ਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਥਵਾ ਲੇਖੇ
ਨਹੀ ਲਗਦੀ ।
(2) ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਹਰ ਮੌਮਨ ਲਈ ਹਰ ਰੌਜ਼
ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਤੇ ਸਾਲ ਵਿਚ 30 ਰੋਜ਼ੇ ਰਖਣੇ
ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ । “੧ਹਿਰਾਜਨਾਮੇ' ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ” ਹਜ਼ਰਤ
ਮੁਹੈਮਦ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿਚ ਗਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਲ੍ਹਾ
ਅਗੇ ਉਮੱਤ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੇ
ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੰਜਾਹ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਪੜ੍ਨਗੇਂ ਤੇ ਛੱ
ਮਹੀਨੇ ਰੋਜ਼ੇ ਰਖਣਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਜਾਣਗੇ । ਤਾਂ
ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੈਮਦ ਨੇ ਕੁਝ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਰੌਜ਼ੇ ਘਟਾਣ ਲਈ
ਕਿਹਾ । ਇਸ ਉਤੇ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੇ ਪੰਜੀ ਵਕਤ ਨਮਾਜ਼ ਤੇ ਤਿੰਨ
ਮਹੀਨੇ ਰੋਜ਼ੇ ਮੰਨੇ । ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫਿਰ ਅਰਜ਼
ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੁਝ ਹੋਰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋਂ ਤਾਂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੇ 12 ਵਕਤ
ਨਮਾਜ਼ ਤੇ ਚਾਲੀ ਰੋਜ਼ੇ ਰਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਤੀਜੀ ਵਾਰ
ਫਿਰ ਮੁਹੈਮਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੁਝ ਹੋਰ
ਮੋਹਰ ਕਰੋਂ । ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੇ ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਤੀਹ ਰੌਜ਼ੇ ਰਖਣ
ਲਈ ਕਿਹਾ । ਸੋ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਅਕੀਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜ
ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਤੀਹ ਰੋਜ਼ੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ । ਕਾਦਰਯਾਰ ਨੇ
ਇਸ ਸਾਖੀ ਨੂੰ 'ਮਹਿਰਾਜਨਾਮੇ' ਵਿਚ ਇਉ” ਅੰਕਿੜ
ਕੀਤਾ ਹੈ--
9। 58690 1306 51911 €10%9
1650
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਅੱਲ੍ਹਾ ਫਰਮਾਇਆ,
ਉਮਤ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਤੇਰੀ ।
ਪੰਜਾਹ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਛੇ ਮਾਹ ਰੋਜ਼ੇ,
ਇਹ ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ ਮੋਰੀ ।
ਫੇਰ ਮੁਹੈਮਦ ਅਰਜ਼ੀ ਹੋਏ
ਤੋ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਾਈ ।
ਫ਼ਜ਼ਲ ਕਰੀ” ਸਭ ਖਲਕਾਂ ਤਾਈ”
ਤੂ ਰਹਿਮਾਨ ਅਲਾਹੀ ।...
ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਤ੍ਰੀਹ ਰੋਜ਼ੇ,
ਹਜ਼ਰਤ ਨੂੰ ਫ਼ਰਮਾਂਦਾ ।
ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਸੂਰ ਨਬੀਆ,
ਜ਼ਰਾ ਨਾ ਕੋ ਕਰਸੀ ।
ਦਰਜਾ ਫ਼ਜ਼ਲ ਪੰਜਾਹ ਵਾਲਾ,
ਬਖ਼ਸ਼ਾ ਜੋ ਕੇ ਪੜ੍ਹਸੀ ।
ਜੇ ਕੋਈ ਕਰੇ ਕਸੂਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ,
ਕੌਲ ਇਹ ਨਬੀਅ ਮੇਰਾ ।
ਰੌਜ਼ ਕਿਆਮਤ ਦੇਸਾਂ ਉਸ ਨੂੰ,
ਦੌਜ਼ਕ ਵਿਚ ਬਸੇਰਾ ।
(੫-48) ਪੰਜ ਪੜੋਪੀ :
ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਕ ਰੀਤ;
ਜਦੋ“ ਜੈਏ ਖਾਣੇ ਉਤੇ ਬੈਠਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਨਿਆਂ ਵਾਲੋਂ ਕੁਝ
ਥਾਲਾਂ ਵਿਚ ਘਿਉ ਸ਼ਕਰ ਰਲਾ ਕੇ ਜਾਂਵੀਆੰ ਵਿਚੋ” ਕੁਝ
ਪੇਟੂਆਂ ਅਗੇ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਥਾਲ ਵਿਚ
ਘਿਉ ਸ਼ਕਰ ਤੇ ਚਾਵਲ ਆਦਿ, ਮਿਕਦਾਰ ਵਿਚ ਪੰਜ
ਪੜੋਪੀਆਂ ਅਥਵਾ ਪੰਜ ਛੇ ਸੋਰ ਰਖਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਤੋ”
ਇਸ ਰੀਤ ਦਾ ਨਾਉ” 'ਪੰਜ ਪੜੌਪੀ' ਪੈ ਗਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਪੇਟੂਆਂ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਜੋਵ ਨਾਲੋ” ਵਖਰਾ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ
1 ਕੌਨਿਆਂ ਦੇ ਧਿਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਤੀਵੀਆਂ ਘਰ ਦੀਆਂ
._ਬਨੇਰਿਆਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਉਚੀ ਥਾਂ ਬੈਠ ਕੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ
ਪੋਟੂਆਂ ਨੂੰ ਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮਕੱਈ, ਛੱਲੀਆਂ ਜਾਂ ਕਣਕਾਂ
ਦੇ ਦਾਣੇ ਮਾਰਦੀਆਂ । ਵਿਚ ਵਿਚ ਕਈ ਸ਼ਰਾਰਤਣ
ਤੀਵੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰੋੜੀਆਂ ਵੀ ਸੁਟਦੀਆਂ ਤੇ ਸਿੱਠਣੀਆਂ
ਵੀ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਸਨ । ਜਾਂਵੀ ਘਿਉ ਸ਼ਕਰ ਖਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
ਤੇ ਉਦੋ ਤਕ ਨਹੀ” ਉਠਦੇ ਜਦੋ" ਤਕ ਸਾਰਾ ਥਾਲ ਬਿਲਕ੍ਲ
ਸਫਾਚੱਟ ਨਹੀ' ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣਾ ਥਾਲ
ਮੁਕਾ ਲੈਦਾ ਉਸ ਦਾ ਬੜਾ ਜਸ ਹੁੰਦਾ ।
(੫-49) ਪੰਜ ਪੀਰ :
ਮਰਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜ ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਮਾਨੜਹਾ ਹੈ
੧ 311011510੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ : ਖ਼ਵਾਜਾ ਖਿਜ਼ਰ, ਜ਼ਕਰੀਆ ਨੂਰ ਗੌਹਰੀ,
ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਬਹਾ-ਉਦ-ਦੀਨ ਜ਼ਕਰੀਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਬਹਾਵਲ
ਹੱਕ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਸੱਯਦ ਜਲਾਲ ਬੁਖ਼ਾਰੀਆ ਅਤੇ
ਲਾਲ ਸ਼ਹਿਬਾਜ਼ ਬਹਿਸ਼ਤ ਹੂਰੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਸਮੋ ਸਮੇ ਦੁੱਖ ਸੈਕਟ ਤੇ ਭੀੜਾ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਜਦੇ ਹਨ । ਪੰਜ
ਪੀਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ `ਤੇ ਹਨ |
ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਦੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਉਚੀ ਪਹਾੜੀ 'ਪੰਜ
ਪੀਰ ਟਿੱਥਾ' ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਇਹ ਸਤਹ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋ”
940 ਫ਼ਟ ਉੱਚੀ ਹੈ । ਇਹ ਟਿੱਥਾ ਨਿਰੀ ਢਲਵਾਨ ਹੈ ਤੇ
ਇਸ ਉਪਰ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਉਸਾਰੀ ਹੈ ਜੌ ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ
ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਦਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਤੋਂ" ਟਿੱਬੇ ਦਾ ਨਾਂ
'ਪੰਜ ਪੀਰ ਟਿੱਥਾ' ਪੈ ਗਿਆ ।
ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਟਿੱਬਾ ਪੰਜਾਂ
ਪਾਂਡਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰਖਦਾ ਹੈ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ
ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜੌੜ ਲਿਆ ।
ਪੁੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਸਥਾਨ ਸਬੋਧਿਤ ਹਨ ।
ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਖ਼ਵਾਜਾ ਨੂਰ ਮੁਹੈਮਦ ਸਾਹਿਬ
ਮਹਾਰਵੀ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜ
ਜੋਡਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੁਣ ਤਕ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।
ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਗਜ਼ਟੀਅਰ (ਪੰਨਾ 174) ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੀੱ
ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਆਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋਡਾਂ ਹੇਠ
ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਜਾਣ ਲਗਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਆਂਢ
ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਮਾਨਕ ਰਾਏ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ
ਇਹ ਥਾਂ ਜੈਨਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਇਥੇ ਦਥਿਆ
ਜਾਵੇਗਾ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਬੜਾ ਭਾਗਸ਼ਾਲੀ ਹੋਵੇਗਾ । ਖ਼ਵਾਜਾ
: ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਮਹਾਰਵੀ ਮਰਨ ਤੱ ਪਹਿਲਾਂ ਵਸੀਅਤ
ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਥੇ ਦਬਿਆ ਜਾਏ ।
:(੫-50) ਪੰਜ ਭੀਖਮਾ :
ਕੱਤਕ ਦੇ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਤੌ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ
ਤਕ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਤਿੱਥਾਂ ਨੂੰ, ਪੰਜ ਭੀਖਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਰਣਿਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਤਿਥਾਂ ਨੂੰ, ਭੀਸ਼ਮ
ਪਿਤਾਮਾ ਨੇ, ਪੰਜਾਂ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਧਰਮ ਬਾਰੇ
ਖਸ਼ਾ ਤੇ ਗਿਆਨ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ” ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
] ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੌਲ ਹੀ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੀਸ਼ਮ ਦੀਆਂ
ਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ > ਵਰ ਦਿਤਾ ਕਿ ਜਿਹੜਾ
ਣੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤ ਰਖੋਗਾ ਤੇ ਦੀਵੇ
ਲਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਕ ਸੁਖ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ
ਰਨ ਮਗਰੋ' ਮੁਕਤੀ ਮਿਲੰਗੀ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਤਿਥਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਵਰਤ ਰਖ ਕੇ ਅਤੇ
6॥ 5300੫ 130150001]। ੬400੧
1651
ਪੰਜਕ
ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੰਜ ਦੀਵੇ ਬਾਲ ਕੇ ਤੁਲਸੀ ਦੀ ਆਰਤੀ ਉਤਾਰਦੇ
ਹਨ । ਉੱਜ ਤਾਂ ਕੱਤਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮਹੀਨਾ ਹੀ ਇਸ਼ਨਾਨ,
ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ, ਵਰਤ ਤੇ ਦਾਨ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਾ ਰਖਦਾ
ਹੈ, ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਾਰਾ ਮਹੀਨਾ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀ”
ਕਰ ਸਕਦੇ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਤਿਥਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤ ਰੱਖ ਕੇ
ਤੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲ ਕੇ ਸਾਰੇ ਮਹੀਤੇ ਦਾ ਪੁੰਨ ਫਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ
ਲੈਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ, ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ” ਘਰ ਦੀ
ਕਿਸੇ ਗੁੱਠੇ ਜਾਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਚਾਰ ਦਰਾਂ ਵਾਲਾ ਮੰਡਪ
ਬਣਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਵਿਚ ਗੌਹੇ ਦਾ ਲੋਪ ਦੇ ਕੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮੂਰਤੀ ਦੇ
ਕੌਲ ਹੀ ਤੁਲਸੀ ਦਾ ਬੂਟਾ ਤੇ ਇਕ ਕੁੰਭ ਰਖਦੇ ਹਨ, ਕੌਲ
ਹੀ ਇਕ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਤਿਲ ਭਰ ਕੇ ਰਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਵਿਰ ਦਵਾਦਸ਼ ਅੱਖਰ ਮੰਤ੍ਰ 'ਓਂ ਨਮੋ ਭਗਵਤੇ ਵਾਸੂਦੇਵਾਯ
ਦਾ 108 ਵਾਰ ਜਾਪ ਕਰ ਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰੈਭ
ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨ ਲਗਾਤਾਰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਘਿਉ ਦੇ
ਪੰਜ ਦੀਵੇ ਬਾਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੀਵਿਆਂ ਨਾਲ ਮੂਰਤੀ
ਦੀ ਆਰਤੀ ਉਤਾਰਨ ਲਗਿਆਂ 108 ਵਾਰ “ਓਮ ਵਿਸ਼ਣਵੇ
ਨਮੌ' ਦੇ ਮੰਤ੍ਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ
ਤਿਥਾਂ ਵਿਚ ਭੀਸ਼ਮ ਦਾ ਤਰੱਪਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-51) ਪੰਜਕ (ਪੰਚਕ) :
ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੌਗ, ਜਦੋ ਚੋਦਰਮਾ ਕੁੰਭ ਤੇ ਮੀਨ
ਰਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਜ ਦਿਨ ਰਹਿਣ ਕਰ ਕੇ ਇਹ
ਯੋਗ ਪੰਚਕ ਅਖਵਾਉ'ਦਾ ਹੈ । ਜੋਤਿਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ
ਯੌਗ ਬਹੁਤ ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ। ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਪੰਚ ਦੇ ਯੌਗ ਵਿਚ ਮਰ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ ਉਸ ਘਰ ਵਿਚ
ਮਗਰੋ” ਉਪਰਥਲੀ ਹੌਰ ਮੌਤਾਂ ਹੋਣ ਦੀ ਸੈਭਾਵਨਾ ਰਹਿੰਦੀ
ਹੈ। ਇਸ ਸੈਕਟ ਤੋ' ਬਚਾਉ ਲਈ ਕੁਝ ਉਪਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ ।
ਜੋ ਪੰਚਕ ਦੇ ਯੌਗ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਰ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ
ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਵਾਲੇ ਪੰਚਕ ਦੇ ਮੁਕਣ ਵਿਚ ਜਿਤਨੇ
ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ, ਉਤਨੇ ਹੀ ਕਪੜੇ ਅਥਵਾ ਦੱਬ
ਘਾਹ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਬਣਾ ਕੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਦੇਹ ਨਾਲ
ਹੀ ਢਾਹ ₹“ਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਪੰਚਕ ਦੇ
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਰੇ ਤਾਂ ਤਿੰਨ, ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਮਰੇ ਤਾਂ ਦੋ
ਪੁਤਲੇ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਤਨੇ
ਦਿਨ ਪੰਚਕ ਦੇ ਮੁਕਣ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ, ਉਤਨੇ ਹੀ
ਹੌਰ ਬੰਦੇ ਉਸ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਉਪਰਥਲੀ ਮਰਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਚਕ ਵਿਚੁ ਮਰੇ ਸ਼ਸ਼ਸ ਦੀ ਅਰਥੀ ਵੀ ਘਰ ਦੇ
੧ 1101315।0ਗ੧0181੮0।।
ਪੰਜਵਾਂ ਨਹਾਉਣਾ
ਮੁਖੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚੋ” ਨਹੀ ਕਢਦੇ । ਸਗੌ ਕੌਧ ਵਿਚੋ”
ਪਾੜ ਬਣਾ ਕੇ ਜਾਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਕੌਧ ਤੌੜ ਕੇ
ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੀ ਦੇਹ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਕਰਝ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਵੀ ਪੰਚਕ ਨੂੰ ਮਨਹੂਸ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼
ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲੋ” ਵਖਰੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ
ਚੰਦਰ ਮਾਸ ਦੇ ਪਹਿਲਿਆਂ ਪੰਜ ਤਿਥਾਂ ਅਥਵਾ ਅੰਤਲੀਆਂ
ਪੰਜ ਤਿਬਾਂ ਵਿਚ ਮਰਿਆ ਸ਼ਖ਼ਸ 'ਪੰਚਕਾਂ' ਵਿਚ ਮਰਿਆ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਂ ਯੋਗ ਉਪਾ ਨਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਪੰਜ ਸਤ ਹੌਰ ਬੰਦੇ ਮਗਰੋ ਉਪਰਥਲੀ
ਮਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਸ਼ਟ ਤੋ ਬਚਣ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ
ਵਿਚ ਇਹ ਉਪਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ :
(ਉ) ਪੰਜਕਾਂ ਵਿਚ ਮੋਏ ਪਰਾਣੀ ਦੀ ਅਰਥੀ ਕਬਰਸਤਾਨ
ਵਲ ਲਿਜਾਂਦਿਆਂ ਉਹ ਰਾਹ ਚ ਤਿਲ ਬਿਖੇਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਨੀਲੇ ਰੇਠੇ ਪਾ ਦਿਤੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ਏ) ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਦੱਬਣ ਲੱਗਿਆਂ, ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ
ਅੱਕ ਦੱਬਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਦੱਬਣ ਮਗਰੋ” ਕਬਰ ਤੋ ਬਾਹਰ
ਸਿਰ ਵਲ ਲੋਹੇ ਦੀ ਮੋਖ ਗੱਡ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਜੋ ਕੋਈ ਸ਼ਸ਼ਸ ਪੰਚਕਾਂ ਵਿਚ ਮਰ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ
ਅੰਗ-ਸਾਕ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਪ੍ਰੰਕਤ ਰੀਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ
ਵਿਚ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਪਰਵਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ
ਹੋਰ ਬੈਦਾ ਸਖ਼ਤ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ ਅੰਗ-ਸਾਕ ਮ੍ਰਿਤਕ
ਦੀ ਕਬਰ ਪੁਟ ਕੇ ਲਾਸ਼ ਬਾਹਰ ਕਢ ਲੈਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ
ਸਾਰੇ ਉਪਾ ਕਰ ਕੇ ਕਬਰ ਵਿਚ ਦਬਦੇ ਹਨ । ਕਈ
ਮੁਸਲਮਾਨ ਤਾਂ ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਖੋਪਰੀ ਵਿਚ ਕਿਲ ਠੌਕ
ਦੇਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋ” ਵਖ ਕਰ ਦੇੱਦੇ
ਹਨ । ਇਹ ਵੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਚਕ ਵਿਚ ਮਰਿਆ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਕਬਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਅਪਣਾ ਕਫ਼ਨ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬੈਦਿਆਂ ਨੂੰ, ਇਸੇ ਲਈ ਲੋਕੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਂ ਪੰਜਕ ਵਿਚ ਮਰੇ ਬੇਦੇ ਦੀ ਕਬਰ
ਪੁਟੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਲੰਮੇ ਦੋਦ ਉਗੇ ਹੋਏ ਦਿਸਦੇ ਹਨ
ਤੇ ਜੋ ਇਤਹਾਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਖਫਣ ਖਾਂਦਿਆਂ ਵੀ
ਫੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦੇ
ਪੇੱਡੂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਹਿੰਦੂ ਤੀਵੀਆਂ ਪੰਜਕ ਵਿਚ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਣਾ ਸ਼ੁਭ
ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਕ ਦੇ ਮ਼ੁਕਣ ਵਿਚ
ਜਿਤਨੇ ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ, ਉਤਨੇ ਗੁਣਾ ਗਹਿਣੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਸਾਲ ਪਤੀ ਬਣਵਾ ਕੇ ਦੇਵੇਗਾ ।
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬10੧੪
1652
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(੫-52) ਪੰਜਵਾਂ ਨਹਾਉਣਾ :
ਜਣੇਪੇ ਨਾਲ ਮੈਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ; ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਜਣੇਪੇ ਤੇ ਪੰਜ ਦਿਨ ਮਗਰੋ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦੀ
ਰੀਤ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਨ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕੇਸੀ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ
ਮੇਥੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹਰੇ ਪੱਤੇ ਉਬਾਲ ਕੇ, ਰਲਾ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਜਿਸ ਚੌਕੀ ਉਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਉਸ ਦੇ ਦੌਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਤਾਂਬੇ ਜਾਂ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿਕੇ ਰਖੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦਾਈ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਕਈ ਥਾਈ” ਸਤਵੇ' ਦਿਨ ਰਸਮੀ ਢੰਗ ਨਾਲ
ਨਵ੍ਹਾਇਆ _ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਤਵਾਂ ਨਹਾਉਣਾ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-53) ਪੰਜਾ :
ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉੱਗਲੀਆਂ ਸਮੇਤ ਨਿਸ਼ਾਨ; ਪੰਜੇ ਬਾਰੇ
ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਪੰਜਾ
ਮਨੌੱਖ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ।
ਜਿਥੇ ਪੰਜੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੋਵੇ ਉਥੇਂ ਲੌਕ ਧਾਰਨਾ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਚੈਦਰੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨਹ" ਠਹਿਰ ਸਕਦੀਆਂ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਕਈ ਲੌਕ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਵਡੇ ਬੂਹੇ ਦੀ ਕੋਧ ਉਤੇ ਇਸ
ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪੰਜੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾ ਦੇਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰੋਤ
ਤੇ ਚੈਦਰੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਘਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ।
ਕਈ ਲੌਕ ਘਰ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੋਮਣ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਵੇਲ
ਬੂਹੇ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾ ਲਗਾ ਦੇ'ਦੋ ਹਨ, ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚੇ/ਵਰ/
ਕੰਨਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਵਿਆਹ ਤੋਂ` ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਵਰ ਤੇ ਕੌਨਿਆਂ ਦੇ
ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿੰਦੀ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਆਪੇ ਆਪਣੇਂ
ਘਰ, ਮਹਿੰਦੀ ਲਗਾਣ ਮਗਰੋ" ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਮੂਹ
ਕਰ ਕੇ, ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਥਾਪੇ ਲਗਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਥਾਂਪੇ
ਵਰ[ਕੰਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦਿਨੀ' ਨਜ਼ਰ ਤੋ" ਰਖਿਆ
ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਲੌਕ ਤਾਂ ਇਹ ਥਾਪੇ ਮਗਰੋ” ਵੀ
ਨਹੀ ਮਿਟਾਂਦੇ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤਕ ਲੱਗੇ
ਰਹਿਣ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
ਪੁੰਜਾ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਮੁਤਬਰਕ ਤੇ ਰਖਿਅਕ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੱਧ-ਕਾਲ ਵਿਚ ਲੌਕੀ ਰੌਗੀ ਬੱਚਿਆਂ
ਨੂੰ ਸਾਧਾਂ ਸੰਤਾਂ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸਾਧ ਕੇਵਲ ਸੱਜੇ
ਹਥ ਦਾ ਪੰਜਾ, ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵਿਖਾ ਕੇ ਮਗਰੋ” ਥਾਪੜਾ ਦੇਦੇ,
ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੀਮਾਰ ਰੌਗ-ਮ਼ੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿਚ ਸੱਜੇ
ਹੱਥ ਦਾ ਪੰਜਾ ਬੜਾ ਊਭਰਵਾਂ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਮਿਲੁਦ੍ਹਾ
੧ 3110115101੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾ ਸਭ ਰੌਗਾਂ ਮਾਨਸਿਕ, ਆਤਮਿਕ ਤੋਂ
ਸਰੀਰਕ ਲਈ ਔਸ਼ਧੀ ਹੈ । ਨ
ਕਈ ਖ਼ਾਨਗਾਹਾਂ ਦੇ ਮਜੌਰ, ਕਿਸੇ ਪੱਤਰੇ ਦਾ ਪੰਜੇ
=ਕ== ਤੇ ਤਤ ਤਤ _ ਝਝੋ==1 ਤਏ ੨ੰ=ਦਗ _ ੨੩"੨੩ ੨੩੦5 ੧ ਉਤੇ ਵਰਣ
ਲੀਰਾਂ ਲਮਕ ਰਹੀਆਂ ਹੋਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪੰਜਾ ਪੀਰ
ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਤੇ ਚੋਦਰੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਤੋ ਰਖਿਅਕ ਦੀਆਂ
ਬੌਧਿਕ ਹਨ ।
(੫-54) ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ :
ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋ` 29 ਮੀਲ ਦੂਰ, ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ
ਵਿਚ, ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਤੀਰਥ; ਇਥੇ ਇਕ ਪੱਥਰ
ਉਤੇ ਗੁਦ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪੰਜਾ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
#ਬਾਬੇ ਪੰਜਾ ਲਾਇਆ ਵਿਚ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ।' ਪੰਜੇ ਵਾਲੀ
ਸਿਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇਕ ਚਸ਼ਮਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਾਣੀ ਤਾਲ
ਵਿਚ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਕੇ ਵਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਰਧਾਲ੍ਹ ਸਿਲ
ਉਤੇ ਲਗੇ ਪੰਜੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਿਚ ਅਪਣਾ ਸੱਜਾ ਪੰਜਾ
ਟਿਕਾ ਕੇ ਸੁਖਣਾ ਸੁਖਦੇ ਤੇ ਸਰੋਵਰ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਦੇਸ਼ ਵਡ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਉਤੇ ਹਰ
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਤੇ _ਵਿਸਾਖੀ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ _ਲਗਿਆ
ਕਰਦਾ ਸੀ ।
ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਇਕ ਸਾਖੀ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਮਰਦਾਨੇ ਸਮੋਤ ਜਦੋ" ਇਥੇ ਪਹੁੰਚੇ
ਤਾਂ ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ ਬੜੀ ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ । ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ
ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ ਵਲੀ ਕੰਧਾਰੀ ਪਾਸ ਭੇਜਿਆ, ਜੋਂ ਪਹਾੜੀ
ਦੇ ਉਪਰ ਇਕ ਤਾਲ ਦੇ ਕੌਢੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਵਲੀ ਕੰਧਾਰੀ
ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਤੌ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ
ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਦੁਰਬਚਨ ਬੋਲ । ਮਰਦਾਨੇ ਨੇ
ਜਦੋ“ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਆ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ
ਪਹਾੜ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚੋ ਆਪਣੀ ਕਰਾਮਾਤ ਦੁਆਰਾ ਇਕ
ਚਸ਼ਮਾ ਕੱਢ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਲੀ ਕੌਧਾਰੀ ਦੇ ਤਾਲ
ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਗੁਪਤ ਲਹਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਚਸ਼ਮੇ
ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ । ਵਲੀ ਕੰਧਾਰੀ ਨੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ
ਉਪਰੋ“ ਬਾਬਾ ਜੀ ਤੇ ਪਹਾੜ ਡੇਗ ਦਿਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜੇ ਉਤੇ ਰੌਕ ਲਿਆ । ਫਲਸਰੂਪ
ਪੁੱਥਰ ਉਤੇ ਪੰਜੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗ ਗਿਆ । ਮਗਰੋ ਇਥੇ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ।
ਇਕ ਹੋਰ ਦੈਦ-ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ ਜਨਰਲ ਕਨਿੰਘਮ
ਨੇ ਦਿਤੀ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤੇ ਵਲੀ ਕੌਧਾਰੀ ਕਿਸੇ ਪਿਛਲੇ
ਜਨਮ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਸਨ । ਜਦੋ" ਵਲੀ ਕੇਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ
ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ
5।1 5300੫ 1391 5।101।1। ੬0੧
ਪੰਜਾਬ
1653
ਹੱਥ ਰਖ ਕੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇਂ ਜਨਮ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਵਾ
ਦਿਤਾ । ਗੁਰੁ ਨਾਂਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਠੇ ਫਿਰ ਆਪਣ ਆਪ ਦੂੰ
ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਤੇ ਵਲੀ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿਤਾ
੩ ੩੦ ਦੌਵੇ“ ਇਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਰੋ ਨਗਰ ਪਹੂਚੇ ਜੰ
ਚੁਣ ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ _ਅਖਵਾਉ”ਦਾ ਚੇ 1 _ਛਿਥੇ ਆ ਕੇ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਉਤੇ
ਟਿਕਾਇਆ ਤੋਂ ਦੋਵੇ ਮੁੜ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ।
ਉਦੋ ਹੀ ਬਾਬੇ ਦਾ ਪੰਜਾ ਪਹਾੜੀ ਵਿਚ ਲਗ ਗਿਆ ਅਤੇ
ਉਦੋਂ" ਤੌ ਹੀ ਇਥੇ ਪਾਣੀ ਫੁਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਠੰਢੀ ਠੰਢੀ
ਹਵਾ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
ਇਹੋ ਅਸਥਾਨ ਨਾਗ-ਰਾਜਾ ਅਲਪਤਰਾ ਨਾਲ ਵੀ
ਸੋਬੈਧਤ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਨਰਲ ਕਨਿੰਘਮ ਦਾ
ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੇ ਵਲੀ ਕੌਧਾਰੀ
ਦੀ ਕਥਾ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁਧ ਤੇ ਨਾਗਰਾਜਾ ਅਲਪਤਰਾ ਦੀ
ਦੇਦ-ਕਥਾ ਦਾ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਰੂਪ ਹੈ ।
(ਪ-55) ਪੰਜਾਬ : ਰ
(1) ਦੇਸ਼; ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪਛਮ ਵ
ਇਕ ਬੜਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਟੁਕੜਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸੁਹਾਵਣੀ ਗੋਦ
ਵਿਚ, ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਤੌ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਕਰ
ਰਹੇ ਹਨ । ਇਥੋ” ਦੀ ਭੋਇੰ ਬੜੀ ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼, ਰੁੱਤਾਂ ਬੜੀਆਂ
ਮਿੱਠੀਆਂ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬੜੇ ਮਨਮੌਹਣੇ ਹਨ । ਇਹੋ
ਉਹ ਧਰਤੀ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਵੈਦਿਕ ਸੋਸਕ੍ਰਿਤੀ ਜੰਮੀ ਪਲੀ
ਤੇ ਜਵਾਨ ਹੋਈ । ਇਥੇ ਹੀ, ਸੈਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋ” ਪ੍ਰਾਚੀਨ
ਗ੍ਰੰਥ ਰਿਗ ਵੇਦ ਰਚਿਆ ਗਿਆ । ਮੂਰਤੀ ਕਲਾ ਦੀ ਗੌਧਾਰ
ਸ਼ੈਲੀ ਏਥੇ ਹੀ ਵਧੀ ਫੁਲੀ ਤੇ ਨਿਖਰੀ । ਹੜ੍ਹਪਾ ਤੇ ਰੌਪੜ
ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋ" ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਰਤ ਈਸਾ
ਤੋਂ ਛੇ ਸਤ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦ” ਸੌਸਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤੇ
ਲੋਕ ਅੰਧਕਾਰ-ਯੁਗ ਵਿਚ ਸਨ, ਇਥੇ ਸਭਿਅਤਾ ਪੂਰੇ
ਜੌਬਨ ਉਤੋਂ ਸੀ । ਲੌਕੀ” ਪੱਕੇ ਮਕਾਨਾਂ ਤੇ ਜੁਗਤ ਨਾਲ
ਬਣਾਏ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਤੋਂ ਵਾਹੀ ਖੇਤੀ ਕਰਕੇ ਪੇਟ
ਪਾਲਦੇ ਸਨ । ਕਈ ਮਾਨਵ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਹੀ
ਹਿੰਦੀ-ਆਰਿਆਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ
ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਇਥੋ ਹੀ ਆਰੀਆ
ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ, ਕਈ ਸ਼ਾਖਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇ" ਸਮੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ
ਖਿੰਡੇ । ਪੰਜਾਬ ਸੋਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋ” ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧਰਤੀ ਵੀ
ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਨੁਸਾਰ ਜਲ-ਪਰਲੋ
ਪਿਛੋ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਪੁਨਰ ਰਚਨਾ ਇਥੋ' ਹੀ ਆਰੋਭ ਹੋਈ ।
ਇਸ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਘੜਿਆ ।
ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤਕ,
੧ 311011510੧0।3੮0।।
੪ ਦੇ
ਪਜਾਬ
ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੁੱਖ-ਦਵਾਰ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ । ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ
ਵਿਚ ਸਭ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਹਮਲਾਵਰ--ਈਰਾਨੀ, ਯੂਨਾਨੀ, ਸਿਥੀਅਨ ,
ਪਾਰਥੀਅਨ, ਹੂਣ, ਤੁਰਕ ਤੇ ਮੰਗੋਲ ਆਦਿ, ਪੰਜਾਬ ਵਲੋ”
ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਇਥੋ” ਦੇ ਨਰੋਏ ਸਰੀਰ ਤੇ
ਤਕੜੇ ਦਿਲ-ਜਿਗਰੇ ਵਾਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ
ਉਨਾਂ ਦੇ ਹੱਲਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜ਼ੌਰਦਾਰ ਝਾਲ ਝੁਲਣੀ
ਪਈ । ਇਸੇ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਵਿਚ ਬਲ, ਸਾਹਸ
੩ ਸਫੈ-ਮਾਨ ਬਾਕੀ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਲੌਕਾਂ ਨਾਲੋ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ
ਵਿਚ ਹੈ । ਅਤੇ ਇਹ ਰਣ-ਤਤੇ ਵਿਚ ਜੂਝਣ ਲਈ
ਅਠਖੋਲੀਆਂ ਲੈਦੇ ਨਿਤਰਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ
ਤੇ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਰਾਖਾ ਰੋਣ ਕਰ ਕੇ, ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ 'ਭਾਰਤ ਦੀ
ਖੜੱਗ ਭੁਜਾ' ਅਖਵਾਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹੱਦਾਂ ਸਦਾ ਇਕਸਾਰ ਨਹੀ”
ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ _ਰਾਜਸੀ ਉਪਰਥੱਲੀਆਂ _ਨਾਲ _ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਸੰਘੜਦੀਆਂ ਤੋ ਫੈਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆ ਰਨ ਤੇ ਉਸੇ ਅਨ ਸਾਰ
ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ । ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ
ਸਮੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਪਤ-ਸਿੰਧੂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਦੋ"
ਚੜਦੇ ਵਲ ਸਰਸਵਤੀ ਤੇ ਲਹਿੰਦੇ ਵਲ ਅਟਕ (ਸਿੰਧ)
ਦਰਿਆ ਇਸ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਸਨ । ਵਿਚਕਾਰ ਪੰਜ ਹੋਰ
ਦਰਿਆ, ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ, ਝਨਾਂ ਤੇ ਜਿਹਲਮ
ਵਗਣ ਕਰਕੇ ਸੱਤਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਾਲੀ ਇਹ ਸਦਰ ਧਰਤੀ
ਸਪਤ-ਸਿੰਧੂ ਅਖਵਾਉ'ਦੀ ਸੀ । _ਪਾਰਸੀਆਂ ਦੇ ਧਰਮ
ਗੌਥ ਜ਼ਿੰਦ-ਅਵੇਸਤਾ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ, 'ਹਫ਼ਤ ਹਿੰਦੂ
ਨਾਮ ਵਰਤਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਦਾ ਹੀ
ਈਰਾਨੀ ਰੂਪ ਹੈ । ਪਿਛੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੋ" ਇਸੇ
ਭਮੀ ਦਾ ਨਾਂ 'ਪੰਜਾਬ' ਪੈ ਗਿਆ ਭਾਵ ਪੰਜਾਂ ਦਟਿਆਵਾਂ
ਦੀ ਧਰਤੀ । ਉਦੋਂ ਤਕ, ਚੜ੍ਹਦੇ ਵਲ ਦੀ ਸਰਸਵਤੀ
ਸੁਕ ਕੇ ਇਕ ਕਸੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਵਗਣ ਲਗ ਪਈ
ਸੀ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੇ ਵਲ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਪੰਜਾਬ
ਨਾਲੋ” ਅੱਡ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ ।
ਪੰਜਾਬ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਪੰਜ' ਤੇ 'ਆਬ
ਦਾ ਸਮਾਸ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ-ਪੰਜ ਪਾਣੀ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜੇ ਦਰਿਆ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚੋ”
ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਤੋ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ
ਉੱਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਪਸਰੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਪੂਰਬ ਵਲ ਸਤਲਜ
ਤੇ ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਲ ਰਾਵੀ, ਝਨਾਂ ਤੇ ਜਿਹਲਮ
ਇਕੱਠੇ ਰੋ ਕੋ ਵਗਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੈਗਮ ਮੁਲਤਾਨ
ਤੋਂ 90 ਮੀਲ ਦੂਰ, ਮਿਠਨਕੋਟ ਦੇ ਨੇੜੇ 'ਪੰਜ ਨਦ ਉਤੇ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਥੋ` ਇਹ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਜਾ ਸਮਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਸਥਾਨਿਕ ਨਾਂ 'ਪੰਜ ਨਦ' ਤੌ ਹੀ ਇਸ ਭੂ-ਖੰਡ ਨੂੰ
$।1 5300੫ 13016 51101 1। ੬01੧੪
1654
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਮਰੰਜ-ਨਦ' ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਰਮਾਇਣ ਤੋ ਮਹਾਂਭਾਰਤ
ਵਿਚ ਇਸ ਖੰਡ ਦਾ ਇਹੋ ਨਾਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਇਸੇ
ਪੰਜ=ਨਦ ਦਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ
ਵੇਲੋਂ ਪ੍ਚਲਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਪੰਜਾਬ (ਪੰਜ-ਆਬ) ਸ਼ਬਦ
ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ
ਵਰਤਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੌਤਰ ਹੌਣ ਤੌ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ
ਇਕ ਬੜਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੰਡ ਸੀ ' ਉੱਤਰ ਵਲ ਇਹ ਹਿਮਾਲਾ
ਤੋਂ ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ
ਸੀ । ਪੱਛਮ ਵਲ, ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ, ਇਸ ਨੂੰ ਉਤਰ-ਦੱਖਣੀ
ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਪਠਾਨੀ ਇਲਾਕੋਂ ਤੱ ਨਿਖੋੜਦਾ ਸੀ ।
ਦੱਖਣ ਵਲ, ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਹ ਸਿੰਧ ਦੇ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ
ਪਾਸੇ ਰਾਜਪ੍ਰਤਾਨੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਛੁਹੰਦਾ ਸੀ । ਜਮਨਾ ਇਸ ਦੀ
ਪੂਰਬੀ ਹੱਦ ਸੀ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸਮੇ, ਰਾਜਸੀ
ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ, ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੋ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵੈਡਿਆ
ਗਿਆ । ਚੜ੍ਹਦਾ ਟੁਕੜਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਰਿਹਾ,
ਪਰ ਲਹਿੰਦੇ ਦਾ ਖੇਤਰ ਨਵੇ ਬਣੇ ਮੁਲਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ
ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੂਰਬੀ ਕੋਢਾ
ਹੀ ਬਹੁਤ ਥਾਈ' ਦੌਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਬਣਿਆ ।
ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਗਠਨ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ
1966 ਈ. ਵਿਚ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੋ ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਹੋਇਆ ਅਤੇ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸਿਉ” ਅੰਬਾਲੇ ਤਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ
ਕਟ ਕੇ ਹਰਿਆਣਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ
ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਸ਼ਿਮਲਾ ਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ
ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ । _ਅਜੌਕਾ ਭਾਰਤੀ
ਪੰਜਾਬ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਟੁਕੜੀ ਹੈ, ਜਿਸ
ਵਿਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਜਲੌਧਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ,
ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ, ਅੰਮਿ੍ਤਸਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਬਠਿੰਡਾ, ਕਪੂਰਥਲਾ,
ਪਟਿਆਲਾ, ਸੈਗਰੂਰ ਤੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਜ਼ਿਲੋਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
ਸਮੁੱਚਾ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜ ਕੁਦਰਤੀ ਦੁਆਬਿਆਂ ਵਿਚ
ਟੌਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਦੁਆਬਾ ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ
ਦੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੌ ਭੂਗੋਲਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੂਰੀ
ਇਕਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦਰਿਆਵਾਂ
ਦੇ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋ ਰਖੋ ਗਏ-
ਬਿਸਤ, ਬਾਰੀ, ਰਚਨਾ, ਚਜ ਤੇ ਸਿੰਧ-ਸਾਗਰ ਦੁਆਬ
ਦੁਆਬਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਨਾਂ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਰਾਜ ਸਮੋ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੋਏ । ਪਾਚੀਨ ਤੇ ਮਧ-ਕਾਲੀਨ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ
ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਖੋ ਵਖ ਜਾਤੀਆਂ ਤੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਸਮੇ”
ਸਮੇ' ਜੋਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੀ
ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਦੀਰਘ ਕਾਲ ਤਕ ਰਹੀ, ਉੱਸ ਟੁਕੜੇ ਦਾ ਨਾਂ
੧ 311011510੧03੮0।।
ਰਾ _ ਨ ੍ ਤੇ
ਮੁੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੰਸ਼
ਉਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋ ਗਿਆ । ਕਿਸੇ ਸਮੇ”
ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਝਨਾਂ ਤਕ ਦਾ ਭੂ- -ਖੰਡ 'ਮਦਰ ਦੇਸ”
ਅਖਵਾਉ'ਦਾ ਸੀ । _ਇਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ _ਸ਼ਾਕਲ
(ਜਿਆਲਕੌਟ) ਸੀ। 'ਮਦਰ' ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹੀ
ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਬੀਲਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਤਾਪ ਇਸ
ਭੂ-ਖੰਡ ਉੱਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇ ਤਕ ਰਿਹਾ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ
ਵਿਚ “ਦਰ ਦੇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ
ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ, ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਕ
ਭਾਗ ਲਈ ਇਹੌ ਨਾਂ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਜੌ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ
ਬਰੋਧਿਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਂ ਉਦੋ” ਵੀ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ ।
ਹਜ਼ਰਤ ਈਸਾ ਤੌ ਕੁਝ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਥੀਅਨ
ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਧਾਵੇ ਬੋਲੇ । ਇਸ ਵਿਚ”
ਹੀ ਇਕ _ਜਾਂਤੀ 'ਟੱਕਾ' ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਬਿਆਸ ਤੇ ਝਨਾਂ
ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇ ਤਕ ਰਾਜ-ਸੱਤਾ
ਕਾਇਮ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਖੇਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇ ਤਕ,
ਟੱਕ ਦੇਸ ਅਖਵਾਉ'ਦਾ ਰਿਹਾ । ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਕ
ਭਾਗ 'ਕੈਕਯ' ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਨਾਉ
ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦੇ ਇਕ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਸਮੇ ਪਿਆ ।
ਰਾਜੇ ਦਸਰਥ ਦੀ ਛੋਟੀ ਰਾਣੀ ਇਸੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਰਾਜੇ
ਦੀ ਧੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਕਈ ਅਖਵਾਉ”ਦੀ ਸੀ ।
ਅਜੌਕੇ ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਨਾਉ” ਇਥੇ ਵਸਦੀ ਮਾਲਵ ਜਾਂ
ਮਲਈ ਜਾਤੀ ਦੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਮੇ" ਤੋ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਇਸ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ
ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਜਾ ਵਸੇ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਅਗੇ
ਮੁੱਧ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਏ । ਕੁਝ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਉ”
ਪੌਠੋਹਾਰ, ਅਵਾਣਕਾਰੀ ਆਦਿ ਵੀ ਪੌਠ ਤੇ ਅਵਾਣ ਜਾਤੀਆਂ
ਦੇ ਨਾਉ” ਉਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋਏ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਖ ਵਖ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਾਈ ਨਾਂ ਜੋ
ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ--ਲਹਿੰਦਾ,
ਧਨੀ, ਪੋਠੋਹਾਰ, ਬਾਰ (ਸਾਂਦਲ, ਗੈਜੀ ਤੇ ਨੀਲੀ) ਮਾਝਾ,
ਦੁਆਬਾ, ਮਾਲਵਾ, ਤੇਂ ਪੁਆਧ । ਧਨੀ-ਪੌਠੋਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਰਾਂ
ਦਾ ਭੂ-ਖੰਡ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ
ਪੁਆਧ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ । ਬਾਕੀ ਦੇ ਭਾਗ
ਮਾਝਾ, ਦੁਆਬਾ ਤੋਂ ਮਾਲਵਾ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ । ਮਾਲਵਾ ਸਤਲੂਜ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਲ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਸ ਵਿਚ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਅਤੇ
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਪਟਿਆਲਾ, ਨਾਭਾ, ਫ਼ਰੀਦਕੌਟ
ਤੇ ਮਲੋਰਕੌਟਲਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ
ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਮਾਝੇ ਵਿਚ _ਆਉ'ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਲੰਧਰ,
ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਤੋਂ ਕਪੂਰਥਲਾ ਦੋ ਜ਼ਿਲੇ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ ।
51 5360010 130] 51011 00੫੧
1655
ਪੰਜਾਬੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ _ਵਿਚ _ਵੱਖੋ _ਵੱਖਰੀਆਂ
ਉਪ-ਭਾਖਾਵਾਂ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਮਲਵਈ, ਮਾਝੀ ਤੇ ਦੁਆਬੀ
ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਖੇਂਤਰਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ
ਬਹਿਣੀ ਚੱਜ-ਆਚਾਰ ਤੇ ਰਹੁ-ਰੀਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ
ਭਿੰਨਤਾ-ਸਭਿੰਨਤਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਿਖਾਈ ਦੋ”ਦੀ ਹੈ ।
(2) ਇਤਿਹਾਸ : ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ
ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਘੜਨ ਵਿਚ ਬੜਾ ਬਲਵਾਨ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ
ਹੈ । ਇਥੋ ਦੇ ਵਾਸੀ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਤੋ ਹੀ ਬੜੇ ਉਦਮੀ,
ਸਾਹਸੀ ਤੇ ਪ੍ਰਾਕਮੀ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਬੜਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ । ਹੜ੍ਹਪਾ ਤੇ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਨੇ
ਸਿਧ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ - ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ
ਵੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾ ਉਨਤੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ਉਤੇ ਪੁਜੀ
ਹੋਈ ਸੀ । ਜੋ ਪਿਛੋ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਸੀ
ਉਪਰਥਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ
ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਯਾਦ
ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਗ੍ਰੰਮ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ
ਤੋ ਆਰੋਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ
ਇਥੇ ਵਸਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਰੀਆ _ਜਾਂਤੀ ਦੇ ਗ੍ਰੈਥਾਂ
ਵਿਚ 'ਦਸਿਯੂ' ਜਾਂ ਦਾਸ ਨਾਉ” ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਦਾ
ਹੈ । ਆਰੀਆ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਮੂਲੇ" ਹੀ ਨਸ਼ਟ
ਕਰ ਦਿਤਾ । ਕੁਝ “ਦਸਿਯੂ' ਤਾਂ ਦੱਖਣ ਵਲ ਧੱਕ ਦਿਤੇ
ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾ ਲਏ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ
ਦੇ ਸੁਹਾਵਣੇ ਕੈਢਿਆਂ ਉਤੇ ਹੀ ਆਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ
ਮੁਢਲਾ ਗ੍ਰੰਥ 'ਰਿਗ ਵੇਦ ਰਚਿਆ । ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਢਲਾ
ਇਤਿਹਾਸ ਸੈਕੇਤ ਮਾਤਰ ਇਸੇ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ । ਇਸੇ
ਵੀਰ ਭੂਮੀ ਉਤੇ, ਈਸਾ ਤੱ ਚੌਦਾਂ ਕੁ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਕੁਰਖੇਤਰ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ, ਕੈਰੋ' ਤੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਵਿਚ
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਯੁਧ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ
ਕਈ ਵਡੇ ਵਡੇ ਰਾਜੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ।
ਪੁੰਜਾਬ 'ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਈਸਾ ਤੋ ਪੰਜ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਇਸ ਦੇ ਇਕ ਭਾਗ
ਸਿੰਧ-ਸਾਗਰ ਦੁਆਬ ਨੂੰ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾਰਾ ਨੇ
ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹੇਠ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । 326
ਬੀ.ਸੀ. ਵਿਚ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਿਕੋਦਰ ਨੇ ਈਰਾਨ ਨੂੰ
ਫ਼ਤਹ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬ `ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ । ਉਦੋਂ ਪੰਜਾਬ
ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਜਨ-ਪਦਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਤਖਸ਼ਿਲਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅੰਬੀ ਨੇ ਤਾਂ ਸਿਕੇਦਰ ਅਗੇ ਘੁਟਨੇ
ਟੇਕ ਦਿਤੇ, ਪਰ ਕੈਕੋਈ ਦੇਸ ਦੇ ਰਾਜੇ ਪੋਰਸ ਨੇ ਸਿਕੋਦਰ
ਨਾਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੋਹਾ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ
੧ 110315।0ਗ੧00181੮0।।
ਪੰਜਾਬ
ਕਰ ਦਿਤਾ । ਇਥੋ' ਸਿਕੋਦਰ ਜਦੋ ਚੜ੍ਹਦੇ ਵਲ ਅਗੇ
ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਅਣਖੀਲੇਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਕਦਮ ਕਦਮ ਤੇ
ਯਨਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਦੇਦ-ਖੱਟੇ ਕੀਤੇ ਕਿ ਉਹ
ਬਿਆਸ ਡੋ ਅਗੇ ਪੈਰ ਪੁਟਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਹੀ ਨਾ ਕਰ
ਸਕੇ । ਸਿਕੌਦਰ ਦਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ
ਚੁਰ ਚੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ।
`ਮਹ=ਸਿਕੈਦਰ ਪਿਛਾਂਹ ਮੁੜਦੇ ਸਮੇ” ਕੁਝ ਯੂਨਾਨੀ
ਸਿਪਾਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਛੱਡ ਗਿਆ । ਚੈਦਰ ਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆਂ
ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੌਮੀ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਤੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ
ਦੀ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ
ਕਰ ਲਿਆ । ਮੌਰੀਆ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਰਾਜ ਡੇਢ ਕਰ ਸਾਲ
ਰਿਹਾ । ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹਾਂ ਵਿਚੋ" ਅਸ਼ੋਕ (273-
232 ਬੀ.ਸੀ.) ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਰਤਾਪੀ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ
ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਨਵੇਕਲਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ।
ਇਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਜਸੀ
ਸੰਗਠਨ ਹੇਠ ਲਿਆ ਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ
ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਸ ਪਿਛੋ ਹਰ ਵਡੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ
ਨੂੰ ਰਾਜਸੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕ ਸੈਗਠਤ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਬੀੜਨ
ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਲਿਆ । ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਮੋ ਰਾਜ-ਧਰਮ ਬੁੱਧ
ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤਖਸ਼ਿਲਾ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀਆਂ
ਦੇ ਜੀਵਨ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਤੇ ਚੱਜ ਅਚਾਰ ਉਤੇ ਬੋਧੀ
ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਰਹੁ-ਰੀਤੀਆਂ ਦਾ ਡੂਘਾ ਅਸਰ ਪਿਆਂ । ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਬੋਧੀ ਸਤ੍ਹਪ, ਵਿਹਾਰ ਤੇ ਮੱਠ ਕਾਇਮ ਹੋਏ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛੋਂ ਬਦੇਸ਼ੀਆਂ ਧਾਵੜੀਆਂ ਨੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ
ਦਿਤਾ । ਬੋਧੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋ" ਵੱਡਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲਾ
ਤਖਸ਼ਿਲਾ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਦੂਰੋ" ਦੂਰ" ਵਿਦਵਾਨ
ਲੌਕ ਉਚੇਰੀ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਦੇ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਿਆਕਰਣੀ ਪਾਣਨੀ ਤੇ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਚਾਣਕਯ
ਇਸੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲੇ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ ।
ਅਗਲੀਆਂ ਕੁਝ ਸਦੀਆਂ ਧਾੜਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ
ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਨਾ ਲੈਣ ਦਿਤਾ । ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਪੂਰਬੀ
ਤੋਂ` ਸਤਵੀ' ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤਕ, ਨੌ” ਸੌ ਸਾਲ, ਪੰਜਾਬ `ਤੇ
ਉਪਰਬਲੀ ਸ਼ਕ, ਪਾਰਥੀਅਨ, ਕੁਸ਼ਾਨ ਜਾਂ ਯੂਇ-ਚੀ, ਹੂਣ
ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਏਸ਼ਿਆਈ ਕਬੀਲੇ ਧਾਵੇ ਬੋਲਦੇ ਰਹੇ । ਸ਼ਕ
ਭਾਵੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕਰ
ਸਕੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਖਤਰੀ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫਾਂ
ਵਲ੍ਹੇਟ ਦਿਤੀਆਂ । ਸ਼ਕ ਭਾਰਤ ਉਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ
ਹੀ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਗੌਤਮੀ ਪੁਤਰ
ਸ਼ਾਤਕਰਣਿ (ਸਾਤਵਾਹਨ) ਨੇ, ਉਜੈਨ ਵਿਚ ਸ਼ਕਾਂ ਉਤੇ
ਵਿਜੇ ਪਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਠਲ੍ਹ ਪਾ ਦਿਤੀ ।
$।। 5300੫ 1301 51101 1। ੬101੧
1656
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਂਸ਼
ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਨਵਾਂ
ਸੰਮਤ ਚਲਾਇਆ ਜੋ ਬਿਕਰਮੀ ਸੈਮਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੋਇਆ । ਇਹੋ ਸਾਤਵਾਹਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਸਾਲਵਾਨ
ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ
ਦੀਆਂ _ਦੈਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋ` ਵੱਡਾ ਕਥਾ-ਚੱਕਰ
ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਲੂਣਾਂ ਤੇ ਇੱਛਰਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ
ਸਨ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਤੇ ਰਸਾਲੂ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ । ਇਸ
ਦੌਦ-ਕਥਾਵੀ ਪਰੌਪਰਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ
ਸਭ ਤੋ" ਵਧ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।
ਪਾਰਥੀਅਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ
ਵਿਚ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀ" ਪਾਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਪ੍ਭਾਵ ਗੈਧਾਰ ਤੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ
ਰਿਹਾ ।
ਪਾਰਥੀਅਨ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਿਆਂ
ਹੀ ਕੁਸ਼ਾਨ ਜਾਂ ਯੂਇ-ਚੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਜਮਾ
ਲਿਆ । ਇਸ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਇਕ ਰਾਜਾ ਵਿਮਾਕਪਸ਼ ਸੀ,
ਜੌ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਸਿਰਕਪ ਦੇ ਨਾਉ
ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ । ਦੌਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਿਰਾਂ
ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਗਾ ਕੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਜੂਆ ਵੀ ਖੇਡਦਾ
ਸੀ ਤੇ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਬਾਜ਼ੀ ਜਿਤ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ
ਵੱਢ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਰਾਜਾ ਰਸਾਲ੍ਹ ਅਗੇ ਇਸ ਦੀ
ਚਾਲ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋਈ ਤੇ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਰਾਜਾ ਸਿਰਕਪ
ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਡੋਲਾ ਦੇ ਕੇ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ਵਾਈ ।
ਕਨਿਸ਼ਕ ਵੀ ਇਸੇ ਘਰਾਣੇ ਵਿਚੋਂ' ਸੀ, ਜੌ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ
ਵੱਡੇ ਤੇ ਗੌਰਵ ਵਾਲੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਸੀ । ਕੁਸ਼ਾਨਾਂ
ਪਿਛੋ ਕੁਝ ਚਿਰ ਗੁਪਤ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਰਾਜ ਰਿਹਾ ।
ਪੰਜਵੀ' ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ
ਹੂਣਾਂ ਦੀਆਂ ਵਹੀਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਵਧਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ
ਗਈਆਂ ਸਨ । ਹੂਣਾਂ ਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਚੁਕੇ, ਗੁਪਤ ਘਰਾਣੇ
ਤੋ ਰਾਜ ਖੋਹ ਲਿਆ । ਹੂਣਾਂ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਰਾਜੇ ਤੌਰਮਾਨ
ਤੇ ਮਿਹਰਕਲ ਹੋਏ ਹਨ । ਜੈਨੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ
ਤੌਰਮਾਨ ਨੇ ਜੈਨਮਤ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ
ਪੱਤਰ ਮਿਹਰਕੂਲ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼ਾਕਲ (ਸਿਆਲਕੋਟ)
ਸੀ । ਮਿਹਰਕ੍ਰਲ ਸ਼ਿਵ ਭਗਤ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਬੋਧੀਆਂ ਤੇ
ਬੜੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਢਾਹੇ । ਪਿਛੋ” ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵਰਧਨ, ਜਿਸ ਨੇ
ਬਾਨੇਸਰ ਵਿਚ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਹੂਣਾਂ ਨੂੰ
ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹਰਸ਼ ਵਰਧਨ (606-647 ਈ:) ਬੜਾ
ਪਰਤਾਪੀ ਰਾਜਾ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਅਖ਼ੀਰਲਾ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਾ ਸੀ,
੧ 311011510੧0360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜਿਸ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋ ਅਸਾਮ ਤਕ ਤੇ ਹਿਮਾਲੀਆ ਤੌ
ਵਿੰਧੀਆਢਲ ਤਕ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਹੇਠ
ਮੁੜ ਲੈ ਆਂਦਾ ।
ਹਰਸ਼ ਤੋਂ ਪਿਛੋ' ਗਿਆਰਵੀ' ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤਕ,
ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹੋਰ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਪ੍ਰਤ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ
ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿਚ ਵੇਡਿਆ
ਗਿਆ । ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕੋ ਨਾਂ ਗੁੱਗੇ ਚੁਹਾਨ ਦਾ ਹੈ,
ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਉਭਰ ਕੇ ਆਇਆ ।
ਗੁੱਗੇ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣੇ ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ
ਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਗੁੱਗਾ ਨੌਮੀ ਨੂੰ ਗੁੱਗੇ ਦੀ ਪਰਜਾ
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਬਾਈ” ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਅਗਲੀਆਂ ਸਤ ਕੁ ਸਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ
ਦੀ ਹਕ੍ਹਮਤ ਰਹੀ । ਉੱਜ ਤਾਂ ਅਰਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਠਵੀ”
ਜਦੀ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿੰਧ ਦੇ ਰਾਹ ਮੁਲਤਾਨ ਪੁਜ ਗਏ
ਸਨ ਅਤੇ ਮੁਹੈਮਦ-ਬਿਨ-ਕਾਸਿਮ ਨੇ ਰਾਜਾ ਦਾਰਰ ਨੂੰ
ਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਹੌਲੇ
ਹੌਲੇ ਮੁਲਤਾਨ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਅਦਬ ਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਗੜ੍ਹ
ਬਨਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਜੀ। ਪਰ ਬਾਕੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਹੀ ਰਾਜ਼ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬਾਕੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ
ਇਸ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾ ਪਿਆ । ਗਿਆਰਵੀ' ਸਦੀ ਦੇ
ਮੁਢ ਵਿਚ ਜ਼ਜ਼ਨੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ
17 ਧਾਵੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸੌਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ
ਕਰਨ ਅਤੇ ਧਨ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਲੁਟਣ ਦੇ ਮਨੌਰਥ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ।
ਉਸ ਦੇ ਹਰ ਹੱਲੋ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਝਾਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਹੀ
ਬੱਲੀ । ਮਹਿਮੂਦ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਦਾ ਜੈਪਾਲ ਤੇ ਅਨੰਦ ਪਾਲ ਨੇ
ਜ਼ੋਰਾਂ ਵਾਂਗ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਜੌਮਣ
ਨਾ ਦਿਤੇ, ਪਿਛੋ ਮੁਹੈਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਉਤੋਂ ਹੱਲੋਂ ਬੋਲੇ
੩ ਤਰ ਤਰਾਵੜੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਜੇ
ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਏ ਨੇ ਮੁਹੌਮਦ ਗ਼ੌਰੀ ਨੂੰ ਗੌਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਪਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ
ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਕੇ ਜਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ । ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ
ਉਤੇ 1192 ਈ: ਵਿਚ ਇਥੇ ਮੁਸਲਮ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ
ਲਿਆ ।_ਗੌਰੀ ਘਰਾਣੇ ਪਿਛੋ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ
ਦੇ ਨਾਲ, ਉਪਰਥਲੀ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਜ ਘਰਾਣਿਆਂ
ਜਿਹਾ ਕਿ ਗੁਲਾਮਾਂ (1206-1288) ਸ਼ਿਲਜੀ, (1288-
1321) ਤੁਗ਼ਲਕ (1321-1413), ਸੱਯਦ (1414-1450)
ਤੋ ਲੋਧੀ ਘਰਾਣੇ (1450-1526) ਨੇ ਹਕ੍ਹਮਤ ਕੀਤੀ ।
ਗ਼ੁਲਾਮ ਘਰਾਣੇ ਸਮੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਮੰਗਲਾਂ ਦੇ ਹੱਲੋ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ । ਚੰਗੇਜ਼ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਜੋ ਅਤਿਆਚਾਰ
ਢਾਹੇ ਉਸ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀ” ਮਿਲਦੀ । ਚੈਗੇਜ਼
$।। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1657
ਪੰਜਾਬ
ਪਿਛੋਂ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਬਦੇਸੀ ਹੱਲਾ 1338 ਈ: ਵਿਚ ਤੈਮੂਰ ਦਾ
ਹੋਇਆ, ਜਿਸਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਰਜ ਕੇ ਲੁਟਿਆ ਤੇ ਵਾਪਸ
ਜਾਂਦਿਆਂ ਲੱਖਾਂ ਮਰਦ ਤੀਵੀਆਂ ਤੇ ਬੱਚੇ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਕੇ
ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ ।
ਲੌਧੀ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਮਗਰੋ” ਬਾਬਰ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਘਰਾਣੇ
ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਉਚੇਚੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇ
ਤਕ ਲਾਹੌਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਦਰ ਮੁਕਾਮ ਵੀ ਰਿਹਾ । ਅਕਥਰ
ਦੀ ਤਾਜਪੌਸ਼ੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਕ ਨਗਰ ਕਲਾਨੌਰ ਵਿਚ
ਹੋਈ । ਮੁਗ਼ਲ ਘਰਾਣੇ ਵਿਚ ਅਕਬਰ ਵਰਗੇ ਉਦਾਰਚਿਤ
ਤੋਂ ਰਵਾਦਾਰੀ ਪਸੈਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਕ੍ਹਮਤ
ਸਮੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂ ਸੈਸਕ੍ਰਿਤੀ
ਵੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧੀ-ਫੁੱਲੀ ਤੇ ਦੌਹਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ
ਆਪੁ ਵਿਚ ਚੌਖਾ ਲੈਣ ਦੇਣ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਉਥੇ ਔਰੈਗਜ਼ੋਬ
ਵਰਗੇ ਕੱਟੜ, _ਤਅੱਸਬੀ ਤੇ ਹੱਠ-ਧਰਮੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ
ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ” ਬਿਨਾਂ ਬਾਕੀ ਸਭ ਧਰਮਾਂ
ਦੇ ਲੋਕ ਕਾਫ਼ਰ ਤੇ ਸਭ ਸੋਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਸਹਿ ਸਨ।
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਠੀ ਲੋਕ-ਲਹਿਰ
ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰਾ ਤਾਣ ਲਾਇਆ, ਪਰ ਸਫਲ
ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਔਰੈਗਜ਼ੇਬ ਤੋ` ਪਿਛੋ ਮੁਗ਼ਲ ਘਰਾਣਾ
ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਨਿਘਰਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ
ਉਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਤਰ ਪੱਛਮ ਵਲੋ” ਹੱਲੋਂ ਹੋਣ ਲਗੇ ।
ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ” ਪਿਛੋ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ
ਨੇ ਉਪਰਥਲੀ ਕਈ ਹੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ
ਖ਼ੂਬ ਲੁਟਿਆ । ਇਸੇ ਲਈ ਉਦ” ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਹ
ਟੱਪਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਿਆ :
ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਲਾਹੇ ਦਾ,
ਰਹਿੰਦਾ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹੇ ਦਾ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ੂਰਬੀਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨਾਲ ਲੋਹਾ
ਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੌਦ ਤੌੜਵੀ' ਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦਾ
ਇਤਿਹਾਸ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿਤਾ ।
ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀ” ਕੌਮੀ ਲਹਿਰ ਉਭਰੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਥੋ
ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਨਵੀ” ਰੂਹ
ਫੂਕ ਦਿਤੀ । ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ
ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾਂ ਵਹਿਮਾਂ ਦੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ
ਦੇ ਜਿੱਲਣ ਵਿਚੋ ਕੱਢ ਕੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਬੰਧਿਕ ਤੌਰ ਤੇ
ਜਾਗਰੂਪ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਲਹਿਰ ਲੌਕ-ਲਹਿਰ ਦਾ ਰੂਪ
ਧਾਰ ਕੇ ਸਮੇ ਨਾਲ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਗਈ । ਮਨੁੱਖ ਦੀ
ਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਰਵਾਦਾਰੀ ਉਤੇ ਬਲ ਦੇਣ ਅਤੇ ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ
੧ 311011510੧03੮0।
ਪੰਜਾਬ
ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਖੋਵਿਆਂ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕਰਨ ਕਰਕੇ, ਇਹ
ਲਹਿਰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਮਕਬੂਲ ਹੁੰਦੀ ਗਈ । ਤੇ ਮੁਗ਼ਲ
ਸਮਰਾਟ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਦੇਹ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਲਗੇ ।
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪਿਛੋ ਇਹ ਲਹਿਰ
ਇਨਕਲਾਬੀ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਦੇ ਰਖੋ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਛੱਕ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰੋ” ਬੀਰ
ਭਾਵਨਾ ਜਾਗ ਉਠੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੱਥੇਬੋਦ ਹੋ ਕੇ ਮੁਗ਼ਲ
ਘੁਰਾਣੇ ਨਾਲ ਹਥਿਆਰਬੇਦ ਟੱਕਰ ਲਈ । ਫ਼ਰਖ਼ਜੀਅਰ
ਨੇ ਇਸ ਉਭਰਦੀ ਲੋਕ-ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ
ਸਿੱਖਾਂ ਉਤੇ ਬੜੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਢਾਹੇ ਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿਤੇ ।
ਇਥੋ ਤਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਰਖੇ ਗਏ ।
ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ' ਹੀ '“ਅਨੇਕਾਂ ਸਿੱਖ ਚਰਖੜੀਆਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ,
ਪੁੱਠੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਲਵ੍ਰਾਈਆਂ, ਬੋਦ ਬੈਦ ਕਟਾਏ, ਆਰਿਆਂ
ਠਾਲ਼ ਚੀਰੇ ਗਏ ਪਰ ਮੁਖੋ" ਸੀ ਤਕ ਨਾ ਕੀਤੀ ।'' ਸਿੱਖ
ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹੇ ਤੇ ਬੜੇਂ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ
ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਦੇ ਰਹੇ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ੍ਰਬੇ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ
ਮਾਰਿਆ ਪਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਉਹ ਮੁਕਾ ਨਾ ਸਕਿਆ । ਉਦੋ
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਟੱਪਾ ਬੜਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਹੈ :
ਮੰਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦਾਤਰੀ ਅਸੀਂ ਮੀਨੂੰ ਦੇ ਸਏ,
ਜਿਉ' ਜਿਉਂ ਮੰਨੂੰ ਵੱਢਦਾ ਅਸੀ” ਦੂਣੇ ਚੌਣੇ ਹੋਏ ।
ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋ” ਸ਼ਸਤ੍ਧਾਰੀ ਨਿਹੰਗ ਘੋੜਿਆਂ
ਉਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਦਗੜ ਦਗੜ ਕਰਦੇ ਫਿਰਦੇ
ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਤੇ ਪੀੜਿਤ ਲੌਕਾਂ ਦੇ ਦੁਖ ਵਡਾਂਦੇ ਸਨ ।
ਨਿਹੰਗ ਭਾਵੇ” ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਅਪਰਾਧੀ
ਸਨ_ਪਰ ਲੌਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਸਮਝਦੇ
ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਣ ਪੀਣ ਲਈ ਘਰ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੌਲ੍ਹ ਦਿੰਦੇ
ਆਏ ਨੀ ਨਿਹੰਗ ਬੂਹਾ ਖੌਲ੍ਹ ਦੇ ਨਿਸ਼ੋਗ ।
ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ" ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਿਸਲਾਂ
ਵਿਚ ਜੱਥੇਬੈਦ ਕਰ ਕੇ, ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹ ਪੁਟ ਦਿਤਾ
ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ
ਕਰ ਲਿਆ । ਮਿਸਲਾਂ ਮੂਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਰਤੀ ਤੇ
ਕਿਰਸਾਨੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਜਾਗਰੂਪ ਹੋਈ ਜੱਥੇਬਦ ਸ਼ਕਤੀ
ਹੀ ਸੀ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਨੇ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ
ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਬਦਲ ਦਿਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚਾਂ ਹੀ
ਇਕ _ ਮਿਸਲ _ਸ਼ਕਰਚਕੀਆ ਸੀ, _ਜਿਸ ਦੇ ਮੁੱਖੀਏ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਿਖਰੀ ਤੇ ਵੰਡ ਹੋਈ ਸ਼ਕਤੀ
ਨੂੰ ਸਮੋਟ ਕੇ ਸਤਲੁਜ ਤੌ ਅਟਕ ਤਕ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ
ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ । ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ
$।1 5੩੧00।੫ 18016 51101 ]। ੬101੧
1658
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਫਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਪਿਛੋਂ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਮਿਲਿਆ । ਇਹ
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸੀ_ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਮਗਰੋ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ । ਲੌਕਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀ' ਚੇਤਨਾ
ਜਾਗੀ । ਕੌਮੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਮੱਚ ਉਠੀ । ਪਰ ਇਹ
ਰਾਜ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ
ਸਿੰਘ ਦੀ ਵੈਸ਼ ਘਰੇਲ੍ਹ ਫੁਟ ਤੇ ਡੌਗਰਾ-ਗਰਦੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ
ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਇਤਨਾ
ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ
ਵਲੋ, ਉਭਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹੜ੍ਹ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾਂ ਟਿਕ ਸਕਿਆ ।
1849 ਈ: ਵਿਚ ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ
ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿਤਾ । 1947 ਈ: ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਹੋਰ
ਭਾਰਤ ਵਾਂਗ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ । ਇਸ
ਸਮੇ' ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਗੀ, ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ
ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਉਭਰੀਆਂ ਅਤੇ ਨਵੀ” ਚੇਤਨਤਾ ਨੇ
ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ _ਵਿਚ ਭਾਰੀ
ਪਰੀਵਰਤਨ ਲੈ ਆਉਦਾ । _ਪੰਜਾਬ ਨੇ _ਆਪਣੀਆਂ
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਖਦਿਆਂ, ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ
ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ
ਸਮੋ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਲੀਰ ਵਾਂਗ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੋਡ ਦਿਤਾ
ਗਿਆ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਭਾਵੇ' ਰਾਜਸੀ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ,
ਪੁਹਿਲਾਂ ਵੀ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ
ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਇਕਾਈ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਰਹੀ । ਦੇਸ਼ ਵੰਡ
ਸਮੋ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਭਰਵੀ” ਤਰੇੜ
ਪਈ ਤੇ ਸਾਂਝੇ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਤੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਮਾਲਕ ਇਕ
ਕੌਮ ਦੋ ਭਿੰਨ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਟ ਗਈ ।
ਲੋਕ : ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਰਹ
ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੌ" ਭਾਰਤ ਉਤੇ
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੌ ਵਹੀਰਾਂ ਧਾਵੇਂ ਬੋਲਦੀਆਂ
ਰਹੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ
ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਥੋ” ਦੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ
ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਜ਼ਰਖ਼ੋਜ਼ ਭੋਇੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਮੌਹ
ਲੈਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਹੀਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਤਕੜਾ ਭਾਗ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਲਈ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਸੋ' ਹਰ ਧਾਵੇ ਨਾਲ ਮਿੱਸੀ ਹੈਦੀ ਗਈ । ਪਰ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੌਣ, ਪਾਣੀ, ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਵਸਫ਼
ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਅੰਸ਼ ਰਲ-ਢਲ ਕੇ, ਇਕ
ਰੂਪ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਅੱਜ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਣਾ ਕਠਿਨ
ਹੈ ਕਿ ਇਬੋ' ਦੀ ਮਿੱਸੀ ਵਸੋ ਵਿਚ ਕਿਤਨਾ ਕੁ ਅੰਸ਼
੧ 3110115101੧0360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤਨਾ ਕੁ ਅਨਾਰੀਆ ਦਾ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਮੁੱਢ ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦੇ
ਲੋਕਾਂ ਤੋ“ ਬੱਝਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜਾਤੀ ਮਧ-ਏਸ਼ੀਆਂ ਤੌ ਕਈ
ਟੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ
ਵਸ਼ੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੁਝ ਮਾਨਵ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦਾ ਅਠੁਮਾਨ
ਹੈ ਕਿ ਆਰੀਆ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੀ ਆਦਿ-ਵਸਨਕ ਹਨ ਤੇ
ਇਹ ਕਿਧਰੋਂ ਬਾਹਰੋ' ਨਹੀ' ਆਏ । ਪਰ ਹੜ੍ਹਪਾ, ਰੋਪੜ
ਤੇ ਮੌਹਨਜੌਦੜੋ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਸਮੇ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਹੋਈ ਸਾਮਿਗਰੀ ਤੋ“ ਇਹ ਸਿਧ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਰੀਆ
ਜਭਿਅਤਾ ਤੌਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇਥੇ ਇਕ ਉੱਨਤ ਸਭਿਅਤਾ ਪੂਹੀ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੌਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪੱਕੇ
ਮਕਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਵਾਹੀ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਾਤ-ਨਸਲ ਬਾਰੇ ਉਦੋ”
ਤਕ _ਨਿਰਨੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ” ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜਦੋ”
ਤਕ ਖੁਦਾਈ ਵਿਚੋ” ਲੱਭੀਆਂ ਠੀਕਰ-ਮੌਹਰਾਂ ਉਤੇ ਉਕਰੀ
ਲਿੱਪੀ ਪੜ੍ਹੀ ਨਹੀ ਜਾਂਦੀ । ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ
ਦਰਾਵੜ ਤੇ ਕੌਲ ਜਾਂਤੀਆਂ ਦੇ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਰੀਆ
ਜਾਤੀ ਨੇ ਲੈਮੇ ਸੈਘਰਸ਼ ਪਿਛੋਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਦੱਖਣ ਵਲ ਧੱਕ
ਦਿਤਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ
ਦੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਸਿਯੂ (ਦਾਸ) ਕਿਹਾ
ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹੋਂ ਸਭ ਤੋ” ਪੁਰਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਸਲ ਹੈ ।
ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਨੇ ਭਾਵੇ' ਇਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ
ਕਰ ਦਿਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋ" ਆਪਣੀ ਸੈਸਕ੍ਰਿਤੀ
ਨੂੰ ਬਚਾ ਨਾ ਸਕੀ ਤੇ ਇਸ ਅਨਾਰੀਆ _ਸਭਿਅਤ' ਦੀਆਂ
ਅਨੇਕਾਂ _ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਆਰੀਆਈ ਧਰਮ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਕਲਾ
ਵਿਚ ਲਹੂ-ਮਾਸ ਵਾਂਗ ਰਚ ਗਈਆਂ । ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ
ਦੇ ਲੋਕ ਕੱਦ-ਕਾਠ ਦੇ ਉਚੋਂ ਲੰਮੇ, ਰੰਗ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਤਿੱਖੇ
ਨੈਣ ਨਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਸਨ ਪਰ _'ਦਸਯੂ' ਕੱਦ ਦੇ ਮੱਧਰੇ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੱਕ ਚੌੜੇ ਸਿਰ ਲੰਮੇ ਤੇ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਸੀ ।
ਡਾਕਟਰ ਲਤੀਫ_ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਦਸਿਯੂ' ਨੂੰ ਮਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ
ਸਿਥੀਅਨ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੌੜਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਕਥਨ
ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅਧੌਤੀ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਸਾਂਹਸੀ
ਸਿਕਲੀਗਰ, ਚੂਹੜੇ ਤੇ ਮਹਿਤਮ ਆਦਿ 'ਦਸੂ ਦੀ ਹੀ
ਬਚੀ ਖੁਚੀ ਵੇਸ਼ ਹਨ ।
ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਦੇ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਣ ਮਗਰੋ”
ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਈਰਾਨੀਆਂ ਨੇ ਇਥੇ ਹੱਲੋਂ ਬੋਲੇ ਅਤੇ
ਹਜ਼ਰਤ ਈਸਾ ਤੋ ਪੰਜ ਕੁ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ ਬਲਵਾਨ ਈਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ
ਕਰ ਲਿਆ । ਇਹੋਂ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ" ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਸਕ੍ਰਿਤੀ
ਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਈਰਾਨੀ ਲੌਕ-ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਰਚੀਆਂ ।
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1659
ਪੰਜਾਬ
ਅਨੇਕਾਂ ਈਰਾਨੀ ਇਥੋ ਦੀ ਭੋਇੰ ਉਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਵਸ
ਗਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਥੋ” ਦੀ ਨਸਲੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿਚ
ਕੋਈ ਉਭਰਵਾਂ ਤੇ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀ ਪਾਇਆ ।
ਸਿਕੌਦਰ ਦੇ ਹੱਲੋਂ ਤੋ' ਲੈ ਕੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ
ਤਠ, ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਸਲੀ ਪੱਖ ਤੌ” ਇਕ
ਖਿਚੜੀ ਜਿਹੀ ਰਿਝਦੀ ਰਹੀ । ਪੰਜਾਬ _ਉਤੇ ਅਨੇਕਾਂ
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਪਾਰਥੀਅਨ, ਸਿਝੀਅਨ, ਕ੍ਰਸ਼ਾਨ, ਹੂਣ,
ਤਰਕ, ਮੰਗੌਲ ਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਆਦਿ ਨੇ ਉਪਰਥਲੀ ਹੱਲ
ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਚੌਖਾ ਭਾਗ
ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਇਥੇ ਹੀ ਵਸ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਅਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ, ਇਥੋ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ
ਨਾਲ, ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਘਰ ਵਸਾਂਦੇ ਰਹੇਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ
ਦੇ ਰੀਤ-ਰਵਾਜ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼, ਰਸਮਾਂ ਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਮਿੱਸੀਆਂ
ਹੁੰਦੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਤੇ ਹੌਲੋਂ ਹੌਲੇ ਇਹ ਲੌਕ ਇਥੋ” ਦੇ
ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕੁਠਾਲ) ਵਿਚ ਢਲ ਕੇ ਦੇਸੀ
ਵਸੋ' ਵਿਚ ਹੀ ਰਚ-ਮਿਚ ਗਏ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਆ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੈਸਕ੍ਰਿਤਕ ਰ੍ੜ੍ਹੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ
ਵਿਚ ਗੁਧੀਆਂ ਗਈਆਂ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿਚ
ਟੱਕਾ, ਅਭੀਰ ਤੇ ਗ੍ਰੱਜਰ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਸੀ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੈਸਕ੍ਰਿਤਕ ਜੀਵਨ ਕਲਾ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਉਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਇਸ
ਗੱਲ ਤੋ ਸਹਿਜੋ ਹੀ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਟੱਕੀ', 'ਅਹੀਰੀ
ਤੇ 'ਗੁਜਰੀ' ਆਦਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ
ਸਥਾਨਿਕ ਉਪ-ਭਾਖਾਵਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਟੱਕੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜਾਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਸਿਥੀਅਨ ਦਸਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਿਆਸ ਤੋ ਲੈ ਕੇ ਅਟੱਕ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਕਦੇ ਇਤਨਾ ਜ਼ੋਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਭੂਖੰਡ ਦਾ ਨਾਂ 'ਟੱਕਾ
ਦੇਸ' ਪੈ ਗਿਆ । ਇਸ ਜਾਤੀ ਦਾ ਗੋਤ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਰਪ ਹੌਣ
ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਪ ਜਾਤੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਖਸ਼ਿਲਾ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੀ ਵਸਾਇਆ ਹੋਇਆ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ
ਨਗਰ ਹੈ । ਟੱਕ, ਤਖਸ਼ਿਕ ਜਾਂ ਸਰਪ ਜਾਤੀ ਦਾ ਨਾਸ਼
ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਾ ਜਨਮੋਜਯ ਨੇ ਇਕ ਭਾਰੀ ਯੱਗ ਕੀਤਾ ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ 'ਆਦਿ ਪੁਰਾਣ' ਵਿਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ,
ਸੈਕੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਇਕ ਕਥਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਾ ਪਰੀਖਸ਼ਤ
ਨੇ ਸਰਪ ਤੋ ਬਚਣ ਲਈ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਾ ਕੀਤੇ ਅਤੇ
ਆਪਣਾ ਧੌਲਰ ਰੰਗਾ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਇਕ ਚੱਟਾਨ ਉੱਤੇ
ਬਣਾਇਆ, ਪਰ _ਤਖਸ਼ਿਕ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਗੁਲਦਸਤੇ ਵਿਚ
ਛੁਪ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਡੱਜਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਰੀਖਸ਼ਤ
ਦੇ ਲੜਕੇ ਅਤੌਗ ਨੇ ਸਰਪਾਂ ਨਾਲ ਘੋਰ ਯੂਧ ਕੀਤੇ ਤੇ
੧ 311011510੧0360।।
ਪੰਜਾਬ
ਤਖਸ਼ਿਲਾ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਪਰ
ਉਸ ਦੋ ਮਨ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਹੋਈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ
ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਜਨਮੋਜਯ ਤ' ਮਦਦ
ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਜਨਮੇਜਯ ਨੇ ਸਾਰੀ ਸਰਪ ਕੁੱਲ ਨੂੰ ਸ਼ੂਰਜ
ਗ੍ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਲਿਆ ।
ਇਕ ਵੱਡਾ ਯੱਗ ਜੀ'ਦ ਦੇ ਲਾਗੇ ਸਪੇਂਦੋ' ਵਿਚ ਹੋਇਆ
ਅਤੇ ਸਭ ਸਰਪਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ । ਤਖਸ਼ਿਲਾ
ਸ਼ਹਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੱਕਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਵਸਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਕੁਝ ਟੱਕੇ (ਜਾਂ ਟੱਗੇ) ਕਰਨਾਲ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਅੱਜ ਵੀ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਅਹੀਰ ਜਾਂ ਆਭੀਰ ਜਾਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਹਾਂਭਾਰਤ
ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ” ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਅਹੀਰ
ਤੇ ਗੁੱਜਰ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲ ਜਾਤੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਹੌਲੋਂ ਹੌਲੇ ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚੋ` ਅਗੇ ਵਧਦੀਆਂ ਸਾਰੇ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫੈਲ
ਗਈਆਂ । ਗੁਜਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਇਤਨੇ
ਬਲਵਾਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਿਆ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ
ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ--ਗੁਜਰਖਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਗੁਜਰਾਂ
ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂਵਾਂ ਉਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੋਹਰ ਛਾਪ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਰਸਾਨੀ ਵਸੋਂ` ਦਾ ਇਕ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ
ਜੱਟ ਹਨ । ਜੋ ਜੱਥੇ ਦੇ ਕਰੜੇ, ਮਿਹਨਤੀ, ਸਾਂਹਸੀ ਤੇ
ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਖੁਲ ਡੁਲ੍ਹੇ ਹਨ । ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ
ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਮੀਰ ਵਿਚ
ਘੋਲ ਧਰੇ ਹਨ । ਕਈ ਮਾਨਵ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਜੱਟਾਂ ਨੂੰ ਅਨਾਰੀਆ
ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਬ੍ਰਹਮਣਵਾਦ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪਾਣ ਚਾੜ੍ਹ
ਕਿ ਜੱਟ ਇਸੇ ਸੈਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਭਾਗ ਜਾਪਣ ਲਗੇ । ਜਨਰਲ
ਕਨਿੰਘਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੱਟ ਇੰਡੌ-ਸਿਥੀਅਨ ਨਸਲ ਦੋ ਹਨ
ਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟਰਾਬੋ ਦੇ ਜੰਬੋ ਤੇ ਪਟਾਲਮੀ ਦੇ
ਜੋਟਸ' ਹੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਦੂਜੀ ਸਦੀ
ਪੂਰਬੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ, ਇਹ ਲੌਕ ਆਪਣੇ ਮੂਲ
ਸਥਾਨ ਔਕਸਸ ਤੋ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਵਸੇ । ਪਰ ਕਰਨਲ
ਟਾਡ ਜੱਟਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਪ੍ਰਤੀ ਨਸਲ ਦਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਸਿੱਖ ਜੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਗੋਤਾਂ 'ਸਿੱਧੂ, ਬਰਾੜ,
ਤੇ ਸੇਖੋਂ” ਆਦਿ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਡਿਕੇ
ਜੈਸਲਮੇਰ ਤੋ` ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵਸੇ। ਜੱਟਾਂ ਤੇ
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੇ ਕੱਦ ਕਾਠ, ਚਿਹਰੇ-ਮੋਹਰੇ ਤੇ ਸੁਭਾਵ ਇਤਨੇ
ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਸਲੀ ਸਾਂਝ
ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਖੋਜੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ
ਜਿਹੜੀ ਰਾਜਪੂਤ ਜਾਤੀ ਸ਼ੁਧਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾਂ ਕਰਦਿਆਂ
ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਤੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ
$।। 5390੫ 13010 51101 1। ੬10੧
1660
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜੌ ਰਾਜਪੂਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਕਰੜੀਆਂ ਬੈਧਨਾਂ ਵਿਚ
ਜਕੜੇ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਰੇਵੇ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੋ ਗਈ, ਉਹ ਉਚੇਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਤੋ` ਡਿੱਗਣ ਕਰ ਕੇ
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਪਦਵੀ ਗੈਵਾ ਜੱਟ ਅਖਵਾਏ । ਪਰ ਨਿਰੀ
ਇਹ ਗੱਲ ਜੱਚਦੀ ਨਹੀ” ।
ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੌਤਾਂ ਜਿਹਾ ਕਿ ਮਾਨ, ਹੇੜ, ਤੇ ਭੁਲਰ,
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਜੱਟ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੱਟ ਸ਼ਿਵ ਦੀਆਂ ਲਿਟਾਂ ਵਿਚੋ”
ਉਪਜੇ ਹਨ ।
ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਅਸਲੇ ਬਾਰੇ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਭੁਲੱਖੇ ਪਏ ਹੋਏ
ਹਨ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਹਨ । ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਬਾਰੇ
ਇਕ ਮੱਤ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਬੀਰ-ਕਾਲ ਦੇ
ਕੁਸ਼ਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੀ ਵੈਸ਼ ਹਨ । ਪਰ ਕਈ ਮਾਨਵ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰੋ ਆਏ ਕਬੀਲਿਆਂ _ਨਾਲ ਜੌੜਦੇ
ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁੱਜਰਾਂ ਨਾਲ । ਡੈੱਜਲ ਇਬਟਸਨ ਦਾ
ਵਿਚਾਰ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋ” ਵੱਖਰਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ
ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ,
ਭਾਵੇ ਉਹ ਬਾਹਰੋ ਆਏ ਜਾਂ ਇਥੋ ਦੇ ਹੀ ਵਸਨੀਕ ਸਨ,
ਕਿਸੇ ਸਮੇ ਵੀ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਾਗ ਵਿਚ, ਆਪਣਾ ਰਾਜ
ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਸ਼ ਰਾਜ-ਪੁਤਰ ਅਥਵਾ
ਰਾਜਪੂਤ ਅਖਵਾਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਪੂਤ
ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਕਬੀਲਾ ਨਹੀ, ਇਸ ਵਿਚ ਕਈ ਕਬੀਲੇ
ਰਚੇ ਮਿਚੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਪਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ
ਬੈਸਾਵਲੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਦੇਵਤਿਆਂ/ਬੀਰ ਕਾਲ ਦੇ
ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜੌੜਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭੱਟੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਚੋਖਾ ਚਿਰ ਰਾਜ
ਰਿਹਾ । ਕਪੂਟਬਲਾ ਕਿਸੇ ਸਮੇ” ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ।
ਮੰਜ ਰਾਜਪੂਤ ਹਲੂਰ (ਲੁਧਿਆਣੇ) ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣੀ ਗੋਤ
ਦਾ ਮੂਲ-ਅਸਥਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਜਾਲੈਧਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ
ਤੇ ਫੁਲਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰ'ਜਪੂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ
ਕਲਾਂ ਢੇਰ ਸਮੋ ਤੋ ਵਸਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ
ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ
ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਰਹੀ । ੍ਿ
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ _ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਪੂਰਨ ਭਗਤ,
ਕਾਦਰਯਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਪਰਮਾਰ ਰਾਜਪੂਤ ਸੀ
ਅਤੇ ਬੀਰ ਨਾਇਕ ਦੂਲਾ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਭੱਟੀ ਸੀ । ਜੱਟਾਂ ਦੇ
ਜ਼ੋਰ ਫੜਨ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੀਰ-ਪਰੋਪਰਾ
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ,
ਜਿਹਲਮ ਤੇ ਝਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ, ਸਿਆਲ,
ਰਾਂਝੇ, ਖਰਲ, ਖੀਵਾ ਤੇ ਭੱਟੀ ਆਦਿ ਚੋਣਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ
੧ 3110115101੧03੮0।।
ਪੱਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਦਾ ਮੁੱਢ ਵੀ ਰਾਜਪੁਤੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ
ਲੋਕ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੇ ਵੋਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਏ ਦਸੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ, ਤੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ
ਦੀ ਹੀ ਵੋਸ਼ ਸਨ । ਹੀਰ ਜ਼ਾਤ ਦੀ ਸਿਆਲ ਸੀ,
ਰਾਂਝਾ ਸੀ, ਸਾਹਿਬਾਂ ਜ਼ਾਤ ਦੀ ਖੀਵਾ ਸੀ ਤੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਖਰਲ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਸੋ' ਦਾ ਇਕ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਖੱਤਰੀ, ਅਰੋੜੋਂ,
ਵੈਸ਼ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਰੀਆ ਦੀ
ਵੌਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਖਤ੍ਰੀ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ ਤੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਖ ਕਿੱਤਾ ਵਣਜ-ਵਪਾਰ ਜਾਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ
ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੈਗ ਦੇ ਸਾਫ਼, ਸੋਹਣੀ ਡੀਲ ਡੌਲ ਤੇ
ਤਿੱਖੋ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ਾਂ ਵਾਲੇਂ ਹਨ । ਜੱਟਾਂ ਵਾਂਗ ਇਹ ਵੀ ਬੜੇ
ਉਦਮੀ, ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਦਲੇਰ ਹਨ । ਬੀਰ-ਭਾਵਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਵਿਚ ਚੋਖੀ ਹੈ । ਅਰੋੜੇ ਖੱਤੀਆਂ ਦੀ ਹੀ ਇਕ ਸ਼ਾਖ ਮੰਨੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।- ਸਰ ਜਾਰਜ ਕੰਪਬਲ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ
ਦੌਵੇ' ਜ਼ਾਤਾਂ ਇਕੋ ਨਸਲ ਵਿਚੋ ਹਨ । ਅਰੋੜਿਆਂ ਵਿਚ
ਪ੍ਚਲਤ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ" ਪਰਸਰਾਮ ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ
ਦਾ ਸਰਬ-ਨਾਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਨੇ
ਮੌਤ ਤੇ“ ਬਚਣ ਲਈ), ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਸ਼ਤਰੀ ਦੀ ਥਾਂ
'ਔਰ' ਭਾਵ ਹੋਰ ਜਾਤੀ ਦਾ ਦਸਿਆ ਤੇ ਉਦੋ” ਤੋ" ਹੀ
ਇਹ 'ਔਰ' ਤੇ ਮਰੌੜੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਏ ਤੇ ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਬਰਾਦਰੀ ਤੋ” ਛੇਕ ਦਿਤਾ ।
ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਖੱਤਰੀ ਧਨੀ ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ
ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਰੋੜੇ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ।
ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇ ਇਹ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਗਰਾਂ,
ਕਸਬਿਆਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਖਿੰਡ ਗਏ ।
ਬਾਣੀਏ, ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ ਹੱਟੀ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਵਣਜ
ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਰੀਆ ਦੀ ਵੈਸ਼ ਜਾਤੀ ਵਿਚੋ”
ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵੈਡ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ
ਸ਼ੋਭਾ ਪੁਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ । ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੁਕਾਨ
ਅੰਦਰ ਦੱਬੇ ਘੁਟੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੁਬਲੋ
ਤੋ ਮਨ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਨ । ਇਹ ਸੂਦਖੌਰ ਵੀ ਰਹੇਂ ਹਨ ਤੋ
ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਲਹੂ ਨੂੰ ਚਿੱਚੜ ਬਣ ਕੇ ਚੁਸਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਬੋਲੀ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :
“ਬਾਣੀਆਂ ਨੇ ਅਤਿ ਚੁਕ ਲਈ
ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾਈ ਕੀਤਾ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਬਹੁਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਾਰਸਵਤ ਹਨ
ਅਤੇ ਇਹ ਅਗੌ” ਕਈ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵਡੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਖ ਕਰਤਵ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ
ਰੀਤਾਂ ਤੋਂ ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ
ਰਿਹਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਨੁਵੇ” ਧੈਦੇ ਅਪਣਾ
$। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬10੧9
ਧੀਦੋ
1661 ਪੰਜਾਬ
ਲਏ ਹਨ ।
ਛੋਟੇ ਕਿਰਸਾਨੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚੋ” ਸੋਨੀ ਤੋ ਕੌਬੋ
ਖ਼ਾਸ ਮਹਾਨਤਾ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੇ
ਲੋਕ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਰਾਹਕ ਤੇ ਸਿਆਣੇ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰ ਹਨ । ਹੱਥ
ਦੇ ਸੁਚੱਜੇ ਤੇ ਮਿਹਨਤੀ । ਸੈਨੀ ਆਪਣਾ ਪਿੱਛਾ ਰਾਜਪੂਤਾਂ
ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੌਬੋ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਸਥਾਨ 'ਕਬੋਜ'
ਦੇਸ਼ ਦਸਦੇ ਹਨ, ਜੌ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੈਬੋਆਂ ਦੇ ਵਡਿਕੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ
ਕਾਲ ਵਿਚ; ਕੁਰਖਸ਼ੇਤਰ ਦੀ ਯੁਧ ਸਮੇਂ, ਕੌਰਵਾਂ ਦੀ
ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚੋ“ ਆਏ ਤੇ ਫਿਰ
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਇਥੇ ਹੀ ਵਸ ਗਏ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਟੱਪਰੀਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਵੀ ਵਸਦੇ
ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਹਸੀ, ਪੱਖੀਵਾਲ, ਬਾਵਰੀਏ, ਨੱਟ,
ਬਾਜ਼ੀਗਰ, ਚੌਗੜ, ਆਦਿ ਖ਼ਾਸ ਧਿਆਨ ਯੌਗ ਹਨ । ਇਹ
ਲੌਕ ਪਿੰਡਾਂ ਜਾਂ ਕਸਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਉਤੇ,
ਘਾਹ ਫੂਸ ਦੀਆਂ ਆਰਜ਼ੀ ਝੁਗੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਕਬੀਲੇ ਨੱਟ ਤੇ ਬਾਜ਼ੀਗਰ ਆਦਿ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ
ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਨਹੀ” ਬੈਠਦੇ ਤੋਂ ਪਿੰਡੋਂ ਪਿੰਡ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ
ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੀਤ-ਰਵਾਜ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਆਦਿ ਵਾਸੀਆਂ
ਵਾਲੇ ਹਨ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਜਾਦੂ-ਟੂਣੇ ਦੇ ਮੁਢਲੇ
ਡੌਡੇ ਤੋ ਉਪਰ ਨਹੀ” ਉਠਿਆ । ਇਹ ਜੜ੍ਹ-ਪੂਜ ਹਨ
ਤੇ ਜੜ੍ਹ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਹੋੱਦ ਮੰਨਦੇ
ਹਨ । ਭੂਤ ਪ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦੇ ਹਨ ।
ਮੁਹੈਮਦ ਲਤੀਫ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਕਬੀਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ
ਵਾਸੀਆਂ 'ਦਾਸਯੂ' ਦੀ ਬਚੀ ਖੁਚੀ ਵੌਸ਼ ਹਨ । ਸਾਂਹਸੀ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਭੇਂਡ ਕੁਟ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਪੇਟ ਪਾਲਦੇ ਅਤੇ
ਭੇਡਾਂ ਬਕਰੀਆਂ ਤੇ ਖੋਤੇ ਆਦਿ ਪਾਲ ਕੇ ਨਿਰਬਾਹ ਤੌਰਦੇ
ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਘਾਹ ਤੇ ਕਾਨਿਆਂ
ਛੱਜ ਛਾਨਣੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਵੇਚਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੱਖੀਵਾਲ,
ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਤੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਜ਼ਿਲਿਆਂ
ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਚਿੜੀਮਾਰ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਵੀ
ਹਨ । ਕਈ ਪੱਖੀਵਾਲ ਸਬਜੀਆਂ ਵੇਚ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ
ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਕੁ ਟੋਕਰੀਆਂ ਛਿੱਕ੍ਹ ਆਦਿ ਬਣਾ ਕੇ ਵੇਚਦੇ
ਹਨ । ਨੱਟ ਤੇਂ ਬਾਜ਼ੀਗਰ ਬਾਂਸ ਤੇ ਰੱਸੀਆਂ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ
ਨੱਚਦੇ, ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਲਗਾਂਦੇ ਤੇ ਕਮਾਲ ਵਿਖਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ
ਵਲੋ ਦਿਤੀ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਤੋਰਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਜੋ ਕਬੂਤਰੀਆਂ ਅਖਵਾਉ ਦੀਆਂ ਹਨ,
ਪ੍ੇਸ਼ਾ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
੧ 311011510੧0360।।
ਪੰਜੀਰੀ
ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ, ਉਚੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ
ਆਪਣਾ ਅਸਲਾ ਜੋੜਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬੜੀ ਪ੍ਰਬਲ ਰਹੀ
8 । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਾਂਹਸੀ ਆਪਣਾ ਪਿੱਛਾ
ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਇਕ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਜੌੜਦੇ ਹਨ, ਕੁਝ 'ਪੰਵਾਰ'
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਨਾਲ । ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸਾਂਹਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ
ਰਾਜਾ ਸਾਂਹਸ ਮਲ ਦੀ ਔਲਾਦ ਦਸਦੇ ਹਨ । ਇਹੋ ਗੱਲ
ਪੁੱਖੀਵਾਲਾਂ ਉਤੋਂ ਵੀ ਢੁੱਕਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ
ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਕਦੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ।
ਮੁਗ਼ਲ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਾਂਹਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਉੱਤੇ
ਭੇਜਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਖਾਧੀ
ਤੇ ਮੁੜ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਮਾਰੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾ
ਵਿਖਾਇਆ ਤੇ ਟੱਪਰੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਕਰ ਕੇ ਪੱਖੀਵਾਲ
ਅਖਵਾਏ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਨੱਟ ਆਪਣਾ ਅਸਲਾ ਮਾਰਵਾੜ
ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨਾਲ ਜੌੜਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ ਅਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਜਜਮਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਉਤੇ,
ਉਸ ਦੀ ਚਿਖਾ ਲਈ ਜੰਗਲ ਵਿਚੋ” ਲਕੜੀਆਂ ਲਿਆ ਕੇ
ਦੇਣਾ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ
ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡ ਕੌਈ ਵਿਆਹ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਜਮਾਨਾਂ ਦੇ
ਘਰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਲਈ, ਅਗਾਉ' ਹੀ ਚਿਖਾ ਲਈ ਲਕੜੀਆਂ
ਭੋਜ ਦਿਤੀਆਂ ਤਾਂ ਜੌ ਪਿਛੋ ਅਚਾਨਕ ਕੋਈ ਮ੍ਰਿਤ੍ਰ ਹੋ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਜਜਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਸ਼ਟ ਨਾ ਉਠਾਉਣਾ ਪਏ ।
ਜਜਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬਦਸ਼ਗਨਾ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਪਿੰਡ" ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿਤਾ । ਜਦੋ ਉਹ ਭੁਖੇ ਮਰਨ
ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲਈ, ਜਿਸ ਕੋਲ
ਇਕ ਬੋਦਰ ਸੀ ਜੋ ਹਨੂੰਮਾਨ ਦੀ ਕੁਲ ਦਾ ਸੀ। ਇਸ
ਬੈਦਰ ਤੋਂ” ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਸਿਖੀਆਂ ਤੇ ਨੱਟਾਂ ਦਾ
ਧ਼ਧਾ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ।
ਉਪਰੌਕਤ ਸਾਰੀ ਚਰਚਾ ਇਹੋ ਸਿਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵੈਨ-ਸੁਵੇਨੀ, ਮਿੱਸੀ ਤੇ ਵਿਜਾਂਤੀ ਹੈ ।
ਭਾਵੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਸਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕ ਸੁੱਚੀ ਇਕਾਈ ਨਹੀਂ,
ਪਰ ਬਾਹਰੋ' ਆ ਕੇ ਵਸੀਆਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ਤੇ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਲੋਕ
ਇਥੋ” ਦੀ ਵਸੋ' ਵਿਚ ਰਚ ਮਿਚ ਗਏ । ਅਜ ਸਭੋ ਪੰਜਾਬੀ
ਹੋਣ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਸਲੀ
ਬਹੁ-ਰੈਗੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਵਾਂਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ
ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਰੰਗ, ਮ਼ੂਲ ਚਿਤੁ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਹੀ ਹੌਰ ਉਘਾੜ
ਕੇ ਨਿਖਾਰਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚ'ਰ ਵੀ ਕਈ _ਸੋਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ
ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਬਾਹਰੋ ਆਈ ਸੌਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ
ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਇਥੋਂ” ਦੀ ਮੂਲ ਸੋਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਰਚਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ।
₹7 31 58000 1300 9॥੧01]। €11013%
1662
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ਉਤੇ ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਫੁਲਵਾੜੀ
ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੇਨ-ਸੁਵੈਨੇ ਪੌਦੇ ਤੇ ਫੁੱਲ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ
ਹੋਂਦ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸਮੁੱਚੀ ਇਕਾਈ
ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪਿੰਡ
ਦੀ ਵਸੋ' ਵੀ ਸੁਜਾਤੀ ਨਹੀ” । ਭਾਵੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਿੰਡ ਅਜਿਹੇ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ ਵਸੋਂ" ਕਿਸੇ ਇਕ
ਜ਼ਾਤ-ਕਬੀਲੋ ਦੀ ਹੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ
ਰਸਮਾਂ ਰੀਤਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋ”
ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੀ ਹਨ । ਜੱਟ, ਰ'ਜਪੂਤ, ਖੱਤਰੀ ਤੇ ਸਾਂਹਸੀ
ਭਾਵੇ“ ਇਕੋ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਵਸਦੇ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ
ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਿਲੱਖਣਤਾ _ਜ਼ਰੂਰ
ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਉਦੀ ਹੈ । ਜੱਟ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿਚ
ਜਠੇਰਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ, ਖੱਤਰੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ;
ਜੱਟਾਂ ਵਿਚ ਕਰੇਵੇ ਦਾ _ਰਵਾਜ਼ ਹੈ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿਚ
ਪੁਨਰ-ਵਿਵਾਹ ਵਿਵਰਜਤ ਹੈ । _ਇਕੋਂ ਜਾਤੀ _ਦੀਆਂ
ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਗੋਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ ਅੰਸ਼-ਮਾਤ੍੍ ਅੰਤਰ ਵੇਖਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇ ਚੱਢੇ ਖੱਤਰੀ ਅੱਕ ਨੂੰ ਪਵਿਤ੍ਰ ਮੰਨ ਕੇ
ਪੂਜਦੇ ਹਨ । ਸਹਿਗਲਾਂ ਵਿਚ ਵੈੱ'ਗਣ ਦਾ ਭੜਥਾ ਖਾਣਾ
ਨਿਸ਼ੋਧ ਹੈ। ਕੌੜੇ ਗੋਤ ਦੇ ਖੱਤਰੀ ਵਿਆਹ, ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ
ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤਾਂ ਸਮੇ _ਇਲ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ
ਹਨ ।
ਇਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ', ਜੱਟਾਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ, ਖੱਤਰੀਆਂ ਤੇ
ਸਾਂਹਸੀਆਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਤੇ ਰਹਿਤਲ ਵਿਚ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ
ਅੰਤਰ ਹੈ । ਲੌਕਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ, ਜੀਵਨ-ਵਿਧੀ ਤੋ
ਚਜ-ਅਚ'ਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਧਰਮ ਸਦਕਾ ਵੀ ਹਨ
ਜਿਵੇ' ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਬ ਵਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਪੱਛਮ ਵਲ । ਹਿੰਦੂ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਸਮੇ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋਣ ਲਗਿਆਂ
ਪਹਿਲਾਂ ਖੱਬੀ ਲੱਤ ਧੇਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੱਜੀ ਲੱਤ ।
ਬਾਹਵਾਂ ਧੋਣ ਲਗਿਆਂ ਹਿੰਦੂ ਕੋਹਣੀ ਤੋ" ਹੱਥਾਂ ਵਲ ਪਾਣੀ
ਪਾਉਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਹਵਾਂ ਉਚੀਆਂ ਕਰਕੇ
ਹੱਥਾਂ ਵਲੋ ਕੋਹਣੀ ਵਲ । ਇਤਨੀ ਬਹੁ-ਰੋਗੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ
ਵੀ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਭਾਵੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਜ਼ਾਤ ਨਸਲ ਦੇ ਵੀ
ਹਨ, ਇਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬੁਣਤੀ ਵਿਚ ਬੁਣੇ ਹੋਏ ਹਨ
ਅਤੇ ਸਭ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ਦਾ ਗਰਵ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(੫-56) ਪੰਜੀਰੀ :
ਘਿਉ _ਵਿਚ ਆਟਾ ਭੁੰਨ ਕੇ ਖੰਡ/ਸ਼ਕਰ ਪਾ ਕੇ
ਬਣਾਇਆ ਇਕ ਪਦਾਰਥ । ਜਦੋ" ਬੱਚਾ ਜੋਮਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੈਮਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ, ਬੱਚੇ ਦੇ ਦਾਦਕੇ ਗੁੜ ਦੀ ਭੇਲੀ
ਨਾਲ, ਮੌਲੀ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ, ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਗੂ' ਬੱਚੇ ਦ੍ਹੇ
੧3੧01510੫੧601310।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਦਾਦਕੇ ਪੰਜੀਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਨਾਈ ਦੇ ਹੱਥ ਭੇਜਦੇ
ਹਨ । ਜੱਚਾ ਨੂੰ ਪੰਜੀਰੀ ਖਵਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਪੰਜੀਰੀ
ਜਠੇਰਿਆਂ ਦੋ ਨਾਂ ਉਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਵੌਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਾਈ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੁਝ ਪੰਜੀਰੀ
ਗਲੀ-ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਵੀ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-57) ਪੰਜੇਬ :
ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ
ਘੁੰਘਰੂ ਲਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੀਵੀਆਂ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ
ਪਹਿਨਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਛਣ ਛਣ ਵਿਚ ਮਟਕ ਨਾਲ
ਤਰਨ ਦਾ ਬੜਾ ਆਨੰਦ ਹੈ ।
(੫-58) ਪਟਕਾਂ :
(ਉ) ਸਿਰ ਉਤੇ ਵਲ੍ਹੰਟਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਵਸਤ੍ਰ੍;
ਪਟਕਾ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸ਼ਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਸਰ
ਹੋਠ ਪਿਆ । ਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਪਟਕਾ ਬੈਨ੍ਹਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸੀ ।
ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪਟਕੇ ਦਾ ਬੜਾ ਰਵਾਜ ਸੀ ।
(ਅ) (ਪੋਠੋਹਾਰੀ) ਉਹ ਕਪੜਾ ਜੌ ਕਮੀ ਕਮੀਣ ਸਿਰ
ਤੇ ਬੈਨ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਛੋਟਾ ਸਾਫ਼ਾ । ਪਟਕਾ ਲੰਬਾਈ ਵਿਚ,
ਪੁੱਗ ਨਾਲੋ“ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਖਾਣ ਹੈ :
ਕਦੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਪਟਕਾ
ਦੁਨੀਆਂ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਲਟਕਾ ।
(ਦ) ਮਹਾਨਕੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਬੋਲੇ ਵਿਚ ਉਹ
ਜੀਵ, ਜੌ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਇਕੋ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਨਾਂ ਵਢਿਆ
ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਕਿੰਤੂ ਅਧਕੱਟਿਆ ਜ਼ਮੀਨ ਪੁਰ ਪਟਕਿਆ
ਜਾਵੇ । ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਟਕੇ ਦਾ ਮਾਸ ਨਿਸ਼ੇਧ ਹੈ |
(ਪ-59) ਪਟਰਾਨੀ :
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਤੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਈ
ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਹਿਲੀ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪਟਰਾਨੀ
ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ । ਜਿਵੇ” ਪਟਰਾਨੀ ਦਾ ਲੜਕਾ ਹੀ
ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਵਾਰਸ ਬਣਦਾ ਸੀ । ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਰਾਜੇ
ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਪਟਰਾਨੀ ਹੀ ਸਿੰਘਾਸਨ ਉਤੇ ਬੈਠਦੀ ।
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਯੱਗ ਦੇ ਸਮੇ ਪਟਰਾਨੀ ਹੀ ਯੱਗ ਕਿਰਿਆ
ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਮੱਧ-ਕਾਲ ਵਿਚ ਪਟਰਾਨੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਵਧੀਆ ਪੁੱਟ ਅਥਵਾ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਦੀ ਸੀ,
ਬਾਕੀ ਰਾਣੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਕਪੜੇ ਨਹੀ” ਸਨ
ਪਹਿਨਦੀਆਂ, ਜਿਸ ਤੋ ਇਸ ਦਾ ਨਾਉ” ਹੀ ਪਟੁਰਾਨੀ
ਪੈ ਗਿਆ !
6॥ 5੩90੫ 1301( 51101 1। €01%
1663
ਪਠਾਨਕੌਟ
(੫-60) ਪਟੜੀ :
ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ, ਜੋ ਤੀਵੀਆਂ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ
ਪਾਉ”ਦੀਆਂ ਹਨ ।
(੫-61) ਪਟੜੀ ਪੁਜਣਾ :
'ਮੁਰੀ' ਜਾਤੀ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਖੱਤਰੀਆਂ ਵਿਚ, ਪਹਿਲੇ
ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ, ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਿਲ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਪਟੜੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪੂਜਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । ਪਟੜੀ ਅੱਗੇ ਦੀਵੇ
ਦੀ ਜੋਤ ਜਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ
ਆਟੇ ਦੀ ਢਾਈ ਮਣ ਕੜਾਹੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੌ ਸਾਰੇ
ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-62) ਪਟੀ :
ਇਕ ਲੋਕ-ਕਾਵਿ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ
ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕੋਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਧਰਮ ਕਰਮ ਦੀ
ਗੱਲ ਸਮਝਾਈ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇ” :
ਉੜਾ, ਉਠ ਸਵੇਰੇ ਜਾਗ ।
(੫-63) ਪਟੋਲਾ :
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੇ ਰਾਧਾ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ
ਨੂੰ ਪਟ ਅਥਵਾ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਬਸਤ ਅਥਵਾ ਧੋਤੀ ਪਹਿਨਾਈ
ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਟੌਲੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਪਟ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਪੜੇ ਤੌ” ਬਣਾਏ ਗਏ ਗੁੱਡੀ ਗੁੰਡੇ
ਨੂੰ ਵੀ ਪਟੋਲਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਜਿਸ ਤੋਂ` ਗੁੱਡੀਆਂ-
ਪਟੌਲੇ ਸਮਾਸ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਿਆ ।
(੫-64) ਪਠੜੀ :
ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੰਦਰੀ ਜੌ ਸਗਾਈ ਵੇ
ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਲੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ
(੫-65) ਪਠ7ਨ :
ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਸਨੀਕ; ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਪਠਾਨ
ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੌ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਹੱਲਿਆਂ ਸਸੇ” ਭਾਰਤ
ਵਿਚ ਆਏ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੀ ਵੇਸ਼ ਵਿਚੋ' ਹਨ । ਪਠਾਂਨ ਦੇ
ਚਰਿਤੁ ਬਾਰੇ ਇਕ ਅਖੌਤ ਇਉ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :
ਪਠਾਨ ਦਾ ਪੂਤ
ਕਦੇ ਔਲੀਆ ਕਦੇ ਭੂਤ ।
(੫-66) ਪਠ7ਨਕੋਟ :
ਜ੍ਰਿਲਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਗਰ; ਇਕ
੧ 311011510੧0360।।
ਪਠਾਨੀਆਂ
ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਨਗਰ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ _ਇਕ
ਗੌਤ ਪਬਾਨੀਆਂ ਨੇ ਵਸਾਇਆ । ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ
ਪਥਾਨ ਕੌਟ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਪਥਾਵਤ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ
ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ । ਕਨਿੰਘਮ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪਠਾਨਕੋਟ
ਦਾ ਨਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰਾਜਪੂਤ ਗੌਤ ਪਥਾਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ
ਉਤੇ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਨਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਪਠਾਨਾਂ
ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ।
ਇਕ ਹੌਰ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਥਾਨ ਇਕ
ਪੁਠਾਨ 'ਬਾਰੇਂ ਖ਼ਾਨ' ਨੇ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਤੇ
ਵਸਾਇਆ ਸੀ । ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਠ ਪਿੰਡ ਵਿਚ
ਜਿਥੇ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਕ ਪਠਾਨੇ ਬਾਰੇ ਖ਼ਾਨ
ਰਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜੌ ਬਾਹਠ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਵਡੇ ਸਾਰੇ
ਤ੍ਰਅਲਕੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੰਤਰ ਨੈ
ਇਕ ਵਾਰ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਦੂਕ ਨਾਲ ਦੌ
ਪਖੋਰੂ ਫੰਡ ਦਿਤੇ । ਬਾਬਾ ਜੀ ਵੈਸ਼ਨ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸੁਭਾਵ
ਦੇ ਕੌਮਲ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ" ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ;
'ਜੋ ਤੂ ਵੀ ਤੜਪ ਕੇ ਮਰੇ” ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਦਾ
ਪਤਾ ਚਲੋ ।' ਪਲ ਕੁ ਮਗਰੋ” ਲੜਕੇ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਸੂਲ
ਉਠਿਆ ਤੇ ਉਹ ਤੜਪ ਤੜਪ ਕੋ ਮਰ ਗਿਆ ।
ਬਾਰੇ ਖ਼ਾਨ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੋਦ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੀ । ਉਹ
ਪੁਤਰ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਚੁਕ ਕੇ ਰੋ'ਦਾ ਕੁਰਲਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਬਾ ਜੀ
ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕਰਨ ਲੱਗਾ । ਬਾਬਾ ਜੀ
ਨੇ ਤਰਸ ਖਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, ''ਜੋ ਤੂੰ ਇਹ ਥਾਂ ਛੱਡ ਕੇ
ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਜਾ ਵਸੇ” ਤਾਂ ਇਹ ਲੜਕਾ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ
ਹੋਂ ਜਾਵੇਗਾ ।
ਬਾਰੇ ਖ਼ਾਨ ਬਾਹਠ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾਲ ਦੇ
ਤ੍ਰਅਲਕੇ ਵਿਚ ਤੰਬੂ ਲਗਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ । ਉਸ ਦਾ
ਲੜਕਾ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਿਛੋ ਬਾਰੇ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਉਥੇ
ਇਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ਤੇ ਇਸ ਸਥਾਨ
ਦਾ ਨਾਂ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ ਪਠਾਨਕੋਟ
ਰਖਿਆ ।
(੫-67) ਪਠਾਨੀਆਂ :
ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਇਕ ਜ਼ਾਤ; ਇਸੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ
ਪਠਾਨਕੌਟ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ ।
(੫-68) ਪੌਤਰ ਪੂਜਣ” :
ਬਾਵਰੀਏ ਖ਼ਾਨਾਬਦੌਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਵਿਚ ਬੀਮਾਰੀ
ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਕਰ ਕੇ ਆਉ'ਦੀ ਹੈ । ਸੋ, ਜਦੋ”
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬01੧੪
1664.
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਕੋਈ ਬਾਵਰੀਆ ਬੀਮਾਰ ਪੈਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦੇ
ਜੀਅ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੈਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪੱਤਰ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਤੇਲ ਦੀ ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਰੌਟੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਤਲ ਲਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਕ ਕਸੋਰੇ ਵਿਚ ਰਖ ਕੇ ਉਸ ਪਿੱਤਰ ਪੂਜ
ਅੱਗੇ ਮੱਥੇ ਰਗੜਦੇ ਤੇ ਜੌਦੜੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(੫-69) ਪੱਤਰੀ :
ਧਾਤ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ, ਜੋ ਜੁਗਨੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਚੌੜੀ ਪਰ ਪਤਲੀ ਪੱਤਰੀ ਦਾ ਬਣਿਆ
ਹੈਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਉ ਪੱਤਰੀ ਪੈ ਗਿਆ ।
ਬਾਵਰੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੌਕ ਪੱਤਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ
ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਪੱਤਰੀ
ਦੁਆਰਾ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੈਪਰਕ ਜੌੜਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਗੇ
ਕਸ਼ਟ ਨਿਵਾਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਰੌਗੀ
ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਰੋਆ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਧਾਤ ਦੀ ਪੱਤਰੀ
ਬਣਵਾ ਕੇ ਗਲੋਂ ਵਿਚ ਪਹਿਨਦਾ ਹੈ ! ਭੌਜਨ ਖਾਣ ਲਗਿਆਂ
ਬਾਵਰੀ ਪਹਿਲ ਇਸ ਪੱਤਰੀ ਨੂੰ ਰੌਟੀ ਦਾ ਭੌਗ ਲੁਆਉ'ਦੇ
ਅਥਵਾ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਛੁਹਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੋ ਨਾਉ
ਉਤੇ ਰੌਟੀ ਦਾ ਇਕ ਟੁਕੜਾ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਿੱਤਰਾਂ
ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਗਹਿਣੇ ਨੂੰ 'ਪਿੱਤਰੀ
ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-70) ਪੰਤਲ :
ਪੱਤਲਾਂ ਦੀ ਥਾਲ) ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਭਰਨ
ਦੀ ਰਸਮ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
'ਪਿੰਡ ਪਤਲਿ ਮੋਰੀ ਕੇਸਉ ਕਿਰਿਆ ।' (ਆਸਾਂ ਮੋ: ੧)
(੫-71) ਤਲ ਕਾਵਿ :
ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਲੌਕ-ਕਾਵਿ ਰੂਪ । ਵਿਆਹ
ਫੋਲੋ ਜਦੋ ਜੌਵ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪੱਤਲ ਗਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਵਿ ਦਾ ਸਬੈਧ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ
ਬਾਲੀ ਵਿਚ ਪਰੌਸੇ ਗਏ ਭੌਜਨ ਨਾਲ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਪੱਤਲ
ਪੈ ਗਿਆ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜੈਵ ਨੂੰ ਪੱਤਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ
ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਈ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਜੋ ਰੋਟੀ
ਖਾਣ ਲਗਦੀ ਹੈ_ਤਾਂ ਕੰਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਖੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ
ਅਥਵਾ ਕੈਨਿਆਂ ਪੱਖ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਤੀਵੀਆਂ ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ,
ਇਹ ਭੁਲਵਾ ਪਾਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ
ਖੋਨ੍ਹ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਬਰਾਤ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖਾਣ
ਤੋਂ ਵਰਜੁਦੀਆਂ ਹਨ । ਫ੍ਰਿਰ ਵਰ ਪੱਖ ਵਲ ਕੋਈ ਗਭਰੂ
੧ 311011510੧%013੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜਵਾਬੀ ਗੀਤ ਗਾਉ'ਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਰ ਧਿਰ
ਵਾਲਿਆਂ ਵਲੋ ਗਾਈ ਪੱਤਲ ਵਿਚ ਉਠਾਏ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਤੇ
ਸੈਕਿਆਂ ਦਾ ਉਤਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਭੁਲਾਵਾ
ਪਾਉ'ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਬੱਝੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਤਾ ਹੈ
ਤੇ ਬਰਾਤ ਰੋਟੀ ਖਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ
ਤਰਤੀਬਵਾਰ _'ਜੈਵ ਬੋਨ੍ਹਣਾ' ਤੇ 'ਜੰਵ ਖੋਲ੍ਹਣਾ' ਵੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਰਸਮ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ,
ਧਨੀ-ਪੋਠੋਹਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ 'ਮੁੰਦਾਵਣੀ' ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਇਹ ਰਸਮ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ
`ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਦੀ ਰਹਿੰਦ ਹੈ । ਪਹਿਲਿਆਂ
“ਵਿਚ ਜਦੋ ਕਿਸੇ ਕਬੀਲੇ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰਸਮ
`ਰੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਕਬੀਲੋ ਭੋਜਨ ਨੂੰ
ਵਿਕਾਰੀ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ ਕਰਦੇ ਤੇ ਮੰਤ੍ਰ ਪੜ੍ਹਦੇ
ਜਨ । ਸੋ ਜੈਵ ਭੌਜਨ ਖਾਣ ਤੋ` ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਕਰਮ ਕਾਂਡ
ਕਰਦੀ ਅਥਵਾ ਮੰਤ੍ਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਭੋਜਨ ਵਿਚਲੇ ਵਿਕਾਰ ਨੂੰ
ਦੂਰ ਕਰ ਕੇ ਫਿਰ ਰੌਟੀ ਖਾਂਦੀ ਸੀ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬੇਦਸ਼ਾਂ, ਵਰਜਨਾਂ ਤੇ ਰੌਕਾਂ
ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਵਾਬੀ ਪੱਤਲਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੈਦਸ਼ਾਂ
ਤੇ ਰੋਕਾਂ ਕੱਟਣ ਦਾ ।
(੫-72) ਪੋਤਲ ਛੁਡਾਉਣ” :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ; ਜਦੋ” ਬਰਾਤ
ਖਾਣ ਖਾਣ ਬੈਠਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੌਨਿਆਂ ਧਿਰ ਵਾਲੇ, ਗੀਤਾਂ
ਦੁਆਰਾ ਬਰਾਤ ਦਾ ਭੋਜਨ ਦੇਣ ਦਾ ਭੁਲਾਵਾ ਪਾਉਂਦੇ
ਹਨ । ਬਰਾਤ ਵਿਚੋ ਕੁਝ ਗਭਰੂ ਉਠ ਕੇ ਜਵਾਬੀ ਗੀਤਾਂ
ਦੁਆਰਾ ਬੱਝੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਭੁਲਾਵਾ ਪਾਉ'ਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਨੂੰ 'ਜੋਨ ਛੁਡਾਉਣਾ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ :
ਪੱਤਲ) ।
(੫-73) ਪੱਤਲ ਬਨ੍ਹਣਾ :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ ਜੋ ਕੌਨਿਆਂ ਦੀ
ਧਿਰ ਵਲੋ" ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੌਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ
ਗੀਤ ਗਾ ਕੇ ਬਰਾਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਬੈਨ੍ਹ ਦੇਣ ਦਾ ਭੁਲਾਵਾ
ਸਿਰਜਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ੇਧਾਂ,
ਰਹਿਤਾਂ ਤੇ ਰੋਕਾਂ ਵਲ ਸੌਕੇਤ ਹੈ 1 ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਪਿਛੋ”
ਇਹ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜਨ ਮੰਤ੍ਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਇਸ ਨੂੰ 'ਪੱਤਲ ਬੈਨ੍ਹਣਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਮੰਤਰਾਏ
ਭੋਜਨ ਦਾ ਅਸਰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰ ਦੀ ਧਿਰ ਵਲੋ”
'ਪੱਤਲ ਛੁਡਾਉਣ' ਦੀ ਰੀਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
$। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1665
(ਪ-74) ਪੋਤਲ ਭੇਜਣਾ :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰਸਮ ਜੋ ਲਾਵਾਂ ਫੇਰਿਆਂ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੂਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪਿਤਾ ਪੱਤਲ
ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਪਰੋਸ ਕੇ ਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਇਕ ਰੁਪਿਆ ਰਖ ਕੋਂ,
ਦੁਲਹਨ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਭੇਜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ ਦਾ ਭਾਵ
ਹੈ ਕਿ ਦੁਲ੍ਹਨ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ
ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਸਾਨੂੰ ਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਰ ਉੱਤੇ
ਹਲਵਾਈ ਜਲੋਬੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਮਠਿਆਈ ਭੇਜਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ
ਲਾਗ ਵੀ ਵਰ ਦਾ ਪਿਤਾ_ ਹਲਵਾਈ ਨੂੰ ਦੇੱ'ਦਾ ਹੈ ।
ਖਤਰੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ 'ਪਰੋਸਾ ਭੇਜਣਾ' ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਥਾਲ ਵਿਚ ਭੌਜਨ ਪਰੋਸ ਕੇ ਨਾਲ
ਇਕ ਸੌ ਇਕ ਰੁਪਿਆ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੁਲਹਨ ਰੀਤ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਰੁਪਏ ਮੌੜ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਭੌਜਨ ਖਾ ਲ'ਦੀ
ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਦੁਲਹਨ ਨੂੰ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਰੌਟੀ
ਚਾਹੀਦੀ, ਰੁਪਏ ਨਹੀ` ।
(੫-75) ਪਤਾ (੫ਤਰ) :
ਦਰਖ਼ਤ ਦਾ ਹਰਾ ਪੱਤਾ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਰਸਮਾਂ ਰੀਤਾਂ ਸਮੋ” ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜਦੋਂ” ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਲੜਕਾ ਜੰਮਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਘਰ ਵਾਲੋਂ
ਆਪਣੇ ਮੁਖੀ ਦਵਾਰ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਬਾਹੀ 'ਤੇ ਸ਼ਰੀ'ਹ ਦੇ
ਪੱਤੇ, ਮੌਲੀ ਦੇ ਧਾਗੇ ਵਿਚ ਪਰੋਂ ਕੇ ਬੈਨ੍ਹ ਦੇਦੇ ਹਨ, ਇਹ
ਸ਼ੁਭ ਰੀਤ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰੇਤ ਰੂਹਾਂ ਤੇ ਬਦ-ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰਖਦੀ
ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਸਮੇ ਬਰਾਤ ਦੋ ਸਵਾਗਤ ਲਈ
ਕੇਲੋਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਲਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹੇਂਠੌ
ਲੰਘ ਕੇ ਆਏ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕਦੇ
ਫੈਰ ਭਾਵਨਾ ਉਤਪੰਨ ਨਹੀ' ਹੋ ਸਕਦੀ । ਕੇਲੇ ਦੇ ਪੱਤੇ
ਮਲੂਕ ਤੇ ਸੂਖਮ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸੈਚਾਰਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਜਾਦੂ, ਟੂਣੇ-ਟੱਪੋ ਤੇ ਤੋਤਰ-ਮੱਤਰ ਵਾਲੇ ਵੀ, ਪੱਤਿਆਂ
ਨੂੰ ਗੁਣਕਾਰੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ
ਅਸਰ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਕਾਰਗਰ ਹੁੰਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਕਈ ਪੀਰ ਅਥਵਾ ਚੋਲੇ ਪੱਤਰ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਚਿੰਨ੍ਹ, ਤੋਂ ਮੰਤ੍ਰ
ਉਕਰ ਕੇ ਜਾਂ ਮੰਤ੍ਰਿਆ ਹੋਇਆ ਪੱਤਾ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦੇਦੇ ਹਨ,
ਜਿਸ ਨਾਲ ਰੌਗ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ । ਪੱਤੇ ਨਾਲ
ਪ੍ਰੋਤ-ਵਿਦਿਆ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਪੱਤਾ ਕੱਟਣਾ) ।
ਪੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਤੇ ਸੌਕੇਤ ਵੀ ਜੁੜੋ
ਹੋਏ ਹਨ । ਜੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਪੱਤੇ ਝੂਲਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਹਨੇਰੀ
ਜਾਂ ਝੱਖੜ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ । ਜੇ ਪੱਤਰ ਪੁਠੇ ਝੁਲ ਪੈਣ ਤਾਂ
ਮੀ'ਹ ਜ਼ਰੂਰ ਵਰ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਪੱਤਰ ਦਾ ਝ੍ਰਲਣਾ ਸ਼੍ਭ ਸ਼ਗਨ
੧3੧0115100੫੪%01130।1
ਪੱਤਾ ਕੱਟਣਾ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਫਲ ਦੀ ਆਸ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ
ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਹੁਲੇ ਨੀ ਮਾਏ ਹੁਲੋਂ, ਦੋ ਬੇਰੀ ਪੱਤਰ ਝੁਲੋ
ਦੌ ਝੁਲ ਪਈਆਂ ਖਜੂਰਾਂ, ਖਜੂਰਾਂ ਸੁਟਿਆ ਮੇਵਾ,
ਇਸ ਨੱਢੇ ਦਾ ਕਰੋ ਮੰਗੇਵਾ,
ਇਸ ਨੱਢੇ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਨਿਕਲੀ,
ਘਿਉ ਖਾਂਦੀ ਚੂਰੀ ਕੁਟਦੀ ।
ਵਹਟੀ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟ ਭਰਿਆ ਥਾਲ,
ਵਹੁਟੀ ਬਹੇ ਨਨਾਣਾਂ ਨਾਲ
ਕੁੜੀਏ ਥਾਲ ਈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੁੱਕਾਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਸ਼ੁਭ ਮਹੂਰਤ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ।
(੫-76) ਧੋਤਾ ਕੇਂਟਣ” :
(ਉ) ਪ੍ਰੰਤ ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਇਕ ਕਰਮ ਕਾਂਡ । ਰੁੱਖ
ਹਮੋਸ਼ਾ ਵਧਦੇ ਫੁਲਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣਾ,
ਸਰੀਰਕ ਅਥਵਾ ਮਾਨਸਿਕ ਦੁੱਖ ਪਹੁਚਾਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ
ਨਾਉ” ਦਾ ਕੋਈ ਪੌਦਾ ਮਿਥ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ
ਮੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਉਸ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤੇ,
ਟਹਿਣਾਂ ਤੇ ਮੁੱਢ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਛਾਂਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ
ਕਟਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਜੋ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ, ਉਹ
ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਉ”
ਦਾ ਉਹ ਪੌਦਾ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਜਾਦੂ-ਰੀਤ ਨੂੰ ਪੱਤਾ ਕੱਟਣਾ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਤੋ ਪੱਤਾ ਕੱਟਣ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ
ਹੁਣ ਤਕ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
(ਅ) ਇਸਲਾਸੀ ਮਿਥਕ-ਕਥਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹਿਸ਼ਤ
ਵਿਚ ਇਕ ਦੈਵੀ ਬੇਰੀ ਹੈ । ਸੋਸਾਰ ਵਿਚ ਜਦੋ ਕੌਈ
ਮਨੁੱਖ ਪੈਦਾ ਹੈਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪੱਤਾ ਉਸ ਬੇਰੀ ਉਤੋਂ
ਉਗ ਪੈਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਤਕਦੀਰ ਉਸ ਪੱਤੇ
ਉਤੇ ਲਿਖੀ ਹੈਦੀ ਹੈ । ਜਦੋ ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ
ਸਮਾਂ ਆਉਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਉਸ ਬੇਰੀ ਨਾਲੋ”
ਉਹ ਪੱਤਾ ਕੱਟ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-77) ਪਤਾਸਾ :
ਖੰਡ ਦੀ ਬਣੀ ਇਕ ਮਠਿਆਈ; ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ,
ਵਿਆਹ-ਕੜਮਾਈ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜਾਂ ਵੇਲੇ
ਪਤਾਸੇ ਵੰਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪਤਾਸਿਆਂ ਦੀ
ਥਾਂ ਗੁੜ ਦੀਆਂ ਰੋੜੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪਤਾਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ
ਵੇਡਿਆ ਜਾਂ ੱਖ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨ੍ਸਾਰ ਅਰਦਾਸ
9 . [ਗੀ 510 |। ੬00੧
1666
ਪਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਸ਼
ਪਿਛੋ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਜਾਂ ਪਤਾਸੇ ਵਰਤਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ
ਹੈ, ਪਹਿਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਨੂੰ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪਤਾਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਠਾ ਜਾਂ 'ਸ਼ੁੱਕਾ ਪ੍ਰਸਾਦਿ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਅੰਮਿ੍ਤ ਛਕਾਣ ਵੇਲੇ ਜਲ ਵਿਚ ਪਤਾਸੇ ਪਾ ਕੇ, ਜੌ
ਘੋਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਖੰਜ
ਚੁਲੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(੫-78) ਪਤੀ :
ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੱਤੀ; ਕੇ'ਦਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਅਗੋਂ”
ਕਈ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵੰਡ ਅੰਤਰਮੁਖੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭਾਵੇ' ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਵਖਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੱਖ
ਹੱਦਾਂ ਨਹੀ" ਹੁੰਦੀਆਂ, ਪਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ
ਕਿ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਕਿਹੜੀ ਪੱਤੀ ਵਿਚ ਰਲਦਾ
ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕ ਪੱਤੀ ਵਿਚ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਲੌਕ,
ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਾਂਝੇ ਵਡਿਕੇ ਦੀ ਹੀ ਔਲਾਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਹਰ ਪੱਤੀ ਦੀ ਵਖਰੀ ਪੰਚਾਇਤ ਹੈਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਪੱਤੀ ਦੇ
ਅੰਦਰਲੇ ਮਾਮਲੇ ਸੁਲਝਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਪਰ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ
ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਪੰਚਾਇਤ ਹੈਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ
ਝਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਪਟਾਂਦੀ ਹੈ ।
'ਪੱਤੀ' ਨੂੰ ਪਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ
ਵਡ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-79) ਪਤੀ ਦਾ ਨਾਉ” :
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਪਤਨੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦਾ ਨਾਉ”
ਲੈਣਾ ਨਿਸ਼ੇਧ ਹੈ । ਪਤੀ ਦਾ ਨਾਉ” ਲੈਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ
ਬਲ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਮ ਤੇ ਸੋਝੀ ਘਟਦੀ ਹੈ । ਲਕ-ਧਾਰਨਾ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਜਿਸ ਪਤੀ ਦਾ ਨਾਉ” ਪਤਨੀ ਨੇ ਕਦੇ ਨਾ ਲਿਆ ਹੌਂਵੇ,
ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਹੌਰ ਵਿਚਾਰ
ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਮਰਦ ਵਿਚ ਬੀਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੋਲਾਂ ਕਲਾਂ
ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਹੋਣ
ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜਦੋ” ਤੀਵੀ” ਆਪਣੇ
ਮਰਦ ਦਾ ਨਾਉ” ਉਚਾਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਰਦ ਦੀ ਇਕ ਕਲਾ
ਖੀਣ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਪਤੀ ਦਾ ਆਦਰ
ਘਟਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਭੀੜਾ ਵੇਲੋ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਜਬੂਰੀ ਵਸ ਕਿਸੇ
ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ ਤੀਵੀ" ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦਾ ਨਾਉ ਲੈਣਾ
ਵੀ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾਉ' ਲੈਣ ਲਗਿਆਂ ਜੀਭ ਟੂਕ ,
ਲੈ'ਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਂ ਲੰਣ ਦਾ ਮੰਦਾ ਅਸਰ ਪਤੀ .
ਉਤੇ ਨਹੀ” ਪੈਦਾ । ਬਹੁਤੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਆਪਣੇ ਕੇ
ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਂ ਤ੍ਰਂ ਹੀ ਪਤੀ ਨੂੰ ਸੋਬਧਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇ”
311੨੬ ਮਿਰ 96 910ਗ. 601
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਮੁੰਨੀ ਦੇ ਲਾਲਾ ।
ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਉ” ਲੈਣ ਬਾਰੇ ਕਈ ਟੌਟਕੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ
ਜਿਵੇ“ ਇਕ ਤੀਵੀ' ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇਂ ਦਾ ਨਾਉ” ਪਕੌੜੀ ਮਲ
ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਦਹੀ" ਵਿਚ ਪਕੌੜੀਆਂ ਪਾ ਕੇ
ਮੱਠਾ ਬਣਾਇਆ । ਕਿਸੇ ਗੁਆਂਢਣ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਉਤੇ ਕਿ
ਅੱਜ ਉਸ ਨੇ ਕੀ ਪਕਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਤੀਵੀ' ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ :
“ਪੁੱਜ ਮੁੰਨੀ ਦਾ ਭਾਪਾ, ਦਹੀ' ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਹੈ 1
(੫-80) ਪੌਥਰ ਚੌਥ :
ਭਾਦਰੋ” ਦੇ ਚਾਨਣ ਪੁੱਖ ਦੀ ਚੌਥੀ ਤਿੱਥੀ ਨੂੰ, ਪੱਥਰ
ਚੌਥ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਿਨ ਨਵਾਂ ਚੈਨ ਵੇਖਣਾ ਬਦਸ਼ਗਨੀ
ਸਮਝੀ ਗਈ ਹੈ । ਤੇ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਉਤੇ ਕੋਈ ਝੂਠੀ ਤੁਹਮਤ
ਲਗਦੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸੈਕਟ ਪੈਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਨਵੇ' ਚੈਨ ਨੂੰ
ਵੇਖਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੇਠਲਾ ਟੱਪਾ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਤੁਹਮਤ ਨਹੀ” ਲਗਦੀ ।
ਚੌਥ ਦਾ ਚੰਨ
ਰਾਜੇ ਦੀ ਡੋਨ
ਰਾਣੀ ਦਾ ਚੂੜਾ
ਕਦੇ ਨਾ ਲਗੇ ਤੁਹਮਤ ਕੂੜਾ ।
ਜੇ ਨਵਾਂ ਚੈਨ ਪਹਿਲਾਂ, ਦੂਜੀ ਤੀਜੀ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਵੇਖ
ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਚੌਥ ਨੂੰ ਚੰਨ ਵੇਖਣਾ ਅਸ਼ੁਭ ਨਹੀ' ਹੁੰਦਾ ।
ਇਸ ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਹੌਰ ਉਪਾ
ਵੀ ਹੈ । ਚੌਥ ਨੂੰ ਚੋਨ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ, _ਆਂਪਣੇ
ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਸੁਟੇ । ਜੇ ਅਗੋਂ
ਗੁਆਂਢੀ ਲੜਨ ਨੂੰ ਪੈਣ ਅਤੇ ਗਾਲੀਆਂ ਕੱਢਣ ਤਾਂ ਉਹ
ਬੁਰੇ ਅਸਰ ਤੋ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗਾਲੀਆਂ ਕੱਢਣ
ਵਾਲੋਂ ਦੇ ਸਿਰ ਮੰਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੱਥਰ ਸੁਟਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਿੱਥ ਦਾ ਨਾਂ 'ਪੱਥਰ ਚੌਥ'
ਪੈ ਗਿਆ ।
ਇਸ ਮਨੌਤ ਪਿਛੋ ਇਕ ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼, ਅਕਾਸ਼ ਮੰਡਲ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ
ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਚੋਦਰਮੇਂ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਬੋਡੌਲ ਸ਼ਕਲ
ਵੇਖ ਕੇ, ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੇ ਗਣੋਸ਼ ਨੇ ਕਰੋਧ
ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਚੌਦਰਮੇ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦੇ ਦਿਤਾ ਕਿ ਜਿਹੜਾ
ਵੀ ਚੋਦਰਮੋ ਨੂੰ ਵੇਖੇਗਾ ਉਸ ਉੱਤੇ ਝੂਠੀ ਤੁਹਮਤ ਲਗੇਂਗੀ ।
ਇਸ ਸਰਾਪ ਸਦਕਾ ਸਭ ਲੌਕ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਚੌਦਰਮੋ ਤੋ”
ਮੂੰਹ ਛੁਪਾਉਣ ਲਗੇ, ਅਖ਼ੀਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਗਣੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਰਾਪ
: ਵਾਪਿਸ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਗਣੇਸ਼ ਨੇ ਸਰਾਪ ਤਾਂ ਵਾਪਸ
ਨਾ ਲਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਕਾਲ ਖੋਤਰ ਘਟਾ ਕੇ ਕੇਵਲ
ਇਕ ਚੌਥ ਦੀ ਤਿੱਥ ਕਰ ਦਿੜਾ ।
9 5300੫ 130] 50101 | 00੫੧
1667
ਪਦਮਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
(੫-81) ਪਥਰ ਪੂਜਾ :
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਦੇ
ਹਨ । ਅਨੇਕਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਅਲੌਕਿਕ ਦੌਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਤੇ
ਸਾਖੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਫੇਰ ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ
ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਪੱਥਰ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਦੇ
ਮੁੱਢਲੇ ਅਬਾਦਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੈਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਥੇ ਕਿਧਰੇ ਕੋਈ ਪਿੰਡ
ਦਾ ਆਦਮੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਥੇ ਵੀ ਪੱਥਰ ਗੱਡ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਥਾਂ ਪਿਛੋ”
ਪੂਜੀ ਜਾਣ ਲਗ ਪੈਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ 'ਸਿਲ ਪੂਜਣਾ' ਵ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੀਤੀਆਂ ਵੀ ਜੁੜੀਆਂ
ਪਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਕਿ
ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਬੈਠਣ ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੁਹਣ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚਲੀ
ਸਥਿਰਤਾ ਜਾਂ ਟਿਕਾਉ ਬੈਠਣ ਜਾਂ ਛੁਹਣ ਵਾਲੋਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਸਮੋ”
ਲਾੜ੍ਹਾ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਬੈਠਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ
ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਪਕੜਦਾ ਸੀ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਸਮੇ" ਚੌਕੀ ਚੜ੍ਹਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ
ਇਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਵਾਜ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਰੂਪ ਹੈ ।
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਭਗਤ ਇਕ ਪੱਥਰ 'ਸਾਲਗਰਾਮ' ਦੀ ਪੂਜਾ
ਕਰਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ : ਸਾਲਗਰਾਮ) ।
ਕਈ ਪੱਥਰਾਂ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਜਾਂ
ਚਰਨਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇ ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ
(ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ
ਦੇ ਪੰਜੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਇਕ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਅਆੰਕਿਆ ਮਿਲਦਾ
ਹੈ । ਇਸ ਪੱਥਰ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਬੜਾ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ ।
ਚੋਭਾ ਵਿਚ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਇਕ ਢੇਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸਿਲ ਮਿਲਦੀ
ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਇਕ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਜਿਸ ਦੇ ਦੋਵੇ" ਪਾਸੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ
ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਨ, ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ 'ਪਾਦੁਕੇ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਸਤੋ' ਅਲਾਵਾ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪੱਥਰ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-82) ਪਦਮਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ :
ਮੱਲ ਮਾਸ (ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ) ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
ਨੂੰ 'ਪਦਮਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ
ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ ਵਰਤ ਰਖਦੇ ਅਤੇ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਥਵਾ
ਸ਼ਕਤੀ-ਪਾਰਬਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ
ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ, ਪੂਰਨ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਰਤ ਰਖਣ
ਨਾਲ ਬੜੀ ਬਲਵਾਨ, _ਅਜਿਤ ਤੇ ਗੌਰਵ ਵਾਲੀ ਔਲਾਦੂ
__ ੧8101ਗ1£100%॥%011310।
ਪਦਮਾਂ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਬਾਰੇ ਇਕ
ਕਬਾ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :
ਰਾਵਣ ਜਦੋ ਦਿਗਵਿਜੈ ਲਈ ਲੰਕਾ ਤੋ" ਨਿਕਲਿਆ
ਤਾਂ ਸਭ ਰਾਜੇ ਉਸ ਅਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁਟਦੇ ਗਏ । ਹੈਹਯਾਂ
ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਰਜਨ ਨੇ, ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਵੈਗਾਰਿਆ ਤੇ ਦੋਹਾਂ
ਵਿਚਕਾਰ ਘੋਰ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਰਜਨ ਦੀ
ਫ਼ਤਹ ਹੋਈ । ਅਰਜਨ ਨੇ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਬੇਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅਗੱਸਤਯ ਮੁਨੀ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ 'ਤੇ, ਉਸ ਨੂੰ
ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ । ਰਾਵਣ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਉਤੇ ਕਿ
ਅਰਜਨ ਉੱਤੇ ਕਿਵੇ” ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ,
ਅਗੱਸਤਯ ਮੁਨੀ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਅਰਜਨ ਅਜਿੱਤ ਹੈ ਤੇ
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਉਸ ਉਤੇ ਵਿਜੈ ਨਹੀ" ਪਾ ਸਕਦਾ,
ਕਿਉ” ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਮਾਂ ਪਦਮਨੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਕਾਰਤਵੀਰਯ
ਨੇ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਕਈ ਸਾਲ ਘੋਰ
ਤਪਸਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਦਮਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਵਰਤ ਪੂਰਨ
ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਰਖੇਂ । ਇਸ ਤੇ ਪ੍ਰਸਨ ਹੋ ਕੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਰਜਨ ਵਰਗਾ ਬਲਵਾਨ ਤੇ
ਸੂਰਬੀਰ ਪੁੱਤਰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿੱਤ ਹੋਣ ਦਾ
ਵਰ ਵੀ ਦਿਤਾ ।
(੫-83) ਪਦਮਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ :
ਭਾਦਰੌ ਦੀ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ; ਇਸ ਤਿੱਥ
ਨੂੰ ਨਿਜ ਤੇ ਲੌਕ-ਕਲਿਆਨ ਲਈ ਵਰਤ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਦੈ ਅਤੇ ਮਰਯਾਦਾ ਪੂਰਵਕ ਵਰਤ ਰਖਣ ਨਾਲ ਮਨੌਕਾਮਨਾ
ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । _ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਅੱਠ-ਪਹਿਰਾ
ਜਗਰਾਤਾ ਕਰਨ ਤੇ ਕਥਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਨ ਦਾ ਬੜਾ ਫਲ
ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਗਵਤ ਕਬਾ ਸੁਣਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਾਤਮ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਬਾਰੇ ਇਕ ਵਰਤ-ਕਥਾ
ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ-ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਮਾਨਧਾਤਾ
ਦੇ ਰਾਜ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੇ ਭਾਰੀ ਕਾਲ ਪਿਆ । ਫਸਲਾਂ ਸੁੱਕ
ਸੜ ਗਈਆਂ ਤੇ ਸਭ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਅੰਨ ਤੇ ਜੋਲ ਦੀ ਅਣਹੋੱਦ
ਕਾਰਨ ਬੜੇ ਦੁਖੀ ਹੋਏ । ਰਾਜਾ ਮਾਨਧਾਤਾ ਬੜੇ ਦਿਆਲੂ
ਤੇ ਧਰਮੀ ਰਾਜੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਵੇਖ ਕੇ
ਬੜਾ ਕਲਪਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰਸ ਰਿਸ਼ੀ ਤੋ ਕੋਈ
ਉਪਾ ਪੁਛਿਆ । ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਦਿੱਬ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਵੇਖ ਕੇ
ਕਿਹਾ ਕਿ ਤਹਾਡੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਘੌਰ ਪਾਪ ਹੋਇਆ ਹੈ,
ਇਸ ਲਈ ਲੌਕਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਸਣੇਂ ਪ੍ਰਵਾਰ 'ਪਦਮਾ
ਇਕਾਦਸ਼ੀ' ਦਾ ਵਰਤ ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ । ਰਾਜੇ ਮਾਨਧਾਤਾ
ਨੇ ਇਉ ਹੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਰਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੀੱਹ ਪੈ
5।। 5300੫ 13000 510 |। 00੫7
1668
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਗਿਆ ਤੇ ਹਰੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਮੁੜ ਝੂਰੋਮਣ ਲਗੀਆਂ ।
(੫-84) ਪਖੀਹਾ :
ਪਪੀਹਾ ਵਿਜੌਗ ਦੀ ਪੀੜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ
ਗਲੋਂ ਵਿਚੋ” ਜੋ ਮਧੁਰ ਧੁਨੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਉਹ 'ਪੀ ਆ'
'ਪੀ ਆ' ਦੀ ਧੁਨੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋ ਇਹ
ਭਾਵ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਪੀਹਾ ਆਪਣੇਂ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ
ਮਿਲਣ ਲਈ ਬਿਹਬਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਪਪੀਹਾ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇਂ ਕੱਦ ਦੀ ਚਿੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ
ਰੌਗ ਹਲਕਾ ਕਾਲਾ ਜਾਂ ਭੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਤੇ
ਪਪੀਹੇ ਨੂੰ ਇਕੋ ਪੰਛੀ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਨਾਉ” ਸਮਝਦੇ ਹਨ,
ਪਰ ਕਈਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਲੇ ਰੋਗ ਦਾ ਪਪੀਹਾ ਚਾਤ੍ਰਿਕ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਨੂੰ ਭਾਵੇ' ਕਿਤਨੀ ਵੀ ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ
ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕੇਵਲ ਸਵਾਂਤੀ ਨਛੱਤਰ ਦੀ ਵਰਖਾ ਦੀਆਂ
ਬੂੰਦਾਂ ਹੀ ਪੀ'ਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਜਲ ਨੂੰ ਉਹ ਮੂੰਹ ਨਹੀ'
ਲਗਾਂਦਾ ।
(੫-85) ਪੂਸੇਗ :
ਪ੍ਰਸੰਗ ਜਾਂ ਲਘੂ ਲੌਕ-ਕਥਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ
ਦਾ ਇਕ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਤੇ ਲੌਕ-ਪ੍ਰਿਯ ਰੂਪ ਹੈ । ਪ੍ਰਸੈਗ
ਇਕ ਨਿੱਕੀ ਲੌਕ-ਕਥਾ ਹੈ, ਜੌ ਸੋਖੇਪ ਭਾਵ ਪੂਰਤ ਤੇ ਤਿੱਖੀ
ਹੁਦੀ ਹੈ । ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਵਿਚ ਕੌਈ ਚੌਭਵਾਂ ਰੈਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
ਜਾਂ ਹਾਸਾ ਟਿਚਕਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸਿਖਸ਼ਾ । ਧਿਆਨ ਵਿਚ
ਸੈਜਮ । ਸਿਧੀ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵਲ ਵਧਦੀ ਹੈ । ਇਹ
ਕਥਾ ਨਿਰੌਲ ਮਨੋਰੋਜਨ ਲਈ ਨਹੀ” ਰਚੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ।
ਇਹ ਇਤਨੀ ਸੰਖੇਪ ਹੁਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਸੁਣਨ
ਨਾਲ ਯਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਗੁੱਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ
ਸੁਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤਾਂ ਬੁਧੀ-ਬਿਲਾਸ
ਦਾ ਹੀ ਚਮਤਕਾਰ ਹਨ ।
ਇਸ ਲਘੂ ਕਥਾ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ
ਵਿਦ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਖਾਣਾਂ ਵਾਂਡ ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ
ਵੀ ਸਾਡੇ ਬੋਲਚਾਲ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤੇ ਅਖਾਣਾਂ ਪਿਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ
ਪ੍ਰਸੋਗ ਕੌਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਅਖਾਣ ਪਿਛੋ ਕੋਈ
ਪ੍ਰਸੈਗ ਨਹੀਂ` ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸੰਗ
ਜ਼ਰੂਰ ਰਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਖਾਣ ਤੇ ਪ੍ਰਸੈਗ ਦਾ
ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਸਲੋਂ” ਮਾਂ-ਪੁੱਤਰ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਕਦੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸੰਗ
ਅਖਾਣ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਅਖਾਣ ਪ੍ਰਸੈਗ
ਨੂੰ । ਅਖਾਣ ਵਾਂਡ ਹੀ ਪ੍ਰਸੈਗ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕੇ ਜਾਂ ਅਵਸਰ
ਉਤੇ ਢੁਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਖਾਣ ਬਿਨਾਂ ਮੌਕੇ ਦੇ ਕਦ੍ਹੇ
__ ਪਿੰਗ0115100%॥%0101।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਵੀ ਨਹੀ” ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ, ਪਰ 'ਪ੍ਰਸੰਗ' ਕਈ ਵਾਰ ਗੱਪਾਂ
ਮਾਰਦਿਆਂ, ਮਨੋਰੋਜਨ/ਚਸਕੇ/ਸੁਆਦ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤ
੨ਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਸੈਗ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਰੂਪ ਕਿਹਾ
ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਪ੍ਰਸੈਗ ਤੋਂ ਹੀ ਬਝਿਆ ।
ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਪ੍ਰਸੈਗ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀ, ਕਿਸੇ ਨਿੱਕੀ
ਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਹੀ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ । ਜਿਸ ਵਿਚ
ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮਨੁੱਖ ਕਲਪਨਾ ਨੇ ਕੋਈ ਗੋਲਾਈ ਤੇ ਸੇਧ
ਲੈ ਆਉਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ । ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਕਈ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ
ਜੌੜ ਕੇ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਆਸਰੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਤੇ
ਦੌਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ । ਅਨੇਕਾਂ ਮਿਥਿਕ ਤੇ
ਹੋਰ ਲੰਮੀਆਂ ਲੌਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਪ੍ਰਸੰਗ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੌ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿ” ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਲੰਮੇਰੀ-ਕਥਾ ਵਿਚਲਾ ਕੋਈ ਚਟਪਟੀ
ਤੇ ਰੌਚਕ ਘਟਨਾ ਸੁਤੌਤਰ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸੰਗ ਕਥਾ
ਕਾਵਿ ਆਪਣੇ ਵਸਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸਮਝ ਕੇ _ਸਮੇਟ
ਲੰ'ਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲੈਣ ਦੇਣ ਦੀ ਭਾਜੀ ਦੁਵਲੀ' ਚਲਦੀ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
_ਮ੍ਸੈਗ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਰੂਪ ਹੈ । ਕੁਝ
ਪ੍ਰਸੈਗ ਵਾਸਤਵਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉਤੇ ਅਧਾਰਤ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਕੁ ਨੂੰ ਕਲਪਨਾ ਜੀਵਨ ਦੇੱਦੀ ਹੈ ।
ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀ ਕੌਈ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਜਦੋ”
ਕਿਸੇ ਸੁਹਜ ਰਸੀਏ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਟ੍ਬਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ
ਇਕ ਕਲਾਤਮਕ ਗੁਲਾਈ ਦੇ ਕੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉਤੇ, ਇਸ
ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਸੈਗ ਕਲਪਨਾ ਉਤੇ
ਆਧਾਰਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਮਸਾਲਾ ਜੀਵਨ ਵਿਚੋ”
ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਤੇ
ਕਲਪਨਾ ਇਸ ਵਿਚ ਇੰਜ ਘੁਲੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ
ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਨਿਰਨਾ ਕਰਨਾ ਕਠਨ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦਾ
ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਕਲਪਨਾ ਤੇ
ਆਧਾਰਤ । ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸੋਗ ਬਾਰੇ, ਇਹ ਵੀ ਨਿਰਨਾ ਕਰਨਾ
ਕਠਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਘਟਨਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਜੀਵਨ
ਵਿਚੋ' ਲਈ ਹੈ ਜਾਂ ਨਿਰੌਲ ਕਲਪਿਤ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸੈਗ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਤਿ ਨੇੜੇ ਦੀ ਕਿਰਤ ਹੈ ਅਤੇ
ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਤੇ
ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਸੈਗ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਵ
ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਤੇ ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਉਤੇ ਭਰਵਾਂ ਵਿਅੰਗ
ਹੈ । ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਚਰਿਤ੍ਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ,
॥21੨
1669
ਪ੍ਰਸੰਗ
ਕਹਿ ਲਉ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੂਲ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥੂਲ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ
ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ
ਮਠੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਮਾਜਕ ਉਦੇਸ਼ ਵੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਘੋਲ, ਧਰਮ ਦੇ ਦੁਖਦਾਈ
ਅਸਰ, ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਬੇ-ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਤੇ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ
ਦਾ ਵਰਣਨ, ਟੋਕ ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਨਾਲ ਕਰਦੀਆਂ
ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਸਤਵਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ
ਰਗ ਖ਼ੂਬ ਉਘੜਿਆ ਹੈ ।
ਅਨੇਕਾਂ “ਲੋਕ-ਪਸੋਗ' ਕਿਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀ
ਜਾਂ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਨਾਇਕ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ, ਰਾਜਾ ਰਸਾਲੂ, ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਆਦਿ ਦੇ
ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਸੋਗ ਅਜਿਹੇ ਜੋੜ ਦਿਤੇ ਗਏ ਹਨ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੂਰ ਤਕ ਦਾ
ਵਾਸਤਾ ਵੀ ਨਹੀ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਸੋਗ ਕਦੇ ਸੁਤੌਤਰ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸਨ । ਲ
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਪੀਰਾਂ ਤੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ, ਪ੍ਰਸੈਗ
ਜੁੜੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ, ਗੁੱਗਾ ਪੀਰ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ
ਦੇਵ ਜੀ ਤੇ ਹੌਰ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ
ਢੁਕਵੇ' ਪ੍ਰਸੰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਖੀਆਂ
ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਪੰਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀ”
ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਸੰਗ ਕਈ ਵਾਰ ਦੌਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ
ਰੂਪ ਵੀ ਧਾਰਨ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸੰਗ ਬੜੇ ਸੋਖੇਪ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਝਟ ਯਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇਕ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋ” ਦੂਜੇ ਵਿਚ
ਤੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਤੋ" ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਛੌੰਤੀ ਪਸਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਿਫ਼ਤ ਇਹ ਹੈਂ ਕਿ ਇਹ ਜਿਸ
ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੀ ਜਾਪਦੇ
ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸੈਗ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਕਮਜ਼ੌਰੀਆਂ ਤੇ ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ
ਸਾਰੇ ਸੋਸਾਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ
ਹਨ । ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਜਦੋ” ਸੌਦਾਗਰ ਜਾਂ ਹੋਰ
ਯਾਤ੍ਰੀ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਮੋਗ
ਵੀ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਤੋ ਦੂਜੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਪਹੁਚਾਂਦੇ ਰਹੇ ।
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਤਨ ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
'ਕਥਾ ਸਰਿਤ ਸਾਗਰ', 'ਪੰਚ ਤੌਤਰ', 'ਹਿਤ ਉਪਦੇਸ਼'` ਆਦਿ
ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਸੈਗ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਕਥਾ ਸਰਿਤ
ਸਾਗਰ" ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨੂੰ
ਇਸਦੇ ਉਘੜਵੇ ਰੌਗਾਂ ਵਿਚ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਇਉ” ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ, ਸਿਖਸ਼ਾ ਦੇਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਗੱਲ
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬01੧੪
੧ 311011510੧03੮0।
ਪ੍ਰਸਤਲਾਂ
ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ”
“ਰੰਗੇ ਤੈਲੀਐ', 'ਪੰਡਤ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟ', 'ਭਲੋਂ ਬੁਰੇ ਦਾ
ਪ੍ਰਸੈਗ', 'ਖੂਹ ਤੋ" ਸਿਰ ਨੰਗਾ ਨਹਾ ਕੇ ਨਿਕਲਿਆ ਮੂਰਖ ,
ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹਨ । ਪ੍ਰਸੈਗਾਂ ਨੂ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ
ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਨੇ 'ਬਾਦਸ਼ਾਹੀਆਂ'
ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੀਸ਼ਰ ਸਿੰਘ 'ਈਸ਼ਰ' ਨੇ 'ਭਾਈਆ' ਵਿਚ ਅਗੇ
ਤੋਰਿਆ । ਸੈਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ
ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਸੈਗਾਂ
ਦੀ ਵਰਤੋ” ਕੀਤੀ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕ-ਪ੍ਰਸੰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ _ਇੰਜ
ਬਿਖਰੇ ਪਏ ਹਨ ਜਿਵੇ ਬੁਹਲ ਵਿਚ ਕਣਕ ਦੇ ਦਾਣੇ ।
ਅਜ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁੱਚੇ ਮੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕਤ੍ਰ ਕਰਨ ਦਾ
ਉਪਰਾਲਾ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਦੀ
ਪੁਸਤਕ 'ਇਕ ਘੁਟ ਰਸ ਦਾ' ਵਿਚ ਦੋ ਢਾਈ ਕੁ ਸੌਦੇ
ਲਗਪਗ ਲਘੂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਸੋਗ ਹਨ ਜੌ ਜੀਵਨ ਦੇ
ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਂਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰਝ ਪ੍ਰਸੈਗ ਗ੍ਰੀਰਸਨ 'ਦੀ
ਲਿੰਗਵਸਟਿਕ ਸਰਵੇ' ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਵੀ
ਬਿਖਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਸੋਗ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ
ਬਾਰੇ ਪ੍ਚਲਤ ਹਨ । ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ
ਜ਼ਾਤੀ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਸਬੈਧੀ ਕੋਈ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਸੰਗ ਪ੍ਰਚਲਤ ਨਾ ਹੋਵੇਂ ।
ਜੱਟ, ਬਾਣੀਆ, ਜੁਲਾਹਾ, ਸ਼ਾਹ ਬਾਣੀਏ, ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਉਤੇ
ਅਨੇਕ ਵਿਅੰਗ ਭਰੇ ਤਿੱਖੇ ਪ੍ਰਸੈਗ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਸ
ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸੁਭਾਵ ਦੀ ਕਿਸੇ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰੁਚੀ ਜਾਂ
ਪਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਲੌਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇ` ਅਨੁਸਾਰ ਪਰੀਵਰਤਨ ਵੀ
ਹੈਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਪ੍ਰਸੈਗ ਜੌ ਕਿਸੇ ਸਮੇ, ਲੋਭੀ
ਪੰਡਤਾਂ ਜਾਂ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀਆਂ
ਵਧੀਕੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸੈਗਾਂ ਵਿਚ
ਥੋੜੇ ਬਹੁਤ ਪੀਵਰਤਨ ਨਾਲ, ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੀ ਕਿਰਤੀਆਂ
ਪ੍ਰਤੀ ਕੀਤੇ, ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੂੰ ਪਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਅਜੋਕੀ ਭਾਵਨਾ
ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਉ” ਜੋ ਪ੍ਰਸੈਗ ਦਾ ਮੰਤਵ ਤਾਂ ਕੋਈ
ਸਿਖਿਆ ਦੇਣੀ, ਕੌਈ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਸਿਖਾਣੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ
ਵਾਸਤੇ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਮੰਤਵ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸੋਗ
ਨੂੰ ਢਾਲ ਲੈਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਸੈਗ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਬਾਕੀ
ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ” ਵਧੇਰੇ ਲਚਕਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਬਹੁਤੇ ਪ੍ਰਸੋਗ ਮਨੁੱਖੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ,
ਪਰ ਪ੍ਰਸੈਗ ਵਿਚ ਮਨ੍ਰੱਖੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀ” ।
ਕਈ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿਚ ਜਨੌਰ ਪਾਤਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਈਆਂ
ਵਿਚ ਪਰਾਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੀ ਕੌਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ
$।। 5390੫ 13010 511011। €01ਗ%
1670
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ੇਵ ਕੌਸ਼
ਹਨ । ਜਨੌਰ ਪਾਤਰ ਕੇਵਲ ਗੌਣ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਪ੍ਰਸੈਗ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮਨੰਤਾਂ
ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(੫-86) ਮ਼ੁਸਤਲਾ :
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵਸਦੀ ਇਕ ਜਾਤੀ,
ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਰਾਮਾਇਣ ਵਿਚ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਰਾਮਾਇਣ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜਾਤੀ ਮਦਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਸਦੀ ਸੀ ।
ਮਾਰਕੇਡੇ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜਾਤੀ ਤ੍ਰਗਰਤਾ ਦੇ ਨੇੜੇ
ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਕ੍ਰਝ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਥਲ
ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜਿਥੇ ਪ੍ਰਸਤਲਾ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ
ਸਨ, ਉਹ ਕ੍ਰਰਕਸ਼ੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋਏ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ
ਸਮੇ', ਤ੍ਰਿਗਰਤਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਾਜ ਸੀ । ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਪ੍ਰਸਥਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਪਟਿਆਲਾ ਤੇ ਸਰਸਾ ਦੇ
ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਅਥਵਾ ਪੱਤੀਆਲਾ
ਪ੍ਰਸਥਾਲਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਰੂਪ ਹੈ ।
(੫-87) ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ :
ਉਹ ਰਾਮ ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਹਾੜਾ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ
ਹੈ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਅਵਤਾਰ, ਜੋ ਤ੍ਰੋਤਾ ਯੁਗ ਵਿਚ
ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਅਵਤਾਰ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ
ਅਭਿਮਾਨੀ ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਤੋ" ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਣਾ
ਸੀ । ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੀ ਅਤੇ ਜਮਦਾਗਨੀ
ਦੇ ਘਰ ਰੇਣੁਕਾ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ` ਜੈਮਿਆ । ਇਸ ਦਾ ਖਤ੍ਰੀਆਂ
ਦੇ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਵੈਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ
ਹੈਹਯਵੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਕਾਰਤਵੀਰਯ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰ
ਬਾਹਵਾਂ ਸਨ, ਜਮਦਾਗਨੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ
ਉਸ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਪਸੀ ਉਤੇ ਆਪਣੇ
ਨਾਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਗਊ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆਇਆ । ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ
ਨੇ ਕਰੌਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕਾਰਤਵੀਰਯ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ।
ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਕਾਰਤਵੀਰਯ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਜਮਦਾਗਨੀ ਰਿਸ਼ੀ
ਨੂੰ ਵੱਢ ਦਿਤਾ । ਇਸ ਗੱਲ ਤੋ" ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ
ਨੇ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਤ” ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਦਾ
ਬੀਜ ਨਾਸ਼ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ । ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਨੇ ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਨਾਲ
ਘੋਰ ਯੁਧ ਕੀਤਾ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਸੋਮਤ ਪੰਚਕ ਨਾਮ
ਦੇ ਪੰਜ ਵਡੇ ਸਰੋਵਰ ਭਰੇ । ਇਸ ਤੱ ਇਸ ਨੇ ਧਰਤੀ
ਦਾ ਰਾਜ, ਕਸ਼ਯਪ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤਾ ਤੇ ਆਪ ਪਹਾੜਾਂ ਵਲ
ਚਲਾ ਗਿਆ ।
ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਲਾਬਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕ' ਪਰਸ਼੍ਹਰਾਮ
੧ 3110131510੧00131੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਨੇ ਹੀ ਵਸਾਇਆ ਸੀ। ਇਕ ਮਿਥਕ ਕਥਾ ਅਠਜਾਰ
ਇਹ ਦੇਸ਼ ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਨੇ ਵਰੁਣੇ ਦੇਵਤੇ ਕੌਲੋ', ਭੇਟਾ ਵਿਚ
ਲਿਆ । ਦੂਜੀ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਸ ਰਾਮ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ
ਪਿਛੇ ਧਕ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕ੍ਹਾੜੇ ਨਾਲ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਦਰਾੜਾਂ
ਨੂੰ ਘਾਟਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਕੇ ਇਥੇ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ ਅਤੇ
ਬਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਉਤਰ ਵਿਚੋ ਇਥੇ ਲਿਆ ਕੇ ਵਸਾਇਆ ।
ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਦੀ ਕਥਾਂ ਰਾਮਾਇਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ
ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਰਾਮਾਇਣ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਮ ਤੇ ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ
ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ ਜਦੋ ਰਾਮ ਨੇ ਸਵੇਬਰ ਸਮੇ”
ਮਿਥਲਾ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ ਧਨੁੱਖ ਤੋੜਿਆ ਤਾਂ ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ
ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ ਅਨਿਨ ਭਗਤ ਸੀ, ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ
ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਵੈਗਾਰਿਆ, ਪਰ ਅਖ਼ੀਰ
ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਨੂੰ ਹਾਰ ਮੰਨਣੀ ਪਈ ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਰਸ਼੍ੁਰਾਮ ਨੇ, ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ
ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦਾ
ਸਿਰ, ਕੁਲਹਾੜੇ ਨਾਲ ਵੱਢ ਦਿਤਾ ਸੀ, ਕਿਉ ਜੋ ਜਮਦਾਗਨੀ
ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਰੇਣਕਾ ਦੇ ਚਰਿਤਰ ਤੇ ਸੈਦੇਹ ਕਰਦਾ
ਸੀ । ਜਮਦਾਗਨੀ ਨੇ ਪਰਸ਼੍ਰਾਮ '੩ੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ
ਵਰ.ਮੰਗਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਪਰਸ਼੍ਰਾਮ ਨੇ ਵਰ ਮੰਗਿਆ
ਕਿ ਇਕ ਤਾਂ ਉੱਸ ਦੀ ਮਾਂ ਮੁੜ ਸਰਜੀਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਦੂਜਾ
ਯੁੱਧ ਸਮੇ' ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਿਖਾਈ ਨਾ ਦੇਵੇ ।
ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਨੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿਦਿਆ ਸ਼ਿਵ ਤੋਂ ਸਿੱਖੀ,
ਜਿਸ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇਕ ਕੁਲਹਾੜੀ ਪਹਸ਼੍ ਦਿਤੀ, ਜਿਸ
ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਜੋ ਮਹਲ ਵਿਚ ਰਾਮ ਸੀ, ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ
ਪੈ ਗਿਆ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਸ਼ਰਾਮ ਨੇ ਅਰਜਨ
ਨੂੰ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿਦਿਆ ਸਿਖਾਈ, ਪਰ ਇਹ ਦੁਆਪਰ ਦਾ
ਸਮਾਂ ਸੀ ।
ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਾਲ ਕੌਈ ਸਬੈਧ ਨਹੀ” ਸੀ ।
ਇਸ ਕੌਲ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਧਨੁਸ਼ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਮਗਰੋ” ਅਵਤਾਰਾਂ
ਦੀ ਮਾਲਾ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਪਰੋ ਦਿਤਾ ਗਿਆਂ ।
(ਪ-88) ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਜੈਯੋਤੀ :
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਛੇਵੇ' ਅਵਤਾਰ ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਦੀ ਜਨਮ ਤਿੱਥੀ,
ਜੋ ਵਿਸਾਖ ਦੇ ਚਾਨਣੇ ਪੱਖ ਦੀ ਤ੍ਰਿਤੀਆ ਨੂੰ ਪੈਦੀ ਹੈ ।
ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਤ੍ਰੇਤੇ ਯੁਗ ਵਿਚ, ਜਮਦਾਗਨੀ ਦੇ ਘਰ, ਰੇਣੂਗਾ
ਦੇ ਉਦਰ ਤੱ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ
ਕੁਲਹਾੜਾ (ਪਰਸ਼ੂ) ਦਿਤਾ, ਜਿਸ ਤੋ” ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ
ਪੈ ਗਿਆ ।
ਵਰਗ ਰਿ
1671
ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ
ਨੂੰ ਮਨਾਂਦੇ ਤੇ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਰਤ ਰਖਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਪਰਸ਼ੁਰਾਮ
ਜੈਯੋਤੀ ਘੱਟ ਹੀ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-89) ਮੂਸੂਤ ਗੀਤ :
ਉਹ ਗੀਤ, ਜੌ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੰਮਣ ਤੌ" ਰਤਾ ਪਹਿਲਾਂ,
ਗਰਭਵਤੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਜਣੇਪੇ ਦੀ ਪੀੜ ਵਲੋ” ਹਟਾ ਕੇ
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲਗਾਣ ਲਈ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਦਾਈ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉ' ਜੌ ਦਾਈ
ਉਦੋ ਗਰਭਵਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :
ਦਾਈ ਨੂੰ ਸਦ ਲਿਆਵੋ,
ਨਾਜ਼ੋ ਤੇਰਾ ਕੀ ਨੀ ਦੁਖੇ
ਦਾਈ ਨੂੰ ਸਦ ਲਿਆਵੇ
ਕਲੋਜੇ ਦਰਦ ਉਠੇ ।
ਜਾਂ
ਅੰਵਾਣਾ ਚੈਬੇ ਦਾ ਬੂਟ ਖੇਲੰਦੜਾ ਪੂਤ,
ਦਾਈ ਮਾਈ ਰਹੋ ਘਰੋਂ ਿ
ਜੇ ਘਰ ਜੋਮੇਗਾ ਪੂਤ,
ਦਾਈ ਮਾਈ ਕੀ ਜੋ ਮਿਲੋਂ
ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਰੋਕ, ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਚੌਪ,
ਦਾਈ ਮਾਈ ਇਹੋ ਮਿਲੇ
ਆਪ ਘੋੜੇ ਅਸਵਾਰ ਭਲਾ ਜੀ,
ਦਾਈ ਭਾਈ ਪਾਲੀਆਂ ।
ਅਜਿਹੇ ਗੀਤ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀ” ਮਿਲਵੈ ।
ਇਹ ਗੀਤ ਬੜੀ ਧੀਮੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਕ ਹੋਰ ਗੀਤ ਵਿਚ ਦਾਈ ਗਰਭਵਤੀ ਨੂੰ ਪਲੰਘ
ਉਤੇ ਲਿਟਾ ਕੇ ਪੋਟ ਮਲਣ ਦਾ ਸੈਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ :
ਦਾਈ, ਮਾਈ ਖੜੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ
ਭਲਾ ਜੀ ਵਡੇ ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ ਹੋਏ ।
ਜੱਚਾ ਰਾਣੀ ਆ ਨੀ, ਪਲੰਘ ਤੇ ਲੋਟ
ਮਲਾਂ ਤੇਰਾ ਪੇਟ
ਹੌਲਾ ਤੇਰਾ ਪੇਟ ਹੋਏ ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਿਆਨ ਸੁਰ-ਸੈਗੀਤ ਵਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਪੀੜ ਘਟਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ
ਵਿਧੀ ਹੈ । ਰੇ
(੫-90) ਪੱਹਿਲਾਦ :
ਇਕ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਤ, ਜੌ ਹਰਨਾਕਸ਼ (ਹਿਰਣਯਕਸ਼ਪ)
ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰਨਾਕਸ਼ ਦੈਤ ਨੇ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਕਰਕੇ ਇੰਦਰ ਤੋ ਅਮਰਾਵਤਂ
੧ 3110 1315।0੧0181੮0।
ਪ੍ਰਹਿਲਾਦਪ੍ਰੀ ਮੰਦਰ
ਦਾ ਰਾਜ ਖੋਹ ਲਿਆ । ਨਰਸਿੰਘ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ
ਹਰਨਾਕਸ਼ ਇਤਨਾ ਅਭਿਮਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਂਹ ਲੋਕਾਂ
ਤੋ” ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਵਾਣ ਲੱਗਾ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਤਾਂ
ਨੂੰ ਹਰਨਾਕਸ਼ ਨੇ ਬੜ ਦੂਖ ਤੇ ਕਸ਼ਟ ਦਿਤੇ । ਹਰਨਾਕਸ਼
ਦਾ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹੀ,
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਉਪਾਸ਼ਕ ਬਣ ਗਿਆ । ਹਰਨਾਕਸ਼ ਨੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ
ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਤੀ ਤੇ ਵਰਜਿਆ ਪਰ ਜਦ” ਉਹ ਵਰਜਿਆ
ਨਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ । ਪਰ
ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਉਤੇ ਦੌਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰਾਂ ਅਸਤ੍ਰਾਂ, ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਡੰਗਾਂ
ਤੇ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਦਾ ਰੱਤੀ ਅਸਰ ਨਾਂ ਹੋਇਆ ।
ਅਖ਼ੀਰ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਭੂਆ ਹਲਿਕਾ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ
ਗਦ 'ਚ ਲੰ ਕੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਉਪਰ ਅਗਨੀ ਤੇ" ਰਖਿਆ ਕਰਨ
ਵਾਲਾ ਅਸਤ੍ਰ ਲੌ ਕੇ ਅਗਨ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠੀ, ਅਸਤ੍ਰ ਨੇ
ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਅੰਗ ਤ` ਬਚਾ ਲਿਆ ਪਰ ਹੋਲਿਕਾ ਖ਼ੁਦ ਅੱਗ
ਵਿਚ ਭੁਜ ਗਈ । ਅਖ਼ੀਰ ਹਰਨਾਕਸ਼ ਨੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਅੱਗ
ਵਾਂਗ ਤਪਦੇ ਥੋਮ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ । ਇਸ ਮੌਕੇ
ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਨਰਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਿਆ
ਤੋਂ ਸੋਝ ਦੇ ਵੇਲ ਮੁਹਾਨ ਉਤ ਹਰਨਾਕਸ਼ ਨੂੰ ਖੜਾ ਕਰ ਕੇ
ਆਪਣੇ ਨਹੁੰਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿਤਾ । ਹਰਨਾਕਸ਼ ਨੂੰ ਵਰ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਕਿ ਨਾ ਉਹ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਹੱਥ" ਮਰਗਾ ਨਾ
ਕਿਸੇ ਪਸ਼ੂ ਕੌਲੋ', ਨਾ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਨਾ ਰਾਤ ਵੇਲੇ । ਨਾਂ
ਅੰਦਰ ਨਾ ਬਾਹਰ । ਨਾ ਕਿਸੇ ਅਸਤ੍ਰ ਨਾਲ ਨਾ ਕਿਸੇ
ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਨਾਲ । ਸੌ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਜੋ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਿਆ ਉਹ
ਨਰਸਿੰਘ ਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਅੱਧਾ ਧੜ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਸੀ ਤੇ
ਅੱਧਾ ਆਦਮੀ ਦਾ । ਹਰਨਾਕਸ਼ ਨੂੰ ਨਾ ਅੰਦਰ ਨਾ ਬਾਹਰ
ਮੁਹਾਠ ਉਤੇ ਰਖ ਕੇ ਅਸਤ੍ਰ ਸ਼ਸਤ੍ ਤੋ” ਬਿਨਾਂ ਨਹੁੰਆਂ ਨਾਲ
ਉਦੋ“ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਜਦ ਦਿਨ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਸੀ ।
ਹਰਨਾਕਸ਼ ਦੀ ਮੋਤ ਮਗਰੋ" ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੈ'ਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ
ਬਣਿਆ ਤੇ ਪਤਾਲ ਵਿਚ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ।
ਪਦਮ਼ ਪੁਰਾਣ ਅਨ੍ਸਾਰ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ
ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ੋਮਸ਼ਰਮਨ ਸੀ ਤੇ ਜੋ
ਸ਼ਿਵ ਸ਼ਰਮਨ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਪੁਤਰ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਵਡੇ
ਭਰਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਭਗਤ ਸਨ ਤੇ ਘੋਰ ਤਪਸਿਆ ਮਗਰੋ”
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਇਸਨੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋਣ ਲਈ ਘੋਰ ਤਪਸਿਆ ਕੀਤੀ । ਪਰ
ਤਪਸਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਦੌੱਤਾਂ ਕਲ ਡਰ ਗਿਆ । ਸੋ,
ਇਸ ਨੂੰ ਦੈੱਤ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਪਿਆ । ਦੇਵਤਿਆਂ
ਤੇ ਦੈੱਤਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਸੁਦਰਸ਼ਨ
ਚਕਰ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਉਸ ਮਗਰੋ ਫਿਰ ਇਹ
ਹਰਨਾਕਸ਼ ਦੇ ਘਰ ਜੈਮਿਆ ।
$।1 5300੫ 1301 5101 1। ੬10੧੪
1672
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(੫-91) ॥ਹਿਲਾਦ੫ੁਰੀ ਮੰਦਰ :
ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਭਗਤ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦਾ ਇਕ ਮੰਦਰ,
ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਰਸਿੰਘ ਮੱਦਰ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮੁਲਤਾਨ
ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਉਤਰੀ ਬਾਹੀ ਵਲ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰਬ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ
ਹਰਨਾਕਸ਼ (ਹਿਰਣਯਕਸ਼ਪ) ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ । ਹਰਨਾਕਸ਼
ਨਾਸਤਕ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਜਾਪ
ਕਰਾਉਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ
ਭਗਤ ਸੀ । ਹਰਨਾਕਸ਼ ਨੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਕਈ ਤਸੀਹੇ
ਦਿਤੇ । ਅਖ਼ੀਰ ਲੌਹੇਂ ਦੇ ਤੱਤੇ ਥੈਮ ਨਾਲ ਬੈਨ੍ਹਣ ਦਾ ਹੁਕਮ
ਦਿਤਾ । ਜਦੋਂ" ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੂੰ ਥੰਮ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲਗੇ ਤਾਂ
ਥੰਮ ਵਿਚੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਇਆ ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਰਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਹੁੰਆਂ ਨਾਲ
ਹਰਨਾਕਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਨਰਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ
ਇਸ ਨੂੰ ਨਰਸਿੰਘ ਮੰਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
1853 ਈ: ਵਿਚ ਜਦੋ ਕਨਿੰਘਮ ਮੁਲਤਾਨ ਗਿਆ
ਤਾਂ ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬੜੀ ਖਸਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ
ਮੁਰੋਮਤ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀ” ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਾਨ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ,
ਉਦੋ” ਹੀ ਨਰਸਿੰਘ ਅਵਤਾਰ ਦੀ ਨਵੀ” ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਿਤ
ਕੀਤੀ ਗਈ ।
ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੇ' ਪਹਿਲਾਂ ਜੇਠ ਵਿਚ ਨਰਸਿੰਘ ਚੌਦਸ ਨੂੰ
ਇਥੇ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜੋ ਸਵੇਰੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਤੋ"
ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਾਮੀ" ਛੇ ਵਜੇ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਜਦੋ" ਮੇਲਾ
ਵਿਛੜਦਾ ਤਾਂ ਲੋਕੀ" ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਖੱਖੜੀਆਂ ਸੁਟਦੇ ਸਨ ।
(੫-੭2) ਪਰਕਰਮਾ :
(1) ਕਿਸੇ ਪੂਜਯ ਅਸਥਾਨ, ਮੂਰਤੀ ਅਥਵਾ ਗੁਰ
ਪੀਰ ਦੇ ਚੁਫੇਰੇ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਭਗਤ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਗੇੜੇ
ਮਾਰਨੇ । ਪਰਕਰਮਾ ਵੇਲੇ ਪੂਜ ਵਿਅਕਤੀ ਅਥਵਾ ਅਸਥਾਨ
ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ
ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਕਰਮਾ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਤੀ
ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰਬ ਤੋ ਪੱਛਮ ਵਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ
ਜਦੋਂ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪੂਜ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ਤਾਂ ਦਿਸ਼ਾ ਉਲਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਕਰਮ ਲੋਚਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਵੀ ਦੀ ਇਕ, ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ
ਸੱਤ, ਅਗਨੀ ਦੀਆਂ ਸੱਤ, ਗਣੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਅੱਧੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਨੀ
ਚ'ਹੀਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿੰਨ, ਪੰਜ ਜਾਂ ਸੱਤ
ਪਰਕਰਮਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਆਮ ਤੌਰ
ਤੇ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਇਕੋ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੇ
੧ਿ311018।150196%0113.20।1
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਹਨ । ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ
ਗੁਰਤਾ ਅਰਪਣ ਵੇਲੇ ਨਵੇ ਥਾਪੇ ਗੁਰੂ ਦੁਆਲੇ ਤਿੰਨ
ਪਰਕਰਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ।
'ਤੀਨ ਪ੍ਰਦੱਛਨ ਕੋ ਤਬ ਦੀਨ ।'
(ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਰਸਿ 2 ਅ: 22)
ਕੁਝ ਪਰਕਰਮਾ ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੈਬੋਧਤ ਹਨ_ ਜਿਵੇ”
ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰੀਤ ਸਮੋ ਅਗਨੀ ਦੁਆਲੇ ਸੱਤ ਫੇਰੇ
ਲੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਵਿਆਹ ਸਮੇ ਆਦਿ-ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਦੁਆਲੇ
ਚਾਰ ਫੇਰੇ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਦਾਹ ਸੈਸਕਾਰ ਸਮੋ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦਾ
ਪੁੰਤਰ ਜਾਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਅੱਗ _ਦਾਗਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਚਿੱਖਾ
ਦੀ ਪੁੱਠੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮ੍ਰਿਤਕ
ਦੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਚਾਰ ਵਾਰ
ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਜਦੋ ਨਵੀ” ਥਾਂ ਮਕਾਨ ਉਸਾਰਨ ਲਈ
ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਅਰੰਭਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਥੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਪਰਕਰਮਾਂ
ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੱਟੇ ਧਰਤੀ ਤੇ
ਮਾਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ !
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ
ਪਰਕਰਮਾ ਪੰਜ ਵਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹਾਤਮ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(2) ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਅੰਦਰ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਾਵਨ ਸਥਾਨ ਦੇ
ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ, ਪਰਕਰਮਾ ਲੈਣ ਲਈ ਬਣਿਆ ਮਾਰਗ,
ਵੱਡੇ ਤੀਰਬਾਂ ਉਤੇ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਚੇਚਾ ਮਾਰਗ
ਬਣਿਆ ਹੈਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਨ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹਾਤਮ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-93) ਪਰਚਾਵਣੀ :
ਮਾਤਮਪੁਰਸ਼ੀ ਕਰਨਾ; ਜਦੋ” ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਮੌਤ ਹੋ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਗਲੀ ਗੁਆਂਢ ਤੇ
ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੌਕ ਸ਼ੋਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ 'ਪਰਚਾਵਣੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-94) ਪਰਛਾਵਾਂ :
ਪਰਛਵੇ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਤੇ
ਮਨੌਤਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਲਕਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਛਾਵੇ` ਵਿਚ
ਮੂਲ ਸ਼ਖ਼ਸ ਵਿਦਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜੇ
ਕਿਸੇ ਉੱਚੀ ਕੁੱਲ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ੂਦਰ ਜਾਂ ਅਛੂਤ
ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਭਿੱਟ ਗਿਆ ਸਮਝਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਾਲ ਛੂਹ ਜਾਣ ਦੀ ਭਿੱਟ ਉਤਨ।
ਹੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਜਿਤਨੀ ਸੋਰੀਰ ਦੇ ਛੂਹਣ ਦੀ । ਇਸ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1673
ਪਰਛਾਵਾਂ
ਰੂੜ੍ਹੀ ਪਿਛੋਂ ਲਾਗਵਾਂ ਟੂਣਾ ਚਿੰਤਨ ਹੈ ।
ਕਿਉਂ ਜੋ ਪਰਛਾਵੇ' ਵਿਚ ਖ਼ੂਲ ਸ਼ਖ਼ਸ ਵਿਦਮਾਨ
ਹੁਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪਰਛਾਵੇ` ਉਤੇ ਟੂਣਾ ਟੱਪਾ ਛੋਤੀ
ਚਲਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਪਰਛਾਵਾਂ ਥਿਰ ਨਹੀ” ਹੁਦਾ । ਇਸ
ਕਰਕੇ ਉਸ ਉਤੇ ਜਾਦੂ-ਟੂਣਾ ਕਰਨਾ ਕਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪੁਰ ਕਈ ਚੇਲੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵ'ਲੀ ਮਿੱਟੀ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਉਸਤੇ
ਟੂਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਜ ਸੈਕਲਪ ਦਾ ਆਧਾਰ ਲਾਗਵਾਂ
ਟੂਣਾ ਹੈ ।
ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਕਬਰ ਉਤੇ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪਏ ਤਾਂ ਉਮਰ
ਘਟਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਉਤੇ ਅਰਥੀ ਦਾ
ਪੁਰਛਾਵਾਂ ਪਏ ਤਾਂ ਵੀ ਉਮਰ ਘਟਦੀ ਹੈ ।
ਲੋਕ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਹਵਾਰੀ ਵਾਲੀ ਤੀਵੀ” ਦਾ
ਪਰਛਾਵਾਂ ਬੜਾ ਦੁਸ਼ਟ ਤੇ ਅਸ਼੍ਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਉਸ ਦਾ
ਪੁਰਛਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਸੱਪ ਤੇ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੱਪ ਅੰਨਾ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਚ |
ਜੋ ਕਿਸੇ ਤੀਵੀ' ਦਾ ਦੁੱਧ ਚੁਘਦਾ ਬੱਚਾ ਮਰ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਤੱ ਤੀਵੀ' ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬੜਾ ਦੁਸ਼ਟ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ
ਹੈ। ਇਹ ਉਦੋ' ਤਕ ਅਸ਼ੁਭ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋੇ` ਤਕ ਤੀਵੀ”
ਦੇ ਥਣਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਸੁੱਕ ਨਹੀ" ਜਾਂਦਾ । ਅਜਿਹੀ ਤੀਵੀ`
ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਗਰਭਵਤੀ ਉਤੇ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਉ` ਦਾ ਗਰਭਪਾਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸਦਾ ਬੱਚਾ
ਅਠਮਾਹਾ ਜੈਮਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜਮਤੀਲ ਤੇ ਰੌਗੀ ਹੱ ਕਰ ਕੇ
ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਜੀਦਾ ਨਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਸੁਕ ਸੁਕ ਕੇ ਮਰ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਤੀਵੀ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਜੇ ਕਿਸੇ ਫੁੱਲ
ਬੂਟੇ ਉਤੇ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੋ ਕਿਸੇ ਤੀਵੀ” ਦੇ ਬੱਚੇ ਅਠਵੇ” ਮਹੀਨੇ ਜੇਮਣ ਤੇ
ਮਰ ਰਣ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ 'ਅਠਰਾਹਾ` ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅਠਰਾਹੀ ਤੀਵੀ' ਦੇ ਪਰਛਾਵੇ" ਦਾ ਵੀ ਅਸਰ ਚੋਗਾ ਨਹੀ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ (ਵੇਖੋ : ਅਠਰਾਹਾਂ) ।
ਪੁਰਛਾਵੇ ਤੇ ਪਕੜ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ । ਪਕੜ
ਵਿਚ ਭੂਤ ਪ੍ਰੋਤ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਉਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲੈਦੇ
ਹਨ । ਪਕੜ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਬਦਰੂਹ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ 'ਅੱਬਾ
ਤੱਥਾ' ਬੋਲਦਾ ਹੈ । ਪਰਛਾਵੇ' ਵਿਚ ਕੋਈ ਬਦਰੂਹ ਸਰੀਰ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀ ਕਰਦੀ ਸਗੋ” ਕਿਸੇ ਭੂਤ ਪ੍ਰੰਤ ਜਾਂ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪੈਣ ਨਾਲ ਉਸ ਭੂਤ ਪ੍ਰਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਦਾ ਮਲੀਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਰੀਰ
ਵਿਚ ਮਲੀਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸ਼੍ਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰਛਾਵੇ” ਦੇ
ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਟੂਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਦਿਮ
ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦ ਹੈ ।
੧ 311011510੧0360।।
ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ
ਇਕ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਹੀ”
ਹੁੰਦਾ (ਵੇਖੋ ਛਾਇਆ) ।
(੫-95) ਮੁਜਾਪਤੀ :
ਉਹ ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਰਿਸ਼ੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਜਾ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ
ਕੀਤੀ । ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਆਪ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ, ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਨਰ ਤੇ
ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਮਾਦਾ । ਮਾਦਾ ਤੋ ਉਸ ਨੇ ਵੀਰਜ ਉਤਪੰਨ
ਕੀਤਾ । ਵੀਰਜ ਨੇ ਤੱਪ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੂ
ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸਵਾਯੁੰਭੁਵ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ
ਬ੍ਹਿਮੰਡ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਦਾ ਕੌਮ ਸੰੱਪਿਆ ਗਿਆ ।
ਸਵਾਯੂੰਭੁਵ ਨੇ ਦਸ ਜੀਵ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੇ, ਜੌ ਪਜਾਪਤੀ
ਅਖਵਾਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ-ਮਰੀਚੀ, ਅਤ੍ਰੀ, ਅੰਗਿਰਸ,
ਪੁਲਸਤਯ, ਪੁਲਹ, ਕ੍ਰਤੂ, ਪ੍ਰਚੋਤ ਜਾਂ ਦਖਸ਼, ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ,
ਭਿੰਗੁ ਤੇ ਨਾਰਦ । ਇਹ ਦਸੋ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਤਰਤੀਬਵਾਰ
ਨੈਤਿਕਤਾ, ਕਪਟ, ਦਾਨ, ਧੀਰਜ, ਅਭਿਮਾਨ, ਦਇਆ,
ਨਿਰਛੱਲਡਾ, ਬਰਾਬਰੀ, ਨਿੰਮਰਤਾ, ਯੁਕਤੀ ਦੇ ਵਾਚਕ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਜਾਪਤੀਆਂ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਤ ਮਨੂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ।
ਬ੍ਹਮਾ ਦਾ ਇਕ ਦਿਨ ਜੌ ਕਲਪ ਅਖਵਾਉ'ਦਾ ਹੈ, 14
ਮਨਵੰਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈਂ ਤੇ ਹਰੋਕ ਮਨਵੇਤਰ
ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਮਨੁ ਹੈ । ਅੱਜ ਦੇ ਯੁਗ ਦੇ ਲੋਕ, ਕਲਪ ਦੇ
ਸਤਵੇ' ਮਨਵੈਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਮਨਵੌਤਰ
ਦੇ ਮਨੂ ਦਾ ਨਾਂ ਸਤਯਵਰਤ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਛੇ ਮਨ੍ਹਆਂ ਦੇ
ਨਾਂ ਹਨ : ਕੇਸ਼, ਅਤੀ, ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ, ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤ, ਗੌਤਮ,
ਜਮਦਾਗਨੀ ਤੇ ਭਾਰਦਵਾਜ ।
ਪ੍ਜਾਪਤੀ ਨਾ ਤਾਂ ਦੇਵਤੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾਹੀ ਆਤਮਾ ਦੇ
ਰਖਿਅਕ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ।
ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਕਈ ਥਾਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਤੋ" ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਮੰਨਿਆ
ਗਿਆਂ ਹੈ ।
ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਗਿਣਤੀ ਵੀ
ਵੱਖ ਵੱਖ ਦਿਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀਆਂ
ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੱਕੀ ਦਿਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ :
ਬ੍ਰਹਮਾ, ਸਥਾਣ, ਮਨੁ, ਦਖਸ਼, ਭਿੰਗੂ, ਧਰਮ,ਯਮਰਾਜ,ਮਰੀਚ,
ਅੰਗਿਰਾਸ, ਅਤ੍ਰੀ, ਪੁਲਸਤਯ, ਪੁਲਯ, ਕ੍ਰਤ੍, ਕ੍ਰੋਧ, ਅਰਵਾਕ
ਅਤੇ ਕਰੀਤ 1
ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਇੰਦਰ, ਸਾਵਿਤ੍ਰੀ, ਸੋਮ,
ਹਿਰਯਗਰਭ, ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ
ਗਿਆ ਹੈ । 'ਸੂਤਰਾਂ' ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਕਿਹਾ
ਗਿਆ ਹੈ । 'ਬ੍ਰਾਹਮਣ' ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਨੇ ਬੜੇ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1674
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਤੱਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੌਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ । ਇਕ ਕਥਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਨਾਰਾ (ਪਾਣੀ) ਹੀ ਫੈਲਿਆ
ਹੋਇਆ ਸੀ । ਨਾਰਾ ਦੇ ਤੱਪ ਸਾਧਣ ਨਾਲ ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੀ
ਅੰਡਾ ਹੋੱਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਅੰਡੇ ਵਿਚੋ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ
ਨਿਕਲਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ :
ਭੂਰ ਭੁਵਾਹੇ ਤੇ ਸਵਰਕ । ਭੂਰ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਨਾਲ ਧਰਤੀ
ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ, ਭੁਵਾਹ ਨਾਲ ਪੁਲਾੜ ਅਤੇ ਸਵਰਕ
ਨਾਲ ਅਕਾਸ਼ ਮੰਡਲ ।
(੫-96) ਪਰਵੇਖਣ :
ਕਿਸੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਅਸਥਾਨ ਜਾਂ ਦੋਵਤੋਂ ਨੂੰ ਦੱਖਣ (ਸੱਜੇ)
ਵਲ ਰਖ ਕੇ ਚੁਗਿਰਦੇ ਗੇੜੇ ਦੇਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ । ਇਸ
ਨਾਲ ਦੇਵਤੇ ਪਸੀਜਦੇ ਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ ;
ਪਰਕਰਮਾ) । ਪਰਦੱਖਣਾ ਇਕ ਦਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਜੌ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਪ-97) ਪਰਦੁਮਨ :
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪੁਤਰ ਜੋ ਰੁਕਮਣੀ ਦੀ ਕ੍ਥੋ ਪੈਦਾ
ਹੋਇਆ । ਅਜੇ ਇਹ ਛੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸੈਬਰ
ਨਾਂ ਦਾ ਦੈੱਤ ਚੁਰਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਸੁਟ
ਦਿਤਾ, ਜਿਥੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਮੱਛੀ ਨਿਗਲ ਗਈ । ਮਛੋਰੇ
ਨੇ ਇਹ ਮੱਛੀ ਫੜ ਕੇ ਸੰਬਰ ਦੀ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾ
ਦਿਤੀ । ਮੱਛੀ ਦਾ ਪੌਟ ਚੀਰਨ ਨਾਲ ਵਿਚੋ ਪਰਦਮਨ
ਨਿਕਲਿਆ । ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਬਾਲਕ ਨੂੰ, ਸੋਬਰ ਦੀ ਰਸੋਇਣ
ਮਾਇਆਵਤੀ ਨੇ ਪਾਲਣਾ ਸ਼੍ਰੂ ਕੀਤਾ । ਨਾਰਦ ਰਿਸ਼ੀ
ਨੇ ਮਾਇਆਵਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਲਕ ਬਾਰੇ ਦਸ ਦਿਤਾ ਕਿ
ਇਹ ਕੌਣ ਹੈ । ਜਦੋ ਪਰਦੁਮਨ ਜਵਾਨ ਹੋਇਆ ਤਾਂ
ਮਾਇਆਵਤੀ ਉਸ ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੌਦੀ
ਸੀ। ਮਾਇਆਵਤੀ ਨੇ ਪਰਦ੍ਮਨ ਨੂੰ ਸੋਬਰ ਦਾ ਸਾਰਾ
ਹਾਲ ਦਸ ਦਿਤਾ । ਪਰਦੁਮਨ ਨੇ ਸੈਬਰ ਨਾਲ ਯੁਧ ਕਰ ਕੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਮਾਇਆਵਤੀ ਦੇ ਨਾਲ
ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡਦਾ ਹੋਇਆ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ
ਜਾ ਪੁਜਿਆ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਰੁਕਮਣੀ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ
ਮਾਇਆਵਤੀ ਰੱਤੀ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਦੁਮਨ
ਕਾਮਦੇਵ ਦਾ, ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਇਤਨਾ
ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ । ਪਰਦੁਮਨ ਮਗਰ ਇਕ ਲੜਾਈ ਵਿਚ
ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਹਮਣੇ ਹੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਦੁਮਨ ਕਾਮਦੇਵ ਦਾ
ਅਵਤਾਰ ਸੀ । ਜਦੋ ਕਾਮਦੇਵ, ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਤੀਜੀ ਅੱਖ
ਖੁਲ੍ਹਣ ਨਾਲ ਭਸਮ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰੱਤੀ ਦੇ ਵਿਰਲਾਪ
੧ 311011510੧01360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਕਰਨ 'ਤੇ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਪਰਦੂਮਨ _ਤੋਂ
ਮਾਇਆਵਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਣ ਦਾ ਵਰ ਦਿਤਾ ।
(੫-98) ਪਰਨਾਲਾ ਇਸ਼ਨ”ਨ :
ਕਈ ਖਤ੍ਰੀ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਉਤੇ ਉਦੋ" ਤਕ
ਮੀਂਹ ਦੀਆਂ ਕਣੀਆਂ ਨਹੀ” ਪੈਣ ਦੇਦੇ ਜਦੌ' ਤਕ ਉਹ
ਸਾਵਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰਸ਼ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਂ ਪਰਨਾਲਿਆਂ
ਹੇਠ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾ ਕਰਵਾਂ ਲੈਣ । ਸਾਵਣ ਤੌ ਪਹਿਲਾਂ
ਹੋਈਆਂ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ, ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਘਰੋ ਬਾਹਰ ਨਹੀ” ਕਢਿਆ
ਜਾਂਦਾ । ਜੇ ਮੀ'ਹ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
(੫-99) ਪਰਨਾਲਾ ਏਨ੍ਹਣਾ :
ਇਕ ਟੂਣਾ ਜੋ ਮੀਂਹ ਬਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਕਿਸੇ ਕੌਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਉਤੇ, ਮੀਂਹ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ
ਵਸਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲੌਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੌਲੀ ਦੇ ਧਾਗੇ
ਨਾਲ ਪਰਨਾਲਾ ਬੈਨ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੀਂਹ ਬੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੈਨਿਆਂ ਆਪਣੇ ਸਤਿ ਧਰਮ ਵਿਚ
ਕਾਇਮ ਹੋਵੇ ।
ਮੀਂਹ ਨੂੰ ਠਾਕਣ ਲਈ ਇਕ ਹੋਰ ਟੂਣਾ ਵੀ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਕੋਨਿਆਂ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਸਰਹੋ” ਦਾ ਤੋਲ
ਡੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਤੁਕਾਂ ਉਚਾਰਦੀ ਹੈ :
ਜੋ ਮੈ ਤੇਲ ਨਾ ਚੋਵਾਂ ਤਾਂ ਮੋ ਅਪਰਾਧਣ
ਜੇ ਤੂ ਬੱਦਲ ਨਾ ਖਿੰਡਾਏ ਤਾਂ ਤੂੰ ਅਪਰਾਧੀ ।
ਕਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਬਾਰਸ਼ ਨੂੰ ਠਾਕਣ ਲਈ ਅਗੱਸਤ ਮੁਨੀ
ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਗੱਸਤ ਨੇ ਸਮੁੰਦਰ ਪੀ
ਲਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਬੱਦਲ ਉਸ ਤੋ` ਭੈ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਮੀਂਹ ਠਾਕਣ ਲਈ, ਕਈ ਲੌਕ, ਅਣਚੌਪੜੀ ਰੋਟੀ ਦਾ
ਟੁਕੜਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਸੁਟ ਆਉਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਚੌਰਸਤੇ ਵਿਚ
ਰਖ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਦੇ ਅਥਵਾ ਉਸ ਨੂੰ ਗੈਦਾ
ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆ ਜਾਵੇ ਤੋਂ
ਉਹ ਮੀ'ਹ ਬੈਦ ਕਰ ਦੇਵੇ ।
ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਪਾਂਧੇ ਨੂੰ ਸਦ ਕੇ ਕੁਝ ਭੇਟਾ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
ਪਾਂਧਾ ਲਕੜੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਟੁਕੜੇ ਵਿਚ 60 ਮੋਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਧਾਗੇ ਪਰੋ'ਦਿਆਂ ਮੰਤਰ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ,
ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਰਸ਼ ਬੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਘੁੰਮਿਆਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੀਂਹ ਤੋ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਣ ਤਾਂ
ਉਹ ਮੀੱਹ ਨੂੰ ਠਾਕਣ ਲਈ ਇਕ ਟੂਣਾ ਵਰਤਦੇ ਹਨ
ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਸੀਂਹ ਦੱਬਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਘੜੇ
ਵਿਚ ਲੂਣ ਪਾ ਕੇ, ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਉੱਪਰੋ” ਬਦ ਕਰ ਕੇ
ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਪੋਚ ਦੇਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਰਸ਼
51 58(0010 189 5੧0 1। ੬409
1675
ਪ੍ਰਬੋਧਨ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
ਉਦੋ ਤਕ ਨਹੀ' ਵਸਦੀ ਜਦੋ” ਤਕ ਘੜੇ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ
ਨਾ ਜਾਵੇ । ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਵੀ ਮੀ'ਹ ਨੂੰ ਦੱਬਣ ਦਾ
ਟੂਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਦਾਮਾਂ ਵਿਚ ਪਈ
ਕਣਕ ਮਹਿੰਗੀ ਵਿਕੇ । ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੋਂ ਹੱਡੀਆਂ
ਦਾ ਬਣਿਆ ਚਰਖਾ ਪੁੱਠਾ ਕਤਦੇ ਹਨ ।
(੫-100) ਮੁਬੋਧਨੀ ਇਕਦਸ਼ੀ :
ਕੱਤਕ ਦੇ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ; ਇਸੋ ਨੂੰ
“ਦੇਵ ਉਠਾਨ ਇਕਾਦਸ਼ੀ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੈਸ਼ਨ
ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਚਾਰ
ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਨੀ'ਦਰ ਭੌਗ ਕੇ ਉਠਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਗਰਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਸਾਰੇ
ਦੇਵਤੇ ਜਾਗ ਪੈਦੇ ਹਨ ।
ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਹਾੜ ਦੀ
ਚਾਨਣੇ ਪੱਖ ਦੀ _ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਅਤਿਆਚਾਂਰੀ ਅਸੁਰ
ਸਖਾਸੁਰ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਯੁਧ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਇਤਨੇ
ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਣ
ਕੀਤੀ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਹਾੜ ਸੁਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਹਰੀ
ਨਿੰਦਰਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਅਤੇ
'ਕੱਤਕ ਸੁਦ) ਇਕਾਦਸ਼ੀ' ਨੂੰ ਜਾਗੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਗਣ
ਸਮੇ“ ਬੜਾ ਉਤਸਵ ਮਨਾਇਆ _ਗਿਆ । ਉਦੋ” ਤੱ ਹਰ
ਸਾਲ ਨੇਮ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ
ਵਿਚ ਨਿੰਦਰਾ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਚਾਰ
ਮਹੀਨੇ ਅਸ਼ਭ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ
ਵਿਆਹ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜ ਨਹੀ” ਕੀਤੇ
ਜਾਂਦੇ ।
ਇਸ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਬੜਾ
ਮਹਾਤਮ ਹੈ । ਉਹ ਇਸ ਦਿਨ ਵਰਤ ਰਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਦੀ ਉਸਤਤੀ ਵਿਚ ਭਜਨ ਗਾਉ'ਦੇ ਅਤੇ ਸ਼ੋਖ ਤੇ ਘੜਿਆਲ
ਵਜਾ ਕੇ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਜਗਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਤ
ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਤੁਲਸੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰਚਾਂਦੇ ਹਨ । ਤ੍ਰਲਸੀ
ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਪਿਛੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਸੌਨੇ ਜਾਂ ਚਾਂਦੀ
ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ-ਫੇਰੇ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ
ਵਾਰ ਉਹ ਇਸ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ
ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਗੈਨੇ ਵਿਚ ਰਸ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਗੈਨਾ ਨਵਾਂ ਕਰਦੇ ਅਥਵਾ ਗੈਨਾ ਕਟ ਕੇ ਘਰ
ਲਿਆਉਂਦੇ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਵੀਂ ਰੁੱਤ ਦਾ ਰੰਨਾਂ ਚੂਸਦੇ
ਹਨ । ਗੋਨੇ ਦਾ ਰਸ ਕਢ ਕੇ ਗੁੜ ਅਥਵਾਂ ਖੀਰ ਬਣਾ ਕੇ
ਵੀ ਖਾਧੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਦੇਵ ਉਠਾਨ) ।
੧ 3110115101%੧01360।
ਪ੍ਰਮਾਣ ਕਥਾ
(੫-101) ॥ੁਮਾਣ ਕਥਾ :
ਪ੍ਰਮਾਣ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ
ਕਿਸੇ ਸੋਕਲਪ, ਪ੍ਰਮਾਰਥਕ ਗਿਆਨ, ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਮਨੌਤ ਦੀ
ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਜਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਥਵਾ
ਸੂਖਮ ਸੈਕਲਪ ਨੂੰ ਸਥੂਲ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਵਿਚ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ
ਹੁਦਾ ਹੈ ।
ਲੋਕ-ਮਨ ਸੂਖਮ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥੂਲ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅਮੂਰਤ
ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਸਮ੍ੂਰਤ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ
ਕਰਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਮਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਵਸਤਰ ਸੂਖਮ ਜਾਂ
ਅਕਾਰ ਰਹਿਤ ਨਹੀ” । ਹਰੇਕ ਸ਼ਿਆਲ, ਭਾਵਨਾ ਤੇ ਸੰਕਲਪ
ਦਾ ਕੋਈ ਸਮੂਰਤ ਰੂਪ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਸੀਮਤ
ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਵੇਖਣ ਤੋ` ਅਸਮਰਥ ਹੈ ।
ਲੋਕ-ਮਨ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੈਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਤਾ ਜੋ
ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ, ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੌਕਾਂ ਦੀ
ਭਾਵਕ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਸੋਚਣੀ ਦਾ ਅੰਗ ਹੋਣ ਤੋ? ਇਲਾਵਾ
ਲੌਕ-ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਬਣ ਕੇ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਹਨ ।
ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਲੌਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਰਣਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਹਨ,
ਜੀਵਨ-ਗਤੀ ਤੇ ਸ਼ਕਤ) ਵੀ, ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ
ਲੌਕ ਪਰਲੋਕ ਦੇ ਦਵੇ ਸੈਸਾਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜੋ
ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਕਲਪਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਾਂ ਬੇਸ਼੍ਮਾਰ ਹੈ
ਪਰ ਕੁਝ ਸੈਕਲਪ ਲੋਕ-ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰਖਦੇ
ਹਨ ਜਿਵੇ' ਕਰਮ-ਸੈਕਲਪ--ਹਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਰੇਕ
ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਅਵੱਸ਼ ਭੋਗਣ ਹੈ, ਹੋਣੀ ਅਮਿੱਟ ਹੈ ਇਸਨੂੰ
ਕੋਈ ਟਾਲ ਨਹੀ” ਸਕਦਾ, ਦਾਣੇ ਦਾਣੇ ਉਤੇ ਮੋਹਰ ਹੈ
ਅਥਵਾ ਹਰ ਕੋਈ ਉਹੋਂ ਕੁਝ ਖਾਂਦਾ ਪੀੱਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹੋਣੀ ਨੇ
ਉਸ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਸੁਤੇ ਪਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ
ਸਰੀਰ ਵਿਚੋ ਆਤਮਾ ਨਿਕਲ ਕੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ
ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੁਪਨ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਮੌਤ ਲਈ ਸਮਾਂ ਸਥਾਨ ਨਿਸਚਿਤ ਹੈ
ਆਦਿ, ਆਦਿ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੈਕਲਪ ਲੋਕ-ਕ'ਵਿ
ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ਬਣੇ ਹਨ ਤੇ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਦਾ ਵਸਤੂ ਵੀ ।
ਕਥਾ ਰੁਪ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ
ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ `ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਪੁਮਾਣ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 1-
` ਪਮਾਣ ਦੀ ਕਥਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੂਲਕ, ਇਕਹਿਰੀ ਤੇ
ਇਕਾਗਰ ਹੁਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਲ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਦ। ਰੌਚਕਤਾ
ਕਿਸੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਪਮਾਣ ਕਥਾ ਦੇ ਜਿਸ ਰੂਪ ਦਾ ਉਪਰ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ
ਗੀ ਹੋ ਉਹ ਸ਼੍ਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੌਕਿਕ ਹੈ । ਇਸ ਭਾਂਤ
ਦੀਆਂ ਕਲੀ ਲੀ 9,
੨੧੨
1676
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰ-ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੌੜ ਕੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦਾਤੀਕਰਣ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਹ
ਸਾਖੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅੰਗ
ਬਣੇ ਹਨ ਜਿਵੇ” 'ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਸੂਲੀ ਦਾ ਕੌਡਾ' ।
ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ 'ਪ੍ਰਮਾਣ ਕਥਾ' ਪਦ ਉਸ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ
ਲਈ ਵੀ ਵਰਤ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੌ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕਿਸੇ
ਤੁਕ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਚ _ਕਥਾ-ਕੀਰਤਨ ਸਮੋ ਸੁਣਾਈ
ਜਾਵੇ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸ ਭਾਂਤ ਦਾ ਚੋਖਾ ਸਾਹਿਤ ਮਿਲਦਾ
ਹੈ ਜ ਗੁਰਬਾਣੀ ਜਾਂ ਭਗਤ ਬਾਣੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਪੰਗਤੀ ਦੀ
ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ
ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਸੋਬੋਧਿਤ ਹੈ ।
(੫-102) ਮੁਲ
ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਮਾਪਤ ਰੋਣ ਦੀ
ਅਵਸਥਾ । ਪ੍ਰਲੈ ਬਾਰੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਇਕਸਾਰ ਵਰਨਣ
ਨਹੀ” ਮਿਲਦਾ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਲੈ ਤੋ“ ਪਹਿਲਾਂ
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਕਲਕੀ ਅਵਤਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਿੱਟੇ ਘੌੜੇ ਤੇ
ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਘੌੜੇ ਦੇ ਖੰਭ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਇਹ
ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਸਕੇਗਾ । ਕਲਕੀ ਦੇ ਇਕ ਹੱਥ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਲੈ ਦੀ ਕਟਾਰ ਤੇ ਦੂਜੋ ਵਿਚ ਚੱਕਰ ਫੜਿਆ
ਹੋਵੇਗਾ । ਘੜੇ ਨੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਸਮੋ" ਅਗਲੀ -ਸੱਜੀ ਲੱਤ
ਉਪਰ ਚੁਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਜਦੋ" ਉਹ ਇਹ ਲੱਤ ਧਰਤੀ ਉਤੇ
ਜ਼ੌਰ ਦੀ ਮਾਰੇਗਾ ਤਾਂ ਕਛੂਕੰਮਾਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ਅਥਵਾ
ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਦੇ ਫਨਾਂ ਉਤੇ ਧਰਤੀ ਖੜੀ ਹੈ, ਡਿਗ ਕੇ ਡੂੰਘੇ
ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਜਾ ਪਏਗਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਭਾਰੀ
ਭੁਚਾਲ ਆ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਭ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤਬਾਹ ਹੋਂ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਅਨ੍ਸਾਰ ਪ੍ਰਲੈੰ ਦੇ ਸਮੋ” ਇਕ ਸੌ
ਸਾਲ ਤਕ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਮੀ'ਹ ਦੀ ਕਣੀ ਨਹੀ” ੫ਏਗੀ ।
ਲੌਕੀ ਭੁਖ ਦੇ ਸਤਏ ਹੋਏ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖਾਣ ਉਤੇ ਮਜਬੂਰ
ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੌਰ ਥਾਂ ਮਹਾਂ ਪਲੈ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਇਉ” ਮਿਲਦਾ ਹੈ : ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਲਗਾਤਾਰ ਕਾਲ
ਪੈਣ ਮਗਰੋ” ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਸੱਤ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਤਪਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਜਲ ਸੁਕ ਜਾਵੇਗਾ । ਅੱਗ ਵਰਗੀ
ਗਰਮ ਲੂ ਚਲੋਗੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸੜ _ਉਠੇਗੀ ।
ਇਸ ਮਗਰੋ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਬੱਦਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛਾ ਜਣਗੇ
ਜਿਵੇ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਹੋੜ ਹੋਣ । ਫਿਰ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਫੱਟਣ
ਨਾਲ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚੋ" ਲਗਾਤਾਰ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਮੂਸਲਾਧਾਰ
ਬਾਰਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ । ਅਤੇ ਸਭ ਪਾਸੇ ਜਲ ਥਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ
-੪੬॥੧6 ਰਿ (ਰੇ /0118੮0।1)
ਪੰਜਾਬ ?ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਕੁਰਮ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ
ਪ੍੍ਲੰ ਹੈਂ :
1. ਨਿਤਯ ਪੁਰਲੈ : ਜੋ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਤ ਮਰਨ ਦਾ
ਨਾਂ ਹੈ ।
2. ਨੈਮਿਤਿਕ ਪਲੈ : ਜੋ ਬ੍ਹਮਾ ਦੇ ਨਿੰਦਰਾ ਅਵਸਥਾ
ਵਿਚ ਜਾਣ ਨਾਲ ਆਉ'ਦੀ ਹੈ ।
3. ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਪਲੈ : ਜੋ ਬ੍ਰਹਮ ਦੇ ਥੈ ਹੋਣ `ਤੇ
ਆਉਦੀ ਹੈ ।
4. ਆਤਯੈਤਿਕ ਪੁਲੈ : ਜੌ ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਆਤਮ
ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋਣ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-103) ਪਰੀ :
ਇਕ ਪਰਾਭੌਤਕ ਪ੍ਰਾਣੀ; ਪਰੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਸੋਸਾਰਕ
ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ, ਪਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਹੈ । ਪਰੀਆਂ
ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਨਾਜ਼ਕ, ਪਤਲੀਆਂ, ਸੁਮਧੁਰ ਤੇ ਸੁਹਣੀਆਂ
ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ੈਦਰਤਾ
ਦੀ ਅੰਤਲੀ ਸੀਮਾਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ, ਪੰਛੀਆਂ
ਵਾਂਝ ਹੀ, ਬਾਹਵਾਂ ਨਾਲ ਦੋਵੇ ਪਾਸੇ ਸ੍ਰਦਰ ਖੰਭ ਲਗੇ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਸਰੇ ਇਹ ਉਡਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪੁਰੀਆਂ ਅਥਾਹ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਮਾਲਕ ਹਨ । ਇਹ
ਆਪਣੀ ਇਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਛਾਈ' ਮਾਈ” ਹੋ
ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਬਿਨਾਂ ਸਾਜ਼ ਦੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸੈਗੀਤ ਪੈਦਾ
ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਵਸਤ੍ਹ ਕੜਾਹੀ,
ਬਰਤਨ, ਜੁੱਤੀ, ਡੰਡਾ, ਟੌਪੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾਦੂ ਸ਼ਕਤੀ
ਹੈਦੀ ਹੈ । ਕੜਾਹੀ ਹੁਕਮ ਕਰਨ ਉਤੇ ਸਵਾਦੀ ਭੋਜਨ
ਤਿਆਰ ਕਰ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ, ਜੁੱਤੀ ਹਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਡਾ ਸਕਦੀ
੩ ਡੰਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸਤਿਆਨਾਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ
ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ
ਲਾਭ ਵੀ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵੈਰ ਪੈ ਜਾਣ, ਉਸ ਦੇ
ਬੱਚੇ ਚੁਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਘਰ ਦੀਆਂ ਵਸਤ੍ਰਆਂ
ਛੁਪਾ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅੱਗ ਵੀ ਲਾ ਦੇਦੀਆਂ
ਹਨ । ਪਰ ਜਿਸ ਉਤੇ ਤਰੁਠ ਪੈਣ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਹਾਲ ਕਰ
ਦੇਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ ਧਰਤੀ ਉਤੋਂ ਤੋਂ ਅਕਾਸ਼
ਮੰਡਲ ਦੋਵੇ ਥਾਈ” ਮੰਨਿਅ' ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਉਤੇ
ਉਹ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੀਆਂ ਅਪਹੌਚ ਥਾਵਾਂ ਤੇ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੇ
ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੈਢਿਆਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰੈਦਰਾਂ ਤੇ ਗੁਫਾਵਾਂ
ਜਾਂ ਸੈਘਣੇ ਜੈਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਹ
`ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਉਤੇ ਸੌੱਦੀਆਂ ਵੀ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸਤਰ ਬੜੇ ਉਜਲੇ, ਰੈਸਾਂ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਵਰਗੇ
5।1 5੩90੫ 1301 501901।1। 019
1677 ਪਰੀ
ਸੇਤ ਤੇ ਵਾਲ ਸੁਨਹਿਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਪਰੀਆਂ
ਵਸਤਰ ਰੋਗੀਨ ਵੀ ਹੋਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੀਰੇ ਪੰਨਿਆਂ ਨਾਲ
ਲਦੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ
ਤਲਾਬਾਂ ਜਾਂ ਨਦੀਆਂ, ਖੂਆਂ ਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੌਢਿਆਂ
ਉਤੇ ਸਰਘੀ ਹੋਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੀਆਂ-ਹਨ ।
ਇਹ ਆਪਣੇ ਬਸਤਰ ਕੌਢੇ ਉਤੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਿਛ ਦੀ ਓਟ
ਵਿਚ ਰਖ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇ ਕੌਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਪਕੜਨਾ ਚਾਹਵੇ ਤਾਂ ਇਕ ਸੌਖਾ ਢੰਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਸਤਰ
ਛੁਪਾ ਲੈਣ ਦਾ ਹੈ । ਪਰੀਆਂ ਦੇ ਬਸਤਰ - ਚੁਕ ਲੋਣ ਨਾਲ਼
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖੀਣ ਹੋਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਉਹ ਉਸੋਂ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੰ'ਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਬਸਤਰ ਚਕੇ ਹੋਣ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਸਥਾਨਕ_ਕਥਾਵਾਂ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪਰੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ _ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ
ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਅਸਲੋ” ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਹਾੜੀ
ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਠੰਢਾ ਹਵਾ-ਪਾਣੀ ਕਰ ਕੇ
ਬੜੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਹਰਨਾਖੀਆਂ ਹੈਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਸਰੀਰਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪਰੀਆਂ ਨਾਲੋ ਘਟ ਨਹੀ” । ਸ਼ਾਇਦ
ਇਸ ਲਈ ਪਰੀਆਂ ਦਾ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ _ਜੌੜ -ਦਿਤਾ
ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਕਿ ਪਰੀਆਂ
ਕਾਫ਼ ਪਹਾੜ ਉਤੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਥੋ” ਹੀ ਉੱਡ ਕੇ
ਸਾਰੇ ਸੋਸਾਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਾਫ਼ ਪਹਾੜ ਰੂਸ
ਵਿਚ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਥੋ` ਦੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ
ਰੰਗ ਤੋ ਨੌਣ ਨਠਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਤ ਪਾਂਦੀਆਂ
ਹਨ ।
ਪਰੀ ਸ਼ਬਦ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੀ
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਭਾਵੇ ਪਰੀ `ਦਾ
ਸੈਕਲਪ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । ਸਾਡੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ
ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰੈਥਾਂ ਵਿਚ ਅਪੱਛਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਆਉਦਾ ਹੈ ਜੌ ਅਸਲੇ” ਜਲਪਰੀਆਂ ਹੀ ਹਨ । ਅਪੱਛਰਾਂ
ਇੰਦਰ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਧਰਤੀ ਉਤੇ
ਦਰਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਤਲਾਵਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਤਨ ਕੇ
ਜ਼ੈਗਰਲੀਆਂ ਮਾਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਪੱਛਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ
ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਪਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ
ਹਨ, ਤੋ ਜੇ ਇੰਜ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਪਰੀ
ਅਪੱੱਛਰਾ ਤੋਂ ਸਾਮੀ ਪਰੀ ਦਾ ਰਲਵਾਂ ਜਿਹਾ `ਰੂਪੰ ਹੈ ਤਾਂ
ਗ਼ਲਤ ਨਹੀ" ਹੋਵੇਗਾ । ਪਰੀ ਦੇ ਜੋ ਸੈਕਲਪ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ, ਉਸ ਉਤੇ ਸਾਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਛਾਪ ਹੈ ।
ਸਾਮੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰੀ ਅਸਲੋ” ਹੂਰ ਦਾ ਹੀ ਵਿਗੜਿਆ
ਮਰੋੜਿਆ ਰੂਪ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈਂ । ` ਰ੍
[੧੨੧੧ 18।15101੧013੮0।।
ਪਰੀ
ਪਰੀ ਮਿਥਕ ਵਿਅਕਤੀ/ਹੂਰ ਜਾਂ ਅਪੱਛਰਾ ਦਾ ਹੀ
ਸੁਭਾਵਕ ਵਿਕਾਸ ਹੈ । ਜਿਵੇ' ਮਨੁਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ
ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਾਂ ਸਦੀਆਂ ਬੀਤਣ ਪਿਛੋ, ਕਈ ਮਿਥਕ
ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੈਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਤੇ ਫਿਰ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ
ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈਆਂ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮਿਥਕ ਵਿਅਕਤੀ
ਹੂਰ ਜਾਂ ਅਪੱਛਰਾਂ ਵੀ ਉੱਚੀ ਪੱਧਰ ਤੋ" ਡਿਗ ਕੇ ਪਰੀ ਦਾ
ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈਆਂ ।
ਇਕ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰੀਆਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਰਹੱਸ
ਦਾ ਹੀ ਪਾਚੀਨ ਮਾਨਵੀਕਰਣ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁਖ ਦਾ
ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਸਿਰਫ਼ ਭੌਤਕ
ਸਰੀਰ ਹੀ ਨਹੀ" ਰਖਦੀ, ਸਗੋ ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸੂਖਮ
ਆਤਮਾ ਵੀ ਹੈ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਸੂਖਮ
ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਜੌ ਮਾਨਵੀਕਰਣ ਰਾਹੀ” ਮਾਦਾ ਸਰੂਪ ਦਿਤੇ
ਗਏ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਾਂਡ ਹੀ ਕੋਮਲ ਤੇ ਸੂਖਮ ਸਨ, ਅਜਿਹੇ
ਹੀ ਕਈ ਸਰੂਪ ਪਰੀ : ਇਸ ਲਈ 'ਮਿਰਚਾਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ,
'ਵੈੱਗਣ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ', ਫੂਲਾਂ ਰਾਣੀ', 'ਅਨਾਰਾਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ
ਆਦਿ ਪਰੀਆਂ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਿਧ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਕ ਹੌਰ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰੀਆਂ _ਜਿੰਨ-ਭੂਤ
ਪ੍ਰੋਤ ਵੱਝ ਮਰ ਗਈਆਂ ਸੁੰਦਰ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ
ਸੂਖਮ ਆਤਮਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਆਤਮਾਵਾਂ
ਇਕ ਨਵੇ” ਰੁਪ ਵਿਚ, ਇਸੇ ਭੂਮੀ ਉਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂ
ਭਟਕਾਂਦੀਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸੇ ਲਈ ਭੂਤਾਂ-ਪ੍ਰੇਤਾਂ
ਵਾਂਗ ਪਰੀਆਂ ਵੀ ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਉਤੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਕਈ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋ”
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਇਕ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੂਜੇ
ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ, ਪਹਾੜਾਂ ਵਲ ਧੱਕ ਦਿਤਾ ਤਾਂ
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਕਦੇ
ਕਦਾਈ' ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚਲੇ ਪਰਾਸਰੀਰਕ
ਜਿਹੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ, ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸੁਦਰੀਆਂ
ਦਾ ਜੋ ਅਨੁਭਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਹੀ ਵਿਰਾਸਤ
ਹੋ ਕੇ ਪਰੀ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ।
ਇਕ ਹੋਰ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰੀਆਂ ਲੌਹੇ ਤੋ ਡਰਦੀਆਂ
ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ
ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਧਾਤ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ
ਪੱਥਰ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜੋ ਮਨੌਭਾਵ ਬਣਾ
ਲਏ ਸਨ ਉਹ ਪਰੀ ਵਿਚ ਰੂਪਮਾਨ ਹੋ ਗਏ । ਹੋ ਸਕਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਧਾਤ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਹਥਿਆਰ
ਵਰਤਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜਾਂ ਵਲ ਧੱਕ ਦਿਤਾ ਹੋਵੇ ਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਬਾਰੇ ਕਈ ਗੁੱਲਾਂ ਕਲਪ ਲਈਆਂ ਹੋਣ ।
$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
16768
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਪਰੀਆਂ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਨੱਚਣ ਗਾਣ ਤੇ ਸੈਗੀਤ
ਦਾ ਰਸ, ਲੈਣ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੂਖਮ
ਸਰੀਰ ਮਰਦੇ ਨਹੀ, ਉਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ
ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪਰੀ ਲਈ ਸੌਸਾਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਜੋ
ਸ਼ਬਦ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਉਹ ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕੋਂ ਸ਼ਬਦ
ਦੇ ਹੀ ਬਦਲੋਂ ਰੂਪ ਹਨ, ਜਿਵੇ” ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ 'ਪਰੀ',
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ 'ਫ਼ੇਯਰੀ', ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਚ 'ਫ਼ੀ' ਤੇ ਲਾਤੀਨੀ
'ਫ਼ਾਤਮ' । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ
ਮੁਲ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਰੂਪ ਹੋਣ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਦੋ”
ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਸੈਸਾਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ
ਵਿਚ ਖਿੰਡਣ ਤੋ ਪਹਿਲੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਬਾਰੇ
ਵਰਤਦੇ ਹੋਣ । ਜੇ ਇੰਜ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰੀ ਦਾ ਸੋਕਲਪ ਬੜਾ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਇਕੋ ਸਥਾਨ
ਤੋ` ਸੋਸਾਰ ਵਿਚ ਪਸਰਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ।
ਕੁਝ ਪਰੀਆਂ ਤਾਂ ਪਰੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ
ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਥੋ”
ਉਹ ਕੁਝ ਸਾਥਣਾਂ ਨਾਲ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕਈ ਦਿਸ਼ਾਂ
ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਇਕੱਲੀਆਂ ਦੁਕੱਲੀਆਂ
ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੌਢੇ ਉਤੇ ਬ੍ਰਿਛਾਂ
ਉਤੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ
ਵਰਨਣ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਤੇ
ਵਿਆਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਰੀਆਂ
ਬੜੇ ਸੁਦਰ ਮਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਗ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਬਾਗ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਲ ਫੁੱਲ ਤੇ ਹੋਰ ਸਵਾਦਲੇ
ਪਦਾਰਥ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀਰੇ ਮੌਤ
ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਡ ਲਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਦੇ ਫੁਹਾਰੇ ਸਦਾ
ਚਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸੂਖ ਤੇ
ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਪਰੀਆਂ ਸਬੋਧੀ ਅਨੇਕਾਂ _ਦੌਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਤੇ ਲੋਕ-
ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਦੌਦ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੋਸ਼ ਤਲਾਬ ਉਤੇ ਸਰਘੀ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ
ਨੇ ਪਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹਾਂਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚੋ” ਕਿਸੇ
ਇਕ ਦੇ ਕਪੜੇ ਚੁਕ ਲਏ, ਮਜਬੂਰੀ ਵਸ ਹੋ ਉਸ ਪਰੀ ਨੇ
ਕਪੜੇ ਚੁਕਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ
ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲਗ ਪਈ, ਇਤਿਆਦਿ ।
ਲੌਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਮ
ਆਉਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀਆਂ,
ਵਿਆਹ ਰਚਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ (ਵੇਖੋਂ ;
ਵੈੱਗਣ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ) ।
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
(੫-104) ਪਰੀ ਕਥਾ :
ਕਿਸੇ ਪਰੀ, ਅਪਛਰਾ, ਦੇਵ, ਜਿੰਨ ਆਦਿ ਅਮਾਨਵੀ
ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੈਬੈਧਿਤ ਪਰੋਪਰਾਗਤ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪਰੀ ਕਥਾ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰੀ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ
ਵਿਉਤਪਤੀ 'ਪਰੀਦਨ' ਤੋ” ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ
ਅਰਥ ਉਡਣ ਦੇ ਹਨ । ਸਾਮੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਨ੍ਸਾਰ ਪਰੀ
ਅਲੌਕਿਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਰਖਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਯੁਵਤੀ ਹੈਂ ਜੋ
ਆਪਣੇ ਪਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਡ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸਾਮੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਪਰੀ ਦਾ ਇਹ ਸੈਕਲਪ ਹੂਰ ਦੀ
ਸਾਦ੍ਰਿਸ਼ਤਾ ਉੜੇ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਰੀ ਸ਼ਬਦ _ਦਾ _ਉਪਯੋਗ ਭਾਵੇ”
ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਪਸਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਰੂੜ੍ਹ ਹੋਇਆ,
ਪਰ ਪਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਇਕ ਅਮਾਨਵੀ ਯੁਵਤੀ
ਅਪਛਰਾ ਹੌਰਾਣਿਕ ਕਾਲ ਤੌ ਹੀ ਇਥੋ” ਦੀ ਲੋਕਧਾਰਾ
ਦਾ ਜੀਵੈਤ ਤਤ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਅਪਛਰਾਂ ਇੰਦਰ
ਲੌਕ ਦੀਆਂ ਸੁੰਦਰੀਆਂ ਹਨ । ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਉਰਵਸ਼ੀ ਅਤੇ
ਕੁਝ ਹੌਰ ਅਪਛਰਾਂ ਦਾ ਉਲੌਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਸਮੁੰਦਰ ਮਥਣ ਵੇਲੋਂ ਹੋਈ ।
'ਜਦੋ' ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚੋ ਅਪਛਰਾਂ ਰਤਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਨਿਕਲੀਆਂ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਅਤੇ ਨਾਂ
ਹੀ ਅਸੁਰਾਂ ਨੇ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ।
ਇਸ ਲਈ ਅਪਛਰਾਂ ਇੰਦਰ ਲੌਕ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਮਲਕੀਅਤ
ਬਣ ਗਈਆਂ । ਕਾਂਸ਼ੀ ਖੰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
ਧੈੱਤੀ ਲੱਖ ਹੈ । ਉਰਵਸ਼ੀ, ਮੇਨਕਾ, ਰੌਭਾ ਆਦਿ ਅਪਛਰਾਂ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਤੇ ਅਦਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਮੁਨੀਆਂ ਦੀ
ਬਿਰਤੀ ਖੰਡਨ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਪ ਭੋਗ ਕੀਤੇ । ਅਪਛਰਾਂ
ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਪ ਬਦਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ
ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੱਛਣ ਤੇ ਖਸਲਤਾਂ _ਪਰੀਆਂ _ਨਾਲ
ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ
ਦੋਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਰਯਾਇ ਵਜੋ ਵਰਤਿਆ
ਜਾਣ ਲਗਾ, ਪਰ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਪਰੀ ਸ਼ਬਦ
ਦਾ ਹੀ ਪੁਯੌਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਪਛਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰੀਆਂ ਤੋ" ਨਿਖੇੜਨ
ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਲਪਰੀਆਂ ਦਾ ਨਾਉ” ਵੀ ਦੇ ਦਿਤਾ
ਗਿਆ ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ 'ਫ਼ੇਯਰੀ' ਸ਼ਬਦ ਅਮਾਨਵੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ
ਬੌਧਿਕ ਹੈ । ਪਰ ਪਛਮੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ 'ਫ਼ੋਯਰੀ' ਦੀ ਕਲਪਨਾ,
ਮਧਰੇ ਅਤੇ ਬੌਨੇ ਕਦ ਦੇ ਅਮਾਨਵੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੌ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦੇ
ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਰੇਂ ਕਪੜੇ _ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਫ਼ੇਯਰੀ ਲੰਡ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਫ਼ਯਰੀ ਲੈ'ਡੁ
$।1 5300੫ 1301 5101 1। ੬101੧
1679
ਪਰੀ ਕਥਾਂ
ਕਿਸੇ ਕਥਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਥਾ ਵਿਚ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕੈਦਰਾਂ ਵਿਚ ।
ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ੋਯਰੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਪੁਲਿੰਗ ਦੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਪਰੈਤ੍ੂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਪੱਛਰਾ ਅਤੇ
ਸਾਮੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੀ ਪਰੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਲਪੀ
ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਤੋ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰੀ ਤੇ ਫ਼ੇਯਰੀ ਦੇ
ਸੈਕਲਪ ਸਤੌਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਜੇ ਅਤੇ ਵਿਗਸੇ ਹਨ। ਜੇ
ਇਹ ਸੈਕਲਪ ਉਸ ਪ੍ਰਾਗਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਉਪਜਿਆ
ਹੁੰਦਾ ਜਦੋ ਮਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਬੀਲਿਆਂ
ਦੇ ਵਡਿਕੇ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿ ਰਹੇਂ ਸਨ ਤਾਂ ਪਰੀ, ਅਪੱਛਰਾ ਤੇ
ਫ਼ੇਯਰੀ ਦੇ ਕਲਪਿਤ ਲੱਛਣ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ, ਪਰ ਇਹ ਮਗਰੋ”
ਦੀ ਹੀ ਲੌਕ-ਸਿਰਜਨਾ ਹੈ ।
ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਇਕ ਵਖਰੀ ਰੂਪ-ਰਚਨਾ ਹਨ ਅਤੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦੀ ਹੈ ।
ਉਰਵਸ਼ੀ ਦੀ ਅਪੱਛਰਾ-ਕਥਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਹੈ ਜੌਂ ਰਿਗਵੇਦ
ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਸਮੋ ਉਰਵਸ਼ੀ ਦੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਰੂਪ
ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਿਤ੍ਰ ਅਤੇ ਵਰਣ ਦਾ ਬਿੰਦ ਝੜ ਗਿਆ ਜਿਸ ਤੋ
ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਈ । ਪੁਰੂਰਵ ਤੇ ਉਰਵਸ਼ੀ
ਅਪੱਛਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰੋਮ-ਕਥਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ _ਕਾਲੀਦਾਸ ਨੇ
ਵਿਕੁਮੋਰਵਸ਼ੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ, ਸਾਡੀ ਸਭ ਤੋ
ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਪ੍ਰੋਮ ਕਥਾ ਹੈ ।
ਪਰੀ ਕਥਾ ਲੌਕ-ਮਨ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ
ਵਿਚੋ” ਉਦੈ ਹੋਈ । ਪਰੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥ
ਮੰਨ ਕੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ
ਜਗਤ ਸਿਰਜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰੀ ਸੈਸਾਰ ਨੂੰ ਭਾਵੇ”
ਸਾਮੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਕੋਹ ਕਾਫ਼ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਧਾਰਾ
ਇੰਦਰ ਲੋਕ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਮੰਨਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ
ਅਧਿਐਨ ਤੋ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰੀ-ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਕ
ਖੰਡ ਵਿਚ ਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀ” ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
ਇਹ ਸੈਸਾਰ ਵਸਤ੍ਹ ਸੈਸਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਵਚਿਤ੍ਰ
ਅਤੇ ਅਦਭੁਤ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਾ-ਸੈਸਾਰ ਹੈ, ਜਿਥੋ” ਦੀ ਹਰ
ਵਸਤੂ ਪਰਾ-ਵਸਤ੍ਹ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਸਥਾਨ ਵੀ ਪਰਾ-ਸਮਾਂ ਅਤੇ
ਪਰਾ-ਸਥਾਨ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ । ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ
ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪਰਾ ਦਾ ਸੋਜੌਗ
ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਤਣਾਉ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ _ਅਤੋ ਪਰਾਂ
ਵਿਚਲਾ ਤਣਾਉ ਹੈ ਜਾਂ ਅਸਮ ਪ੍ਰਾਕ੍ਹਿਤਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ
ਤਣਾਓ ।
ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਧਾਰਾਈ ਅੰਸ਼ ਬਾਕੀ ਕਥਾਵਾਂ
ਨਾਲੋ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਾਰਾ
ਜਗਤ ਹੀ ਕਲਪਿਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੌ ਪ੍ਰਾਰ੍ਹਿਤਕ ਨਹੀ,
੧ 311011510੧013੮0।।
- <੮<੧੩
ਪ੍ਰੇਤ
ਲੌਕ-ਧਾਰ/ਈ ਹੈ । ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡਣ ਵਾਲੇ ਪਉਏ,
ਆਦ੍੍ਸ਼ਟਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੁਰਮਾ, _ਤਲਿਸਮੀ
ਟੋਪੀ, ਅਥਾਹ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਦੇਗਚ।
ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਨ੍ਹਣ ਵਾਲੀ ਰੱਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਤਰ੍ੂਹਆਂ ਨੂੰ ਦੇਡ ਦੇਣ
ਵਾਲਾ ਡੰਡਾ ਆਦਿ, ਆਦਿ, ਇਸ ਅਦਭੁਤ ਸੋਸਾਰ ਦੀ
ਕੁਝ ਕੁ ਪਰਾ-ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਯੁਵਤੀਆਂ
ਅਪੁਰਨ ਸੁੰਦਰੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਸਣ ਨਾਲ ਫੁੱਲ
ਝੜਦੇ ਅਤੇ ਰੌਣ ਨਾਲ ਮੋਤੀ ਕਿਰਦੇ ਟਨ । ਉਹ ਇੱਛਾ
ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਪ ਬਦਲ ਲੰ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਦੇ ਕਬੂਤਰੀ
ਬਣ ਕੇ ਉਡਦੀਆਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਅਨਾਰ ਦੇ ਫੁੱਲ ਬਣ ਕੇ
ਖਿੜਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੈਦਰੀਆਂ ਤੋ" ਇਲਾਵਾ ਇਥੇ ਆਦਮ
ਕਦ ਦੇਵ ਅਤੇ ਜਿੰਨ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੌ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ
ਪਸ਼ੂ ਬਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਸਮ੍ਰਤੀਕਰਣ ਹਨ । ਇਹ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਵਡੇ ਅਤੇ ਵਿਕਰਾਲ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਹਨ
ਪਰ ਸੂਝ ਅਕਲ ਤੋ" ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਖਣੇ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ
ਦੀ ਪਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਵੀ ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਨਾਲੋ“ ਵੱਖਰੀ
ਹੈ ਜਿਵੇ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋ” ਪਾਣੀ ਦੀ ਥਾਂ ਦੁਧ,
ਅੰਮਿ੍ਤ ਜਾਂ ਰਸ ਦਾ ਵਗਣਾ । ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ
ਰੇਤ ਦੀ ਥਾਂ ਹੀਰੇ ਮੌਤੀ ਬਿਖਰੇਂ ਹੌਣੇ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਨਾਲ
ਹੀਰੇ ਮੌਤੀਆਂ ਦੇ ਫਲ ਲਗਣੇ; ਸੋਨੇ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ
ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਉਤੇ ਚਹਿਕਦੇ ਫਿਰਨਾ; ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ
ਨਾਲ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦਾ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਜਾਣਾ; ਕਿਸੇ ਟਾਬੂ
ਦੇ ਤੋੜਨ ਜਾਂ ਪਿਛੋ ਵਲ ਝਾਤ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦਾ
ਪੱਥਰ ਬਣ ਜਾਣਾ ਆਦਿ, ਕੁਝ ਕੁ ਅਚੌਭਿਤ ਬੁਨਿਆਦੀ
ਲੱਛਣ ਹਨ । ਪਰੀ ਜਗਤ ਦੀ ਹੋਰ ਵਚਿਤ੍ਰ ਚੀਜ਼ 'ਪਰ ਣ'
ਹਨ ਜੌ ਸਰੀਰ ਨਾਲੋ ਅੱਡ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਤੇ
ਅਪਹੈਚ ਥਾਂ ਉਤੇ ਰਥੇਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋ“ ਤਕ
ਇਹ ਪ੍ਰਾਣ-ਪਟਾ (11€-716ਟ0) ਹੱਥ ਨਾ ਆਵੇ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਅਸੋਭਵ ਹੈ ।
ਅਜਿਹੇ ਵਚਿਤੁ ਜਗਤ ਵਿਚ ਨਾਇਕ ਦਾ ਕਿਸੇ ਵਸਤ੍ਹ
ਦੀ ਪਾਪਤੀ ਲਈ ਜਾਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ
ਗੌਰਵ ਹੈ । ਸਮ ਤੇ ਅਸਮ ਦਾ ਸੇਘਰਸ਼ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿਚ
ਰੌਚਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਮਾਨਵੀ ਨਾਇਕ ਵੀ
ਤਲਿਸਮੀ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਕੁਝ ਅਲੌਕਿਕ
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲੈਦਾ ਹੈ। ਉਪਰੋਂ” ਵੇਖਿਆਂ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮਨੋਰਜਨ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ
ਕਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕਹਮ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ
ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸਮ ਜਗਤ ਨਾਲ ਜੂਝਣ ਲਈ ਤਿਆਰ
ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ
ਆਪਣਾ ਗੌਰਵ ਸੀ ਕਿਊਂ” ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ
5।। 5300੫ 13000 50101 |। ੬00੫7
1680
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਜਗਤ ਤੋ" ਬਾਹਰ ਦੇ ਸੈਸਾਰ ਨੂੰ ਵਚਿਤ੍ ਅਤੇ ਅਦਭੁਤ
ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੂਝਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਇਹੋ
ਕਥਾਵਾਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਕਈ ਪਰਪਰਾਵਾਂ ਤੋ"
ਆਈਆਂ ਹਨ । ਕੁਝ ਪਰੀ-ਕਥਾਵਾਂ ਤਾਂ ਸਾਮੀ ਮੁਢ ਦੀਆਂ
ਹਨ ਜਿਵੇ ਸਬਜ਼ ਪਰੀ, ਲਾਲ ਪਰੀ, ਸ਼ਾਹ ਪਰੀ ਦੀਆਂ
ਕਥਾਵਾਂ । ਦੂਜੀ ਪਰੈਪਰਾ ਭਾਰਤੀ ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਹੈ,
ਜੌ ਵੈਦਿਕ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਆਦਿ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੋਪਰਾਵਾਂ ਤੋ"
ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ । ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਸ਼੍ਧ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਨਹੀ” । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਕਥਾਨਿਕ
ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹ ਕਥਾ-ਰੂਪ ਸਮਿਲਤ ਕਰ
ਲਏ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਨ੍ਹਾਰ
ਪਛਾਨਣੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।
ਤੀਜੀ ਪਰੰਪਰਾ ਲੌਕਿਕ ਹੈ । ਮੌਖਿਕ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ
ਇਸ ਪਰੋਪਰਾ ਦੀ ਕੌਈ ਕਥਾ ਸ਼ੁਧ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਨਹੀ" ਹੋਈ । ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ
ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਨਵੀਆਂ ਕਥ'ਨਿਕ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹ-ਤਥਾ
ਰੂਪ ਸਮਿਲਤ ਕਰ ਦਿਤੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੌਕਿਕ ਪਰੰਪਰਾ
ਹੀ ਸਾਡੀ ਮੂਲ ਪੰਜਾਬੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
ਪੰਜਾਬੀ ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦੀ ਭਾਲ ਕੀਤੀ
ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹੈ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ
ਪਰੀ ਨੁਹਾਰ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ । ਅਨਾਰਾਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ, ਵੈ'ਗਣ
ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ, ਮਿਰਚਾਂ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਆਦਿ ਕਥਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ
ਪਰੀ ਦਾ ਵਾਸਾ ਅਨਾਰ, ਵੈ'ਗਣ, ਮਿਰਚ ਆਦਿ ਵਿਚ
ਹੈ। ਨਾਇਕ ਉਸ ਨੂੰ ਲੰਮੀ ਸਾਧਨਾ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੋਕਟ
ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲੰਘਣ ਮਗਰੋ” ਪ੍ਰ ਪਤ ਕਰ ਕੇ ਵਿਆਹ
ਲਿਆਉਂਦਾ ਅਤੇ ਭੌਗਦਾ ਹੈ । ਨਾਇਕ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਮਗਰੋ
ਫਿਰ ਉਹ ਪਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ
ਪਰੀਆਂ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ
ਜਿਵੇ' 'ਬਾਂਦਰੀ ਪਰੀ', 'ਬਿੱਲੀ ਪਰੀ' 'ਹੈਸ ਪਰੀ', 'ਮੋਰਨੀ
ਪਰੀ', ਆਦਿ । ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਅਸਮ ਨਾਲ ਕਾਮ ਤ੍ਰਿਪਤੀ
ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ 'ਸੱਪ ਰਾਜਾ', 'ਕੁੱਤਾ ਰਾਜਾ",
'ਮਗਰਮੱਛ ਰਾਜਾ ਆਦਿ ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ । ਪਸ਼ੂ ਰਾਜਾ
ਕਿਸੇ ਕੋਨਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਨੌਖੀ
ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 'ਪਤਾਲ ਦਾ ਰਾਜਾ ਇਸ
ਵੈਨਗੀ ਦਾ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਨਮੂਨਾ ਹੈ ।
(੫-105) ਖ਼ਤ :
(ਉ) ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਰੂਹ, ਭੂਤ; ਲੌਕਾਂ ਦ' ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼
ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਹਾਦਸੇ ਨਾਲ ਮਰ੍ਹ
੧ 311011510੧0360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜਾਵੇ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਭਟਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰੋਤ ਬਣਦੀ
ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਕੋਈ ਤੀਵੀ' ਜਣੇਪੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਲਈ
ਭਟਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰੇਤ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ
ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਸੈਤਾਨ ਲੌਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰ”
ਪ੍ਰੋਤ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ
ਨਹੀ' ਹੁੰਦਾ, ਪ੍ਰੋਤ ਬਣਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ : ਭੂਤ ਪ੍ਰੌਤ) ।
(2) ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਮਿਥਕ ਸਰੀਰ ਜੋ ਮਰਨ
ਪਿਛੋਂ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰੈਤ ਕਰਮ ਆਦਿ ਤੋ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈਦਾ ਹੈ ।
(੫-105) ਝਰੇਤ ਸਰਾਧ :
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਮਾਤ-ਲੌਕ ਵਿਚੋ ਅਗਲੇ
ਲੋਕ ਜਾਣ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਲ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਦਾਹ ਸਸਕਾਰ
ਤੋਂ ਮਗਰੋ ਵਰ੍ਹਾ ਭਰ, ਜੌ ਪਿੰਡ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ
ਸਦਕਾ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ” ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕ ਕਲਪਿਤ ਸਰੀਰ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦਾਹ ਸੰਸਕਾਰ ਤੋਂ` ਮਗਰੋ” ਵਰ੍ੇ
ਤੀਕ ਜੋ ਸਰਾਧ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੰਤ ਸਰਾਧ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-107) ਪ੍ਰੇਤ ਸ਼ਿਲਾ :
_ਗੱਯਾ ਦੇ ਤੀਰਥ ਵਿਚ ਇਕ ਪੱਥਰ ਜਿਸ ਉੱਤੋਂ ਹਿੰਦੂ
ਆਪਣੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿੱਤ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ " ਪੁਰਾਣਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੁੜ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਾਧ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀ” ਪੈਦੀ ਤੇ ਪਿੱਤਰ
ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(੫-108) ਮਤ ਕਥਾ :
ਮਨੁਖ ਦੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋ ਵਧੇਰੇ ਬਲਵਾਨ, ਵਿਕਰਾਲ
ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਪ੍ਰਾਜਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹਿਜ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚੋਂ" ਪ੍ਰੰਤ ਕਥਾ ਦਾ
ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ,
ਜਿੰਨ, ਡੈਣ, ਚੁੜੇਲ ਅਤੇ ਛਲੋਡੇ ਆਦਿ ਅਮਾਨਵੀ ਹੋਣ ਤੋ”
ਇਲਾਵਾ ਅਧਦੈਵਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸੁਆਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਵਿਗਿਆਨੀ ਮਨ ਲਈ ਇਹ ਪਾਤਰ ਭਾਵੇ" ਇਕ ਸੈਸਾ
ਜਾਂ ਭਰਮ ਹਨ, ਪਰ ਲੌਕ-ਮਨ ਵਸਤਰ ਜਗਤ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਹੋੱਦ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਮਨ
ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਪਿਤ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੈਸਾਰ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੈ,
ਅੰਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਅਦਿਰਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੌਣ ਦਾ ਹੈ । ਜੋ
ਕਝ ਕਲਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਹੋੱਦ ਵਾਸਤਵਿਕ
$। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1681
ਪ੍ਰੇਤ ਕਬਾ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ । ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਜੌ ਸਾਡੀ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਪਸਾਰ
ਵਿਚ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵੀ ਜੀਵੈਤ ਹੋ'ਦ
ਲੈ ਕੇ ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਲੋਕ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਈ
ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਤੇ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ
ਨਹੀ" ਹੁੰਦੀਆਂ; ਜਾਂ ਜਿਹੜੇ ਅਚਨਚੇਤ ਕਿਸੇ ਦੁਰਘਟਨਾ
ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦੇਦੇ ਹਨ; ਜਾਂ ਫਿਰ
ਜਣੇਪੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਤੋ ਵਾਂਝੀ ਗਈ ਤੀਵੀ',
ਭੂਤ ਪ੍ਰੋਤ ਅਤੇ ਚੁੜੇਲ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅੰਗਾਂ
ਸਾਕਾਂ ਅਤੇ ਹੌਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖ ਤਸੀਹੇ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
ਕਿਉ” ਜੋ ਇਹ ਜੀਵ ਵਸਤ੍ਹ ਜੋਗਤ ਵਿਚੋ" ਦੇਹ ਤਿਆਂਗ ਕੇ
ਨਵੇ“ ਅਧਦੈਵਿਕ ਜਗਤ ਵਿਚ ਜਾ ਵਸੇਂ ਹੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ
ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਤਣ ਵਰਤਾਣ ਤੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਇਸ
ਜਗਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਰਗਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਰ ਸਿਰਫ਼
ਇਤਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਤਾਂ ਮਾਨਵ ਦੀਆਂ ਕਰੂਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੂਜਾ,
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਪਰਾਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ--ਜਾਂਦੂ ਟੂਣੇ
ਦੁਆਰਾ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੌਣ, ਰੂਪ-ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਤੇ ਪਰ-ਕਾਇਆ
ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਰਹੱਸਮਈ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪ੍ਰੇਤ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸੈਸਾਰ ਪਰੀ ਕਥਾਵਾਂ, ਜਨੌਰ ਕਥਾਵਾਂ,
ਨੀਤੀ ਜਾਂ ਤੋਤਰ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋ" ਵਿਲੱਖਣ ਹੋਣ
ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਵਿਕਰਾਲ ਵੀ ਹੈ । ਇਸ ਜਗਤ ਦੇ ਪਾਤਰ
ਆਪਣੀ ਕਾਇਆ ਨੂੰ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਡੀ ਛੋਟੀ ਕਰਨ,
ਅਤੇ ਰੂਪ-ਬਦਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰਖਦੇ ਹਨ । ਛਲੋਂਡਾ
ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਮਨੁਖ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਬਣਾਉ'ਦਾ ਹੈ; ਕਦੇ
ਉਹ ਸੌਨੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਨੂੰ ਛਲਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਾਮਨੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਕਿਸੋ ਕਾਮੀ ਨੂੰ
ਲੱਜਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਜਗਤ ਦੇ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਵੀ ਵਸਤ੍ਹ
ਜਗਤ ਨਾਲੋ ਆਕਾਰ, ਰੂਪ-ਰੰਗ, ਸੁਭਾਵ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ
ਵਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਭਰਮ
ਭੁਲਾਵਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੌਸਾਰ ਦੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਆਪਣੀ ਮ਼ੂਲ
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਹੋਂਦ ਤਿਆਗ ਕੇਂ ਇਕ ਵਚਿਤ੍ਰ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਰਹੱਸ
ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਭੈਭੀਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਸਮੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਕੌਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀ” ਰਹਿੰਦੀ । ਪ੍ਰਾਜ੍ਹਿਤਕ
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਸੁਭਾਵ ਤਿਆਗ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪਰੀ ਜਗਤ ਵੀ ਭਾਵੇ“ ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਨਾਲੋ" ਵਧੇਰੇ ਅਦਭੁਤ
ਤੇ ਵਚਿਤ੍ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਰੀ ਜਗਤ ਮਨੁਖ ਦੇ ਸੁਖ ਸਾਧਨਾਂ
ਅਥਵਾ ਸਵਰਗ ਦਾ ਸਮੂਰਤੀਕਰਣ ਹੈ ਜਦੋ" ਕਿ ਪ੍ਰੌਤ ਜਗਤ
ਦੁਖ ਦਲਿਦ ਅਤੇ ਨਰਕ ਦਾ । ਦੌਵੇ' ਜਗਤ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ
ਵਿਪਰੀਤ ਹਨ, ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਰਯਾਦਾ, ਨਿਸ਼ੇਧ ਅਤੇ
ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵੁਖਰੀਆਂ ਹੁਨ ।
੧ 3110115101੧0360।।
ਪ੍ਰਤ ਕਰਮ
ਪ੍ਰੋਤ ਜਗਤ ਦੀ ਵੰਗਾਰ ਨੂੰ ਕਬੂਲਦਾ ਹੋਇਆ ਨਾਇਕ
ਵਸਤ ਜਗਤ ਵਿਚੋਂ” ਪ੍ਰੋਤ ਜਗਤ ਵਿਚ ਪੁਜਦਾ ਅਤੇ
ਭੂਤਾਂ ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ੁਦ ਅਮਾਨਵੀ
ਸ਼ਕਤੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪੁੜਾਵੇ ਦੁਆਰਾ ਹਵਾ
ਵਿਚ ਉਡਦਾ, ਜਾਦੂ ਦੇ ਸੁਰਮੇ ਦੁਆਰਾ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋਕੇ
ਭੁਤਾਂ ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਨਾਲ ਸੈਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ, ਕਈ ਸੌਕਣਾਂ ਵਿਚੋ”
ਲੰਘਦਾ, ਤਸੀਹੇ ਭੌਗਦਾ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਫਲਸਰੂਪ ਨਾਇਕ ਨੂੰ ਉਸ ਅਦਭੁਤ ਸੈਦਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੌ ਪ੍ਰੋਤ ਨੇ ਬੈਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖੀ ਹਦੀ ਹੈ ।
ਡਾ: ਬਿੰਦ ਅਨ੍ਜਾਰ ਪ੍ਰੋਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਭਾਵੇ ਮਾਨਵੀ
ਪਾਤਰ ਦੀ ਅਣਰੋ'ਦ ਨਹੀ ਹੈਦੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਮਾਨਵੀ ਨਾਇਕਾਂ
ਵਿਚ ਜਾਦ ਅਤੇ ਮੰਤਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਭਰ
ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡਣਾ, ਪਾਣੀ
ਉਪਰ ਤਰਨਾ, ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਰਾਹੀ` ਜਿੰਨਾਂ ਦਾ
ਨਾਸ਼ ਕਰਨਾ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦੇਣੇ, ਅਸੀਮ
ਜੈਗਲਾਂ ਅਤੇਂ ਟਾਪੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਜਿੰਨ ਦੇ ਕੈਦੀ
ਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਭਜਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣਾ, ਆਦਿ
ਕੁਝ ਵੀ ਸੈਭਵ ਨਹੀ” ਹੈ ।
ਪ੍ਰੇਤ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪਰੈਪਰਾ ਬੜੀ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ ਅਤੇ
ਧੌਰਾਣਿਕ ਜਗਤ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦੀ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਪਿਸਾਚ, ਜਖ, ਕਿੰਨਰ,ਬੀਰ ਅਤੇ ਜੋਗਣੀਆਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਹੈਂ 1
ਇਹ ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਰਲੌਕ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਅਤੇ ਪਰਾਸਰੀਰਕ
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹੌਣ ਕਰਕ ਅਦਭੁਤ ਹਨ । ਇਹ
ਜੋ ਰਪ ਚਾਹੁਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਰਾਣਿਕ
ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਪਤਿਰੁਪ ਵਿਚ ਹੀ ਭੂਤ ਪ੍ਰੰਤ ਅਤੇ ਚੁੜੇਲਾਂ ਦੀ
ਕਲਪਨਾਂ ਲੌਕ ਪੱਧਰ ਉਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਪ੍ਰੈਤ ਅਤੇ ਭੂਤ
ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਲੱਛਣ ਵੀ ਵਖੋ ਵਖਰੇਂ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਵੀ
ਮੋਵੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਜਦੋ ਤਕ ਮੁਕਤ ਨਹੀ” ਹ੍ਰੈਦੀ,
ਪ੍ਰੰਤ ਬਣ ਕੋ ਵਿਚਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰੰਤ ਉਸੇ ਕਾਇਆ
ਵਿਚ ਪਗਟ ਹੌਦੇ ਜਾਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
ਪਾਣਧਾਰੀ ਰੁਪ ਵਿਚ ਤਿਆਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਨਾ
ਅਨਸਾਰ ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪਿਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੰਤ ਕਈ
ਰਪ ਧਾਰ ਕੇ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਵਿਚਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੜ
ਪ੍ਰਲੋਕ ਨੰ ਚਲੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਜ ਦੇ ਉਲਟ ਭੂਤ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਦੀ ਉਰ ਭਟਕਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ ਕੌ ਅਣਿਆਈ ਮੌਤੇ ਮਰਿਆ
ਹੋਵੇ, ਜਾਂ ਉਹ ਦੁਸ਼ਟ ਆਤਮਾ ਜਿਸ ਨੇ ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਠੱਗੀ
ਤੋ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਕੀਤੀ ਰੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਭੂਤ ਡਰਾਉਂਣੇ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਹੈਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਇਹ ਤੀਵ' ਦਾ ਭੂਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ
ਇਸ ਟ ਚੁੜੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਭੂਤਾਂ ਦਾ ਵਾਸਾ ਇਸੇ
ਮਾਂ 1 ਮਸਾਣੀ, ਜੈਗਲਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਅੜੇ ਸ੍ਰਨੀਆਂ
ਦ੍ਰਨੀਆਂ ਦਹ 0010 1300 501011। €01%9
1682
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਥਾਵਾਂ ਉਤੇ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਭੂਤ ਅਤੇ ਚੁੜੋਲ ਕਿਸੇ
ਮਰਦ ਤੀਵੀ” ਨੂੰ ਚੈਬੜ ਕੇ ਦੁਖ ਤਸੀਹੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਭੂਤਾਂ ਤੇ ਚੁੜੇਲਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਬੜੇ ਵਿਕਰਾਲ ਤੇ ਡਰਾਉਣ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਰੂਰ ਸਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਰਤੀਕਰਣ
ਹਨ ।
(੫-109) ਪ੍ਰੇਤ ਕਰਮ :
ਪਿੰਡ ਪੱਤਲ ਕਿਰਿਆ ਤੇ ਤਰਪਣ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ
ਜੌ ਦਾਹ-ਸੋਸਕਾਰ ਤੋਂ” ਵਰ੍ਹੇ ਤੀਕ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪਿਤਰ ਲੌਕ
ਵਿਚ ਪਹੁਚਾਣ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਕਰਮਾਂ ਸਦਕਾ ਮਰਨ ਪਿਛੋ” ਜੀਵ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਲੌਕ ਵਿਚ
ਇਕ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੌਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਨਿਰਸੈਤਾਨ ਮਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ
ਕੌਈ ਨਹੀ” ਹੈਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਇਸੇ ਲੌਕ ਵਿਚ ਹੀ
ਪ੍ਰੇਤ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
(੫-110) ਪ੍ਰੇਤ ਚਿੰਮੜਨਾ :
ਕਿਸੇ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਹੋਣਾ; ਲੌਕਾਂ ਦੀ
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਹਨੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਪੱਕੀ ਥਾਂ
ਤੋਂ ਜਿਥੇ ਭੁਤ ਪ੍ਰੋਤ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੋਵੇ, ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਤ
ਚਿੰਮੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਸ ਸ਼ਸ਼ਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਤ ਚਿਮੜਿਆ
ਹੋਵੇ ਉਹ ਸਿਰ ਮਾਰ ਕੇ ਝੂਲਦਾ ਤੇ ਉਲ ਜਲੂਲ ਬੋਲਦਾ
ਹੈ (ਵੇਖੋ ਪਕੜ) ।
(੫-111) ਪ੍ਰੇਤ ਤਰਪਣ :
ਕਿਸੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋ" ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਉਸ
ਨਮਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਤਰਪਣ ।
(੫-112) ਪ੍ਰੇਤ ਪੌਖ :
ਭਾਦਰੌ“ ਢੇ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖ ਦੀਆਂ 15 ਤਿੱਥ
ਜਦੋ ਪਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨਮਿਤ ਸਰਾਧ ਤੇ ਤਰਪਣ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੱਥਾਂ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰ _ਪ੍ਰ੍ਤ-ਲੌਕ ਤੋ”
ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਵੇਥੋ : ਪਿੱਤਰੀ ਪੱਖ) ।
(੫-113) ਪੰਡਤ ਪਾਲ :
ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਦਾਹ ਸੋਸਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ
ਵਰ੍ਹੇ ਤਕ ਭੋਜਨ ਤੇਂ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ ਖਾਣ ਲਈ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤ ਪਾਲ ਅਥਵਾ ਪ੍ਰੈਤ ਦੀ ਪਾਲਨਾ
ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿਹਾ_ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨ੍ਹਸਾਰ ਮੋਏ
੧ 311011510ਗ੧601ਗ।੮0।। ਰ੍
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕਸ਼
ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਇਸ ਲੋਕ ਤੋਂ ਪਰਲੋਕ ਅਥਵਾ
ਯਮ ਨਗਰੀ ਪਹੁੰਚਣ ਤਕ, ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰੋਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਲੌੜਾਂ ਹੁਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਜੌ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਮੰਡੀ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ
ਪ੍ਰੰਹਿਤ ਰਾਜੇ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੈਸਕਾਰ ਕਰਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਲ
ਭਰ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਰਖ ਕੌ ਚੰਗੇ ਪਦਾਰਥ, ਖਾਣ ਤੇ
ਪਹਿਨਣ ਲਈ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ । ਸਾਲ ਮਗਰੋ” ਉਸ ਨੂੰ
ਹਰਦੁਆਰ ਭੇਜ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਸ ਲਈ ਕ੍ਝ ਰਕਮ
ਬੈਨ੍ਹ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਉਹ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਫਿਰ ਕਦੇ ਰਿਆਸਤ
ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਨਹੀ ਸੀ _ਆਉ'ਦਾ _(ਰੌਸ ਗਲ'ਸਰੀ
2.134,237) ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕਈ ਰੌਤ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿਚ
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਵਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਚੋਭ ਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਵਿਚ,
ਰਾਜੇ ਦੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਜਾਣ ਮਗਰੋ, ਕਿਜੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ
ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਛੁਹਾ ਕੇ
ਖੀਰ ਖਵਾਈ ਜਾਂਦੀ, ਇਸ ਮਗਰੋਂ” ਵਰ੍ਹੀਣੇ ਤਕ ਉਸ
ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਹੀ ਪੂਰੇ ਆਦਰ ਮਾਣ ਨਾਲ
ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਰਾਜੇ ਵਲੋ” ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਮਾਂ ਸਤ
ਵਕਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਯੋਗ ਲਦੀ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਨਿਸਰ'
ਟਿਹ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰੰਹਿਤ ਵਲੋ' ਭੌਗੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਅਰਾਮ ਤੇ
ਖਾਧੇ ਗਟੇ ਪਦਾਰਥ, ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ । ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਦੀ, ਰਾਂਜੇ ਦ' ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ ਸਮਝ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ
ਸੋਵਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ” ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ ਧਨ, ਬਸਤਰ
ਤੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਕੇਂ, ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੌਂ ਬਾਹਰ ਕਢ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਉਹ ਪ੍ਰੰਹਿਤ ਬਾਕੀ ਉਮਰ ਸੈਨਿਆਸੀ
ਬਣ ਕੇ ਗਜ਼ਾਰਦਾ । ਮੁੜ ਉਹ ਕਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
ਨਹੀ ਸੀ ਕਰਦਾ । ਇਸ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ 'ਪ੍ਰੌਤ-ਪਾਲ' ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ।
(੫-114) ਪ੍ਰੇਤ ਪਿੰਡ :
ਉਹ ਪਿੰਡ, ਜੌ ਦਾਹ-ਸੈਸਕਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਿਰਿਆ
ਦੇ ਦਿਨ ਤਕ ਹਰ ਰੌਜ਼ ਪ੍ਰੋਤ ਨਮਿਤ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ਪ-115) ਪ੍ਰੈਤ-ਰੂਹ ਕੱਢਣੀ :
ਜਾਂਸੀਆਂ ਦੇ ਓਝੇ ਜਦੋਂ” ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰੋ”
ਪ੍ਰੇਤ ਰੂਹ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਧੀ ਵਰਤਦੇ ਹਨ--
ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀ' ਉਤੇ, ਚੌਰਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਰੇਖਾ
ਵਾਹ ਲੰ'ਦੇ ਹਨ । ਮੁਰੱ'ਬੇ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਉਤੇ ਆਟੇ
ਤੇ ਸੈਧੂਰ ਨੂੰ ਰਲਾ ਕੇ ਥੌੜਾ ਥੋੜਾ ਵਿਛਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ
$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1683
ਪ੍ਰੋਤ-ਰੂਹ ਕੱਢਣੀ
ਹੈ। ਚਾਰੇ ਕੌਨਿਆਂ ਤੇ ਚਾਰੇ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਰੇਖਾਵਾਂ ਕੇਦਰ
ਬਿੰਦੂ ਤੋ ਲੰਘਣ । ਫਿਰ ਚਾਰੇ ਨੁਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ
ਵਧਾ ਕੇ ਇਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮੁਰੱਬਾ ਬਣਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਚਾਰ ਤਿਕੌਨਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਚਾਰ ਦੀਵੇ ਬਾਲ ਕੇ ਰਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਓਂਝਾ
ਜਾਂ ਜਾਦੂਗਰ ਇਸ ਰੇਖਾ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੋ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਬੈਠਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਬੜੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਲੰਬਾ ਮੰਤਰ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਮੰਤੁ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੌਣ ਉਤੋਂ, ਰੋਗੀ ਦੇ ਮੂੰਹ
ਉਤੇ ਫੂਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਮੰਤ੍ਰ ਉਦ'
ਤਕ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਰ” ਤਕ ਪ੍ਰੇਤ ਰੂਹ ਸਰੀਰ
ਤੋਂ ਤਿਆਗ ਕੇ ਚਲੀ ਨਹੀ” ਜਾਂਦੀ ।
ਹੇਠਾਂ ਇਕ ਮੰਤ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ਼ ਮੰਤ੍ਰ ਵਿਚ
ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਂ ਹਨ ਜੌ ਵਿਭਿੰਨ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਸਬੈਧ ਰਖਦੇ
ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਮਿਥਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ।
ਜਾਂਸੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਮੰਤਰ ਹਾਫ਼ਜ਼ ਹਯਾਤ ਦੀ ਖ਼ਾਨਗਾਹ
ਦੇ ਸੱਯਦ ਤੋਂ' ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਮੰਤਰ ਬੜਾ
ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਤੋ
ਭਿਆਨਕ ਬਦ-ਰੂਹ ਵੀ ਇਸ ਸਾਹ-ਣੇ ਦਿਲ ਹਾਰ ਕੇ ਨੱਸ
ਜਾਂਦੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ :
ਮਤਦਾਨ ਸ਼ਾਹ ਅਤੀ ਕੇ ਧਨਕ ਖਿੰਚ ਬਨ ਮਾਰ
ਸੁਲਤਾਨ ਸਯਦ ਅਹਿਮ ਦ ਕਲਰੀ ਕੇ ਜੈਗੀਰ ਤਨ ਮਾਰ
ਆਯਾ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਰਫ਼ ਕਾ ਸਭ ਹੀ ਸੈਨਿਸ਼ਾਨ ਤਨ ਮਾਰ
ਉਕਤਾਦ ਗੁਰ ਕੀ ਆਹਿਰ ਸੇ ਅਫਸਰ ਮੈਂ ਸਨ ਮਾਰ
ਹਨ੍ਹਮਾਨ ਨਤਸਿੰਘ ਕੌ ਪਟਕ ਕਰ ਪਚਰ ਮਾਰ
ਗੁਰਗਿਆਂ ਕੀ ਪੁਤਲੀ ਜਾਦੂ ਘਰ ਤਮਾਮ
ਓੜੇ ਕੱਚੇ ਮਸਾਨ ਰਹਿਤੇਂ ਥੇ ਰਾਮ ਰਾਮ
ਜਬ ਸੇ ਲਿਆ ਹੂਆ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੇ ਲਬ ਕਾ ਪੀਆ ਜਾਮ
ਜਨਤ ਦਿਉ ਬੀਰ ਭੂਤ ਖਿਦਮਤ ਮੰਗਤਾ ਹੈ ਮਦਾਮ
ਹਵੈਤ ਕਾ ਦਮ ਪਲਟ ਕੇ ਭੈਰੋਂ ਕੇ ਕੈਨਮਾਰ
ਮੁੰਦਰਾਂ ਪਕੜ ਕਰ ਹਾਬ ਸੇ
ਬਦ ਕਰੂ ਔਰ ਸਾਰੇ ਸਭ ਭਗਤ
ਨਾਨਕ ਹੋ ਮਾਰੀ ਤਰਫ ਗੁਰ ਕੀ ਕਯਾ ਲਗਾਤ
ਜੈਗੀਰ ਤੁਬਕ ਡਾਲਕਰ ਕੌਦ ਕਰ ਸਭ ਲਗਾਤ
ਕਿਆ ਸੁਰਮਾ ਬਚੜੇ ਭੈੱ'ਸਾ ਸੂਆ ਪਟ
ਰਖ ਦੀਆ ਰਖ ਜੀ ਕੀ ਪਕੜ ਕਰ ਜ਼ਬਾਨ ਮਾਰ
ਰਾਮਾਂ ਪਕੜ ਕਲਾਵੇ ਸੀਸ ਦਾਸ ਰਖ ਤਾ ਹੂ
ਅਰਜਨ ਬੀਰ ਪਾਂਡੋਂ ਕੇਤੇ ਬੁਤ ਪਰਸਤ |
੧ 3110115101੧0360।
ਪ੍ਰੋਤ ਲੌਕ
(੫-116) ਖੇਰੇਤ ਲੋਕ :
ਉਹ ਲੌਕ ਜਿਥੇ ਪਿਤਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ : ਪਿਤਰ
ਲੋਕ) ।
(੫-117) ਪਰੇਵਾ :
“ਲਾਲੀ' ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਇਕ ਮੋਲਾ, ਜੋ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋ”
ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਕਰਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਗੌਗਲਾ ਵਿਚ, ਅਸ੍ਹ
ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਮੇਲਾ ਲਾਲੀ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ
ਜਠੇਰੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਜੁੜਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਇਲਾਕੇ
ਦੇ ਲੌਕ ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਲਾਲੀ
ਜੱਟ ਮੋਲੋ ਵਿਚ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਸ਼ਤੀਆਂ ਕਰਵਾਂਦੇ
ਤੇ ਜੇਤੂਆਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦੇਦੇ ਸਨ ।
(੫-118) ਮੋਂਹਿਤ :
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਯੱਗ, ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤਾਂ ਤੇ ਸੋਸਕਾਰ
ਆਦਿ ਕਰਮ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ; ਹਰ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ
ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਲ-ਪ੍ਰੋਹਿ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਦੇ ਕਈ ਜਜਮਾਨ ਹੁੰਦੇ
ਹਨ । ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਤੋ ਜਜਮਾਨ ਦਾ ਸਬੰਧ ਜੱਦੀ ਚਲਿਆ
ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਜੱਦੀ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨਹੀ”
ਛੱਡਦੇ, ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਪ੍ਰੌਹਿਤ ਦੇ ਅਵੇਸਲੇਪਨ
ਜਾਂ ਅਯੋਗਤਾ ਕਾਰਨ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਮੁਕਰਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇ
ਤਾਂ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਦਾ ਕੋਮ ਆਪਣੇ ਜਜਮਾਨ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਹਿਤਾਂ
ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਕ ਕਰਮ,
ਯੱਗ, ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਤੇ ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗਤਾ ਪੂਰਵਕ
ਨਿਭਾਹਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਨਮ,
ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ ਮੌਤ ਸਮੇ ਕੱਲ ਪ੍ਰੌਹਿਤ ਆਪਣੇ ਜਜਮਾਨਾਂ
ਦੇ ਘਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਪਾਲਣ ਬਦਲੋਂ ਜਜਮਾਨਾਂ
ਕੋਲੋ ਲਾਗ ਤੇ ਭੇਟਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਜਮਾਨ ਵਲੋ”
ਦਿਤੀ ਗਈ ਲਾਗ ਤੇ ਦਾਨ ਉਤੇ ਪਹਿਲਾ ਹੱਕ ਪ੍ਰੰਹਿਤ
ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਤੇ ਜਜਮਾਨ ਦੇ ਆਪੋ ਵਿਚ ਸਬੋਧ ਬੜੇ ਪਵਿਤ੍ਰ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੋਵੇ" ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ-ਨੂੰਹਾਂ
ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਰ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰਖਦੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਜਜਮਾਨ ਦੀ ਧੀ-ਨੂੰਹ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰਖੇ
ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੰਡ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਜਮਾਨ
ਉਤੇ ਕੋਈ ਔਧਿਕਾਰ ਨਹੀ” ਰਹਿੰਦਾ । ਜੇ ਜਜਮਾਨ ਪ੍ਰੋਹਿਤ
ਦੀ ਧੀ ਨੂੰਹ ਵਲ ਮੁੰਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰਖੋ ਜਾਂ ਵਿਭਚਾਰ ਕਰੇ
_$।1 530001੫ 13011 511011। ੬10੫
1684
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਭੀ ਨਰਕ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ
ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ ਨਰਾਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜਜਮਾਨ ਕੁੰਭੀ ਨਰਕ ਦਾ
ਭਾਗੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਔਤਰਾ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ
ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਅੰਤਮ ਕਿਰਿਆ
ਤੋਂ ਪਿੰਡ-ਪੱਤਲ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰੇਂ ।
ਵਿਆਹ ਤੋਂ ੌਰ ਸ਼ੁਭ ਮਹੂਰਤ ਕੱਢਣ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ
'ਪਾਂਧਾ' ਅਖਵਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੰਹਿਤ ਜੇ ਆਪ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ
ਨਾਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਟੇਵੇ ਆਦਿ ਪਾਂਧੇ ਤੋ ਬਣਵਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਮਹੂਰਤ ਆਦਿ ਉਸੇ ਤੋ" ਕਢਵਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ
ਉਸ ਕੌਮ ਲਈ ਜੋ ਦਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ
ਅੱਧਾ ਪਾਂਧੇ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਆਦਿ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰ ਹਿਤ
ਹੀ ਚੌਕ ਪੂਰਦਾ ਤੇ ਗੌਤਰਾਚਾਰ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਹਿਤ ਆਪਣੇ ਜਜਮਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂ ਨੂੰ ਚੈਦਰੀ ਆਤਮਾ
ਤੇ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਤੋਂ ਰਖਿਆ ਲਈ ਮੰਤ੍ਰ ਤੋਤ੍ਰ ਵੀ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ।
ਕੁਝ ਕੁੱਲ-ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਤੀਰਥਾਂ ਉਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਪਾਂਡੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਆਪੋ ਆਪਣੇ
ਇਲਾਕੇ`-ਤੇ ਕੁੱਲਾਂ ਦੇ ਜਜਮਾਨਾਂ ਤੋ ਜਦੋ”, ਉਹ ਤੀਰਥਾਂ
ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੌਰ ਸਬੈਧ ਵਿਚ ਆਉ'ਦੇ ਹਨ
ਧਾਰਮਕ ਕਿਰਤ ਕਰਵਾਂਦੇ ਹਨ ।
(੫-119) ਪਲੰਘ ਪੀੜਾਂ :
ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਮੰਜੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਤੇ ਸੱਤ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ
ਗਰੌਹ ਜੋ ਧਰੂ ਦੁਆਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਲੰਘ-ਪੀੜ੍ਹੇ ਨਾਲ
ਸ਼ਕਲ ਮਿਲਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਸਮੂਹ ਦਾ ਨਾਉ” ਪਲੰਘ ਪੀੜ੍ਹਾ
ਪੈ ਗਿਆ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਕੋਈ ਨਵੀ" ਵਿਆਹੀ
ਇਸਤ੍ਰੀ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਆਪਣੇ ਦਾਜ
ਦੇ ਪਲੰਘ ਪੀੜ੍ਹੇ ਉਤੇ ਪਤੀ ਕੌਲ ਬੈਠ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਾਂ
ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਦਾ ਸੁਹਾਗਣ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ
ਰਿਸ਼ੀ ਉਸ ਦੇ ਸੁਹਾਗ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ :
ਸਪਤ ਰਿਸ਼ੀ)
(੫-120) ਪੋਲਾ ਝਾੜ :
ਜਿਸ ਸਮੇ' ਫਸਲ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,ਉਸ ਦਿਨ
ਕਿਸਾਨ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਉ'ਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦਿਨ ਬੀਜਾਂ ਵਾਲਾ
ਪੱਲਾ ਝਾੜ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ 'ਪੱਲਾ
ਝਾੜ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਨ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ
ਹੱਲ ਤੇ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੋ ਬੀਜ ਬਚ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੀਹ ਕੇ ਤੇ ਰੋਟ ਪਕਾ ਕੇ, ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ
ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰਝ ਰੌਟ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੋਂ ਫ਼੍ਕੀਰ੍ਹਾਂ
੧3॥੧011£100੫॥6001310।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਮੰਗਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ
'ਡਲੀਆ ਝਾੜ' ਅਥਵਾ ਬੀਜ ਵਾਲੀ ਟੋਕਰੀ ਝਾੜਨੀ ਵੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਥਾਈ" ਇਸ ਦਿਨ ਹੱਲਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋ` ਇਸ ਪੁਰਬ ਦਾ ਨਾਂ 'ਹੱਲ
ਪੂਜੀ' ਵੀ ਪੈ ਗਿਆ।
(੫-121) ਪੌਲਾ ਪਾਉਣਾ :
ਜਦੋ' ਕਿਸੇ ਘਰ ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁੱਲ
ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠਦੀਆਂ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਸਿਰ
ਦੇ ਪੱਲੇ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ ਰੋ'ਦੀਆਂ ਤੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਇਕ
ਦੂਜੇ ਦੇ ਗਲੇ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੱਲਾ ਪਾਉਣ ਵੇਲੇ ਉਹ
ਵੈਣ ਪਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋ' ਕੋਈ ਨਵੀ" ਜ਼ਨਾਨੀ ਆਉਦੀ
ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਰੋ ਵਾਰ, ਘਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਦੇ
ਗਲ ਲਗਦੀ ਤੇ ਪੱਲਾ ਪਾਉ'ਦੀ ਹੋਈ ਰੋਦੀ ਹੈ ।
(ਪ੫-।22) ਪਲੀਤਾ ਸਾੜਨਾ :
ਜੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਪਕੜ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਥਵਾ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੌਤ
ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਈ ਪੀਰ ਅਥਵਾ ਚੇਲੇ ਪਲੀਤਾ
ਦਾਗ ਕੇ, ਰੋਗੀ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ' ਪਰਤ ਕੱਢਦੇ ਹਨ । ਮੁਲਤਾਨ
ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਤ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇਹ ਵਿਧੀ ਆਮ
ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪਕੜ ਵਾਲੋਂ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੇ ਉਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਵਲ੍ਹੇਟ
ਲੈੱਦਾ ਹੈ । ਰੋਗੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਪੀਰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਇਕ
ਪੁਰਜ਼ਾ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਕੁਝ ਲਫ਼ਜ਼ ਲਿਖੋਂ ਜਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉਕਰੇਂ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਪਕੜਾ ਦੋੱ'ਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਮੰਤਰਾਂ ਦਾ
ਜਾਪ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਪਰਜ਼ੇ ਅਥਵਾ ਪਲੀਤੇ ਨੂੰ ਰੋਗੀ ਦੇ
ਅਗੇ ਕਿਸੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਰਖ ਕੇਂ, ਦਾਗ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਪਰ ਹਰਮਲ ਆਦਿ ਧੂੜ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੌਗੀ ਲੈਮੋ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਧੂੰਏ” ਨੂੰ ਅੰਦਰ
ਲੈ'ਦਾ ਹੈ । ਪੀਰ ਪਲੀਤੇਂ ਵਾਲੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਰੋਗੀ ਦੇ ਸਿਰ
ਤੋ ਸੱਤ ਵਾਰ ਵਾਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਗੀ ਦੇ ਸਰੀਰ
ਵਿਚੋ” ਭੂਤ ਪ੍ਰੰਤ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਪ-123) ਪਾਇਲ :
ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ, ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ)
ਪਾਇਲ ਨਾਲ ਘੁੰਘਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੌ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਸੰਗੀਤ
ਵੀ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
(੫-124) ਪਾਈ :
ਇਕ ਯੰਤਰ ਜੋ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋ ਵਰਤਿਆ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬10੧
1685
ਪਾਸੀ
ਜਦਾ ਸੀ । ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਜਾਨਣ ਲਈ
ਇਕ ਘੜੇ ਦੇ ਪੈਦੇ ਹੇਠ, ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸੁਰਾਖ਼ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚੋ” ਪਾਣੀ ਸਿੰਮ ਸਿੰਮ ਕੇ ਹੇਠ ਰਖੇ
ਦੂਜੇ ਘੜੇ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਜਦੋਂ” ਉਪਰਲੋਂ ਘੜੇ
ਵਿਚੋ" ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਸਿੰਮ ਸਿੰਮ ਕੇ ਹੇਠਲੇ ਘੜੇ ਵਿਚ ਚਲਾ
ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਕ ਘੜੀ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਸੀ। ਤਿੰਨ ਘੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਚਾਰ
ਪਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਦਿਨ ।
(੫-125) ਪਾਸੀ :
(ਉ) ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੋਤ; ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ
ਪਾਸੀ ਪਹਿਲਾਂ ਬਠਿੰਡੇ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਬਠਿੰਡੇ
ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਭਿਆਨਕ ਅੱਗ ਲਗ ਗਈ ਤੇ ਲੌਕੀ
ਜਾਨਾਂ ਬਚਾ ਕੇ ਨਸ ਗਏ । ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਮੁਖੀਏ ਦਾ ਲੜਕਾ
ਅੱਗ ਵਿਚ ਘਿਰ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਖੱਤ੍ਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਣ
ਲਈ ਰੁਕ ਗਏ । ਪਿਛੋ" ਮੁਖੀਏ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਆਦਰ
ਮਾਣ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਾਸੀ (ਪਾਸ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ) ਦੀ ਉਪਾਧੀ
ਦਿਤੀ । ਭੱਜ ਗਏ ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ 'ਅਪਾਸੀ' ਜਾਂ 'ਆਸ ਪਾਸੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਪਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਛੌਟਾਂ ਦਿਤੀਆਂ
ਗਈਆਂ ।
ਪਾਸੀਆਂ ਦੀਆੰ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਹੀ
ਹਨ । ਕਿਧਰੇ ਕੁਝ ਰਸਮਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਹੈ । ਪਾਸੀ
ਮੁੰਡਣ-ਸੰਸਕਾਰ ਤੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇ" ਗਰੜ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੋ" ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੱਲ-
ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਕਿਸੇ ਗਰੜ ਦੇ ਟਿਕਾਣੇ ਉਤੇ ਜਾ ਕੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ
ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਗਲੋਂ ਦਿਨ ਭੌਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ
ਨਿਉਤਾ ਦੇ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੁੰਡਣ ਵਾਲੇ
ਲੜਕੇ ਅਥਵਾ ਵਰ ਜਾਂ ਕੌਨਿਆਂ ਦਾ ਪਿਉ ਪ੍ਰੰਹਿਤ ਨਾਲ,
ਉਸ ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਗਰੜ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਰ ਰੋਟੀਆਂ ਤੇ ਕੜਾਹ ਤੇ ਕੁਝ ਫਲ ਤੇ ਮਠਿਆਈ,
ਇਕ ਪੱਤਲ ਵਿਚ ਗਰੜ ਦੀ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ
ਨੰਗੇ ਪੈਰ ਖਲੋ ਕੇ ਤੇ ਹੱਥ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਛਕਣ ਦੀ
ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋ ਤਕ ਗਰੜ ਭੌਗ ਨਹੀ”
ਲਾ ਲੈਦਾ, ਉਹ ਪ੍ਰੋ ਹਿਤ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸੇ ਅਵਸਥਾ
ਵਿਚ ਹੱਥ ਬੈਨ ਖੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਸ ਰੀਤ ਮਗਰੋ?
ਘੁਰ ਆ ਕੇ ਮੰਡਣ ਅਥਵਾ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਅ) ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਇਕ ਗੌਤ;
(ਦ) ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਕ ਪਛੜੀ ਜਾਤੀ ।
੧ 3110115101੧03੮0।।
ਪਾਹੁਚਾ
(੫-126) ਪਾਹੁਚਾ :
ਜਾਹਾ ਚਿੱਠੀ ਦੀ ਪਹੈਚ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਚਿੱਠੀ । ਵਿਆਹ
ਸਮੋ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਤੇ ਲਗਨ ਦੀ ਘੜੀ
ਮੁਕਰਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮਗਰੋ” ਕੇਨਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ
ਨਾਈ 'ਸਾਹਾ ਚਿੱਠੀ' ਲੈ ਕੇ ਵਰ ਪੱਖ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪਿਛੋ ਵਰ ਪੱਖ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਨਾਈ ਹੱਥ ਪਾਹੁਚਾ
ਭੇਜਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੈਵ ਦੀ ਗਿਣਤੀ, ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ
ਸਮਾਂ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੁਨੇਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਹ ਕੁੜੀ
ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਪਾਹੁਚਾ
ਤੇ ਨਾਈ ਨੂੰ 'ਪਹੋਚੇ ਵਾਲਾ ਨਾਈ' ਕਹਿਦੇ ਹਨ । ਕੰਨਿਆਂ
ਪੱਖ ਵਾਲੇ ਇਸ ਨਾਈ ਨੂੰ ਲਾਗ ਵੀ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਰੀਤ । ਮਹਾਨ
ਕੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ 'ਪਹੁੰਚੇ ਨੂੰ ਬੈਨ੍ਹਣ ਯੋਗ ਮੰਗਲ ਸੂਤਰ, ਜੱ
ਵਿਆਹ ਸਮੇ” ਚਿੱਠੀ ਨਾਲ ਸੋਬੈਧੀਆਂ ਨੂੰ ਭੱਜਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੋਢ' ਆਖਦੇ ਹਨ; ਬਰਾਤ
ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਸੂਤ ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਆਉਦੇ ਹਨ ।
ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਨਹੀ” ਰਿਹਾ । ਪਾਹੁਚਾ ਵਿਆਹ
ਦੇ ਪੈਗ਼ਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
(੫-127) ਪਾਂਟੀ ਚਿੱਠ] :
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੇਣ
ਲਈ ਜੋ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਕਰ ਤੇ" ਥੋੜਾ
ਜਿਹਾ ਫਾੜ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਟੀ ਚਿੱਠੀ ਵੇਖਦਿਆਂ
ਸਾਰ ਹੀ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਭੌੜੀ ਖ਼ਬਰ
ਲਿਆਈ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਇਹ ਮਨੌਤ ਹੈ ਕਿ
ਜਦ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ
ਨਾਂ ਦਾ ਦਰਗਾਹ ਵਿਚ ਜੌ ਖਾਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਫਾੜ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਖਾਤਾ ਫਟਦੇ ਸਾਰ ਜਮਦੂਤ ਜਾਂ ਅਜ਼ਰਾਈਲ
ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਜਿੰਦ ਕੱਢਣ ਲਈ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਿਨਿ ਕੀ ਚੀਰੀ ਦਰਗਹ ਪਾਟੀ ਤਿਨਾ ਮਰਨਾ ਭਾਈ ।
(ਵੇਖੋ : ਪੱਤਾ ਕੱਟਣਾ) ।
(੫-128) ਪਾਠ :
ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅਥਵਾ ਕਿਸੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਮਹਿਮਾ
ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ, ਸਲੋਕ ਜਾਂ ਬਾਣੀ ਦਾ ਅਲਾਪ; ਹਿੰਦ
ਗਾਇਤਰੀ ਦਾ ਪਾਠ ਸਵੇਰੇ ਤੇ ਸ਼ਾਮੀ" ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸਨੂੰ
ਸੈਧਿਆ ਜਾਂ ਜਾਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੈਧਿਆ ਚੌਕ ਪੂਰ ਕੇ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਦੀਵਾ, ਜਲ ਦਾ ਘੜਾ
ਤੇ ਕੁਝ ਦੁੱਭ ਘਾਹ ਰਖ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕ੍ਰਝ ਹਿੰਦੂ ਵੇਦਾਂ
ਤੇ ਖ਼ੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਵੀ ਕਰਦੇ ਤੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚਾਂ
$।। 5390੫ 13010 51101 1। ੬101੧
1686
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੰਸ
ਸ਼ਲੌਕ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਭਗਤ ਦੁਰਗਾ ਸਤਸਈੀ
ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖ
ਮਹਾਤਮ ਹੈ । ਕੁਝ ਪਾਠ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਸੁਖਣਾ ਦੇ ਪੂਰੀ
ਹੋਣ ਵਜੋ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੋਥ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ
ਕੁਝ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਰੌਜ਼ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਵੇਰੇ ਪੰਜ
ਬਾਣੀਆਂ ਜਪੁ ਜੀ, ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ, ਸ਼ਬਦ ਹਜ਼ਾਰੇ, ਸਵਈਏ
ਤੇ ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਰਹਿਰਾਸ ਤੇ ਚੋਪਈ ਤੇ
ਸੌਣ ਵੇਲੇ ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲੇ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-129) ਪਾੰਡਵ :
ਰਾਜਾ ਪਾਂਡੂ ਦੀ ਵੈਸ਼; ਰਾਜਾਂ ਪਾਂਡੂ ਦੇ ਪੰਜ-ਪੁਤਰ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਯੁਮਿਸ਼ਠਰ, ਭੀਮ, ਅਰਜਨ, ਨਕੁਲ ਅਤੇ
ਸਹਿਦੇਵ ਸਨ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਂਡ੍ਹ ਅੰਬਾਲਿਕਾ
ਦੀ ਕੁਖੋਂ' ਵਯਾਸ ਦੇ ਨਿਯੋਗ ਤੋ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ (ਵੇਖੋ :
ਪਾਂਡੂ) । ਪਾਂਡੂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕੁੰਤੀ ਅਤੇ ਮਾਦਰੀ ਨਾਲ
ਹੋਇਆ । ਇਕ ਵਾਰ ਪਾਂਡੂ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਿਆਂ ਕਿਮਿੰਦਯ
ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ, ਜੌ ਹਿਰਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਇਸਤ੍ਰੀ
ਨਾਲ ਭੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤੀਰ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ।
ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਮਰਦੇ ਸਮੇਂ” ਪਾਂਡੂ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ ਕਿ ਜਿਸ
ਵੇਲੇ ਪਾਂਡੂ ਆਪਣੀ ਪਤਨ ਨਾਲ ਸੰਜੋਗ ਕਰੇਗਾ, ਉਸੇ
ਵੇਲੇ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ । ਸੌ, ਕੁਤੀ ਨੇ ਔਲਾਦ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ, ਮੰਤ੍ਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ, ਆਪਣੇ ਕੌਲ ਸੱਦਿਆ
ਅਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ” ਯੁਧਿਸ਼ਠਰ, ਵਾਯੂ ਤੋ ਭੀਮ ਤੇ ਇੰਦਰ
ਤੋ ਅਰਜਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੀਤੀ । ਮਾਦਰੀ ਲਈ ਉਸ ਨੇ
ਅਸ਼ਿਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱ
ਨਕੁਲ ਤੇ ਸਹਿਦੇਵ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਭੀਸ਼ਮ ਪਿਤਾਮਾ ਨੇ
ਕੀਤੀ । ਯੁਧਿਸ਼ਠਰ ਸਤਿਵਾਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਧਰਮਰਾਜ ਦਾ
ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਨਿਆਂ ਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ।
ਭੀਮ ਵਾਯੂ ਦਾ ਪੁਤਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਬੜਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ,
ਨਿਡਰ ਤੇ ਉਗਰ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲਾ ਗ਼ੁਸੈਲਾ ਤੇ ਅਭਿਮਾਨੀ
ਸੀ । ਅਰਜਨ ਜੋ ਇੰਦਰ ਦਾ ਪੁਤਰ ਸੀ ਬੜਾ ਮਹਾਨ
ਯੋਧਾ ਤੇ ਸ਼ੂਰਬੀਰ ਸੀ । ਨਕਲ ਅਸ਼ਿਵਨੀ ਕ੍ਮਾਰਾਂ ਦਾ
ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਬੜਾ ਦਾਨੀ ਤੇ ਸੂਝਵਾਨ ਸੀ ਅਤੇ
ਸਹਿਦੇਵ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਸੁਸ਼ੀਲ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ
ਪੁੰਚਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦਰੁਪਦ ਦੀ ਕੰਨਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ
ਕੀਤਾ ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਯੁੱਧ ਕੋਰ ਤੇ ਪਾਂਡੌ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ
ਸੀ । ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿਤਾ ।
੧ 311011510੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਬਨਬਾਸ ਦੇ ਦਿਨੀ', ਪਾਂਡੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ
ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਕਤ ਤਕ ਰਹੇ । ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਤੋ
ਲੋ ਕੇ ਅਟਕ ਦਰਿਆ ਤਕ ਸਾਰੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ
ਜਬਾਨ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਸਿੰਧ ਸਾਗਰ
ਦੁਆਬ ਵਿਚ ਪਾਂਡਵ ਨਿਮਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ
ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਰਹੇਂ । ਇਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸਥਾਨ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ।
ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ
ਕਈ ਸਥਾਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਹਾਜੀਪੁਰ ਦੇ ਉਤਰ ਵਲ ਅੱਠ
ਮੀਲਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉਤੇ ਸ੍ਰੀ ਪੰਡੋਣ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਇਕ ਸਦਰ
ਖੂਹ ਤੇ ਸ਼ਿਵਾਲਾ ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨ੍ਸਾਰ ਦਸੂਆਂ ਵਿਖੇ
ਰਾਜਾ ਵਿਰਾਟ ਰਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕੋਲ ਬਨਬਾਸ ਦੇ
ਦਿਨੀ' ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਥੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ
ਕਿਲਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਅੱਜ ਵੀ ਸਵੇਰੇ ਬਿਨਾਂ ਖਾਧੇ ਇਸ ਨਗਰ
ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀ' ਲੈਦੇ । ਇਸ ਨਗਰ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣਾ ਵੀ
ਰੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਰਾਟ ਦੀ ਨਗਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਇਸ ਥਾਂ ਪੰਜਗਾਤਰਾ' ਹੈ, ਜਿਜ ਦਾ
ਨਾਂ ਪੁੰਜਾਂ ਪਥਰਾਂ ਤੋਂ ਪਿਆ ਹੈ, ਇਥੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਬਾਲਕੇ
ਪੁੰਚ-ਸਤਾਰਾ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਸਨ ਜਦੋ” ਕਿ ਉਹ
ਖ਼ੁਦ ਭਗਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁਦੇ ਸਨ, ਮਾਹਿਲਪੁਰ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਲ
ਸਤ ਮੀਲ ਦੂਰ ਇਕ ਭਾਮ ਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ ਇਥੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਬਨਬਾਸ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਕਟੇ । ਪਾਂਡਵਾਂ
ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇਥੇ ਇਕ ਸ਼ਿਵਾ ਹੈ । ਜੌਜੋ' ਤੋਂ 12 ਮੀਲ
ਉਤਰ ਵਲ ਲਸਾਰਾ ਵਿਖੇ ਇਕ ਪਥਰਾਂ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ ਜੋ
ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਸਮੇ' ਤੋ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
(੫-130) ਪਾਂਡੂ :
ਪੰਜਾਂ ਪਾਂਡੂਆਂ ਦਾ ਪਿਤਾ, ਧਿਰਤਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਛੋਟਾ
ਡੁਰਾ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਂਡੂ ਅੰਬਾਲਿਕਾ ਦੀ ਕੁਖੰ,
ਵਯਾਸ ਦੇ ਨਿਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ । ਚੋਦ੍ਰਵੇਸ਼ੀ
ਰਾਜਾ ਵਿਚਿਤ੍ਰਵੀਰਯ ਭਰ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਖਈ ਰੋਗ ਨਾਲ
ਮਰ ਗਿਆ । ਉਸ ਦੀ ਦੌ ਵਿਧਵਾ ਪਤਨੀਆਂ ਅੰਬਿਕਾ ਤੇ
ਅੰਬਾਲਿਕਾ _ਨਿਰਸੈਤਾਨ ਸਨ । ਵਿਚਿਤ੍ਰਵੀਰਯ ਦੀ ਮਾਂ
ਸਤਯਵਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁੱਤਰ ਵਯਾਸ ਦੁਆਰਾ
ਨਿਯੋਗ ਦੀ ਰੀਤ ਨਾਲ ਅੰਬਿਕਾ ਤੇ ਅੰਬਾਲਿਕਾ ਤੌ
ਸੈਤਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੋਧ ਕੀਤਾ । ਅੰਬਿਕਾ ਨੇ
ਵਯਾਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ
ਉਦਰ ਤੱ ਧਿਰਤਰਾਸ਼ਟਰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਜੈਮਿਆ । ਅੰਬਾਲਿਕਾ
ਜਦ ਵਯਾਸ ਨਾਲ ਸੋਜੋਗ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਘਬਰਾਹਟ
ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਪੀਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਉੱਸ ਦੇ
$।। 5300੫ 1301 51011 ੬0੪
1687
ਪਾਣੀ
ਉਦਰ ਤੌ ਪੀਲੇ ਰੈਗ ਦਾ ਪਾਂਡੂ ਜੌਮਿਆ ।
ਧਿਰਤਰਾਸ਼ਟਰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਰਾਜਗੱਦੀ 'ਤੇ
ਨਹੀ” ਸੀ ਬੈਠ ਸਕਦਾ, ਸੌ, ਪਾਂਡੂ ਨੇ ਰਾਜ ਸੋਭਾਲ ਲਿਆ ।
ਪਾਂਡੂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕ੍ਰੌਤੀ ਤੇ ਮਾਦਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਪਾਂਡੂ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਿਆਂ ਕਿਮਿੰਦਯ ਰਿਸ਼ੀ
ਨੂੰ, ਜੋ ਹਿਰਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ _ਆਪਣੀ ਇਸਤ੍ਰੀ
ਨਾਲ ਭੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੀਰ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ।
ਕਿਮਿੰਦਯ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਮਰਨ ਲਗਿਆਂ ਪਾਂਡੂ ਨੂੰ ਸਰਾਪ
ਦਿਤਾ ਕਿ ਪਾਂਡੂ ਆਪਣੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨਾਲ ਸੈਜੌਗ ਕਰਦਿਆਂ
ਸਾਰ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਪਾਂਡ੍ਹ ਕਿਸੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨਾਲ
ਵੀ ਗ੍ਰਿਹਸਥ ਦਾ ਅਨੰਦ ਨਾ ਮਾਣ ਸਕਿਆ ।
ਪਾਂਡੂ ਦੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਕੁਖੋ” ਪੰਜ ਪੁੱਤਰ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੌਮੇ, ਕੁੰਤੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤ` ਧਰਮ ਰਾਜ
ਤੋ ਯੁਧਿਸ਼ਟਰ, ਵਾਯੂ ਤੇ ਭੀਮ ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਤੋ` ਅਰਜਨ
ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਮਾਦਰੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤ` ਅਸ਼ਿਵਨੀ ਕ੍ਰਮਾਰ
ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੋ" ਨਕੁਲ ਅਤੇ ਸਹਿਦੇਵ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਪਾਂਡਹ
ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ
=ੜ
ਲਿਆ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ
ਪਾਂਡਵ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਏ ।
(੫-131) ਪਾਣੀ :
ਪਾਣੀ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ, ਵਿਚਾਰ
ਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਪ੍ਰਰਲਤ ਹਨ । ਨਿਰਮਲ ਪਾਣੀ ਪਵਿਤ੍ਰ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਇਸ ਨਾਲ ਧੋਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ਉਹ ਸੁੱਚੀ ਤੇ ਸਵੱਛ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਚੂਹੜੇ ਜਾਂ ਅਛੂਤ ਨਾਲ ਲਗ ਕੇ ਭਿੱਟ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਣੀ
ਦਾ ਤਰੌੱਕਾ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਭਿੱਟ ਉਤਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਮਰਘਟ ਤੋ` ਜਦੋਂ” ਲੋਕ ਵਾਪਿਸ ਆਉਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਘਰ
ਦਾਖ਼ਲ ਹੌਣ ਤੌ“ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਛੱਟਾ
ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਤਕ ਉਤਰ ਜਾਵੇ । ਧਰਤੀ
ਨੂੰ ਪਵਿਤ੍ਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਪਾਂਣੀ ਦਾ ਤਰੌੱਕਾ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋ" ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਗਰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਵਾਰੀ
ਕਿਧਰੇ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਪਾਣੀ
ਦਾ ਤਰੌਕਾ ਦੇ'ਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਹ ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਸਕਾਰਾਂ ਵੇਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ
ਨੂੰ ਇਕ ਕਰੇ ਘੜ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਹ ਜੀਵਨ, ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਸ਼ੁਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁਦਾ ਹੈ ।
ਸੋਸਕਾਰਾਂ ਸਮੋ` ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਸੋਸਕਾਰ ਰੋ ਰਿਹਾ ਰੁਦਾ ਹੈ,
ਉਸ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੱਟੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦੂ ਕਿਸ
੧ 3110115101੧0360।।
ਪਾਣੀ ਗ੍ਰਹਿਣ
ਨਵੇ' ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ" ਪਹਿਲਾਂ ਉਥੇ ਪਾਣੀ ਦਾ
ਘੁੜਾ ਭਰ ਕੇ ਉਪਰ ਜੋਤ ਜਲਾ ਕੇ ਰਖਦੇ ਹਨ ।
ਪਾਣੀ ਪ੍ਰੋਤ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੌਤ ਰੂਹਾਂ
ਪਵਿਤ੍ਰ ਥਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀ” ਢੁਕਦੀਆਂ । ਜਿਥੇਂ ਨਿਰਮਲ
ਪਾਣੀ ਹੋਵੇ ਉਥੋਂ” ਪ੍ਰੋਤ ਰੂਹਾਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ
ਲਈ ਛਿਲੋਂ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ 13 ਦਿਨ ਜਲ ਦਾ ਘੜਾ
ਭਰ ਕੇ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਬਲਾਵਾਂ
ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈਣੀਆਂ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋ ਪਾਣੀ
ਵਾਰ ਕੇ ਪੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਾਣੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਦੈਵੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ।
ਨਵੇ ਜੈਮੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਾਣੀ ਰਸਮੀ ਢੰਗ ਨਾਲ
ਪਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਚਖਾਣਾ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ
ਦਿਨ ਪਾਣੀ ਚਖਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਵੀ ਜੁੜੇ
ਹੋਏ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਘਰੋ ਨਿਕਲੀਏ ਤਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ
ਕੌਮ ਸਿਰੇ ਨਹੀ' ਚੜ੍ਹਦਾ । ਜੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਟੁੱਟਾ ਘੜਾ ਮਿਲ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸਫਲਤਾ ਨਹੀ” ਮਿਲਦੀ । ਪਰ ਜੇ ਘਰੋ”
ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਸਾਰ, ਕੌਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੜਾ ਚੁਕੀ ਅਗੇ”
ਲੌਘ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ ਹੈ, ਕੌਮ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ ।
ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣੇ ਘਰੋ, ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੁੱਟ ਮੂੰਹ
ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਘਰ ਦੀ
ਦਲ੍ਹੀਜ਼ ਟਪਦਿਆਂ ਸਾਰ ਘੁਟ ਅੰਦਰ ਲੋਘਾ ਲਏ ਤਾਂ ਦੂਜਾ
ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਵਸ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਪਾਣੀ ਦਾ
ਘੁਟ ਭਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਦ-ਅਸੀਸ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਅਸਰ
ਅਵੱਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਮੁਹਾਵਰਾ ਵੀ ਹੈ :
ਪਾਣੀ ਪੀ ਪੀ ਕੇ ਕੌਸਣਾ ।
ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-132) ਪਾਣੀ ਗ੍ਰਹਿਣ :
ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਆਹ ਨਾਲ
ਸਬਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ] ਇਸ ਰੀਤ ਸਮੋ” ਵਰ ਮੰਤਰ ਦਾ
ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੌਨਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਦਾ ਸੀ ।
ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ : ਮੈ ਸੁਭਾਗ ਲਈ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਫੜਦਾ
ਹਾਂ, ਤੂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਦੀਰਘ ਆਯੂ ਭੌਗੇ',
ਤੈਨੂੰ ਭਰਾ, ਸਵਿਤਾ, ਪੁਰੈਧੀ, ਅਰਯਾਮਾ ਦੇਵਤੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ
ਦਿਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਗ੍ਰਿਹਜਤੀ ਬਣ ਜਾਵਾਂ ।
ਗ੍ਰਹਿ ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੱਥ ਦੌ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ
ਪਕੜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ--ਵਰ ਕੌਨਿਆਂ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ
$।। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1688
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਕੇਵਲ ਉੱਗਲਾਂ ਹੀ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਏ, ਅੰਗੂਠਾ ਨਹੀ” ।
ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਰ ਸਿਰਫ਼ ਪੁਤਰ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਵਰ ਮੁੰਡਾ ਕੁੜੀ ਦੌਵੇ" ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਤਾਨ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ
ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਰਸਮ ਅਜੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਅਤੇ
ਵਿਆਹ ਸਮੇ” ਦੁਲ੍ਹਾ ਦੁਲਹਨ ਦਾ ਹੱਥ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੱਥ-ਲੋਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ : ਹੱਥ-ਲੋਵਾ) 1
(੫-133) ਪਾਣੀ ਚਖਾਣਾ :
ਨਵੇ" ਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਸਮੀ ਢੰਗ
ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਲਗਾਣਾ । ਬੱਚੋਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਾਣੀ
ਪਿਲਾਣ ਲਗਿਆਂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿੱਠਾ ਜਾਂ ਸ਼ੱਕਰ ਰਲਾ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਬਜ਼੍ਰਗ ਦੇ ਹੱਥੋਂ
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਚਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮਾਂ ਜਾਂ
ਪਿਉ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਪਾਣੀ ਲਗਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੋ ਦਿਨ ਚਖਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਖਤ੍ਰੀਆਂ ਵਿਚ ਨਵੇ'-ਜੰਮੇ ਬਾਲਕ ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ
ਦਿਨ ਰਸਮੀ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਪਾਣੀ ਚਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸਿੱਖ ਖਤ੍ਰੀ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਜਾ ਕੇ ਇਕ
ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਆੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾ ਕੇ, ਉਸ ਵਿਚ ਪਤਾਸੇ ਘੋਲ ਕੇ,
ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਕੁਝ ਬੂੰਦਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਸ ਰਸਮ ਵੇਲੋਂ ਕੁਝ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅੰਗਾਂ ਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੱਦ
ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ
ਦਿਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਲ ਮੂੰਹ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ, ਜਲ
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਅਸਰ ਕਰਦਾ ਤੇ ਬੱਚਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਰੋਆ ਤੇ
ਸਿਹਤਮੰਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੌਕ ਬੱਦਚੇ ਨੂੰ `ਪਹਿਲਾਂ
ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉ'ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਦਿਨ
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਣੀ ਚਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੌਠੋਹਾਰ
ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਚਖਾਣ ਸਮੇ” ਪੰਘੂਰ ਵੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(੫-134) ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਰੌਕਾ :
ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਾਂ ਵਸਤ੍ਹ ਨੂੰ, ਸ਼ੁਧ ਕਰਨ ਲਈ, ਪਾਣੀ
ਦਾ ਛੱਟਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ
ਸਰੀਰ ਉਤੇ ਨਿਰਮਲ ਜਲ ਦਾ ਛੱਟਾ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ
ਸ਼ੁਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੱਟੇ ਦਾ ਉਤਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਤਨਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦਾ । ਕਿਸੇ ਤੀਰਥ
ਉਤੇ ਗਿਆ ਸ਼ਖ਼ਸ ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਤੋ”
ਅਸਮਰਥ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਵਿਤ੍ਰ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਜਲ ਨੂੰ ਕੇਸਾਂ ਤੇ
ਕਪੜਿਆਂ ਉਤੇ ਤਰੌਕਣ ਨਾਲ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ
੧ 3110115101੧0360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਮਹਾਤਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੇ ਕੋਈ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਹਿੰਦੂ ਬਾਹਰੋ”
ਚੂਹੜੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨੀਚ ਜ਼ਾਤ ਦੇ ਅਛੂਤ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਾਲ, ਛੂਹਣ
ਕਰ ਕੇ ਭਿੱਟ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੌਣ ਲਗਿਆਂ
ਕਪੜਿਆਂ ਤੇ ਪਿੰਡੇ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਰੇੱ'ਕਾ ਮਾਰ ਲੈਦਾ
ਹੈ । ਜਦੋ“ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਮਸਾਣਾਂ ਤੋ" ਕਿਸੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦਾ
ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਮੁੜੇ ਤਾਂ ਉਹ ਦਲ੍ਹੀਜ਼ ਟੱਪਣ
ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਬੋਦਾ ਉਸ
ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੱਟੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਤਕ ਦੀ
ਭਿੱਟ ਉਤਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਅਨੇਕਾਂ ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਸਮੇ ਹਿੰਦੂ ਉਸ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ, ਪਾਣੀ
ਦੇ ਛੱਟੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਹੋ
ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਮੁੰਡਣ ਸਮੇ ਪ੍ਰੰਹਿਤ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੇ
ਪਾਣੀ ਦਾ ਛੱਟਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਲਾੜ੍ਹਾ
ਤੇ ਲਾੜ੍ਹੀ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਛੱਟਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ।
(੫-135) ਪਾਣੀ ਦੈਣ” :
(ਉ) ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਪਿੱਤਰਾਂ
ਨਮਿਤ, ਤਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਉਪਰ ਵਲ ਛੱਡਦੇ ਹਨ ।
ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ - ਦੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਕੌਲ
ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇਂ ਲੌਕ ਵਿਚ ਰੂਹ ਦੀ
ਪਦਾਰਥਕ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਲਈ, ਅੰਨ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਸਤੂਆਂ ਇਸੇ ਲੋਕ ਵਿਚੋ ਸਮੇ” ਸਮੇ”
ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਕੀਤੇ ਪਿੰਡ-ਪੱਤਲ, ਸਰਾਧ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇਣ
ਆਦਿ ਦੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਗਲੇ ਲੌਕ ਵਿਚ
ਪਹਹਚਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਥੋਂ ਦਾਨ ਦਿਤੀ,
ਹਰ ਵਸਤਰ ਅਗਲੋਂ ਲੋਕ ਪਿੱਤਰਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਸੋ ਹਿੰਦੂ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਤਿੱਥਾਂ ਉਤੇ ਹਰਦੁਆਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ
ਤੀਰਥ ਉਤੇ ਜਾ ਕੇ ਪਿੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਅਥਵਾ
ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੁਕ ਭਰ ਕੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਨਾਉ” ਲੈਦੇ ਹੋਏ
ਬੁਕ ਵਿਚੋ" ਪਾਣੀ ਛੱਡ ਦੇਦੇ ਹਨ । ਮੋਏ ਪਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ,
ਪੌਤਰਾ ਜਾਂ ਨਾਤੀ ਹੀ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸੂਰਜ ਅਥਵਾ ਚੰਦਰ ਲੌਕ
ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੈਨ ਨੂੰ
ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਉਤਸਵਾਂ `ਤੇ ਹਿੰਦੁ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੇਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ
'ਅਰਘਾ' ਦੇਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ : ਅਰਘਾ) 1
ਨੂੰ,
ਨੂੰ
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1689
ਪਾਣੀ ਵਾਰਨਾਂ
(੫-136) ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਵਣ” :
ਕੁਝ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਕੁੜਮਾਈ (ਮੰਗਣੀ) ਦੀ ਰਸਮ
ਤੋੜਨ ਦੀ ਇਕ ਰੀਤ, ਜੋ ਮੁਜ਼ਫ਼ਰਗੜ੍ਹ, ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੇ
ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੁੜਮਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਬੋਧਨ
ਵਾਂਗ ਅਟੁਟ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕੁੜਮਾਈ ਪਿਛੋ”
ਕੌਨਿਆਂ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਈ
ਉਮੀਦ ਨਾ ਰਹੇਂ ਤਾਂ ਵਰ ਨੂੰ ਬੀਮਾਰ ਕੌਨਿਆਂ ਦੇ ਘਰ
ਸੱਦ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੰਜੇ ਕੋਲ ਸਰਹਾਣੇ ਵਲ ਖੜਾ ਕਰ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਉਹ ਕਟੌਰੇ ਵਿਚੋ ਪਾਣੀ ਦੇ
ਕੁਝ ਘੁਟ ਭਰਦਾ ਹੈ । ਮਗਰੋ ਉਸੇ ਕਟੌਰੇ ਵਿਚੋ ਕੋਨਿਆਂ
ਪਾਣੀ ਦੇ ਉਤਨੇ ਹੀ ਘੁਟ ਭਰਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਵਰ ਉਸ ਨੂੰ
ਸੈਬੋਧਨ ਕਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਹੁਣ ਤੋਂ' ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ।'
ਇਸ ਰੀਤ ਮਗਰੋ ਕੁੜਮਾਈ ਟੁਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਕੌਨਿਆਂ
ਬਚ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਟੁਟਿਆ ਨਹੀ' ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਵਰ ਸਖ਼ਤ ਬੀਮਾਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੰਨਿਆਂ
ਉਸਦੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਇਹੋ ਰੀਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਜੇ ਲੜਕਾ/ਲੜਕੀ ਮੰਗੇਤਰ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋ“ ਪਹਿਲਾਂ
ਹੀ ਚਲ ਵਸੋ, ਤਾਂ ਉਦੋ” ਤਕ ਉਸ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੈਸਕਾਰ
ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਜਦੋ” ਤਕ ਮੰਗੇਤਰ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ
ਨਾ ਵੇਖ ਲਏ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਮੰਗੇਤਰ
ਦੇ ਪਹੈਚਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨਾ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੋਏ ਹੋਏ
ਲੜਕੇ/ਲੜਕੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿਚ" ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਰੂ ਵਿਚ
ਭਗੋ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮੰਗੇਤਰ ਦੇ
ਘਰ ਇਹ ਰੂ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੁਟ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਇਹ ਰੂੰ ਅਸ਼ਭ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ । ਜਿਸ ਘਰ ਸੁਟੀ ਜਾਵੇ,
ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੈਕਟ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ
ਮੰਗੇਤਰ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ, ਇਸ ਯਤਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ
ਕਿ ਰੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸੁਟਿਆ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਕਈ ਵਾਰ
ਦ੍ਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜਾ ਤੇ ਫ਼ਸਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੌਥੇ
ਪਿਛੋ` ਇਹ ਰੂ ਆਪਣੀ ਤਿਲਸਮੀ ਸ਼ਕਤੀ ਗੈਵਾ ਬੈਠਦਾ
ਹੈ, ਫਿਰ ਸੁਟਣ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀ ।
ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਵਿਚ ਇਸੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਰੀਤ
'ਮੱਥੇ ਲਗਾਵਣਾ' ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੰਗਣੀ ਟੁਟ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਮੱਥੇ ਲਗਾਵਣਾ) ।
(੫-137) ਪਾਣੀ ਵਾਰਨ :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ ਇਕ ਰਸਮ ਜਿਸ ਵਿਚ ਡੋਲੀ
ਆਉਣ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਮਾਂ, ਭੈਣਾਂ ਭਰਜਾਈਆਂ ਤੇ ਹੋਰ
ਤੀਵੀਆਂ ਦੁਲ੍ਹਾ ਤੇ ਦੁਲਹਨ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋ ਪਾਣੀ ਵਾਰ ਕੇ
੧ 3110131510੧01360।।
ਪਾਤ 1690
ਪੀਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ` ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਮਾਂ, ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਭਰਜਾਈਆਂ ਆਦਿ ਦਲ੍ਹਾ ਤੇ ਦੁਲ੍ਹਨ ਦੀਆਂ
ਬਲਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
ਕਿਸੇ ਭਾਂਡੇ, ਗੜਵੇ ਜਾਂ ਕਟੋਰੇ ਵਿਚ ਕੱਚੀ ਲੱਜੀ ਬਣਾ
ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਲ੍ਹੋ ਦੀ ਮਾਂ ਤਿੰਨ
ਵਾਰ ਪਾਣੀ, ਵਾਰ ਕੇ, ਪੀਣ ਲਈ ਗੜਵਾ ਮੂੰਹ ਕੌਲ
ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦਲ੍ਹਾ ਮਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਰੌਕ ਲੈਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨਹੀ” ਦੇ'ਦਾ । ਭਾਵ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਲਾਵਾਂ
ਲੈਣ ਨਹੀ” ਦੇੱਦਾ। ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਸੱਸ ਪਾਣੀ ਪੀ
ਲਏ ਤਾਂ ਨਵੀਂ ਦੁਲਹਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਿਆਰ ਸੱਸ ਵਿਚ ਹੀ
ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੱਸ ਦੇ ਮਗਰੋ` ਦੁਰਜਾ-ਬਦਰਜਾ ਨਨਾਣਾਂ ਤੇ
ਜੇਠਾਣੀਆਂ/ਵੱਡੀਆਂ ਪਾਣੀ _ਵਾਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਲਾੜ੍ਹਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੱ” ਵਰਜਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਅਵਸਰ ਉਤੇ ਬਰਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਰਲ ਕੇ
ਗੀਤ ਗਾਉਦੀਆਂ ਹਨ :
ਓ ਆਂਦੀ ਮੈੱਡੇ ਵੀਰ ਵੇਨੀ ਲਾਡਲੀ,
ਮਾਉ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਵਾਰ
ਭੈਣ ਰਖਿਆ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ।
ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਤੀਵੀਆਂ ਸਿੱਠਣੀਆਂ ਵੀ ਦੇ'ਦੀਆਂ
ਤੇ ਨਵੀ ਵਹੁਟੀ ਨਾਲ ਠਠੋਲੀਆਂ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਜੇ ਵਹੁਟੀ ਛੋਟੀ ਲਗੇ ਤਾਂ ਆਖਦੀਆਂ ਹਨ :
ਬਾਗੇ ਫਸਲ ਕੱਚਾ
ਘਿੰਨ ਆਇਉ' ਬਿੱਲੀ ਦਾ ਬੱਚਾ ।
ਤੇ ਜੇ ਵਹੁਟੀ ਵੱਡੀ ਲਗੇ ਤਾਂ :
ਘੋੜੀ ਪੁਛਲ ਲੰਮਾਂ
ਘਿੰਨ ਆਇਉ' ਬੇਂਢੀ ਅੰਮਾਂ ।
ਪਾਣੀ ਵਾਰਨ ਦੀ ਰੀਤ ਮਗਰੋ ਵਹੁਟੀ ਘਰ ਦੀ
ਮੁਹਾਠ ਟੱਪਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਧਾਠ ਵਿਚ ਤੇਲ ਚੋਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਅੰਦਰ ਕਦਮ ਪਾਉ'ਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਗੀਤ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :
ਜਿਣ ਆਇਉ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵੇ ! ਜਿਣ ਆਦਉ !
ਪਾਣੀ ਵਾਰ ਕੇ ਪੀਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਹੁਟੀ
ਦੀਆਂ ਬਲਾਵਾਂ ਘਰ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੌਣਾਂ
ਚਾਹੁਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਦ੍ਲ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤ` ਵਰਜਦਾ
ਹੈ ਭਵ ਇਹ ਬਲਾਵਾਂ ਸਿਰ ਨਹੀ ਲੋਣ ਦੋ ਦਾਂ । ਇਹ
ਵਿਚਾਰ ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਟੂਣੇ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ ।
(੫-138) ਪਾਤ :
ਇਕ _ਗਹਿਣਾ ਜੋ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਪਹਿਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਹਿਣਾ ਸੈਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ
$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸੇ
ਇਕ ਗਹਿਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ ਜੌ ਮੋਹਿੰਜੋਦਰ
ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਿਚੋ ਮਿਲਿਆ । ਖੁਦਾਈ ਵਿਚ ਜੋ ਰਿਵਾਜ
ਸੀ ਸਿਰ ਉਤੇ ਬੈਨ੍ਹਣ ਦਾ । ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਇੰਚ ਲੰਮੀਆਂ
ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ । ਪਾਤ ਉਸੇ ਗਹਿਣੇ
ਦਾ ਰੂਪ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ।
(੫-139) ਪਾਤਕ :
(ਉ) ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਮਰਨ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ
ਹੋਈ ਅਪਵਿਤ੍ਰਤਾ; ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ" ਕਿਸੇ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਸ੍ਰਿਤੂ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਘਰ, ਜੋ ਉਹ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਲਈ, ਜੇ ਉਹ ਖਤ੍ਰੀ ਰੋਵੇ
ਤਾਂ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਲਈ, ਜੋ ਵੈਸ਼ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ
ਲਈ ਅਤੇ ਜੋ ਸ਼ੂਦਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤੀਹ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਅਪਵਿਤ੍ਰ੍
ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ।ਦਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤ)
ਵੱਖਰੀ ਦਿਤੀ ਰੋਈ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਘਰ
ਦਾ ਖਾਣਾ ਮਨ੍ਹਾ ਹੈ। ਪਾਤਕ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਵੀ
ਅਸ਼ੁਧਹੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਪਾਤਕ ਦੇ ਘਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਲਈ
ਜਾਣਾ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਘਰ ਆ ਕ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਪਹਿਨ ਰਖੋ
ਕਪੜੇ ਧੌਣੇ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦਸ ਪਾ, ਜਿਨ੍ਹਾ ਦੇ
ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾ ਦਸ
ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ : ਹਿੰਸਾ, ਚੌਰੀ, ਪਰ-ਇਸਤ੍ਰ[ਂ ਗਮਨ,
ਕੌੜਾ ਬੋਲਣਾ, ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ, ਚੁਗਲੀ ਕਰਨ), ਬਚਨ ਨਾਂ
ਪਾਲਨਾ, ਬੁਰਾ ਚਿਤਵਣਾ, ਦੂਜੇ ਦਾ ਧਨ ਮਾਲ ਲੰਣ ਬਾਰੇ
ਸੌਰਣਾ ਤੇ ਪੁੰਨ ਕਰ ਕੇ ਫਲ ਦੀ ਕਾਮਨ' ਕਰਨੀ] । ਪਹਿਲ
ਤਿੰਨ ਸਰੀਰਕ ਪਾਪ ਹਨ, ਅਗਲੇ ਚਾਰ ਵਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਕ
ਹਨ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਤਿੰਨ ਮਾਨਸਿਕ ਪਾਪ ।
(੫-140) ਪਾਤਾਲ :
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਿਥੇ
ਨਾਗ, ਦੈਤ, ਦਾਨਵ ਤੇ ਯੱਖਸ਼ ਅਦਿ ਜਾਤੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ
ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਠਤੀ ਸੱਤ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦ। ਹੈ ।
ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਸਪਤ ਪਾਤਾਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਤ' ਹੇਠਲਾ ਪਾਤਾਲ ਧਰਤੀ
ਤੋ' ਹੋਠਾਂ 70,000 ਯੋਜਨ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ
ਨਰਕ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ" ਹੇਠਾਂ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ, ਕਛੂਕਮੇ ਤੇ ਖਲਤਾ
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਕ ਸੌ ਫਣਾਂ ਉਤੇ ਟਿਕਾਈ ਰਖਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਤ ਪਾਤਾਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਇਹ
ਹਨ : ਅਤਲ, ਵਿਤਲ, ਨਿਤਲ, ਗਭ, ਸਤਿਮਲ, ਮਹਾਤਾਲ,
ਸੁਤਲ, ਪਾਤਾਲ ।
੧ 311011510%੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਸੱਤ ਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਰਤਾ
ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਦਿਤੇ ਹੋਏ ਹਨ-(1) ਅਤਲ, ਇਹ ਮਹਾ
ਮਾਇਆ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ । (2) ਵਿਤਲ-ਇਥੇ ਗਟਕੇਸ਼ਵਰ,
ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।
(3)ਸੁਤਲ=ਇਥੇ ਰਾਜੇ ਬਲੀ ਦਾ ਰਾਜ ਹੈ । (4)੩ਲਾਤਲ--
ਇਥੇ ਮਾਇਆ ਦਾ ਰਾਜ ਹੈ । (5) ਮਹਾਤਲ--ਇਥੇ
ਅਜਗਰਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ । (6) ਰਸਾਤਲ--ਇਥੇ ਦੈਤ ਤੇ
ਦਾਨਵ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । (7) ਪਾਤਾਲ--ਇਥੇ ਨਾਗ ਦੇਵਤੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਾਸੁਕੀ (ਬਾਸ਼ੁਕ ਨਾਗ) ਦਾ ਰਾਜ ਹੈ ।
ਸ਼ਿਵ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਤਾਲ ਅਠ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਨਾਂ ਹਨ--ਪਾਤਾਲ, ਤਲ, ਅਤਲ, ਵਿਤਲ, ਤਾਲ, ਵਿਧੀ
ਪਾਤਾਲ, ਸਰਕਰਾ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਵਿਜਯ ।
(੫-141) ਪਾਤੀ :
ਚਿੱਠੀ; ਪਾਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਇਹ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲਿਆਈ ਹੈ ਜਾਂ ਮੌਤ ਦੀ । ਵਿਆਹ
ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਬਾਰੇ ਜੋ ਚਿੱਠੀ ਕੇਨਿਆਂ ਪੱਖ ਵਾਲੇ ਵਰ ਪੱਖ
ਨੂੰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਉਸ ਉਤੇ ਕੇਸਰ ਤ੍ਰੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ
ਉਹ ਲਿਖੀ ਹੀ ਕੇਸਰ ਨਾਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅੰਗਾਂ ਸਾਕਾਂ ਨੂੰ
ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੱਦੇ ਵਜੋ ਜੋ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ
ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਵੀ ਕੇਸਰ ਤਰੌ'ਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਚਿੱਠੀ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹੋਵੇ
ਤਾਂ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਇਕ ਕੋਨਾ ਫਾੜ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ
ਚਿੱਠੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਫਾੜ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਘਰ
ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਚਿੱਠੀ ਰਖਣਾ ਅਪਸ਼ਗਨੀ ਹੈ ।
ਪ੍ਰੋਮ ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਸਾੜਨਾ ਜਾਂ _ਫਾੜਨਾ ਸ਼ੁਭ ਹੈ 1
ਅਜਿਹੀ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਜੇ ਕੌਲ ਨਾ ਰਖਣਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਜਲ
ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਚਿੱਠੀ ਸਾੜਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰੰਮ
ਦੀਆਂ ਚੌਗਿਆਰੀਆਂ ਫਿੱਕੀਆਂ ਧੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਬਨੇਰੇ ਉਤੇ ਕਾਂ
ਬੋਲੋ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰੇ ਸਜਣ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆਉਣ
ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(੫-142) ਪਾਨੀਪਤ :
ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਗਰ, ਜੌ ਦਿੱਲੀ ਤੋ
53 ਮੀਲ ਦੂਰ ਅੰਬਾਲੇ ਵਲ ਜਾਂਦੀ ਸੜਕ ਉਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਇਥੋ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੌਧੀ ਹਾਕਮਾਂ
ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਿਆ ਤੇ ਮੁਗ਼ਲ
ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਕੰਧੰਹ।) 1੩੦॥੧50੧9।।11 ੩10ਗ9
1691
ਪਾਪ-ਅੰਕੁਸ਼ਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
ਪਾਨੀਪਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ
ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਕਾਲ ਦੇ ਕੁਝ ਚਿੰਨ੍ਹ ਇਥੇਂ ਅਜੇ ਵੀ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਪਾਨੀਪਤ ਵਿਚ 'ਕਲੰਦਰ ਸੋਪਰਦਾਇ' ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਪੀਰ ਅਬੂ ਅਲੀ ਕਲੰਦਰ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਹਰ ਸਾਲ
ਉਰਸ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਰੋ” ਦੂਰੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਉ'ਦੇ ਹਨ ।
ਕਵਾਲ ਮਾਲਕੋਸ ਵਿਚ ਕਵਾਲੀਆਂ ਗਾਂਦੇ ਹਨ । ਰਵਾਇਤ
ਹੈ ਕਿ ਕਲੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ ਇਕ ਵਾਰ
ਮਾਲਕੌਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਹਿਲ ਪਿਆ ਸੀ । ਇਥੇ ਕਿਸੇ
ਸਮੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸੌ ਪੈੱਠ ਮਸਜਦਾਂ ਸਨ ।
ਇਥੇ ਹੀ ਇਬਰ ਹੀਮ ਲੌਧੀ ਦੀ ਕਬਣ ਹੈ । ਕਬਰ
ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਾਥੀ ਦੀ ਕਬਰ ਹੈ ।
ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਾਬੀ ਆਪਣੇ ਸਵਾਮੀ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ
ਨਾਂ ਸਹਾਰ ਸਕਿਆ ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੌਧੀ ਦੀ
ਮੌਤ ਮਗਰੋ” ਝਟ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿਤੇ ।
ਇਥੇ ਇਕ ਦੇਵੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਮੰਦਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ
ਮਰਹਟਿਆਂ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ ।
ਇਕ ਉਦਾਸੀ ਸਮੋ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਥੇ
ਪਧਾਰੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੇਖ ਤਾਹਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਟਟੀਹਰੀ
ਸ਼ੇਖ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਦੇ ਨਾਲ ਗੋਸ਼ਟ ਹੋਈ ਸੀ ।
ਸ਼ੇਖ਼ ਤਾਹਰ ਅਬੂ ਅਲੀ ਕਲੰਦਰ ਦਾ ਅਨੁਯਾਈ ਸੀ ।
(੫-143) ਪਾਪ-ਅੰਕੁਸ਼ਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ :
ਅੱਸੂ ਦੇ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪਾਪ-ਅੰਕਸ਼
ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ
ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤ ਰਖਣ ਤੇ ਪੂਜਾ ਅਰਚਾ ਕਰਨ
ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਭ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ
ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਪਾਪੀ-ਫੁਰਨੇ ਪੰਦਾ ਨਹੀ” ਹੁੰਦੇ ।
ਅਥਵਾ ਇਹ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਸਬੋਧ ਵਿਚ ਅੰਕ੍ਰਸ਼ ਦਾ
ਕੌਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਵੈਸ਼ਨੋਂ ਮਤ ਵਾਲੇਂ ਸਰਘੀ ਵੇਲੇ ਉਠ ਕੇ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ, ਜੇ ਵਰਤ ਰਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਰਤ ਦਾ
ਸੈਕਲਪ ਕਰਦੇ, ਤੇ ਫਿਰ ਕ੍ਰੰਭ ਪੂਰ ਕੇ ਰਾਮ ਅਥਵਾ
ਕ੍ਰਿਸ਼5 ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰ ਕੇ ਪੂਜਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਰਾਤ ਵੇਲੋਂ ਜਗਰਾਤਾ ਕੱਟਣ ਅਤੇ ਕਥਾ=
ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਨ ਦਾ ਬੜਾ ਫਲ ਹੈ ।
ਇਸ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਥਾ ਇਉ”
ਪ੍ਚਲਤ ਹੈ : ਸਤਿਜੁਗ ਵਿਚ ਭਦਰਾਸ਼ਵ ਨਾਉ” ਦਾ ਇਕ
ਬੜਾ ਸੁਹਿਰਦ ਤੇ ਧਰਮਾਤਮਾ ਰਾਜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ
ਪਤਨੀ ਬੀ ਸੀਰੀ ਰਿ ਸਿ
ਤੇ ਸੁ
011131160।।)
ਪਾਪ ਗ੍ਰਹਿ
ਵਾਰ ਅਗਸਤਯ ਰਿਸ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਆਏ ਤੇ
ਕੁਝ ਦਿਨ ਠਹਿਰੇ । ਉਹ ਕਾਂਤੀਮਤੀ ਦੀ ਅਪਾਰ ਸੇਵਾ
ਤੋ` ਬੜੇ ਪਰਸਨ ਹੋਏ । ਤ੍ਰੈਕਾਲਦਰਸ਼ੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਰਿਸ਼ੀ
ਨੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਰਾਣੀ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਕਿਸੇ
ਰਾਣੀ ਦੀ ਢਾਸੀ ਸੀ । ਇਸ ਨੇ ਬੜੇ ਪੁੰਨ ਕਰਮ ਕੀਤੇ
ਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਪ-ਅੰਕਸ਼ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
ਦਾ ਵਰਤ ਰਖਿਆ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਇਹ ਰਾਣੀ ਬਣੀ ।
ਰਾਜੇ ਭਦਰਾਸ਼ਵ ? ਅਗਸਤਯ ਜਿਸ਼ੀ ਤੋ” ਇਸ ਵਰਤ
ਰਖਣ ਦੀ ਸਹੀ ਵਿਧੀ ਪੁੱਛੀ ਤੇ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਉਹ ਇਹ ਵਰਤ
ਨੇਮ ਨਾਲ ਰਖਣ ਲੱਗਾ ।
(੫-144) ਪਾਪ ਗਹਿ :
ਜੌਤਿਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਨੀ, ਮੰਗਲ, ਰਾਹੂ ਤੇ ਕੇਤੂ ਪਾਪ
ਗ੍ਰਹਿ ਹਨ, ਕਿਉ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠਾਂ
ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ
ਵਿਚ ਪਾਪ ਕੀਤੇ ਹੋਣ ।
(੫-145) ਪਾਪ-ਨੌਚਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ :
ਚੇਤਰ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ; ਵੈਸ਼ਨੋ ਮਤ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨ੍ਕਰੂਲ ਵਰਤ ਰਖਣ,
ਪੂਜ/ ਪਾਠ ਤੇ ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਭ ਪਾਪਾਂ ਦਾ
ਨਾਸ਼ਹੋ ਜਾਂਦਾਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨਾਂ ਹੋਵੇ,
ਵਰਤ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਪਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ
ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਥਾ ਇਉ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ- ਚਵਨ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮੌਧਾਵੀ ਜੈਗਲ ਵਿਚ
ਤੱਪ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੰਜੂ ਘੋਸ਼ ਨਾਂ ਦੀ ਅਪਛਰਾ ਉਸ
ਉਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਪੈਲਾਂ ਪਾਉਣ
ਲੱਗੀ । ਮੰਜੂ ਘੋਸ਼ ਨੇ ਮੋਧਾਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਮ ਜਾਲ ਵਿਚ
ਅਜਿਹਾ ਫਸਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਤੇ ਧਰਮ ਤੋ
ਵਿਖ਼ੁਖ ਹੋ ਕੇ, ਭੌਗ-ਬਿਲਾਸ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਸਮੇ”
ਮਗਰੋ” ਜਦੋਂ ਮੋਧਾਵੀ ਦਾ ਮਨ ਭਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ
ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਕਰੋਧ
ਵਿਚ ਆ ਕੇ, ਅਪਛਰਾ ਨੂੰ ਪਿਸਾਚਨ ਬਣਨ ਦਾ ਸਰਾਪ
ਦਿਤਾ । ਮੋਧਾਵੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਨੋ-ਸਥਿਤੀ, ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ
ਚਵਨ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਉਪਾ ਪੁਛਿਆ । ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਪ-ਮੋਚਨੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਉਤੇ ਵਰਤ ਰਖਣ ਦਾ
ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ । ਮੇਧਾਵੀ ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦਾ
ਉਧਾਰ ਹੋਇਆ । ਮੌਜ ਘੋਸ਼ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ
ਲਗਾ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਇਸੇ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦਾ ਵਰਤ ਰਖਿਆ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1692
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਤੇ ਉਹ ਸਰਾਪ ਤੋਂ” ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਇੰਦਰ ਲੌਕ
ਵਿਚ ਚਲੀ ਗਈ ।
(੫-146) ਪਾਰਸ :
ਇਕ ਮਿੱਥਕ ਪੱਥਰ ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ
ਆਉਦਾ ਹੈ । ਪਾਰਸ ਦੇ ਛੁਹਣ ਤੇ ਹਰ ਧਾਤ ਸੋਨਾ ਬਣ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੱਥਰ ਸਾਧੂ ਸੰਤਾਂ ਜਾਂ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਕੌਲ
ਹੁੰਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪੱਥਰ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ
ਲੌਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਇਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ
ਘਾਹੀ ਘਾਹ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਰੋਭਾ ਇਕ ਦਮ
ਕਾਲੇ ਤੋਂ ਪੀਲਾ ਰੈਗ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ । ਉੱਸ ਨੇ ਪਿੰਡ
ਦੇ ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਲੰਕਿਕ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਦਸਿਆ ।
ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਨੇ ਉਸ ਥਾਂ ਜਾਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਥੇ
ਪਾਰਸ ਪੱਥਰ ਪਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਪੱਥਰ ਰਾਜਾ
ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇਵ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਰਾਜੇ ਨੇ ਲੋਹੇ ਨੂੰ
ਸੋਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪਾਰਸ ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਜੋ ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ
ਉਸ ਨਾਲ ਇਕ ਵੱਡਾ ਮਹਿਲ ਤੇ ਕਿਲਾ ਬਣਵਾਇਆ ।
ਪਾਰਸ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤਕ ਕੋਲ ਰਖਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀ”
ਹੁੰਦ । ਰਾਜੇ ਨੇ ਉਹ ਪੱਥਰ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਭੋਟ ਕਰ
ਦਿਤਾ । ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਕੋਲ ਰਖ ਕੇ
ਨਰਬਦਾ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਸੁਟ ਦਿਤਾ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਇਕ ਕਥਾ ਸ੍ਰੀ ਟਡ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਦੀ ਔਨਲ ਇਨ
ਰਾਜਸਥਾਨ' ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਇਕ
ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਹਲ ਵਾਹੁੰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉੱਸ ਦਾ ਲੋਹੇ
ਦਾ ਹਲ ਸੋਨੇ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਉਥੇ ਪਾਰਸ
ਪੱਥਰ ਪਿਆ ਵੇਖਿਆ ਜੋ ਉਸ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿਤਾ ।
ਰਾਜੇ ਨੇ ਇਸ ਪਾਰਸ ਪੱਥਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਚਿਤੌੜ ਦਾ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਿਲਾ ਉਸਾਰਿਆ ।
ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸਾਧੂ ਨੇ ਪਾਰਸ ਪੱਥਰ
ਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਭੋਟ ਕੀਤਾ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ
ਦਾਵਰੀ ਨਦੀ ਵਿਚ ਸੁਟ ਦਿਤਾ ।
ਅਧਿਆਤਮਕ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਪਾਰਸ ਉਸ ਗੁਰੂ ਦੀ
ਸਤਿਸੈਗਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਛੁਹ ਨਾਲ ਸਭ ਪਾਪ
ਕਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਗੁ
ਗੌ
(੫-147) ਪਾਰਸਨਾਬਥ :
ਜੈਨੀਆਂ ਦਾ ਤੇਈਵਾਂ ਤੀਰਥੈਕਰ ਜੌ ਮਹਾਂਵੀਰ ਤ'
ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਦਾ ਜਨਮ ਸੋਨ ਈਸਵੀ ਤੋ 599
ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੋਹ ਵਦੀ ਦਸਵੀਂ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਾਰਸ ਨਾਥ, ਇਕਸ਼ਵਾਕੂ ਵੇਸ਼ੀ ਰਾਜੇ ਅਸ਼ਵਸੇਨ,
੧ 311011510੧0360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਜੋ ਵਾਮਾ ਰਾਣੀ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ ਪੈਦਾ
ਹੋਇਆ । ਜਦੋ“ ਪਾਰਸ ਨਾਥ ਜੈਮਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਸਰੀਰ
ਉਤੇ ਸੱਪ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਪਾਰਸ
ਨਾਥ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ।
(੫-148) ਪਾਰਜਾਤ :
ਇਕ ਪੁਰਾਣਿਕ ਬ੍ਰਿਛ ਜੌ ਸਮੁੰਦਰ ਰਿੜ੍ਕਣ ਵੇਲੇ
ਨਿਕਲਿਆ । ਇਸ ਬ੍ਰਿ ਦੇ ਛਿੱਲੜ ਸੋਨੇ ਦੇ ਅਤੇ ਪੱਤੇ
ਸੁਨਹਿਰੀ ਰਗ ਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਫਲ ਬੜਾ ਸਵਾਦਲਾ
ਤੇ ਫੱਲ ਬੜੇ ਸਗਧਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਬਿਿਛ ਤੋ ਜੋ ਕਾਮਨਾ
ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਝਟ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬ੍ਰਿਛ ਇੰਦਰਪੁਰੀ
ਵਿਚ ਰਾਜੇ ਇੰਦਰ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ ਤੇ ਇੰਦਰ
ਦੀ ਪਤਨੀ ਸ਼ਚੀ ਇਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਰਦ ਨੇ ਇਸ ਬ੍ਰਿਛ ਦਾ
ਇਕ ਫੁੱਲ ਦੁਵਾਰਕਾ ਨਗਰੀ ਤੌ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਹ ਫੁੱਲ ਰੁਕਮਣੀ ਨੂੰ ਦਿਤਾ ।
ਨਾਰਦ ਨੇ ਸਤਯਭਾਮਾ ਨੂੰ ਜਾ ਦਸਿਆ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ
ਪਾਰਜਾਤ ਬਿਛ ਦਾ ਅਨਮੌਲ ਫੁੱਲ ਰੁਕਮਣੀ ਨੂੰ ਦਿਤਾ ਹੈ ।
ਸਤਯਭਾਸਾ ਨੇ ਈਰਖਾ ਵਿਚ ਆ ਕੇ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਇੰਦਰਪੁਰੀ
ਤੋਂ ਪਾਰਜਾਤ ਬ੍ਰਿਛ _ਲਿਆਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਫਿਰ
ਨਾਰਦ ਨੇ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਨੀਤ ਦੱਸੀ ਤੇ ਪਾਰਯਾਤ
ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ।
ਸਤਯਭਾਮਾ ਦੀ ਇਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਅਮਰਾਵਤੀ ਗਿਆ ਤੇ ਉਥੋ” ਇਸ ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ ਦੁਵਾਰਕਾ
ਲਿਆਣਾ ਚਾਹਿਆ ਜਿਸ ਤੇ ਇੰਦਰ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਿਚ
ਘੋਰ ਯੁਧ ਹੋਇਆ । ਇੰਦਰ ਹਾਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ
ਨੂੰ ਇਹ ਬ੍ਿਛ ਦੁਵਾਰਕਾ ਲਿਆਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿਤੀ ।
ਦਵਾਰਕਾ ਵਿਚ ਇਹ ਬਿਰਿਛ ਸਤਯਭਾਮਾ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ
ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਮਗਰੋ” ਇਹ ਬ੍ਰਿਛ ਮੁੜ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਅਮਰਾਵਤੀ ਪਹੈਂਚ ਗਿਆ ।
(੫-149) ਪਾਰਬਭੀ :
ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜੌ ਹਿਮਾਲੀਆ ਦੀ ਪੁਤ੍ਰੀ ਸੀ ।
(੫-150) ਪਿਆਉ :
ਉਹ ਛਬੀਲ ਜਿਥੇ ਧਰਮ ਅਰਥ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ
ਪਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਲ-ਦਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਸਭ
ਤੋ ਉਤਮ ਦਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਵਤੇ
ਪ੍ਰਸੈਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਤਨਾ_ਪਾਣੀ ਦਾਨ ਕਰੇ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ
$। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1693
ਪਿਸਾਚ
ਅਠਾਹਠ ਸਰੋਵਰ ਭਰੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਘਰ
ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਅਠਾਹਠ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਦਾ ਮਹਾਤਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਹਿੰਦੂ ਗਰਮੀਆਂ
ਦੇ ਦਿਨੀ” ਮਾਰਗਾਂ ਉਤੇਂ ਪਿਆਉ ਲਗਾਂਦੇ ਤੇ ਪਾਂਧੀਆਂ ਨੂੰ
ਧਰਮ ਅਰਥ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਂਦੇ ਹਨ ।
(੫-151) ਪਿਆਜ਼ੀ :
ਪਿਆਜ਼ ਦੀਆਂ ਭੂਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਇਕ ਖੁਦਰੋ
ਬੂਟੀ, ਜੋ ਕਣਕ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਉਗ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ
ਪਹੁੰਚਾਂਦੀ ਹੈ । ਨਵੰਬਰ-ਦਸੰਬਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਗੋਡੀ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਖਾਣ ਹੈ :
ਖੌਤ ਪਿਆਜ਼ੀ ਮੁਲਕ ਦੋ ਰਾਜ਼ੀ ।
ਪਿਆਜ਼ੀ ਤੋਂ ਖੇਤ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ
ਟੂਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਉੱਚਾਰਨ ਕਰਦਿਆਂ
ਪਿਆਜ਼ੀ ਦੀ ਬੂਟੀ ਉਤੇ ਤਵੇ ਦੀ ਕਾਲਕ ਮਲ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਭਾਵ ਪਿਆਜ਼ੀ ਦਾ ਮੁੰਹ ਕਾਲਾ ਕਰ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ।
1861 ਵਿਚ ਜਦੋ" ਅੰਬਾਲੇ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਕਾਲ ਪਿਆ
ਸੀ ਤਾਂ ਲੋਕੀ ਇਜ ਬੂਟੀ ਨੂੰ ਵੀ ਰਿੰਨ੍ਹ-ਪਕਾ ਕੇ ਖਾਂਦੇ
ਰਹੇ ਸਨ ।
(੫-152) ਪਿਸਾਚ :
(ਉ) ਪਿਸਾਚ ਦੇ ਸ਼ਬਦੀ ਅਰਥ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਦੇ ਹਨ ।
ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਤ ਪ੍ਰਤ ਲਈ
ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬੜਾ ਦੁਸ਼ਟ ਤੇ ਖੋਰੀ ਹੈ । ਇਕ
ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਲੋਕ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਕਾਰਨ
ਮਰ ਜਾਣ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ-ਸੰਸਕਾਰ ਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਮ
ਰੀਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਪਿਸਾਚ ਬਣਦੇ
ਹਨ । ਪਿਸਾਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੋਂ ਮਰਘਟ, ਜੈਗਲਾਂ, ਔਝੜਾਂ,
ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਵੇਦਾਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਪਿਸਾਚਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ
ਹੈ । ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਪਿਸਾਚਾਂ ਨੂੰ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋ ਵੀ ਨੀਵਾਂ
ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । 'ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ' ਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੂੰਦਾਂ ਤੋ" ਕੀਤੀ
ਜਿਹੜੀਆਂ ਦੇਵਤਿਆਂ, ਮਨੁੱਖਾਂ, _ਗੰਧਰਵਾਂ ਆਦਿ ਦੀ
ਉਤਪਤੀ ਮਗਰੋ ਬਚ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਵਿਚ ਰੁਲ ਗਈਆਂ
ਸਨ । ਮਨੂ ਸਿਮਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ
ਪ੍ਰਜਾਪਤੀਆਂ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿਸਾਚ ਕਸ਼ਯਪ
ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਸੋਤਾਨ ਹਨ, ਜੌ ਕਪਿਸ਼ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋਂ”
ਪੈਦਾ ਹੋਏ ।
੧ 311011510੧0360।।
ਪਿਸਾਚ ਲੌਕ
ਕਥਾ _ਸਰਿਤ-ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ
ਪਿਸਾਚਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੌਗ ਉਤਪੰਨ
ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂ
ਪਿਸਾਚ ਦੁਆਰਾ ਰੋਗ ਲਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਇਕ
ਕਥਾ ਵਿਚ ਇਲਾਜ ਇਉ ਦਸਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਰੋਗੀ
ਰਾਤ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਪਹਿਰ ਉਠੇ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਚੁਲੀ ਕੀਤੇ
ਨੰਗਾ ਹੀ, ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਖਿੰਡਾ ਕੇ ਦਹਾਂ ਬੁਕਾਂ ਵਿਚ ਵੱਧ
ਤੱ“ ਵੱਧ ਚਾਵਲ ਭਰ ਲਏ । ਫਿਰ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਜਾਪ
ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿਸੇ ਚੁਰਸਤੇ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਅੱਤੇ ਉਥੇ
ਦਵੇ' ਮੁਠਾਂ ਚਾਵਲ ਦੀਆਂ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ
ਪਿਛਾਂਹ ਵਲ ਵੇਖੇ ਚੁਪ-ਚਾਪ ਘਰ ਪਰਤ ਆਵੇਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਉਹ ਉਦੋ” ਤਕ ਕਰਦਾ ਰਹੇ ਜਦੋ“ ਤਕ ਕਿ ਉਹ ਪਿਸਾਚ
ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨਾਂ ਕਹੇਂ, “ਸੇ ਤੁਹਾਡਾ ਰੋਗ
ਦੂਰ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ ।' ਫਿਰ ਉਸ ਪਿਸਾਚ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈ
ਲਈ ਜਾਵੇਂ ਅਤੇ ਉਹ ਤ੍ਹਾਡਾ ਰੋਗ ਦੂਰ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ
(ਕਥਾ ਸਰਿਤ ਸਾਗਰ 1,255) ।
(ਅ) ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਜਾਤੀ ।
(੫-153) ਪਿਸਾਚ ਲੌਕ :
ਸਾਂਖਯ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਅੱਠ ਲੌਕ ਮੰਨੇ
ਗਏ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ” ਸਭ ਤੋਂ” ਹੇਠਲਾ ਪਿਸਾਚ ਲੌਕ
ਹ ਜਿਥੇ ਪਿਸਾਚ, ਭੂਤ ਤੇ ਪ੍ਰੇਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-154) ਪਿੰਗਲ :
(ਉ) ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੋ ਛੈਦ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੈ;
ਇਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਛੋਦ-ਸੂਤਰ
ਰਚੇ । ਫਲਸਰੂਪ ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਪਿੰਗਲ ਪੈ
ਗਿਆ । ਪਿੰਗਲ ਪੂਰਵ ਈਸਵੀ ਤੱ ਦੰ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ
ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਨਾਗਾਂ ਦਾ ਇਕ ਰਾਜਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਈ ਵਾਰ
ਪਿੰਗਲ ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਲ ਏਕੀਕਰਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-155) ਪਿੰਗਲ (ਰਾਣੀ) :
ਰਾਜੇ ਭਰਥਰੀ ਦੀ ਇਕ ਰਾਣੀ; ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ
ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਅਮਰ ਫਲ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਾਣ ਨਾਲ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਚਿਰੌਜੀਵ ਹੋ ਜਾਂਦਾਂ ਸੀ । ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਇਹ ਫਲ
ਭੁਰਥਰੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਦਿਤਾ । ਭਰਥਰੀ ਹਰੀ ਦਾ
ਪਿੰਗਲਾ ਰਾਣੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਪਿੰਗਲਾ
ਨੰ ਖਾਣ ਲਈ ਦਿਤਾ । ਪਿੰਗਲਾ ਇਕ ਮੁਹਾਵਤ ਨਾਲ
ਹੋਮ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਸੌ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਫਲ ਮ੍ਹਾਵਤ ਨੂੰ ਦੇ
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1694
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਦਿਤਾ । ਮੁਹਾਵਤ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਇਕ ਵੇਸਵਾ ਨਾਲ ਸੀ,
ਸੌ ਉਸ ਇਹ ਫਲ ਵੇਸਵਾ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਦਿਤਾ । ਵੇਸਵਾ
ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪਾਪਾਂ ਨਾਲ ਭੁਰਿਆ
ਪਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਦੀਰਘ ਆਯੂ ਭੋਗ ਕੇ ਕੀ ਕਰੇਗੀ, ਕਿਉ”
ਨਾ ਇਹ ਫਲ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇਂ ਜੌਂ ਬਹੁਤ ਨੇਕ, ਦਿਆਲ੍ਹ
ਤੇ ਸਦਗੁਣੀ ਸੁਭਾਵ ਦਾ ਹੈ । ਸੌ ਵੇਸਵਾ ਨੇ ਇਹ ਫਲ
ਭਰਥਰੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤਾ । ਰਾਜਾ ਇਸ ਫਲ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ
ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ
ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਵੈਰਾਗ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆਂ ਤੇ
ਉਸ ਨੇ ਗੁਹਿਸਥ ਤਿਆਗ ਦਿਤਾ ।
(੫-156) ਪਿੰਗਲ (ਵੇਸਵਾ) :
ਇਕ ਵੇਸਵਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੈਰਾਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤੀ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ ਕਥਾ ਭਾਗਵਤ ਦੇ ਗਿਆਰਵੇ'
ਸਕੌਧ ਦੇ ਅਠਵੇ' ਅਧਯਾਯ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪਿੰਗਲਾ
ਵਿਦੇਹ ਨਗਰ (ਜਨਕਪੁਰੀ) ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਵੇਸਵਾ
ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਧਨਾਢ ਸੁੰਦਰ ਗਭਰੂ ਨੂੰ ਭਰਮਾਣਾ
ਚਾਹਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੋ ਵਿਛੌੜੇ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਵਿਆਕੂਲ
ਰਹੀ, ਪਰ ਉਹ ਗਭਰੂ ਨਾ ਆਇਆ । ਇਸ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ
ਪਿੰਗਲਾ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗ ਜਾਗ ਪਿਆ _ਕਿ ਜੇ ਮੈ
ਸੁਦਰ ਗਭਰੂ ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਵਿਆਕੁਲ ਤੇ ਬੇਚੈਨ
ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਲੀਨ
ਰਹਿੰਦੀ ਤਾਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੌੌਦੀ । ਇਸ ਫੁਰਨੇ ਦੇ
ਫੁਰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਵੇਸਵਾ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਤਿਆਗ ਕੇ
ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿਚ ਲਗ ਕੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕੀਤੀ ।
(੫-157) ਪਿਛਲ 'ੁਰੀ :
ਜਿਸ ਔਰਤ ਦੇ ਪੈਰ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਹੋਣ, ਡਾਇਣ;
ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾਇਣ ਦੇ ਪੈਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਿਛਲੇ
ਪਾਸੇ ਵਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹੋ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ (ਵੇਖੋ :
ਡੈਣ) ।
(ਪ=1 58) ਪਿਛਲ ਪੈਰੀ :
ਮਨਹੂਸ ਔਰਤ, ਜਿਸ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪੈਰ ਪੌਣ ਨਾਲ
ਦੁਖ ਤੇ ਕਲੇਸ਼ ਵਧਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਕੌਮ ਧੈਦੇ ਵਿਚ ਘਾਟਾ
ਪਿਆ ਹੋਵੇ । ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਬੜਾ
ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਜੇ ਘਰ ਵਿਚ ਕੌਈ ਭਾਗਵਾਨ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪੈਰ
ਪਾਵੇ ਤਾਂ ਧਨ ਤੇ ਸੁਖ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜੇ
ਕਈ ਮਨਹੂਸ ਪੈਰ ਪਾਵੇ ਤਾਂ ਦੂਖ ਦਲਿਦਰ੍ ਦਾ |
੧ 311011510੧03੮0।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
(੫-159) ਪਿੰਜੋਰ :
ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਸਥਾਨ, ਜੌ ਹੁਣ
ਹਰਿਆਣੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਬੜਾ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ
ਹੈ । ਕਿਹ! ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਂਡੋ ਆਪਣੇ ਬਨਬਾਸ ਦੇ ਦਿਨੀ
ਕੁਝ ਅਰਸਾ ਇਥੇ ਵੀ ਠਹਿਰੇ ਸਨ । ਪਿਛੋ ਜਦੋ” ਪਾਂਡਵਾਂ
ਨੂੰ ਰਾਜ ਮਿਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ
ਸੁੰਦਰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ । ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਰਾਜ
ਸਮੋ” 17ਵੀ” ਸਦੀ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਮੇ” ਪੰਜਾਬ
ਦੇ ਸੂਬੇ ਫਦਾਈ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇਹਨੂੰ ਅਜੋਕਾ ਰੂਪ ਦਿਤਾ
ਤੇ ਇਥੇ ਸਦਰ ਬਾਗ਼ ਬਣਵਾਏ ।
(੫-160) ਪਿੱਠੂ :
ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ; ਖਿਡਾਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ
ਧੜੇ ਬਣਾ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਗੋਲ ਦਾਇਰਾ ਬਣਾ ਕੇ,
ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਠੀਕਰੀਆਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹੱਥ ਉਪਰ
ਟਿਕਾ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਕ ਧਿਰ ਦਾ ਕੋਈ
ਖਿਡਾਰੀ ਚੱਕਰ ਤੋ" ਬਾਹਰ ਖੜਾ ਹੋ ਕੇ ਗੇਂਦ ਨਾਲ
ਠੀਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫੁਡਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਫੁਡੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋ,
ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦਾ ਕੋਈ ਖਿਡਾਰੀ ਗੇੱਦ ਨੂੰ ਬੋਚ ਲਏ ਤਾਂ
ਪਹਿਲੀ ਧਿਰ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜੋ ਗੇਂਦ ਨਾਲ
ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਨਾ ਫੁਡਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਗੇੱਦ ਬੋਚ ਲਈ ਜਾਵੇ
>ਾਂ ਉਸ ਧਿਰ ਦੇ ਉਸ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਮੁਕ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ । ਜੇ ਗੇਂਦ ਠੀਕਰਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਫੁਡਣ ਮਗਰੋਂ” ਬੋਚੀ
ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਢਾਣੀ ਵਾਲੇ ਗੋਦ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ
ਪਹਿਲੀ ਧਿਰ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗੇ'ਦ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ।
ਜੇ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਗੇਂਦ ਲਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਧਿਰ ਦੇ
ਬਾਕੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਕੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
__ ਡੇਹਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਵਿਚ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ 'ਪਿੱਠੂ ਗਰਮ”
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-161) ਪਿੰਡ :
ਜੌ ਤੇ ਚਾਵਲ ਆਦਿ ਦੇ ਆਟੇ ਦਾ ਪਿੰਨਾ, ਜੋ
ਪਿਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਤਰਪਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਰਨ ਮਗਰੋ ਜਦੋ ਅਗਲੇ ਲੌਕ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੌੜ ਪੈਦੀ
ਹੈ । ਇਹ ਲੌੜ ਪਿੰਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੁਰੀ ਹੌਦੀ ਹੈ, ਜੌ ਮਾਤ-ਲੌਕ
ਵਿਚ ਉਸ ਨਮਿਤ ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ
ਮਰਨ ਮਗਰੋ” ਜੌ ਪਿੰਡ ਭਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਗਲੇ
ਲੌਕ ਦੇ ਬਿਖੜੇ ਪੈੱਡੇ ਵਿਚ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਲਈ ਤੌਸ਼ਾ ਬਣਦੇ
91 58000 [30] 5010। 11 ੬009
1695 ਪਿੰਡ
ਹਨ । ਮਾਤ-ਲੌਂਕ ਤੋ" ਯੁੱਮ ਪੁਰੀ ਤਕ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦਿਆਂ
ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਇਕ ਵਰ੍ਹਾ ਲਗਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ' ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਜੋ ਪਿੰਡ ਦਾਨ
ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ. ਇਹ ਰਾਹ ਦਾ ਤੋਸ਼ਾ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
ਪਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਜੋ ਸਮੋ ਸਮੋ" ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ ਅਥਵਾ ਸਰਾਧ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਯਮ ਨਗਰੀ
ਵਿਚ ਕੌਮ ਆਉਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਗਯਾ ਵਿਚ
ਭਰੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ
ਉਸ ਪਿੰਡ ਭਰਨ ਦੀ ਲੌੜ ਨਹੀ” ਪੈਦੀ ।
ਦੋ” ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ
ਵਿਚ ਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਸਬੋਧਣ ਚੱਕੀ ਦੇ ਪੁਠੇ ਘਾਲੋਂ ਫੇਰ ਕੇ
ਸਤਨਾਜਾ (ਚਾਵਲ, ਕਣਕ, ਛੋਲੇ, ਮੱਕੀ, ਬਾਜਰਾ, ਮੌਠ ਤੇ
ਮਾਂਹ) ਪੀਸਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਲੋਕ ਤਾਂ ਚਾਵਲ ਤੇ ਜੌ ਹੀ
ਪੀਸ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਆਟੋ ਨਾਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਿੰਡ
ਬਣਾ ਕੇ ਇਕ ਥਾਲੀ ਵਿਚ ਰਖ ਦੋੱਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ
ਕੌਲ ਹੀ ਘਿਉ ਦਾ ਇਕ ਕਟੋਰਾ, ਸੂਤਰ ਦੀ ਅੱਟੀ ਤੋਂ
ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਧਰ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ
ਪਿੰਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਅਧ-ਮਾਰਗ ਉਤੇ
ਭਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਮਗਰੋਂ“ ਕਿਰਿਆ ਵਾਲੇਂ ਦਿਨ ਤਕ
ਹਰ ਰੌਜ਼ ਨੇਮ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਭਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਚੌਥੇ ਵਾਲੇ
ਦਿਨ ਜਦੋ" ਫੁਲ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਪਿੰਡ ਭਰੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋ" ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ` ਉਸ ਦਾ ਸਰਾਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ
ਪਿੰਡ ਭਰਨ ਦੀ ਲੌੜ ਨਹੀ” ਰਹਿੰਦੀ ।
ਗਯਾ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਭਰਨ ਨਾਲ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੋਂ ਦਿਨ ਗਯਾ ਵਿਚ ਪਿੰਡ
ਭਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗਯਾ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭਰਨ
ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਥਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਵਾਯੂ ਪੁਰਾਣ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਗਯਾ ਇਕ ਅਸੁਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਘੋਰ ਤਪਸਿਆ ਕਰ ਕੇ
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੈਨ ਕੀਤਾ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ
ਗਯਾਸੁਰ ਨੂੰ ਵਰ ਮੰਗਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਗਯਾ ਨੇ _ਇਹ ਵਰ
ਮੰਗਿਆ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਮੇਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰੇ, ਉਹ ਬੈਕ੍ਰੈਠ
ਜਾਵੇ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਇਹ ਵਰ ਦੇ ਦਿਤਾ । ਇਸ ਵਰ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਗਯਾ ਅਸੁਰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੇੜੇ
ਕੱਟਣ ਲਗਾ । ਇਸ ਅਸੁਰ ਦਾ ਸਰੀਰ 105 ਯੋਜਨ ਲੰਮਾ
ਅਤੇ 60 ਯੌਜਨ ਚੌੜਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ) ਇਸ
ਅਸੁਰ ਦੇ ਦੂਰੋ` ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਕੇ ਬੈਕਰਠ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ
ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਰਾਜ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਲੋਕੀ ਸਾਰੀ
ਉਮਰ ਘੋਰ ਪਾਪ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਗਯਾਸ਼ਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ
ਕਰਕੇ ਬੈਕ੍ਰਠ ਦੇ ਭਾਗੀ ਬਣਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਨਰੂਕ
੧੧੧੧01£॥00੦੧600113/|.0।)
€$
053 001:
(ਪੰਡ ਭਰਾਉਣਾ
ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਸੋ, ਧਰਮ ਰਾਜ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕੀਤੀ । ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਛੱਲ ਤੋ”
ਹੰਮ ਲਿਆ ਅਤੇ ਗਯਾਸੁਰ ਤੋ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦਾਨ ਵਜੋੱ
ਮੰਗਿਆ । ਪਰ ਉਪਕਾਰੀ ਗਯਾ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਇਹ
ਇਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿਤੀ । ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਦੇਹ ਇਕ
ਪੱਥਰ ਦੀ ਭਾਰੀ ਚੱਟਾਨ ਹੇਠ ਦੱਬ ਦਿਤੀ । ਪਰ ਗਯਾਸੂਰ
ਦੋ ਪਰ-ਉਪਕਾਰੀ ਸੁਭਾਵ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖਦਿਆਂ ਵਰ ਦਿਤਾ
ਕਿ ਜਿਥੇ ਗਯਾ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਥੇ
ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਪਿੰਡ ਭੁਰਨਗੇ ਉਹ
ਪਿੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਬੈਫ੍ਰਠ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਇਥੇ
ਹਿੰਦੂ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਭਰਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਪਿੰਡ ਦਾਨ : ਸਰਾਧ ਆਦਿ ਸਮੇ” ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ
ਦਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਾ ਹੈ ।
ਪਿੰਡ
(੫-162) ਪਿੰਡ ਭਰਾਉਣ :
ਚੌਲ ਤੇ ਜਵਾਂ ਦੇ ਆਟੇ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪੀਸ ਕੇ ਬਣਾਏ
ਗਏ ਗੁਲੋਲੇ, ਜੌ ਕਿਰਿਆ ਕਰਮ, ਅੰਤੇਸ਼ਟੀ ਸੈਸਕਾਰ ਤੇ
ਸਰਾਧਾਂ ਦੌ ਦਿਨੀ' ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਹਿੰਦੂ ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋ ਮ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਫੁਲ,
ਰੰਗਾ ਵਿਚ ਜਲ-ਪ੍ਵਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰਦੁਆਰ ਪੈਦਲ
ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਜਿਤਨੀਆਂ ਨਦੀਆਂ
ਆਉਂਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਕੰਢੇ _ਪਿੰਡ ਭਰਾਏ
ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
(੫-163) ਪਿੰਡ ਵਲਣ” :
ਨਕੌਦਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ,
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸੈਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰਸਮ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇ
ਪ੍ਰਚਲਤ, ਉਧਾਲੋ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਹਿੰਦ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ।
ਲਾੜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ ਜਾਂਵੀਆਂ ਵਿਚ” ਕ੍ਰਝ ਯੁਵਕ ਪਿੰਡ
ਚਫੇਰੇ, ਸਰਪਟ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੌੜਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇ` ਪਿੰਡ
ਰੋ ਵਿਚ ਲੈ ਰਹੇ ਹੋਣ । ਕੋਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਗ ਸਾਕ
ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਵਰਜਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਬਰਾਤੀਆਂ
ਕਪੜਾ ਜਾਂ ਨਕਦੀ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(੫-164) ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਉਂ :
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਬੜਾ
ਰੌਚਕ ਹੈ । ਲਗਪਗ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੌਈ ਨਾ
ਕੋਈ ਰਵਾਇਤੀ ਕਥਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਬਹੁਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ
9। 5300੫ 130] 50101 ]। ੬00੫੧
1696
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਨਾਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੌਢੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਹੀ ਰਖੇ ਗਏ ਹਨ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਸਾਣ ਵਾਲੇ ਵਡਿਕੇ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ
ਹੀ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਰਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ' ਮੋਗਾ, ਆਲਮ
ਸ਼ਾਹ, ਹਮਤਾ ਸੇਮਾ, ਪਰ ਕਈ ਥਾਈ" ਨਾਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ
ਨਾਂ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਐ, ਜਿਵੇ ਖੋਸਾ ਪਾਂਡੂ, ਮੁਹੈਮਦ ਖ਼ਾਨ
ਨਿਆਜ਼ੀ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਪੁਰ, ਨਗਰ,
ਅਬਾਦ, ਬਸਤੀ, ਖੇੜਾ ਸ਼ਬਦ ਲੱਗਾ ਹੈਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ
ਅਰਥ ਨਗਰ ਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਗੜ੍ਹ, ਕੋਟ
ਜਾਂ ਬੁਰਜ ਸ਼ਬਦ ਲਗਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ
ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਕਦੋ
ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ । ਕਈ ਥਾਈ ਸਰ ਜਾਂ ਡਾਬ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ
ਤਲਾਬ ਦੇ ਹਨ ਅੰਤ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਥਾਈ”
ਪੱਟੀ ਜਾਂ ਚੱਕ ਅੰਤ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਕ੍ਝ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਮੋਢੀ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਜਾਂ ਗੋਤ ਉਤੇ
ਰਖੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿਚ ਬਲ, ਮਠਰ
ਮੰਗਨ ਵਿੜਿੰਗ, ਔਲਖ ਆਦਿ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਮੌਢੀ
ਦਾ ਨਾਂ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੌੜ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ”
ਪੌਸ ਖੋਸਾ ਪਾਂਡੂ, ਬੁਰਹਨ ਭਈ, ਸ਼ੇਖ਼ ਸ਼ਮਾ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮੂਲ ਵਾਸੀਆਂ
ਦੋ ਨਾਂ ਉਤੇ ਰਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ ਝਾਬੇਵਾਲੀ । ਇਹ
ਨਾਂ ਉਸ ਸਮੋ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਲਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋ“ ਸਤਲੁਜ
ਡੰਡਾ ਦੇ ਰੇਠੋ' ਵਗਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਝਬੇਲ
ਮਲਾਹ ਵਸਦੇ ਸਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਉਸੇ
ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਹੀ ਰੱਖ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਥੇ ਪਹਿਲਾਂ
ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੌਕ ਵਸਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿਚ
ਵੁਲਰ ਮੌਗੇ ਦੇ ਭੁਲਰ ਤੱ" ਵਿਗੜ ਕੇ ਬਣਿਆਂ ਹੈ ।
ਕ੍ਝ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਰ ਦਰਤੀ ਦਿਸ਼ਾ/ਭੋਇੰ
ਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੋਸ਼ਤਾਈ ਉਤੇ ਰਖੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਵੇਂ', “ਰੱਤਾ
ਟਿੱਬਾ, 'ਕਾਲਾ ਟਿੱਥਾ', _'ਕਲਰਖੇੜਾ_'ਰੌੜਾ ਗਾਹਾ',
'ਖੂਹੀਆ' ਤੇ 'ਖੂਹੀ ਖੇੜਾ` ਆਦਿ ਨਾਂ ਖੂਹ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ
ਹਨ । 'ਪੰਚ ਕੌਸੀ' ਤੇ 'ਸੱਤ ਕੌਸੀ' ਪਿੰਡ ਅਬੋਹਰ ਤੌ”
ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਪੰਜ ਤੋਂ ਸੱਤ ਕੌਹ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਛੱਪੜਾਂ ਤੋ ਟੋਭਿਆਂ ਤੇ ਰਖੇ ਗਏ
ਹਨ । ਤੇ ਕਈ ਨਾਂ ਘਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਤੇ ਪਏ ਹਨ । ਇਹ ਨਾਂ
ਉਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਲ ਸੈਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋ ਇਥੇ ਪਸ਼ੂ ਚਾਰੇ
ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਮਗਰੋ” ਪਿੰਡ ਵਸ ਗਏ ਜਿਵੇਂ 'ਕੱਖਾਂ ਵਾਲੀ',
'ਡਬਵਾਲੀ', 'ਪਾਣੀ ਵਾਲ', 'ਕਾਈ ਵਾਲ', 'ਬੀਆੰ ਵਾਲਾ',
'ਡੁੰਗੜਾ ਖੋੜਾ' 'ਕਾਨਿਆਂ ਵਾਲੀ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਛੁੱਪੜਾਂ ਕੰਢੇ ਵਸੇ ਜਿਥੇ ਕਦੇ ਕੱਖ, ਡਾਬ, ਪਾਣੀ, ਕਾਈ,
੧ 3110 131510ਗ੧0181੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਬੀ”, ਭੈਗੜ, ਕਾਨੇ ਤੇ ਘਾਹ ਦੇ ਢੋਰ ਉਗੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਕੁਝ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋ ਰੁੱਖਾਂ ਉਤੇ ਵੀ ਰਖੇ ਗਏ
ਹਨ ਜਿਵੇਂ 'ਜੌਡ ਵਾਲਾ', 'ਪਿੱਪਲੀ', “ਟਾਹਲੀ ਵਾਲਾ',
'ਜੋੜ ਜੋਡ' ।
ਕੁਝ ਕੁ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਉ” ਪਸ਼ੂਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਰਖੇ ਜਾਂਦੇ
ਰਹੇਂ । ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੌਈ ਪਸ਼ੂ ਜਾਂ ਜੈਗਲੀ ਜਾਨਵਰ
ਜ਼ਿਆਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਂ
ਉਸ ਪਸ਼ੂ ਜਾਂ ਜੈਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਉਤੇ ਪੈ ਗਿਆ ਜਿਵੇ'
'ਸ਼ੀਹ ਪਕੀ' “ਨੀਲੋਂ ਵਾਲੋਂ', (ਨੀਲ ਗਾਏ ਤੋਂ') 'ਸੂਹਾਂਵਾਲੀ',
'ਸੂਰਗੜ੍ਹੀ , 'ਮੋਰਾਂਵਾਲੀ', 'ਗਿਦੜਾਂਵਾਲੀ', 'ਕਾਵਾਂ ਵਾਲੀ',
'ਸੱਪਾਂਵ` ਸਰ
ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਕਿਸੇ ਜੌਗੀ ਜਾਂ ਫਕੀਰ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਹਨ
ਜਿਵੇ 'ਜੋਗੀ ਵਾਲਾ', “ਫਕਰਸਰ', 'ਦੋ ਤਾਰਾਂ ਵਾਲੀ”
(ਇਕ ਦੌਤਾਰੇ ਵਾਲੇ ਫਕੀਰ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ) ਇਥੇ ਕਦੇ
ਸਬਧਿਤ ਜੋਗੀਆਂ ਤੇ ਫਕੀਰਾਂ ਦੇ ਡੇਰੇ ਸਨ ।
(੫-165) ਪਿੰਡੀ :
ਇਕ ਅਰਧ-ਗੌਲੇਂ ਵਰਗਾ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ
ਢੇਰ, ਜੌ ਕਈ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ, ਦੇਵੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ',
ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੋ ਰੂਪ ਵਿਚ,
ਜੌ ਪੱਥਰ ਅਥਵਾ ਸ਼ਿਵ ਲਿੰਗ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ,
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੰਡੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
(੫-166) ਪਿੰਡੀ ਦਾ ਨੇਹ :
ਹਰਿਆਣੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ, ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ
ਇਕ ਰੀਤ; ਸਿਉ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਤੋ ਚਾਰ ਕੁ ਦਿਨ
ਪਹਿਲਾਂ, ਵਰ ਤੇ ਕੌਨਿਆਂ ਦੋਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰ, ਇਹ ਰੀਤ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਰ ਤੇ ਕੇਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਆਮਪੌ
ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ, ਸਹਿਵਾਸਨੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ,
ਚਾਵਲ ਤੇ ਕਣਕ ਨੂੰ ਪੀਸ ਕੇ ਤੇ ਸ਼ੱਕਰ ਰਲਾ ਕੇ, ਘਿਉ ਚ
ਤਲ ਕੇ ਪਿੰਡੀ ਬਣਾਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੌ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਲੱਡੂ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਡੀ, ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਸਦੇ
ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ-ਸਾਕਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(੫-167) ਪਿੰਡੋ” ਬਾਹਰੇ ਵਿਆਹ :
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੌਕ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹ
ਧੀ ਜਾਂ ਲੜਕੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀ” ਕਰਦੇ । ਪਿੰਡ ਵਿਚ
ਵਸਦੇ ਸਾਰੇ ਲੌਕ ਇਕੋ ਸਾਂਝੇ ਪਰਵਾਰ ਵਾਂਗ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ
ਤੇ ਇਕ ਦੀ ਧੀ ਭੈਣ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਧੀ ਭੈਣ
ਸੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਿਸ਼੍ੇਧ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬10੧੪
1697 ਪਿੱਤਰ
ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ
ਦੇ ਲਗਪਗ ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਇਕੋ ਕੁੱਲ ਦੀ
ਵੈਸ਼ ਵਸਦੀ ਰਹੀ, ਹੁਣ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ
ਵਸੋ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਡਿਕੇ ਤੋ ਹੀ ਆਪਣਾ ਮੁੱਢ ਮੰਨਦੀ
ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਆਪੋ
ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਵਰਜਿਤ ਸੰਭੋਗ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਮਗਰੋਂ“ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਕਟੁੰਬ-ਅਖੰਡਤਾ ਨੂੰ
ਕਾਫ਼ੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨ
ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨਹੀ” ਬਣ) |
ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੋ ਬਾਹਰ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਪਿਉ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਇਕੋਂ
ਪਿੰਡ ਲਾੜ੍ਹਾ ਬਣ ਕੇ ਨਹ” ਜਾਂਦੇ, ਅਥਵਾ ਲੜਕਾ ਆਪਣੇ
ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਤੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਨਹੀ ਕਰਦਾ ।
(੫-168) ਪਿੱਤਰ :
ਕਿਸੇ ਕੁੱਲ, ਕਟੁੰਭ, ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਕਬੀਲੇ ਢੇ ਮਰ ਚੁਕੇ
ਵੱਡੇ ਵਡੇਰੇ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ'
ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਤ-ਲੌਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਯਮ-ਲੌਕ ਅਥਵਾ ਪਿੱਤਰ
ਲੌਕ ਵਿਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੌਕ-ਚਿੰਤਨ ਪਿੱਤਰ ਲੱਕ
ਮਾਤ ਲੌਕ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਉਥੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ
ਖਾਣ-ਪੀਣ ਕਪੜੇ ਲੱਤੇ ਤੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਦੀਆਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਲੋੜਾਂ ਹਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਤ ਲੌਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ
ਰਹਿੰਦਿਆਂ । ਅਗਲੇ ਲੌਕ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਮਾਤ ਲੋਕ ਵਿਚ
ਜਿਉੱਦਿਆਂ ਦਿਤੇ ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਜਾਂ ਮਰਨ ਆ ਪੁੱਤਰਾਂ
ਪੰਤਰਿਆਂ ਤੇ ਨਾਤੀਆਂ ਵਲੋਂ ਦਿਤੇ 'ਪਿੰਡਾਂ' ਤੇ 'ਸਰਾਧਾਂ'
ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੈਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਹਿੰਦੂ
ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਹੌਰ ਸਮਾਜਿਕ
ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਪਿੱਤਰ ਨਮਿਤ ਪਿੰਡ-ਪੱਤਲ ਦੋ'ਦੇ ਤੋ
ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਜੇ ਕਿਸੇ ਪਿੱਤਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਥਵਾ ਉਸ
ਨਮਿਤ ਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ
ਨਹੀ', ਤਾਂ ਪਰਲੋਕ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਿਲਣਗੇ
ਤੋਂ ਉਹ ਭੁੱਖੇ ਪਿਆਸੇ 'ਪੂੱ ਨਾਂ ਦੇ ਨਰਕ ਵਿਚ ਪਏ
ਰਹਿਣਗੇ । ਇਸ ਲਈ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ
ਇਕ ਧਾਰਮਕ ,ਕਰਤਵ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁੱਤਰ ਉਹ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ 'ਪੁ" ਨਾਂ ਦੇ ਨਰਕ ਤੋਂ ਤਰਾਏ ।
ਪਿੱਤਰਾਂ ਦਰ ਪਿੰਡ-ਪੱਤਲ ਕਿਰਿਆ ਅਥਵਾ ਸਰਾਧ
ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜੋਂਠੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਜੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾ ਜੈਮੇਂ ਤਾਂ ਨਾਤੀ (ਧੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ) ਸਰਾਧ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਹੂਤ ਸਾਰੇ ਪੁੱਤਰ ਰੋੜ੍ਹ
੧ 31101510%੧03੮0।।
ਪਿੱਤਰ ਤਰਪਣ
ਤਾਂ ਜੇਠਾ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੇ ਸਭ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ
ਸਰਾਧ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਭਰਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰਾ ਸਰਾਧ
ਨਹੀ” ਕਰਦੇ ।
ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਕੀਤੇ ਸਰਾਧ ਕਰਮ ਆਦਿ 'ਪਿੱਤਰ
ਕਰਮ' ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ 1
(੫-169) ਪਿੱਤਰ ਤਰਪਣ :
ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਕਿਰਿਆ;
ਹਿੰਦੂ ਮਤ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਹੱਥ ਅਥਵਾ
ਅਰਘੇ ਨਾਲ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਕੇ ਤੇ ਪਿੱਤਰ ਲੌਕ
ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ, ਜਲ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ
ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਲ ਪਿੱਤਰਾਂ ਤਕ ਪਹੈਚਦਾ ਹੈ । ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ
ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰ ਨਮਿਤ ਸਰਾਧ ਤਾਂ ਕੋਵਲ ਇਕ
ਦਿਨ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਤਰਪਣ ਪਿੱਤਰ ਪੱਖ ਵਿਚ
ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਲ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਪਿਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਿਤਾ, ਦਾਦਾ,
ਪੜਦਾਦਾ, ਮਾਂ, ਦਾਦੀ, ਪੜਦਾਦੀ ਨੂੰ । ਜਲ ਦੇਣ ਲਗਿਆਂ,
ਪਿੱਤਰ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਗੌਤਰ ਦਾ ਉੱਚਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਜਲ ਦੇਣ ਲਗਿਆਂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ, ਕਾਲੇ ਤਿਲ ਮਿਲਾ
ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ 'ਤਿਲਾਂਜਲੀ' ਵੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-170) ਇਿੱਤਰ ਤੀਰਬ :
ਉਹ ਤੀਰਥ ਜਿਥੇ ਜਾਂ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਲਈ
ਪਿੰਡ ਦਾਨ, ਤਰਪਣ, ਸਰਾਧ ਆਦਿ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਮਤੱਸਯ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 222
ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਰ ਪਿੱਤਰੀ ਤੀਰਥਾਂ ਵਿਚੋ" ਗੱਯਾ, ਕਾਸ਼ੀ,
ਪ੍ਰਾਗ ਤੇ ਹਰਦੁਆਰ ਵੱਡੇ ਤੀਰਥ' ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗੱਯਾ
ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਪਿੰਡ ਭਰਨ ਨਾਲ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਗੱਯਾ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਦੇ ਮਗਰੋ” ਮੁੜ
ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਕੋਈ ਕਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੌੜ ਨਹੀ”
ਰਹਿੰਦੀ ।
(੫-171) ਪਿਤਰ ੫ਖ :
ਅੱਸ਼ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖ ਦੀਆਂ _ਪੰਦਰਾਂ _ਤਿੱਥਾਂ ਨੂੰ
ਪਿੱਤਰ-ਪੱਖ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੱਥਾਂ
ਵਿਚ ਪਿੱਤਰ-ਲੌਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮਾਤ ਲੋਕ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਕੁੱਤਾ, ਬਿੱਲੀ,
ਪੰਖੇਰੂ ਆਦਿ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ
ਪ੍ਰਿੱਤਰ-ਪੱਖ ਵਿਚ ਸੁਰਾਧੁ ਵਾਲ ਦਿਨ ਘਰ ਵਿਚ ਆਏ
$।। 5300੫ 18016 51101 ]। ੬101੧
1698
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਖਾਧੇ ਨਹੀ” ਜਾਣ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ,
ਭਾਵੇ ਉਹ ਕੁੱਤਾ ਬਿੱਲੀ ਹੀ ਕਿਉ” ਨਾ ਹੋਵੇ ।
ਪਿੱਤਰ ਪੱਖ _ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਸਰਾਧ
ਕਰਦੇ, ਪਿੰਡ ਪੱਤਲ ਤੇ ਤਰਪਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਰਾਧ
ਕੇਵਲ ਉਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ
ਕਿਸੇ ਪਿੱਤਰ ਨੇ ਪਰਲੋਕ ਗਮਨ ਕੀਤ ਹੋਵੇ, ਜੇ ਤਿੱਥ ਯਾਦ
ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਖ਼ੀਰਲੀ ਤਿੱਥ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿੱਤਰ ਵਿਸਰਜਨੀ
ਅਮਾਵਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਸਰਾਧ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ।
ਸਰਾਧ ਤਾਂ ਪਿੱਤਰ ਪੱਖ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਇਕ ਦਿਨ ਕਰਨ
ਦੀ ਪਰੈਪਰਾ ਹੈ, ਪਰ ਤਰਪਣ ਪਿੱਤਰ ਪੱਖ ਦੀ ਹਰ ਤਿੱਥ
ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਜਲ ਦਿਤਾ
ਜਾਵੇ ਤੇ ਫਿਰ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ । ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਤਰਪਣ ਦੇਣ
ਲਗਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਗੋਚਰ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਿੱਤਰ ਪੱਖ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰ ਤੀਰਥਾਂ ਉਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾਨ
ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਮਹਾਤਮ ਹੈ । ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨ ਸਾਰ ਪਿੱਤਰ
ਪੱਖ ਵਿਚ ਗੁੱਯਾ ਵਿਖੇ ਫਲਗੂ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਵਿਸ਼ਣੂਪਦ
ਨਾਮੀ ਤੀਰਥ ਉਤੇ, ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਤੇ ਸਰਾਧ ਕਰਨ ਨਾਲ
ਪਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਉਧਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਪਿੰਡ ਪੱਤਲ ਤੇ
ਸਰਾਧ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀ” ਰਹਿੰਦੀ ।
ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਲਈ ਤਿੰਨ ਰਿਣ ਹਨ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰਿਣ ਪਿੱਤਰ ਰਿਣ ਹੈ । ਪਿੱਤਰ ਰਿਣ ਨੂੰ
ਉਤਾਰਨਾ ਹਰ ਹਿੰਦੂ ਦਾ ਮ੍ਰਖ ਕਰਤਵ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਣ
ਪਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸਰਾਧ ਕਰ ਕੇ ਚੁਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਿੱਤਰ
ਪੱਖ ਸਰਾਧ ਲਈ ਨਿਸਚਤ ਪੰਦਰਾਂ ਤਿੱਥੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਇਕ
ਸਮੂਹ ਹੈ । ਪਿੱਤਰ ਪੱਖ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਥਾ
ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ :
ਅੰਗਰਾਜ ਕੌੌਤੀ ਦਾ ਪੌਂਤਰ ਕਰਣ ਬੜੇ ਦਾਨੀ ਸੁਭਾਵ
ਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਹਰ ਰੌਜ਼ ਸਵਾ ਮਣ ਸੌਨਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ
ਦਾਨ ਕਰ ਕੇ ਭੋਜਨ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਸੌਨੇ ਤੋ ਬਿਨਾਂ
ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦਾਨ ਨਹੀ' ਸੀ ਕਰਦਾ । ਜਦੋ" ਕਰਣ
ਨੇ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਸਦਕਾ
ਸਵਰਗ ਲੌਕ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਜਿਥੇ ਉਸ ਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ
ਸੋਨੇ ਦਾ ਮਹਲ ਸੀ, ਪਰ ਖਾਣ ਲਈ _ ਉਸ ਨੂੰ ਕ੍ਝ ਨਹੀ
ਸੀ ਮਿਲਦਾ । ਕਰਣ ਨੇ ਧਰਮ ਰਾਜ ਤੋ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ
ਪੁਛਿਆ । ਤਾਂ ਧਰਮ ਰਾਜ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਕਰਣ ਠੇ
ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੌਰ ਕੁਝ ਦਾਨ ਨਹੀ” ਕੀਤਾ
ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਇਥੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਆਸ
ਨਹੀ” ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਸੋ, ਕਰਣ ਨੇ ਧਰਮ ਰਾਜ
ਅਗੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ੍ਹਾਂ
੧ 311011510੧0360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਲਈ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਭੇਜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੌ ਉਹ ਖਾਣ-ਪੀਣ
ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਕਰ ਸਕੇ । ਕਰਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ
ਮੰਨ ਲਦੀ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਮੁੜ ਮਾਤ-ਲੌਕ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ।
ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਸਦਾਚਾਰ ਪੂਰਵਕ ਰਹਿ ਕੇ ਖ਼ੂਬ
ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਕੀਤਾ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜ ਦਿਤੇ, ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ
ਅੰਨ । ਫਿਰ ਜਦ ਉਹ ਸਵਰਗ ਲੌਕ ਵਿਚ ਗਿਆ ਤਾਂ
ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਮਿਲੀਆਂ । ਕਰਣ ਦੇ ਪੁਨਰ ਜੀਵਨ
ਦੀਆਂ ਇਹ ਤਿੱਥਾਂ ਬੜੀਆਂ ਮਹਾਨ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਪਿੱਤਰੀ ਪੱਖ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਿੱਤਰੀ ਪੱਖ ਦੀਆਂ ਤਿੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਕੇਂਈ ਮੰਗਲ
ਕਾਰਜ ਨਹੀ” ਕਰਦੇ ।
(੫-172) ਪਿਤਰ ਪੂਜਾ :
ਕਿਸੇ ਕੁੱਲ, ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰਿਆਂ
ਨੂੰ, ਜੋ ਪਰਲੌਕ ਗਮਨ ਕਰ ਚੁਕੇ ਹੋਣ, ਪਿੱਤਰ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਨ ਮਗਰੋ”
ਪ੍ਰਾਣੀ ਅਥਵਾ ਪਿੱਤਰ, ਪਿੱਤਰ ਲੋਕ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ,
ਜਿਥੇ_ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਪੀਣ ਤੇ ਪਹਿਨਣ ਆਦਿ ਦੀਆਂ
ਕਈ ਲੌੜਾਂ ਹਨ । ਇਹ ਲੌੜਾਂ ਤਾਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ
ਹਨ, ਜੋ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਪੌਤਰੇਂ ਜਾਂ. ਨਾਂਤੀ, ਪਿੱਤਰਾਂ
ਨਮਿਤ ਸਮੇ ਸਮੇ' ਪਿੰਡ ਪੱਤਲ, ਜਲ ਤੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂਆਂ
ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ । ਫਿਰ ਪਿੱਤਰ ਆਪਣੀ ਕ੍ਰੱਲ ਜਾਤੀ
ਜਾਂ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਵੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ
ਦੁੱਖ ਵੀ । ਜੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਸਾਮਗਰੀ ਦਾਨ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿੱਤਰ ਪ੍ਰਸੈਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੀ
ਕ੍ਲ-ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਮਿਤ ਦਾਨ
ਨਾ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿੱਤਰ ਲੋਕ ਤੇ ਪਰਲੌਕ ਵਿਚ
ਭੁੱਖੇ ਪਿਆਸੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ, ਆਪਣੀ ਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ
ਪਹੁਚਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੇ ਪਿੱਤਰ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਜਨਮ
ਦਿਤਾ ।
ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਉੱਜ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜ
ਸਮੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ
ਇਹ ਪੂਜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਾਧ
ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਜੇਠੇ ਪੁਰੰਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।
ਜੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਾਤੀ (ਧੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ) ਵੀ ਸਰਾਧ
ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁਤਰ ਹੋਣ ਤੇ
ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਹੌਣ ਤਾਂ ਜੇਠੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਹੱਕ ਹੈ ਕਿ
ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਸਾਂਝਾ ਸਰਾਧ ਕਰੇ । ਵੱਖੋ
ਵੱਖਰਾ ਸਰਾਧ ਕਰਨਾ ਅਪਸ਼ਗਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸੁਰਾਂਧ ਦੇ ਦਿਨ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਲ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਦੇ ਕੇ
$।1 5300੫ [ਹਿੰਗ 51911] €0ਗ9
1699
ਪਿੱਤਰ ਪੂਜਾ
ਬਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਭਜਨ ਛਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੱਖਸ਼ਣਾ
ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਰਵਾਜ ਪ੍ਰਾਚੀਨ
ਕਾਲ ਤੋ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਤਾਂ
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰਧ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ
ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਦੋਂ” ਕੁੱਲ ਦੇ ਵਡੇਰਿਆਂ
ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ ਤੇ ਸਾਰਾ ਪਰਵਾਰ ਵਡੇਰਿਆਂ
ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰਖਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ
ਭਾਵਨਾ ਕਰਕੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋ” ਵੀ ਕ੍ਰੱਲ ਦੇ ਵਡਿਕਿਆਂ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਜੌ ਪਿੱਤਰ ਪੂਜਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤਕ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਸਮੇ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿੱਤਰ-ਪੂਜਾ ਨਾਲ ਕਈ
ਮਨੌਤਾਂ ਜੁੜਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਇਹ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਸੋਸਥਾ
ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ । ਪਿੱਤਰ ਪਰਜਾ ਨਾਲ ਪੁੱਤਰ
ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਵਧੀ । ਜਿਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀ” ਹੋਵੇਗਾ
ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੱਤਰ ਲੌਕ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀ”
ਅਤੇ ਉਹ ਪੂ ਨਾਂ ਦੇ ਨਰਕ ਵਿਚ ਹੀ ਸੜਦਾ ਰਹੇਗਾ ।
ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਹੋ'ਦ ਹੀ ਕਿਸੇਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪੂ ਨਰਕ ਵਿਚੋ”
ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਬਦ ਪੂ-ਤੱਰ
ਹੈ ਅਥਵਾ ਪ੍ਰ ਨਰਕ ਵਿਚੋ" ਕਢਣ ਵਾਲਾ ।
ਪਿੱਤਰ ਰਿਣ : ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁਖ ਲਈ
ਤਿੰਨ ਰਿਣ ਦਸੇ ਗਏ ਹਨ ।
(1) ਦੇਵ ਰਿਣ
(2) ਰਿਸ਼ੀ ਰਿਣ
(3) ਪਿੱਤਰ ਰਿਣ ।
ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਰਿਣ ਹਰੇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਲਈ ਉਤਾਰਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ
ਹਨ । ਪਿੱਤਰ ਰਿਣ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰਿਣ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਕਿਉ” ਜੌ ਅਸੀ' ਸੋਸਾਰ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਿਤਾ ਦੇ
ਹੀ ਸਭ ਤੋ ਵਧ ਰਿਣੀ ਹਾਂ । ਪਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਰਿਣ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ
ਜਲ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ
ਮਰਨ ਤਿੱਥ ਉਤੇ ਸਰਾਧ ਕਰ ਕੇ ਉਤਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪਿੱਤਰ-ਰਿਣ ਨਹੀ” ਉਤਾਰਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਘੋਰ
ਨਰਕ ਵਿਚ ਸੁਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਿੱਤਰ ਲੌਕ : ਉਹ ਲੱਕ ਜਿਥੇਂ ਪਿੱਤਰ ਵਸਦੇ ਹਨ ।
ਸਾਂਖਯ ਅਤੇ ਵਦਾਂਤ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਅੱਠ ਲੌਕ ਮੰਨੇ ਗਏ
ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ ਦੂਜਾ ਲੌਕ ਪਿੱਤਰੀ ਲੌਕ ਹੈ, ਜਿਥੇ
ਪਿੱਤਰ ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਾਪਤੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋ”
ਅਗਲਾ ਲੌਕ 'ਸੌਮ ਲੌਕ` ਹੈ ਅਥਵਾ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਤੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ
ਦੇ ਲੌਕ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ” ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੱਤਰੀ ਲੌਕ
ਚੰਦਰਮਾ ਤੋ ਉਪਰ ਦਾ ਲੌਕ ਹੈ ।
ਪਿੱਤਰ ਲੌਕ ਦਾ ਸੈਕਲੁਪੁ ਬੜਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ । ਵੇਦ੍ਹਾਂ
੧੧01੨1॥0੫॥01110।।
ਪਿੱਤਰ-ਵਿਸਰਜਨੀ ਅਮਾਵਸ
ਵਿਚ ਪਿੱਤਰੀ ਲੌਕ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਹੜ੍ਹਪਾ ਤੱ
<<
ਮਿਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੋ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਥੋਂ” ਦੇ
ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਯਮ ਤੇ ਪਿੱਤਰੀ ਲੌਕ ਵਿਚ ਸੀ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਪਿੱਤਰੀ ਲੋਕ ਨੂੰ ਜੋ ਰਾਹ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਧਰਤੀ ਤੋ ਲੰਘ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ
ਉਹ ਮਰ ਗਏ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨੋਲੋ ਜਾਂ . ਗੁੱਡ
ਦਬਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੌ ਪਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਅਰਾਮ
ਰਹੇ ।
(ਪ-173) ਪਿੱਤਰ-ਵਿਸਰਜਨੀ ਅਮਾਵਸ :
ਅੱਜੂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਪਿੱਤਰ
ਵਿਸਰਜਨੀ ਅਮਾਵਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼
ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਸੂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਪੱਖ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਪਿੱਤਰ
ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਉ ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੱਸਿਆ ਵਾਲੋਂ ਦਿਨ
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੋ" ਪਿੱਤਰ ਲੌਕ ਨੂ ਵਾਪਸ ਚਲੋਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਜਲ ਦੇ'ਦੇ,
ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਕਰਦੇ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਭੌਜਨ ਛਕਾਂਦੇ ਅਤੇ
ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਪਿੱਤਰ ਵਿਸਰਜਨੀ ਅਮਾਵਸ ਸਾਂਝਾ ਮਾਂਝਾ ਦਿਹਾੜਾ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ
ਮਰਨ ਤਿੱਥ ਪਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਸਰਾਧ
ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ : ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ
ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਲਈ, ਹੱਥ ਅਥਵਾ ਅਰਘੇ ਨਾਲ ਮੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ
ਪਾਠ ਕਰਦਿਆਂ ਜਲ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਨਿਸਚੇ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜਲ ਪਿੱਤਰੀ-ਲੋਕ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹੂਚਦਾ
ਹੈ ਸਰਾਧਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨਮਿਤ ਸਰਾਧ ਤਾਂ
2 ਇਕ ਦਿਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਾਕੀ ਦਿਨ ਰੋਜ਼
(4 ਨੂੰ ਜਲ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਲ ਦੇਣ ਲਗਿਆਂ
ਪਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਤੇ ਗੋਚਰ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ
ਲੌਕ ਹਰਦੁਆਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ
ਦੇਦੇ ਹਨ
(੫-174) ਵਿੱਪਲ (ਪਿੱਪਲ ਪੂਜਾ) : ਰ੍
ਹਿੰਦੂ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ ਸਭ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵਧ ਪਵਿਤ੍ਰ
ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੱਪਲ ਵਿਚ ਤ੍ਰ੍ਮੂਰਤੀ ਵਸਦੀ
ਹੈ :-ਜੜ੍ਹ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਤਨੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਟਹਿਣਾਂ
ਵਿਚ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ । ਇਕ ਮਨੌੱਤ ਅਨੁਸਾਰ
ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਹਰ ਟਹਿਣੀ ਦੇ ਪੱਤੇ ਉਤੇ ਇਕ ਦੇਵਤਾ ਬੈਠਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ;
$।। 5300੫ 1301 5101 ]। ੬10੧੪
1700
ਪਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਸ਼
ਪੱਤੇ ਪੱਤੇ ਗੋਵਿੰਦ ਬੈਠਾ, ਟਾਹਣੀ ਟਾਹਣੀ ਦਿਉਤਾ
ਮੁੱਢ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਬੈਠਾ, ਧਨ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਿਉਂਤਾ ।
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਸ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ
ਪੱਤੇ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਜਾਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਤੇ
ਬੈਨ੍ਹਿਆ ਤੇ ਉਦੋ” ਤੋਂ ਹੀ ਪਿੱਪਲ ਦਾ ਬ੍ਰਿਛ ਪਵਿੱਤਰ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
ਹਿੰਦੂ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ ਇਤਨਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ
ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਬ੍ਰਿਛ ਤੇ ਕਦੇ ਕੁਲਾਹੜਾ ਨਹੀ” ਚਲਾਂਦੇ ।
ਇਸ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਜਾਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਨੂੰ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਖਾਣ ਜਾਂ
ਬਾਲਣ ਵਜੋ ਵੀ ਨਹੀ ਵਰਤਦੇ ।
ਹਿੰਦੂ ਪਿੱਪਲ ਨੂੰ ਪੁਜਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼
ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੀ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਿਹੀ ਦੇਵਤਿਆਂ
ਦੀ । ਹਿੰਦੂ ਤੀਵੀਆਂ ਇਸ ਰੁੱਖ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿਚ ਕੱਚੀ
ਲੱਸੀ ਪਾਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸੂਰਜੀ ਦਿਸ਼ਾ
ਵਿਚ 108 ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਈ ਤੀਵੀਆਂ
ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋ, ਪਿੱਪਲ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕੌਲ ਤਾਂਬੇ ਦਾ
ਇਕ ਸਿੱਕਾ, ਜੰਝੂ ਤੇ ਮਠਿਆਈ ਭੇਟਾ ਵਜੋ ਰਖਦੀਆਂ
ਹਨ । ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਪਰ ਦਿਤਾ
ਟੱਪਾ, 'ਪੱਤੇ ਪੱਤੇ ਗੋਵਿੰਦ ਬੈਠਾ, ਟਾਹਣੀ ਟਾਹਣੀ ਦਿਉਤਾ'
ਵਾਰ ਵਾਰ ਦਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜੋਝੂ ਪਹਿਨਾਣ ਵੇਲੇ ਜਾਂ ਵਿਆਹ
ਦੀ ਰਸਮ ਸਮੋ” ਤੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਧਰਨ ਲਗਿਆਂ
ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਤੀਵੀਆਂ
ਜਣਨ-ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਦੁਆਲੇ,
ਨੰਗੀਆਂ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਸੋਤਾਨ
ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ, ਤੀਵੀਆਂ ਪਿੱਪਲ ਦੁਆਲੋਂ ਸੂਤ ਦਾ
ਧਾਗਾ ਵਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ 108 ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ । ਬ੍ਰਹਮਾ
ਨੇ ਹੀ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਰਚਿਆ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ
ਸਾਰ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਤੇ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਨ
ਨਾਲ ਨਿਰਸੈਤਾਨ ਤੀਵੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਨਿਰਸੰਤਾਨ ਤੀਵੀਆਂ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਜੜ੍ਹ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਦਾਤ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਜਦੀਆਂ ਹਨ । ਗੀਤ ਹੈ :
ਨਿਤ ਬਰ੍ਹਮੇ ਜਲ ਪਾਵਾਂ, ਵੀਰਾ ਤੇਰੀ ਜੜ੍ਹ ਲਗ ਜਾਵੇ ।
ਜੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਦਿਨ ਸੂਰਜ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਕੇ, ਜਲ ਦੀ
ਇਕ ਗੱਡਵੀ ਪਿੱਪਲ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਬਾਂਝ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਕੁੱਖ ਹਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਐਤਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲਛਮੀ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਬ੍ਰਿਛ ਉਤੇ
ਵਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਧਨ ਦੌਲਤ ਦੇ ਇੱਛਾਵਾਨ
ਐਤਵਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਜਦੇ ਹਨ ।
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜਦੋ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ
ਜੇਠਾ ਪੁੱਤਰ/ਭਰਾ ਛੋਦੇ ਹੋਏ ਕੁੰਭ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਕੇ,
ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਕਿਸੇ ਟਹਿਣ ਉਤੇ ਲਟਕਾ ਦੋ'ਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਜਲ ਪਿੱਪਲ ਦਾ ਰੁੱਖ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰੋਤ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾ
ਦੇ'ਦਾ ਹੈਂ ।
ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਬ੍ਰਿਛ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਜਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜੋ ਕੇ
ਕਿਸੋ ਨਾਲ ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ, ਧੌਖਾ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਨ
ਲੈਣੀ ਮਹਾਂ ਪਾਪ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਬਾਣੀਏ ਪਿੱਪਲ ਦੇ
ਸਾਹਮਣੇ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ
ਜਾਂ ਵਿਪਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀ” ਕਰਦੇ ।
ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਤੌ”
ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਮੋਹਿੰਜੋਦਰ ਤੇ ਹੜ੍ਹਪਾ ਦੀਆਂ ਥੇਹਾਂ
ਤੋ ਜੋ ਠੀਕਰਾਂ ਮੌਹਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤ” ਸਾਫ਼
ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੌਕ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਇਕ ਠੀਕਰ ਮੋਹਰ (ਨੰਬਰ 387) ਉਤੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤ
ਨੂੰ ਪਵਿਤ੍ਰ ਵੇਦੀ ਵਿਚੋ“ ਉਭਰਦਾ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ,
ਜਿਸ ਦੇ ਤਣੇ ਕੌਲ, ਇਕ ਸਿੱਧੇ ਖੜੇ ਪਿੱਪਲ ਵਿਚਲੇ
ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਕਈ ਹੋਰ ਠੀਕਰ
ਮੌਹਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਬ੍ਰਿਛ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ
ਹੈ । ਕੇ. ਐਨ. ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪਿੱਪਲ ਦੇਵਤਾ
ਹੜ੍ਹਪਾ ਤੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦਰੋ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਨਿਰਸੌਦੇਹ ਪ੍ਰਧਾਨ
ਦੇਵਤਾ ਸੀ ।
ਰਿਗ ਵੇਦ ਵਿਚ ਪਿੱਪਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਈ ਥਾਈ”
ਆਇਆ ਹੈ । ਹਵਨ ਵਿਚ ਪਵਿਤ ਅਗਨੀ ਬਾਲਣ ਲਈ
ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਲਕੜੀ ਜਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਵਰਗ ਵਿਚ
ਦੇਵਤੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠੇ ਆਰਾਮ ਕਰਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਮਗਰੋ” ਪਿੱਪਲ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ-ਤਰੂ (ਗਿਆਨ ਦਾ ਬ੍ਰਿਛ)
ਤੇ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਬ੍ਰਿਛ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ
ਸਬੈਧ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨਾਲ ਜੌੜ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ।
(੫-175) ਪਿੱਪਲ ਪੌਤਰਾ :
ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵਰਗਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ; ਇਹ ਬੜਾ
ਸ਼ਭ ਗਹਿਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਹਿਨਣ ਨਾਲ ਜੌ ਬੰਦੇ ਚੰਗੇ
ਲਗਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਯੂ ਦੀਰਘ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :
ਇਹ ਲੈ ਨਤੀਆ ਘੜਾ ਲੰ ਪਿਪਲ ਪਤੀਆਂ
ਕਿਸੇ ਕਲ ਗਲ ਨਾ ਕਰੀ” ।
(੫-176) ਪਿਪੜੇ ਪੜ੍ਹਨਾ :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰਸਮ; ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ
ਜਦੋ“ ਵਰ ਤੇ ਕੌਨਿਆਂ ਵੇਦੀ ਉਤੇ ਬੰਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ
$।। 5390੫ 13010 51101 1। ੬101੫
1701
ਪੀਚੋਂ ਬਕਰੀ
ਦੌਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਗੌਤਾਚਾਰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਗੌਤਾਚਾਰ
ਪੜ੍ਹਨ ਮਗਰੋਂ” ਕੌਨਿਆਂ ਪੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰੋਹਿਤ, ਵਰ ਤੌ” ਕੌਨਿਆਂ
ਨਾਲ ਉਮਰ ਭਰ ਸਾਥ ਨਿਭਾਹੁਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਲੈਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ 'ਪਿਪੜੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰ ਪੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰ ਹਿਤ ਕੌਨਿਆਂ ਤੋਂ" ਪ੍ਰਣ ਲੈਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਰ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਭਰ ਸਾਥ ਨਿਬਾਹੇਂਗੀ । ਇਸ
ਰਸਮ ਤੋ ਮਗਰੋ ਫੇਰਿਆਂ ਦੀ ਰਸਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-177) ਪੀਘ ਝੂਟਾ :
ਬਹਾਵਲਪੁਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ) ਦੇ ਇਲਾਕੇ
ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਕ ਰਸਮ; ਸਗਾਈ ਤੌ”
ਮਗਰੋ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਰੋਟੀ ਖਾਵਣ ਦੀ ਰਸਮ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ ਮਗਰੋ” 'ਸਫੱਰ` ਦੇ ਮਹੀਨੇ
ਦੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇਂ ਬੁੱਧਵਾਰ ਜਾਂ ਈਦ ਦੇ ਦਿਨ (ਜਿਹੜਾ ਦੋਹਾਂ
ਵਿਚੋ ਪਹਿਲਾਂ ਆ ਜਾਵੇ) ਵਰ ਪੱਖ ਵਾਲੇ ਕੌਨਿਆਂ ਲਈ
ਕਪੜੇ, _ਪਿੰਨੀਆਂ, ਸੇੱਵੀਆਂ ਤੇ ਘਿਉ ਭੇਜਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੋ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਰੈਗੀਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ
ਰੱਸੀ ਵੀ ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪੀ'ਘ ਨੂੰ ਦਰਖ਼ਤ ਨਾਲ
ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਕੰਨਿਆਂ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਝੂਟਦੀਆਂ
ਹਨ । ਇਹ ਰਸਮ ਵਫੂ, ਜੌਯਾ ਤੇ ਖਰਲ ਜਾਤਾਂ ਤੇ
ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
(੫-178) ਪੀਚੋਂ ਬਕਰੀ :
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਲੀ ਦੇ ਵਿਚ
ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਕੁਝ ਖ਼ਾਨੇ ਬਣਾ ਕੇ ਠੀਕਰੀ ਨਾਲ ਖੇਡਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖੇਡ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਵੱਖ ਵੱਖ
ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕ੍ਰਝ ਹੋਰ ਨਾਂ ਹਨ :
ਚੀਜ, ਸ਼ਟਾਪੂ ।
ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਕ ਦੂਜੇ
ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਕੁਝ ਖ਼ਾਨੇ ਵਾਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ
ਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰਾ ਨਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਨਾਂ ਵੀ ਹਰ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ, ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਭਿੰਨ ਸੁਭਿੰਨ ਹਨ ।
ਪੀਚੋ ਬਕਰੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜ ਖ਼ਾਨੇ ਜ਼ਿਮੀ' 'ਤੇ ਬਣਾਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਲੋਬਾਈ ਵਿਚ ਚੁੜਾਈ ਨਾਲੋ” ਚੌਗ੍ਰਣ
ਹੈਦੇ ਹਨ । ਤੀਜੇ ਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮਰੱਬਾ ਵਾਹ
ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਛੱਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਪੁੱਗ ਕੇ ਜਾਂ ਟਾਸ ਸੁਟ ਕੇ, ਆਪੋ
ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਮਿਥਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ
ਦੋ, ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਬੱਚੇ ਖੇਡਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਚਾਰ ਹੋਣ ਤਾਂ
੧ 311011510੧01360।
ਪੀਠ-ਸਥਾਨ
ਦੋ ਦੋ ਆੜੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਬੱਚੇ ਦੀ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ
ਹੈ, ਉਹ ਛੱਜ ਵਿਚ ਇਕ ਲੱਤ ਦੇ ਭਾਰ ਖਲੋ ਕੋ, ਸਭ ਤੱ
ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਠੀਕਰੀ ਸੁਟਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਠੀਕਰ
ਕਿਸੇ ਲਕੀਰ ਉਤੇ ਜਾ ਪਏ ਜਾਂ ਉਸ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਨਾ ਪਏ
ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਟਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਵਾਰੀ
ਖ਼ਤਮ । ਜੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਅਥਵਾ ਰੱਬ ਦੇ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਨੀਕਰ
ਜਾ ਪਏ ਤਾਂ ਉਹ ਖਿਡਾਰੀ ਇਕ ਲੱਤ ਦੇ ਭਾਰ ਸਭ ਖ਼ਾਨਿਆਂ
ਵਿਚੋ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਸਿਵਾਏ ਤੀਜੇ ਅਥਵਾ ਪੀਚੋ ਦੇ
ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚੋ, ਪੀਚੋ ਦਾ ਖ਼ਾਨਾ ਉਹ ਇਕ ਟੌਗ ਨਾਲ ਟੱਪਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪੈਰ ਭਾਰ ਹੀ ਠੀਕਰ
ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇਂ, ਸਭ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚੋ ਲੰਘਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਨੀਕਰੀ ਕਿਸੇ ਲਕੀਰ ਉਤੇ ਨਹੀ' ਰੁਕਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਅਤੇ
ਨਾ ਹੀ ਪੀਚੋ ਦੇ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ! ਨਹੀ” ਤਾਂ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋ
ਜਾਣ ਤੇ ਵਾਰੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਪੈਰ
ਕਿਸੇ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਛੁਹ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਵਾਰੀ ਮੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਜਦੋ ਸਾਰੇ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚੋਂ” ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਠੀਕਰ ਨਿਕਲ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਖਿਡਾਰੀ ਛੱਜ ਵਿਚ ਪੁਠਾ ਖਲੋ ਕੇ ਤੇ
ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਠੀਕਰੀ ਧਰ ਕੇ ਠੀਕਰੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ
ਵਾਂਗ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ
ਬਾਕੀ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚੋ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋ” ਉਹ ਸਾਰੇ
ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚੋ', ਠੀਕਰੀ ਕੱਢਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਤਾਂ ਇਕ ਗੇੜ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਮਗਰੋ" ਉਹ ਇਕ ਖ਼ਾਨੇ ਦਾ
ਮਾਲਕ ਹੋਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਦੋਵੇ
ਪੈਰ ਧਰ ਕੇ ਅਰਾਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈਂ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਖਿਡਾਰੀ
ਇਸ ਖ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਟੱਪ ਕੇ ਲੰਘਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਖੇਡ ਉਦੋ”
ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋ” ਤਕ ਸਾਰੇ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਉਤੇ
ਕਿਸੇਂ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ/ਧਿਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਨਾ ਹੋ
ਜਾਵੇ ।
(੫-179) ਪਪੀਠ-ਸਬਾਨ :
ਪੂਜਾ ਦੇ ਅਸਥਾਨ; ਤੋਤ੍ਰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ" ਸਤੀ
ਨੇ ਦਕਸ਼ ਦੇ ਯੱਗ ਸਮੇ" ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਨਾ ਸਹਾਰਦੇ
ਹੋਏ, ਦੇਹ ਤਿਆਗ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਸਤੀ
ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਕੇ 51 ਸਥਾਨਾਂ
ਉਤੇ ਉਹਦੇ ਅੰਗ ਖਿੰਡਾ ਦਿਤੇ । ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਸਤੀ ਦੇਵੀ
ਦੇ ਅੰਗ ਡਿਗੇ, ਉਹ ਥਾਂ ਪੀਠ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਵਿਚੋ” ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਥਾਨ ਹਨ :
ਨੌਣਾ ਦੇਵੀ, ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ, ਵਿੰਧਯ ਵਾਸਿਨੀ, ਕਾਲੀ
ਘਾਟ ਆਦਿ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ।
$।1 5300੫ 1301 5101 ]। ੬101੧
1702
ਪਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(੫-180) ਪੀਤਾਂਬਰ :
ਜਿਸ ਨੇ ਪੀਲੇ ਰੈਗ ਦੇ ਕਪੜੇ _ਪਹਿਨੇ ਹੋਣ;
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਇਕ ਉਪਾਧੀ; ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਇਕ ਨਾਂ ।
(1) ਉਹ ਸੈਨਿਆਸੀ ਜੋ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਬਸਤਰ
ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ (2) ਬੋਧੀ ਸਾਧੂ, ਜੋ ਪੀਲੇ ਰੈਗ ਦੇ
ਕਪ੫ੜੋ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ, ਪੀਤਾਂਬਰੀ ਅਖਵਾਉਦੇ ਹਨ ।
(੫-181) ਪੀਤੋ ਵਾਲਾ ਖੂਹ :
ਪੀਤੋ ਵਾਲੋਂ ਖੂਹ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਰੁਣਾਮਈ ਦੈਦ-ਕਥਾ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਇਹ ਪੀਤੋ ਵਾਲਾ ਖੂਹ ਕਿਥੇ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੀਤ ਵਿਚ
ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀ, ਪਰ ਇਹ ਗੀਤ ਬੜਾ ਪੁਰਾਣਾ ਜਾਪਦਾ
ਹੈ ਕਿਉ” ਜੌ ਇਸ ਵਿਚ ਜਿਸ ਨਰ ਬਲੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ
ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਮਧਕਾਲੀ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ 'ਤੇ ਸਭ ਖੂਹ
ਟੌਭੇ ਸੁਕ ਗਏ । ਇਕ ਧਨੀ ਜ਼ਿਮੀ'ਦਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਡੁੰਘਾ
ਖੂਹ ਖੁਦਵਾਇਆ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਨਾ
ਨਿਕਲੀ ।` ਜ਼ਿਮੀ'ਦਾਰ ਬੜਾ ਨਿਰਾਸ਼ ਤੇ ਨਿਮੋਝੂਣ ਬੈਠਾ
ਸੀ ਕਿ ਉਧਰੋਂ ਦੀ ਇਕ ਪਾਂਧਾ ਲੰਘਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਰੀ
ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਹਾ ਹਿ ਖ਼ਵਾਜਾ ਖਿਜ਼ਰ ਬਲੀ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ।
ਜੋ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਵੱਡੀ ਨੂੰਹ ਦੀ ਅਰੂਤੀ ਇਥੇ ਦੇਵੇ” ਤਾਂ
ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਵੱਲਾਂ ਛੱਲਾਂ ਹੋ ਜਾਣ ।
ਜਿਮੀ'ਦਾਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਨੂੰਹ ਪੇਕੇ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ,
ਉਸ ਨੇ ਉਸੇ-ਵੇਲੋਂ ਨਾਈ ਭੇਜਿਆ । ਨਾਈ ਤੋ ਸਾਰੀ ਗੱਲ
ਸੁਣ ਕੇ ਜ਼ਿਮੀ'ਦਾਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਨੂੰਹ ਕਹਿਣ ਲਗੀ :
ਸਦ ਕਹਾਰਾਂ ਮਾਏ ਨੀ
ਸਾਡਾ ਡੌਲਾ ਕਸਾ ਦੇ
ਅਸਾਂ ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਬਾਂਧ ਬਧੀ ਜਾਣਾ ਨੀ ।
ਸਦੀਆਂ ਸਦ ਕੇ,
ਸਾਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਕਰਾਦੇ
ਅਜਾਂ ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਬਾਂਧ ਬਧੀ ਜਾਣਾ ਨੀ ।
ਇਹ ਕੌਬਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਹੈ ।
ਕਹਾਰ ਪੀਤੋ ਦਾ ਡੋਲਾ ਚੁਕ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ
ਜੂਹ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਪੀਤੋ ਨੇ ਕਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ :
ਉਰ੍ਹੇਂ ਨਾ ਲਾਹਿਓ, ਕਹਾਰੋ
ਪਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਲਾਹਿਓ, ਕਹਾਰੋ
ਮੇਰੇ ਸਹੁਰੇ ਦੇ ਧੌਲਰ ਜਾ ਕੇ ਲਾਹਿਓ
ਕਹਾਰਾਂ ਪੀਤੋ ਦਾ ਡੱਲਾ ਖੂਹ ਤੇ ਜਾ ਉਤਾਰਿਆ ।
ਉਸ ਦੀ ਸੱਸ ਨੇ ਪੀਤੋਂ ਦਾ ਘੁੰਡ ਚੁਕ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵੇਖਿਆ ।
੧ 311011510੧(0।3੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਪਲਾ ਚੁਕ ਕੇ
ਸਾਡੀ ਸੱਸ ਭੀ ਵੇਖੇ
ਮੁੜ ਇਸ ਜਗ ਨਹੀ” ਔਣਾ ।
ਅਗੋਂ” ਨੂੰਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ :
ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸੱਸੇ
ਨੂੰਹਾਂ ਹੋਰ ਬਥੇਰੀਆਂ
ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਘਰ ਧੀ ਨਾ ਕੋਈ ।
ਅੰਗਾਂ-ਸਾਕਾਂ ਤੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਸਖੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋ”
ਪੀਤੋ ਨੂੰ, ਖੂਹ ਦੇ ਸਜੇ- -ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਹੋਏ ਚੱਕ ਨਾਲ ਬੈਨ੍ਹ
ਦਿਤਾ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਚੱਕ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚ ਲਟਕਾਇਆ ਗਿਆ,
ਪੀਤੋਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ :
ਹੌਲੀ ਲਟਕਾਇਓ, ਮੇਰੇ ਸਹੁਰੇ ਦੇ ਜਾਇਓ
ਮੋਰੀ ਸੱਗੀ ਨੂੰ ਬੋੜ ਨਾ ਪਾਇਓ
ਹੌਲੀ ਲਟਕਾਇਓ, ਮੇਰੇ ਸਹੁਰੇ ਦੇ ਜਾਇਓ
ਮੋਰੀ ਵੀਣੀ ਨੂੰ ਮਚਕੌੜ ਨਾ ਪਾਇਓ ।
ਜਿਵੇਂ“ ਹੀ ਚੱਕ ਖੂਹ ਵਿਚਲੇ ਤਲ ਨਾਲ ਲੱਗਾ,
ਪਾਣੀ ਬੁੰਬ ਦੇ ਕੇ ਫੁੱਟਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਪੀਤੋ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਹੀ
ਡਬ ਮੋਈ । ਇਹ ਕਾਵਿ ਕਥਾ ਪਾਣੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ
ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਕੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਲਗਾਣਾ ਹੈ ।
(੫-182) ਪੀਪੂ ਬੁਲਾਉਣਾ :
ਮੂੰਹ ਦੀ ਪੀਪਣੀ ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਕੇਂ, ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਅਵਾਜ਼ _ਕੱਢਣੀ । ਗਿੱਧਾ ਤੇ ਭੈਗੜਾ ਪਾਉਣ ਵੇਲ
ਨਾਚੇ/ਨਾਚੀਆਂ ਸੁਰ ਅਤੇ ਤਾਲ ਵਿਚ, ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ
ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢਫੇ ਹਨ । ਕੁਝ ਹੋਰ ਅਵਾਜ਼ਾਂ 'ਖਰੂਡਾ ਬੁਲਾਉਣਾ
ਤੇ 'ਬਕਰਾ ਬੁਲਾਉਣਾ' ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰਾ
ਨਾਟਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ।
(੫-183) ਪੀਰ :
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਆਗੂ; ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ
ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਮੁਜ਼ਫ਼ਰਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ
ਹਰੇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪੀਰ ਦਾ ਮੁਰੀਦ ਹੈ
ਅਤੇ ਉਸ ਵਲ ਸ਼ਰਧਾ ਰਖਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਂਦੀ ਪੀਰ
ਨਹੀ' ਉਸ ਨੂੰ 'ਬੇਪੀਰਾ ਕਹਿ ਕੇ ਨਿਕਾਰਿਆ ਤੇ ਭੋਡਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੁਲਤਾਨ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਪੀਰ ਵਧੇਰੇ ਕਰ ਕੇ
ਸੱਯਦ, ਕੁਰੇਸ਼ੀ ਜਾਂ ਥੱਗਾ ਜਾਤੀ ਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਪੀੜ੍ਹੀ
ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਮ ਤੌਰ `ਤੇ ਪੁੱਤਰ
ਉਸੇ ਪੀਰ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਪੀਰ ਦੀ ਹੀ
ਸ਼ਰਨ ਲੈਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਉਸ ਦਾ ਪਿਉ ਲੈਦਾ ਰਿਹਾ
ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀਰੀ ਮੁਰੀਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ
$।। 5300੫ 13016 51101 1। ੬101੧
1703
ਪੀਰ ਅਦੌਲ
ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪੀਰ
ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਕੌਲ ਸਮੇ ਸਮੇ ਚਰਨ ਪਾਉਣ ਆਉਦੇ
ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਮੁਰੀਦ ਕੌਲ ਇਕ ਦੋ ਦਿਨ
ਠਹਿਰ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਪੀਰ ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ
ਜੈਤਰ ਮੰਤਰ ਵੀ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
ਮੁਜ਼ਫਰਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਜੇ ਕਿਸੇ ਆਪਣਾ ਪੀਰ ਚੁਣਨਾ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ
ਦੇ ਪੀਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ, ਇਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ, ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ
ਉਤੇ ਲਿਖ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ
ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸੁਟ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਪਰਚੀ
ਪਹਿਲਾਂ ਡੁਬ ਜਾਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੀਰ ਚੁਣ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ 'ਚਿੱਠੀਆਂ ਘਤਾਵਣਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਹਰੇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣੇ ਪੀਰ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ
ਲਈ ਹਰ ਸਾਲ ਕ੍ਰਝ ਸਾਮਗਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਬੋਹਲ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੋਹਲ ਜਾਂ ਤਾਂ
ਪੀਰ ਖ਼ੁਦ ਫੇਰਾ ਲਾ ਕੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲੈਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ
ਕਿਸੇ ਬੈਦੇ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਮੰਗਵਾ ਲੈਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਸਮਾਂ
ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਆਇਆ ਜਦੋ ਪੀਰ ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਤੋ”
'ਬੋਹਲ' ਬੜੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਉਗਰਾਹੁਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਢਿਲ ਮਠ
ਕਰਨ ਵਾਲੋਂ ਨੂੰ ਕੌਰੜੋ ਵੀ ਮਾਰਦੇ ਰਹੇਂ ।
ਜਦੋ` ਕੋਈ ਕਰਣੀ ਵਾਲਾ ਪੀਰ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਉਸ ਦੀ ਕਬਰ ਉਤੇ ਮਜ਼ਾਰ ਜਾਂ ਖ਼ਾਨਗਾਹ ਬਣਾ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਨਗਾਹਾਂ
ਉਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸੁਖਣਾ ਸੁਖਣ ਤੇ ਜੌਤਾਂ ਬਾਲਣ ਦਾ ਰਵਾਜ
ਆਮ ਹੈ । ਜਦੋ“ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੰਨਤ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ
ਉਹ ਖ਼ਾਨਗਾਹ ਦੀ ਬ੍ਰਿਛ ਨਾਲ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣੀ ਲੀਰ ਬੰਨ੍ਹ
ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਖ਼ਾਨਗਾਹ ਉੱਤੇ ਗੀਟੀ ਚਾੜ੍ਹਦਾ ਤੇ
ਜੁਮੋਰਾਤ ਨੂੰ ਦੀਵੇ ਬਾਲਦਾ ਹੈ ।
(੫-184) ਪੀਰ ਅਦਲ :
ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੀਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਤਕੀਆ ਈਸਾ ਖੇਲ ਨਾਂ ਦੇ ਕਸਬੇ ਵਿਚ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਮਿਤ 19ਵੀ' ਸਦੀ ਦੇ ਸਤਵੇ' ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਹੋਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਕਬਰ ਉਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹਰ ਵੀਰਵਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਰਤ ਲਈ
ਆਉਦੇ ਹਨ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੇਤਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ।
ਪੀਰ ਅਦਲ ਮਜਜ਼ੁਬ (ਝੱਲਾ) ਬਾਰੇ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਇਹ ਗਲੀਆਂ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਨੰਗਾ ਫਿਰਿਆ ਕਰਦਾ
ਸੀ । ਪੀਰ ਅਦਲ ਦੀ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ
ਲਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ
ਅਕਸਰ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਮਸ਼ਕ ਦੇ ਪਾਰ ਕਰ
੧ 3110115101੧0360।
ਪੀਰ ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ
ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਇਤਨੀ ਪ੍ਰਬਲ
ਧਾਰਾ ਤੇ ਛਲਾਂ ਵਗਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ
ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀ” ।
ਪੀਰ ਅਦਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਇੱਜੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ
ਉਹ ਜੈਗਲ ਵਿਚ ਚਾਰਿਆ ਕਰਦਾ । ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦਾ
ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਪੀਰ ਦੇ ਕੁਝ ਪਸ਼ੂ ਅਜੇ ਵੀ ਜੋਗਲ ਵਿਚ
ਘੁੰਮਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗਾਂ
ਮੱਝ ਜਾਂ ਹੌਰ ਪਸ਼ੂ ਮੂੰਹ ਮਾਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਾਖਾ ਉਸ ਨੂੰ
ਵਰਜਦਾ ਨਹੀ` । ਕਿਉਂ ਜੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਸ਼ੂ
ਪੀਰ ਅਦਲ ਦੇ ਇੱਜੜ ਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਨੂੰ ਵਰਜਣ
ਨਾਲ ਪੀਰ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਦਾ ਡਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਾਵਾਂ
ਮੱਝਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀ” ਚੋੱ'ਦਾ । ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ
ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੇ ਦੁੱਧ ਚੋਇਆ ਤਾਂ ਥਣਾਂ ਵਿਚੋ
ਦੁੱਧ ਦੀ ਥਾਂ ਲਹੂ ਨਿਕਲਿਆ ।
ਇਸ ਇੱਜੜ ਨੂੰ 'ਪੀਰ ਅਦਲ ਦਾ ਇੱਜੜ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ 1
(੫-185) ਪੀਰ ਸਾਂਬਿਰ ਸ਼ਾਹ :
ਇਕ ਫ਼ਕੀਰ ਜੌ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ
ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ । ਇਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇਕ ਮਲਾਹ ਦਾ ਪੁੱਤਰ
ਸੀ, ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਨੇ ਸੋਸਾਰ ਤਿਆਗ ਦਿਤਾ
ਤੇ ਆਪਣਾ ਵਤਨ ਛੱਡ ਕੇ ਕਾਬਲ, ਕੌਧਾਰ ਤੇ ਹਰਾਤ
ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਪੀਰ ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ ਬਾਰੇ ਕਈ
ਦੇਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ
ਦੇ ਕਤਲ ਤੋ“ ਥੋੜਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੀਰ ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ
ਭਵਿਖ ਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਹੁਣ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਿੱਕਾ
ਚਲੋਗਾ । ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਪੀਰ ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ ਇਕ ਥਾਂ ਤੌਬੂ
ਗੁੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਪੁਛਿਆ : “ਦਰਵੇਸ਼ ਸਾਈ ! ਇਹ
ਤੋਬੂ ਕਿਸ ਲਈ ਗੱਡ ਰਹੇ ਹੋ ।'' ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਹਾ :
“ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ, ਮੈ”
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਤੌਬੂ ਗੱਡ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।'' ਇਹ ਭਵਿਖ
ਬਾਣੀ ਸੱਚੀ ਹੋਈ ਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ
ਅਬਦਾਲੀ, ਈਰਾਨ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣ ਗਿਆ ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਇਤਕਾਦ ਸਾਬਥਿਰ ਸ਼ਾਹ ਉਤੇ ਇਤਨਾ
ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ
ਆਪਣਾ ਉਪਨਾਮ 'ਦਰੇ ਦੁਰਾਨੀ' ਭਾਵ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੌਤੀ
ਰਖਿਆ ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪੀਰ ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ
ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਰਾਜਦੂਤ ਬਣ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਰਿਹਾ । ਸਮੇ”
ਨਾਲ ਇਹ ਬੜਾ ਅਭਿਮਾਨੀ ਤੇ ਹੱਠੀ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤੇ
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬10੧
1704
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਇਸ ਦੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ ਬੜੀ
ਅਣਬਣ ਰਹਿਣ ਲਗੀ । ਪੀਰ ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਬੇ ਨੂੰ
ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ੀ ਨਾਲ ਪੇਂਸ਼ ਆਉਦੇ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ
ਦਿਤਾ ਕਰਦੇ । ਸੂਬੇ ਨੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਨੂੰ
ਬੈਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਮਗਰੋ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉਤੇ
ਕਿ ਸਾਬਿਰ ਸ਼ਾਹ ਜਾਦੂਗਰ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਜਿਉ'ਦਾ ਰਹਿਣਾ
ਠੀਕ ਨਹੀ”, ਸੂਬੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ
ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ।
(੫-186) ਪੀਰ ਕਟਾਲ਼ :
ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੀਰ, ਜਿਸ ਦਾ
ਮਕਬਰਾ ਜਲਾਲਪੁਰ ਪੀਰਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਚੇਤਰ ਦੇ
ਮਹੀਨੇ ਹਰ ਸ਼ੁਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਮੋਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਪਕੜ
ਵਾਲੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਭ੍ਰਤ-ਪ੍ਰੰਤ ਵੀ ਕਢੇ ਜੱਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ 'ਜਿੰਨ ਖੋਲ੍ਹਣਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਮੁਸਲਮਾਨ
ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਜਿੰਨ ਦਿਨੇ ਕੱਢੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਤੀਵੀਆਂ
ਦੇ ਰਾਤ ਵੇਲੋਂ ।
ਪੀਰ ਕਟਾਲ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਉ” ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ
ਸੀ । ਕਟਾਲ ਇਸ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਸੀ । ਇਹ ਪੀਰ ਉੱਚ ਦੇ
ਪੀਰ ਸਯਦ ਜਲਾਲ ਜੋ ਬੁਖਾਰਾ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਤੇ
ਜਿਸ 690 ਹਿਜਰੀ (1291 ਈਸਵੀ) ਵਿਚ ਪਰਲੋਕ ਗਮਨ
ਕੀਤਾ ਸੀ, ਦੀ ਵੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਸੀ । ਬਚਪਨ ਤੋ` ਹੀ ਸੁਲਤਾਨ
ਅਹਿਮਦ ਕਟਾਲ ਸਾਧਾਂ-ਸੌਤਾਂ ਤੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ
ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਫਿਰਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਕਦੇ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀ' ਸੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਧੂ
ਫ਼ਕੀਰ ਹਿੰਦੂ ਹੈ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ।
ਪੀਰ ਕਟਾਲ ਬਾਰੇ ਕਈ ਸਾਖੀਆਂ ਲੌਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹਨ । ਇਕ ਵਾਰ ਕਹਿਰੋੜ ਵਿਚ ਇਹ ਪੀਰ ਅਲੀ ਸਰਵਰ
ਕੋਲ ਕੁਝ ਦਿਨ ਠਹਿਰਿਆ । ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਪੀਰ
ਅਲੀ ਸਰਵਰ ਸੁਤਾ ਪਿਆ ਸੰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਚਿੜੀਆਂ ਆ ਕੇ
ਚਿਚਲਾਣ ਲਗੀਆਂ । ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ ਕਟਾਲ ਨੇ ਇਸ
ਡਰੋ ਕਿ ਕਿਧਰੇ ਪੀਰ ਅਲੀ ਸਰਵਰ ਜਾਗ ਨਾ ਪਏ,
ਚਿੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦੇ ਦਿਤਾ ਕਿ ਮਰ ਜਾਉ, ਚਿੜੀਆਂ
ਉਥੇ ਹੀ ਢੋਰ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਪੀਰ ਅਲੀ ਸਰਵਰ ਜਦੋ“ ਜਾਗੇ
ਤਾਂ ਮਰੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਗਏ ਤੇ
ਆਖਣ ਲਗੇ, ''ਤੂ ਬੜਾ ਕਟਾਲ (ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ) ਹੈ” ।'
ਇਸ ਤੋ" ਇਸ ਪੀਰ ਦਾ ਨਾਂ ਪੀਰ ਕਟਾਲ ਪੈ ਗਿਆ ।
ਪੀਰ ਕਟਾਲ ਮੱਕੇ, ਬਗ਼ਦਾਦ ਤੇ ਕਰਬਲਾ ਜ਼ਿਆਰਤ
ਲਈ ਗਏ, ਫਿਰ ਪੀਰ ਮੁਲਤਾਨ ਆ ਰਹੇ । ਕ੍ਰਝ ਚਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਬਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲਖਵੇਰਾ ਤੇ ਸਾਲਦੇਰਾ ਕਬੀਲਿਆਂ
੧ 311011510੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ
ਲਿਆਂਦਾ । ਫਿਰ ਇਹ 1582 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਜਲਾਲਪੁਰ
ਆ ਵਸੇ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ 1631 ਵਿਚ ਪਰਲੋਕ ਗਮਨ ਕਰ
ਗਏ । ਹੁਣ ਵਾਲਾ ਮਕਬਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ
ਨੇ 1745 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ।
ਜਲਾਲਪੁਰ ਪੀਰ ਵਾਲਾ ਬੁਢੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਢ ਉਤੇ
ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਗਰ ਦੀ ਨੀਂਹ
ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ ਕਟਾਲ ਨੇ ਹ। ਰਖੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਈ
ਕਰਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਲੰਗਾਹ ਜਾਂ ਅਵਾਣ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਉ”
ਜਲਾਲ ਸੀ, ਇਸ ਨਗਰ ਦੀ ਨੀ'ਹ ਰਖੀ ਜਿਥੇ ਪਿਛੋ”
ਸੁਲਤਾਨ ਅਹਿਮਦ ਕਟਾਲ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲਗ ਪਏ ।
(੫-187) ਪੀਰ ਕਾਇਆ ਨਾਥ :
ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੀਰ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਭੋਰਾ ਵਿਚ ਹੈ ।
ਕਿਸੇ ਸਮੋ ਇਸ ਪੀਰ ਦੀ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ
ਬੜੀ ਮਾਨਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਉਤੇ ਇਸ ਦੇ
ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਭੋਰੇ ਦੇ ਨਵੇ”
ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨੀਂਹ 1540 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦ
ਵੇਲੇ ਪੀਰ ਕਾਇਆ ਨਾਥ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਨੇੜੇ ਹੀ ਰਖੀ ਗਈ
ਸੀ । ਪੁਰਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦਰਿਆ ਦੇ ਸੱਜੇ ਕੇਢੇ ਉੱਤੇ ਸੀ ।
ਡੇਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਰਾਣ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ" ਇਕ ਸੀ। ਪੀਰ
ਹੱਥੋਂ ਬੁਨਿਆਦ ਰਖੀ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਬਰਕਤ
ਵਾਲਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-188) ਪੀਰ ਕੌਡੀ :
ਪੀਰ ਕੌਡੀ ਧਨੀ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ ਦੀ
ਕਬੱਡੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਬੱਡੀ ਧਨੀ ਤੋ ਬਾਹਰ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਦੇ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕੌਡੀ ਦਾ ਮੁੱਖ
ਚੋਹਾ ਸੈਂਦਨ ਸ਼ਾਹ ਵਿਚ ਬੱਝਿਆ । ਇਥੇ ਪੀਰ ਸੈਦਨ ਸ਼ਾਹ
ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ
ਮੋਲੋ ਵਿਚ ਪੀਰ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ, ਜੋ ਕਬੱਡੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਪੀਰ ਕੌਡੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕੌਡੀ ਵਿਚ
ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦਾ ਦੌ ਵਿਰੌਧੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਖੁਲ੍ਹੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਨਿਤਰਦਾ
ਹੈ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪਿੜ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਘੋਰ ਕੇ ਫੜਨ
ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ
ਵਿਚੋ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾ ਕੇ, ਬਿਨਾਂ ਪਕੜਾਈ
ਦਿਤੇ ਦੇ, ਪਿੜ ਦੀ ਲਕੀਰ ਟੱਪ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿੜ ਵਿਚ
ਆਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ
ਦੋਵੇ“ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਕੜ ਕੇ ਚਾਰੇ ਸ਼ਾਨੇ ਚਿਤ ਕਰਨ
$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬10੧੪
1705
ਪੀਰ ਕੌਡੀ
ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਚੋਹਾ ਸੈਦਨ ਸ਼ਾਹ ਵਿਚ ਜੋ ਪੀਰ ਕੌਡੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ, ਉਹ ਬੜ। ਰੌਚਕ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਹਲ ਵਾਹ ਕੇ ਮਲਾਈ
ਵਾਂਗ ਪੌਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਟਿੱਬੇ
ਦੀਆਂ ਢਲਵਾਨਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਖੇਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਲੰਗੋਟ ਕੱਸ
ਲੈਦੇ ਹਨ । ਲੰਗਟ ਰੈਗਦਾਰ ਕਪੜੇ ਦੇ ਬਣੇ ਹੈਦੇ ਹਨ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਤਿੱਲੋ ਦੀਆਂ ਰੁਪਹਿਰੀ ਤੋਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਤਾਰਾਂ
ਨਾਲ ਕਢਾਈ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਇਕ ਪਿੰਡ
ਦੇ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲੰਗੋਟ ਇਕ ਰੋਗ ਤੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਕਢਾਈ ਵਾਲੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖਿਡਾਰੀ ਉਛਲਦਾ, ਹਿਰਨ
ਵਾਂਗ ਟਪੌਸੀਆਂ ਭਰਦਾ ਬਾਹਵਾਂ ਦੇ ਡੌਲਿਆਂ, ਪੁੱਟਾਂ ਤੇ
ਛਾਤੀ ਉਤੇ ਥਪਕੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਨਿਤਰਦਾ
ਹੋਇਆ ਵੈਗਾਰਦਾ ਹੈ । ਕਝ ਚਿਰ ਵਿਚਾਰ ਹੈਦੀ ਰਹਿੰਦੀ
ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੋ
ਗਭਰੂ ਨਿਤਰਨਗੇ । ਅਖ਼ੀਰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੋ
ਖਿਡਾਰੀ, ਵੈਗਾਰ ਨੂੰ ਕਬੂਲਦੇ ਹੋਏ, ਟਪੌਸੀਆਂ ਭਰਦੇ,
ਪੱਟਾਂ ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰਦੇ ਨਿਤਰਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਪੀਰ ਕੌਡੀ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ
ਉਛਲ ਕੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਉਤੇ ਪੈੱਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛਾਤੀ
ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਪਕੀਆਂ ਮਾਰਦ' ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਆਦਮੀ
ਝੱਲ ਹੀ ਨਹੀ” ਸਕਦਾ । ਦੋਵੇ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਰੇ
ਸ਼ਾਨੇ ਚਿਤ ਅਥਵਾ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਤੇ ਮੋਢਿਆਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ
ਨਾਲ ਲਗਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਰੋਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੌ” ਦੂਰ ਰੱਖਣ 'ਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕੱਲੇ ਇਕੱਲੇ ਨਿਬੜਨ ਦਾ (ਯਤਨ ਕਰਦਾ
ਹੈ। ਪਰ ਦੋਵੇ“ ਵਿਰੋਧੀ ਆਪਣੇ ਦਾਉ ਉਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜੇ ਉਹ ਦੋਵੇ" ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਚਾਰੇ ਸ਼ਾਨੇ ਚਿਤ
ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉਹ ਹਾਰ ਗਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਦੂਜੇ ਦੋਵੇਂ ਜਿਤ ਗਏ । ਫਿਰ ਇਸ ਜੋਤ ਪਿੰਡ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ
ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਖਿਡਾਰੀ ਕੱਢਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਢੰਗ ਨਾਲ,
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ
ਹੈ ਤੇ ਇੰਜ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪਿਛੋ, ਜਿਸ ਪਿੰਡ
ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਜਿਤ ਹੁਦੀ ਹੈ ਉਹ ਪਿੰਡ 'ਮੀਰੀ ਗਿਣਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਵਿਚ ਵੀ 'ਪੀਰ ਕੌਡੀ' ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ
ਖੇਡ ਇਤਨੀ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕੀ” ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ” ਵੇਖਣ
ਲਈ ਆਉਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੜਾ ਉਮਾਹ ਤੋ ਜੌਸ਼
ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਡ ਦੇ ਕੋਈ ਬਝਵੇ'
ਨੇਮ ਨਹੀ" । ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਵਿਚ ਇਹ ਕੌਡੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੇਡੀ
੧ 311011510੧0360।।
ਪੀਰ ਖਾਨਾਂ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ :
ਖਿਡਾਰੀ ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੇਡ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ
ਦੋ ਪਿੜ ਬਣਾ ਲੌਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਠੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਇਕ ਧਿਰ ਦਾ ਖਿਡਾਰੀ (ਬਾਹਰੀ) ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੀ
ਕੌਠੀ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀਆਂ (ਅੰਦਰੀ) ਨੂੰ
ਵਗਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪਕੜਨ । ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੇ
ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਨਿਤਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸਦੇ
ਦੁਆਲੋਂ ਦਾਅ ਪੇਚ ਮਾਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਉੱਨਾ ਚਿਰ ਉਸ ਨੂੰ
ਹੱਥ ਨਹੀ” ਲਗਾਂਦੇ ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਵਿਚੋ“ ਕਿਸੋ ਇਕ ਨੂੰ ਛੁਹ ਨਾ ਲਏ। ਦਾਅ ਲਗਾ ਕੇ
ਬਾਹਰੀ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਵਿਚੋ" ਕਿਸੇ ਇਕ
ਦੀ ਛਾਤੀ ਉਤੇ ਜ਼ੌਰ ਦਾ ਧਫਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਚ ਕੇ
ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਦੋਵੇ ਅੰਦਰਲੇ ਖਿਡਾਰੀ
ਉਸ ਨੂੰ ਪਕੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਉਹ ਦਾਅ ਮਾਰ ਕੇ
ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਜਿਤ ਗਿਆਂ । ਜੇ ਉਹ ਦੋਵੇ”
ਉਸ ਦੋ ਚਾਰੇ ਸ਼ਾਨੇ ਚਿਤ ਕਰ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉਹ ਦੋਵੇ“ ਜਿਤ
ਗਏ । ਫਿਰ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦਾ ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਤੇ ਉਸਦੇ
ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਨਿਤਰਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਲਜਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ
ਖੇਡ ਵਿਚ ਬੜੀ ਫੁਰਤੀ, ਬਲ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਲੌੜ ਹੈ ।
(੫-189) ਪੀਰ ਖਾਨਾਂ :
ਸਖੀ ਸਰਵਰ ਦਾ ਸਥਾਨ; (ਵੇਖੋ : ਸਖੀ ਸਰਵਰ) 1
(੫-190) ਪੀਰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਰਸੂਲ :
ਇਕ ਪੀਰ, ਜਿਸ ਦੀ ਮਲੋਰ ਕੋਟਲੇ ਦੇ ਨਾਈਆਂ ਵਿਚ
ਬੁੜੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੀਰ ਬੈਨਾ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ
ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਜ਼ਿਮੀ ਬਾਰੇ ਝਗੜਾ
ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਰਾਜਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਵਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਦੌਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ
ਗੱਲ ਤੋ ਵੀ ਸੁਲਹ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ । ਅਖ਼ੀਰ ਫ਼ਸਲਾ ਹੋਇਆ
ਕਿ ਭੂਮੀ ਪੁਟ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਮਾਲਕ ਬਾਰੇ ਐਲਾਨ
ਕਰੇ । ਰਾਜਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ, ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਲੌਕਾਂ
ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਧਰਤ ਵਿਚੋਂ` ਸਪਸ਼ਟ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ ਕਿ
ਮੇਰਾ ਅਸਲੀ ਹੱਕਦਾਰ ਪੀਰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਹੈ । ਇਸ
ਉਤੇ ਇਹ ਭੋਇੰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਰਸੂਲ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤੀ ਗਈ ।
(੫-191) ਪੀਰ ਜਹਾਨੀਆਂ :
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਪੀਰਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਪੀਰ, ਜਿਸ ਦੀ
ਮਜ਼ਾਰ ਮੁਜ਼ਫ਼ਰਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਹੈ । ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1706
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਕੌਹੜ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫੋੜੋ-ਫਿਨਸੀਆਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ
ਦੀ ਖ਼ਾਨਗਾਹ ਉਤੇ ਜਾ ਕੇ ਗਰਮ ਰੇਤ ਰੌਗੀ ਅੰਗਾਂ ਉਤੋਂ
ਪਾਉਂਦੇ ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੋਗੀ ਅੰਗ ਨਵਾਂ-ਨਰੋਆ
ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-192) ਪੀਰ ਦੀ ਘੋੜੀ :
ਪੀਰ ਦਾ ਝੌਡਾ ਚੁਕਣ ਵਾਲਾ; ਲਾਲ ਬੇਗੀਏ ਜ਼ਾਹਿਰ
ਪੀਰ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ, ਹਰ ਸਾਲ ਸਾਵਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ
ਝੰਡੇ ਫੇਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਝੰਡਾ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚਾ ਲੌਮਾ ਹੁਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਨਾਰੀਅਲ, ਕੌਡਾਂ, ਮੌਰ-ਪੰਖ ਤੇ ਰਗ
ਬਰੋਗੀਆਂ ਲੀਰਾਂ ਜੜੀਆਂ ਹੌਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਝੰਡਾ
ਕਾਫ਼ੀ ਭਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ
ਹਰ ਕੋਈ ਨਹੀ” ਹੁੰਦਾ । ਜਿਸ ਭਗਤ ਨੇ ਝੰਡਾ ਚੁੱਕਣਾ
ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ “ਪੀਰ ਦੀ ਘੌੜੀ` ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉਸ ਦੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਚਮੜੇ ਦੀ ਇਕ ਪੇਟੀ ਬੱਝੀ ਹੁੰਦੀ
ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਧੁਨੀ ਕੋਲ ਝੰਡਾ ਟਿਕਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਬਣ)
ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਘੋੜੀ ਬਣਨ ਵਾਲਾ ਉਪਾਸਕ, ਉਤਸਵ ਤੋਂ“ ਇਕ
ਮਹੀਨ' ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਧੀ ਲਈ ਤੱਪ ਸਾਧਦਾ ਹੈ। ਉਹ
ਜ਼ਿਮੀ` ਉਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਪੜੇ ਵਿਛਾਏ, ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਤੋ"
ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਕੇ, ਸੌਦਾ ਹੈ । ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਵਾਸਨਾ ਮਨ ਵਿਚ ਨਹੀ ਲਿਆਉ'ਦਾ । ਕਾਮ ਕਰੋਧ ਲੋਭ
ਮੋਹ ਹੈਕਾਰ ਤੋ ਮਨ ਨੂੰ _ਬਚਾਂਦਾ ਹੈ। ਝੰਡਾ ਚੁਕਣ ਸਮੋ”
ਵੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਨਿਰਮਲ ਰਖਦਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਕੋਈ ਵਿਕਾਰ ਜਾਂ ਵਾਸਨਾ ਮਨ _ਵਿਚ_ ਨਹੀਂ ਆਉਣ
ਦੇ'ਦਾ ।
ਜਦੋ" ਪੀਣ ਦੀ ਘੋੜੀ ਨੇ ਝੰਡਾ ਚੁਕਿਆ ਹੋਵੇਂ, ਉਦੋ"
ਉਸ ਨੂੰ ਦੁੱਬ ਘਾਹ ਤੇ ਛੋਲੇਂ ਖਾਣ ਲਈ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਢੋਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਤੇ ਪੀਰ ਦੀ ਘੋੜੀ, ਅਸਲੀ ਘੋੜੀ
ਵਾਂਗ ਹੀ ਕੁ ਦਦੀ ਤੇ ਟੱਪਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਉਹ ਲੋੜ ਤੇ”
ਵੱਧ ਦੁੜੌਗੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂ ਉਛਲੇ ਤਾਂ ਘੋੜੀ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨੂੰ
ਚਾਬਕ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਦੁੜੌਗਾ ਪੀਰ ਦੀ
ਮਿਹਰ ਸਦਕਾ ਅੰਦਰੋ ਉਠੀ ਉਲੋਲ ਕਰਕੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ
ਚਾਬਕ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੱਟ ਨਹੀ” ਵੱਜਦੀ, ਸਗ” ਚਾਬਕ
ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਪੈਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕਦੇ ਝੰਡਾ 'ਘੋੜੀ' ਦੀ ਬੇਧਿਆਨ)
ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਮਨੋ-ਵਿਕਾਰਾਂ ਕਰਕੇ ਉਲਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਾਕੀ
ਉਪਾਸਕ 'ਕੁਰੀਦੇ ਕੁਰੀਦੇ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਸੁਚੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਘੋੜ) ਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ 'ਪੀਰ
ਦੀ ਘੋੜੀ' ਦਾ ਝੰਡਾ ਲੈ ਲੈਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਦੋ”
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਲਾਰਾ ਸਜ ਜਲ ਦਾਦਾ ਦੀਦ ਲਾ. ਦੀਦ ਦਰ ਤੈ
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼ 1707 ਪੀੜਾ
ਤਕ ਮੁੜ ਘੋੜੀ ਬਣਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀ” ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ,
ਜਦੋ ਤਕ ਉਹ ਪਛਤਾਵੇ ਵਜੋ” ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ
ਭੋਜਨ ਨਹੀ' ਛਕਾਂਦਾ ਜਾਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਵੰਡ ਕੇ
ਭੁਲ ਨਹੀ" ਬਖ਼ਸ਼ਾਂਦਾ ।
(੫-193) ਪੀਰ ਬਠ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ :
ਡੇਹਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪੀਰ ਬੈਨ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ
ਮਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਇਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਸੀਤ ਤੇ ਦਈਦਗਾਹ ਵੀ ਸੀ,
ਜੌ ਹੁਣ ਨਹੀ ਰਹੀ । ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪੀਰ
ਦੀ ਬੜੀ ਮਾਨਤਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਥੇ ਹਰ ਵੀਰਵਾਰ ਨੂੰ ਦੀਵਾ
ਬਲਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਸ਼ੂ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਿਸਚਾ
ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਸੁੱਖਣਾ ਸੁੱਖਣ ਨਾਲ ਨਰੋਆ ਹੋਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕੀ 'ਤਕੀਆ ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ, ਕਿਉ” ਜੋ ਇਥੇ ਕਦੇ ਬੁਲ੍ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ
ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਰਹੀ । ਇਥੇ ਹਾੜ ਵਿਚ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਦੂਰੋ" ਦੂਰੋਂ ਕਵਾਲ ਆਉਦੇ ਹਨ ।
(੫-194) ਪੀਰ ਭਾਈ :
ਸਖੀ ਸਰਵਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਗਾਹੇ ਵਾਲਾ ਪੀਰ ਵੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦ ਇਕ ਦ੍ਰਜੇ ਨੂੰ 'ਪੀਰ
ਭਾਈ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-195) ਪੀਰ ਮਥੰਡ :
ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਜ਼ਾਰ ਮਥੱਡ ਵਿਚ
ਹੈ । ਮਖੱਡ ਜ਼ਿਲਾ ਅਟਕ ਵਿਚ ਪਿੰਡੀ-ਗੇਂਬ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ
ਵਿਚ ਇਕ ਨਗਰ ਹੈ, ਜੌ ਅਟਕ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੌਢੇ ਹੈ।
ਇਸ ਪੀਰ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਂ ਅਬਦੁਲ ਸ਼ਾਹ ਜਿਲਾਨੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਪੀਰ ਨੂੰ ਲੋਕੀ ਆਦਰ ਨਾਲ, ਪੀਰ ਨੂਰੀ ਸ਼ਾਹ
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਿਲਾਨੀ ਜਾਂ ਸੈਖੋਪ ਵਿਚ ਨੂਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੀਰ ਮਖੱਡ ਨਾਂ ਸਥਾਨ ਬੌਧਿਕ ਹੈ । ਇਸ
ਪੀਰ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਬਗ਼ਦਾਦ ਦੇ ਨਕੀਬ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ।
ਪੀਰ ਮਖੱਡ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਅਟਕ, ਕੋਹਾਟ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ
ਦੇ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ
ਮੁਸਲਮਾਨ _ਜ਼ਿਆਰਤ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਉਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਚਾਰ ਵੱਡੇ ਮੇਲੇ ਅਥਵਾ
ਉਰਸ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਤੇੱ` ਵੱਡਾ ਉਰਸ ਅਗਸਤ ਦੇ
ਮਹੀਨੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
(੫-196) ਪੀਲ੍ਹ ਪਲ੍ਰਾਂਘੜਾ :
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ, ਜੋ ਲੁਕਣ ਮੀਟੀ ਦੀ ਕਿਸਮ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
ਹ
੮
ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਣ/ਬੋਹੜ ਆਦਿ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠ ਖੇਡੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠਾਂ ਇਕ ਗੋਲ ਦਾਇਰਾ ਬਣਾ ਕੇ,
ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਡੌਡਾ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ
ਬੱਚੇ ਪੁੱਗਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਸਿਰ ਮੀਟੀ ਆਉਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੇ
ਬਾਕੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਛੁਹਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੁੱਗੇ _ਹੋਏ
ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਲੜਕਾ ਗੋਲ ਦਾਇਰੇਂ ਵਿਚ ਖੜਾ
ਹੋ ਕੇ, ਡੋਡੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੱਤ ਹੇਠੋ ਵਗਾਹ ਕੇ ਸੁਟਦਾ
ਹੈ ਤੇ ਮੀਟੀ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਜਦੋਂ` ਤਕ ਡੰਡਾ ਚੁਕ ਕੇ
ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਰਖਦਾ ਹੈ, ਉਦੋ" ਤਕ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦਰਖ਼ਤ
ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮੀਟੀ ਵਾਲਾ ਦਰਖ਼ਤ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ
ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਹੌਦਾ ਹੈ । ਦਰਖ਼ਤ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਖਿਡਾਰੀ
ਇਕ ਟਹਿਣ ਤੋ" ਦੂਜੀ ਤੇ ਕੁਦਦੇ ਹੋਏ ਝਾਕੇ ਦੇ'ਦੇ ਤੇ
ਬਚ-ਬਚਾਉ ਕਰ ਕੇ, ਟਹਿਣੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਦੇ
ਹਨ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਕੇ ਡੌਡਾ ਚੁੰਮ ਲੌ'ਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਖਿਡਾਰੀ
ਨੇ ਡੰਡਾ ਚੰਮ ਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੀਟੀ ਵਾਲਾ ਨਹੀ"
ਛੁਹੌਦਾ । ਬਾਕੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਸ ਕਿਸੇਂ ਨੂੰ ਛੁਹ ਲੈ'ਦਾ ਹੈ,
ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਮੀਟੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਸਭ ਖਿਡਾਰੀ
ਡੋਡਾ ਚਉਮ ਕੇ ਪੁੱਗ ਜਾਣ ਤਾਂ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਡੰਡਾ ਚੈਮਣ
ਵਾਲ਼ਾ ਖਿਡਾਰੀ, ਡੱਡੋ ਨੂੰ ਚੁਮਦੇ ਸਾਰ ਆਪਣੀ ਲੱਤ ਹੇਠੋ”
ਲੰਘਾ ਕੇ ਸੁਟਦਾ ਹੈ, ਮੇ ਮੀਟੀ ਵਾਲਾ ਉਸ ਨੂੰ ਡੰਡਾ
ਸੁਟਣ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਛੁਹ ਲਏ ਤਾਂ ਛੂਹੇ ਖਿਡਾਰੀ ਸਿਰ
ਮੀਟੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਨਵੇ" ਸਿਰੇ ੩" ਫਿਰ ਥੌਡ ਸ਼ੁਰੂ
ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਨਹੀ” ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਉਤੇ ਹੀ ਮੀਟੀ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਨੂੰ 'ਕੀੜ ਕੜਾਂਗਾ', 'ਡੇਡਾ ਡੁੱਕ' ਤੇ 'ਜੈਡ ਖੜੋਗ'
ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ : ਕੀੜ-ਕੜਾਂਗਾ) ।
(੫-197) ਪੀਲੀ ਚਿੱਠੀ :
ਉਹ ਚਿੱਠੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਗਨ ਦੀ ਤਿੱਥ ਤੇ ਘੜੀ
ਲਿਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਾ ਚਿੱਠੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਮੰਗਣੀ ਤੋ ਮਗਰੋ ਕੁੜੀ ਵਾਲੇ ਪਾਂਧੇ ਕੌਲੋ ਪੱਤਰੀ
ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਕੇ ਸਾਹਾ ਕਢਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਾਹਾ ਚਿੱਠੀ ਉਤੇ
ਕੇਸਰ ਤਰਕ ਕੇ ਪਾਂਧੇ ਦੁਆਰਾ, ਮੁੰਡੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ
ਭੇਜਦੇ ਹਨ । ਪੀਲੀ ਚਿੱਠੀ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਹੈਦੀ ਹੈ ।
(੫-198) ਪੀੜਾਂ :
ਲਕੜ। ਦਾ ਬਣਿਆ ਪੱਟੜਾ ਜੌ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਣ
ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਤਿਆਰ
ਕਰਨ ਜਾਂ ਖਵਾਣ ਲਗਿਆਂ ਦਾਨੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੇ ਤੇ
ਬੈਠਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਪੀੜ੍ਹੇ ਉਤੇ ਬੈਠਣਾ ਵਡਿਆਈ ਦੀ
੧ 31101510੧03੮0।।
ਪੁਆਂਦ
ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਕ ਲੋਕ ਗੀਤ ਹੈ :
ਭਾਬੋ ਮੋਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਹਿੰਦੀ ਪੀੜ੍ਹੋ ਤੇ ।
ਦਾਜ ਵਿਚ ਪੀੜ੍ਹਾ ਦੇਣਾ ਜ਼ਨੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋ”
ਦਲ੍ਹਨ ਦੀ ਡੌਲੀ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉਥੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਪੀੜ੍ਹੇ ਉਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
(੫-197) ੪ੁਆਂਦ :
ਮੰਜੇ ਦੇ ਦੌਣ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਤ ਨੂੰ
ਪੁਆੰਦ ਵਲ ਸਿਰ ਰਖ ਕੇ, ਸੌਣ ਨਾਲ ਧੀਆਂ ਵਧੇਰੇ
ਜੌਮਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਦੌਣ ਖਿਚੀ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਧੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਜੌਮਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਪ-200) ਪੁਸ਼ਕਰ :
(ਉ) ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਅਠਾਹਠ ਤੀਰਥਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁਖ
ਤੀਰਥ, ਜੌ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਅਜਮੇਰ ਤੋ ਪੰਜ ਮੀਲ
ਦੂਰ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵਲ ਇਰਾਵਤੀ ਪਰਬਤ ਮਾਲਾ ਦੀ
ਇਕ ਸੁਦਰ ਘਾਟੀ ਵਿਚ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਲ ਤੋ 1580 ਫ਼ੁਟ
ਉੱਚਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਝੀਲ ਹੈਂ, ਜਿਸ ਵਿਚ
ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹਾਤਮ ਹੈ । ਸਭ ਤੀਰਥਾਂ ਤੋ”
ਉੱਤਮ ਹੌਣ ਕਰ ਕੇ ਪੁਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ਼ ਤੀਰਥ
ਰਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਥੋ ਦਾ ਸਰੋਵਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜ
ਪ੍ਰਮੁਖ ਸਰੋਵਰਾਂ ਵਿਚੋ" ਇਕ ਹੈ । ਇਹ ਪੰਜ ਸਰੋਵਰ, ਪੰਚ
ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ ।
ਪੁਸ਼ਕਰ ਨਾਲ ਕਈ ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ
ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਯੱਗ
ਕੀਤਾ ਸੀ । ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ
ਕਿਸੇ ਸਮੋ ਵਜਰਨਾਭ ਨਾਂ ਦਾ ਮਾਸਾਹਰੀ ਰਾਖਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ
ਸੀ, ਜੋ ਨਿਤ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾ ਜਾਂਦਾ । ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ
ਵਜਰਨਾਭ ਅਸੁਰ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰ ਨਾਮੀ ਬਾਣ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ,
ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੌਵਲ ਫੁੱਲ ਲਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਰਾਖਸ਼ ਤਾਂ
ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਕੰਵਲ ਫੁੱਲ ਡਿਗੇ ਉਥੇ
ਉਥੇ ਨਿਰਮਲ ਜਲ ਦੇ ਸੋਮੇ ਫੁੱਟ ਪਏ । ਜਦੋ ਬ੍ਰਹਮਾ,
ਆਪਣਾ ਯੱਗ ਨਿਰਵਿਘਨ ਸਮਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਉਚਿਤ
ਸਥਾਨ ਦੀ ਖੌਜ ਵਿਚ, ਇਥੋ ਲੰਘੇ ਤਾਂ ਇਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ
ਸਮਝ ਕੇ, ਇਥੇ ਇਕ ਯੋਜਨ ਭੂਮੀ ਉਤੇ ਯੱਗ ਕੀਤਾ ਤੇ
ਇਸ ਤੀਰਥ ਦਾ ਨਾਂ ਪੁਸ਼ਕਰ ਰਖਿਆ ।
ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਅਨ੍ਸਾਰ ਯੱਗ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ
ਗਾਇਤ੍ਰੀ ਦੇਵੀ ਨੇ ਵਰਦਾਨ ਦਿਤਾ ਕਿ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ
ਨੂੰ ਜੋ ਸ਼ਖਸ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰੇ ਤੇ ਵਰਤ ਰਖੋ,
ਉਹ ਸਦਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦਾ
$।। 5੩੧00੫ 13016 5101 1। 101੧੪
1708
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਅਧਿਕਾਰੀ । ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਯੱਗ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਮਗਰੋ”
ਸ਼ੁਭ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਬਣਨ ਲਈ, ਖ਼ੁਦ ਇਥੇ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਦੋ” ਤੋਂ ਇਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਕੱਤਕ ਦੀ
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਤੇ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ
ਹੈ ਕਿ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਬ੍ਰਹਮ ਲੌਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਕੌਹੜੀਆਂ ਦੇ
ਕੋਹੜ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ
ਮੰਡਵਰ ਥਲ ਦਾ ਰਾਜਾ ਨਾਹਰ ਰਾਉ ਜੋਗਲ ਵਿਚ ਸ਼ਿਕਾਰ
ਖੇਡਦਾ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਲ ਆ ਨਿਕਲਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ
ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ
ਤੋ ਫਿਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦਾ ਕੋਹੜ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਰਾਮਚੇਦਰ ਨੇ ਚਿਤ੍ਰਕੂਟ ਤੋ" ਇਥੇ
ਆ ਕੇ ਗਯਾ _ਕੌਡ ਉਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ _ਸਰਾਧ
ਕੀਤਾ ਸੀ । ਰ
ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਪੁਸ਼ਕਰ ਨੂੰ 'ਆਦਿ ਗੁਣ ਪਰਮਖੇਤਰ'
ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੁੰ ਸਤਿਜੁਗ ਦਾ ਤੀਰਥ ਵੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਇਸ ਨੂੰ ਆਦਿ ਤੀਰਥ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ 'ਵਣ ਪੁਰਵ' ਅਨੁਸਾਰ ਹਰਦੁਆਰ, ਪ੍ਰਯਾਗ
ਆਦਿ ਸਭ ਮਹਾਨ ਤੀਰਥ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੋਧਿਆ ਸਮੋ”
ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉ ਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ
ਸੰਧਿਆ ਵੇਲੇ ਇਥੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਕਈ ਮਹਾਨ
ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦਾ ਮਹਾਤਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪਾਵਨ
ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਦੀ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾ ਸੋਮਾਂ ਵੀ ਪੁਸ਼ਕਰ ਖੇਤਰ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਸ਼ਕਰ ਤੀਰਥ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ 52 ਪੱਕੇ ਘਾਟ ਬਣ
ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ" 'ਕਪਾਲ ਮੌਚਨ ਘਾਟ', 'ਬਦਰੀ
ਘਾਟ', 'ਵਰਾਹਾ ਘਾਣ', ਬ੍ਰਹਮ ਘਾਟ', 'ਗਉ ਘਾਟ”,
'ਯੱਗ ਘਾਟ', 'ਰਾਮ ਘਾਟ', 'ਨਰਸਿੰਘ ਘਾਂਟ' ਪ੍ਰਮੁਖ ਟਨ ।
ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੇ ਕਿਨਰੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ । ਇਸ ਮੰਦਰ
ਦੇ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਗਾਇਤ੍ਰੀ ਤੇ ਸਾਵਿਤ੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਹਨ ।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੱਖਣ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਇਥੇ
ਠਹਿਰੇ ਸਨ, ਜਿਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ
ਹੈ । ਗੁਰਦਵਾਰ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਘਾਟ ਨੂੰ ਗੋਬਿੰਦ ਘਾਟ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਰਾਜੇ ਨਲ ਦਾ ਭਰਾ ਜੋ ਜੂਆ ਖੇਡਣ ਵਿਚ
ਬੜਾ ਕਲਾਵੌਤ ਸੀ ।
(ਪ 201) £ਸ਼ਪਕ :
ਇਕ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਵਿਮਾਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ
੧ 31101510੧0।3੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਪੂਰਾ ਮਹਿਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਰਾਮਾਇਣ ਅਨੁਸਾਰ
ਇਹ ਵਿਮਾਨ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਕੁਬੇਰ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ
ਕੁਬੇਰ ਕੋਲੋ ਰਾਵਣ ਨੇ ਖੋਹ ਲਿਆ ਸੀ । ਜਦੋ” ਰਾਮ ਚੈਦਰ
ਨੇ, ਰਾਵਣ ਉੱਤੇ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਮਾਨ
ਰਾਮ ਚੈਦਰ ਦੇ ਹੱਥ ਲਗਾ । ਰਾਮ ਚਦਰ, ਸੀਤਾ ਤੇ ਲੱਛਮਣ
ਨਾਲ ਇਸੇ ਵਿਮਾਨ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਅਜੁਧਿਆ ਵਾਪਸ ਆਏ ।
ਅਜੁਧਿਆ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਨੇ ਇਹ ਵਿਮਾਨ ਮੁੜ
ਕੁਬੇਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿਤਾ ।
(ਧ-202) ਪੁਸ਼ਪ ਦੌਤ :
(ਉ) ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੇ ਮੁੱਖੀ ਦੁਆਰਪਾਲਾਂ ਵਿਚੋ” ਇਨ;
ਇਕ ਵਾਰ, ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਪਾਰਬਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਿਜੀ ਗੱਲ
ਕਰ ਰਹੇਂ ਸਨ ਕਿ ਪੁਸ਼ਪ ਦੇਤ ਨੇ ਸੁਣ ਲਈ ਤੇ ਗੱਲ ਅੱਗੋਂ
ਤੌਰ ਦਿਤੀ । ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਨੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਆਦਮੀ ਦਾ ਜਾਮਾ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਸ਼ਪ ਦੇਤ ਕਾਤਯਾਯਨ ਦੇ ਜਾਮੇ ਵਿਚ
ਸੈਸਾਰ ਤੇ ਆਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਕਈ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੋ ।
(ਅ) ਸੋਸਾਰ ਦੇ ਰਖਿਅਕ ਹਾਥੀਆਂ _ਵਿਚੋ` ਇਕ
ਹਾਥੀ; ਇਹ ਵਾਯੂਦੇਵ ਦਾ ਹਾਥੀ ਹੈ ਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ
ਗੁੱਠ ਦਾ ਰਖਿਅਕ ਵੀ, ਇਸ ਦੀ ਹੱਥਣੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਦੈਤੀ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-203) ਪੁਸ਼ਪਾੰਜਲੀ :
ਫੁੱਲਾਂ (ਪੁਸ਼ਪ) ਦੀ ਬੁਕ (ਅੰਜਲੀ); ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦੀ
ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਬੁੱਕ । ਹਿੰਦੂਆਂ
ਵਿਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੋਨ ਕਰਨ ਲਈ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕਰਨ
ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ । ਇਹ ਰੀਤ ਪਹਿਲਾਂ ਯੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਸੀ, ਜਿਥੋ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਅਪਣਾ ਲਈ ।
(੫-204) ਪਸ਼ਾਕਾ :
(ਉ) ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਹਿਨਾਈ ਗਈ ਪੁਸ਼ਾਕ ।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ
ਦੇ ਦੌਹੀ' ਪਾਸੀ ਪਲਕਾ ਲਟਕ'ਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ
ਉਪਰ ਰ੍ਰਮਾਲਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਪੜਿਆਂ ਨੂੰ
ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਘਰ ਵਿਚ
ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਰਖਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਰਧਾ ਮੂਜਬ ਰੁਮਾਲਾ ਜਾਂ
ਪੂਰਾ ਪੁਸ਼ਾਕਾ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਡੰਡੇ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਕਪੜਾ;
(ਏ) ਪਦ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਦਾਨ ਕੀਤੇ
ਪੁੜੋ ਨੰ ਪੁ
. ਪੱ ਵਨ 9 ਕਿ 5॥1011। ੬101੧
1709 ਪੌਗਣਾ
(੫-205) £ਖਰ”ਜ :
ਨੀਲੇ ਰੋਗ ਦਾ ਇਕ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰ, ਜੋ ਨੰ” ਪ੍ਰਸਿਧ
ਰਤਨਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਹੈ । ਇਸ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਪਹਿਨਣ ਨਾਲ
ਦੌਲਤ ਤੇ ਜੱਸ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ
ਪ੍ਰੌਮਕਾ ਨੂੰ ਪੁਖਰਾਜ ਦੇ ਥੇਵੇ ਵਾਲੀ ਮੁੰਦਰੀ ਪਹਿਨਾਈ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਮ ਨਹੀ”
ਕਰ ਸਕਦੀ ।
(੫-206) ੯ਗਣ” :
ਲੁਕਣ ਮੀਟੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਲਗਿਆਂ,
ਇਹ ਨਿਸਚਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਮੀਟੀ ਕਿਸ
ਖਿਡਾਰੀ ਸਿਰ ਆਵੇਂ, ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰ ਵਾਰੋਂ ਵਾਰੀ ਪੁੱਗਦੇ
ਹਨ । ਜਿਹੜਾ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਪੁੱਗਣੋ" ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ
ਸਿਰ ਮੀਟੀ ਆਉਦੀ ਹੈ । ਪੁੱਗਣ ਲਈ ਕਈ ` ਵਿਧੀਆਂ
ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ :
(ਉ) ਟੱਪਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੁੰਗਣਾ : ਇਕ ਲੜਕਾ ਸਾਰੇ
ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪੰਗਤੀ ਵਿਚ ਖੜਾ ਕਰ ਕੇ _ਫੱਪਾ
ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ :
ਅੱਕੜ ਬੱਠੜ ਭੱਬਾ ਬੋ, ਅੱਸੀ ਨੱਬੇ ਪੂਰਾ ਸੌ
ਸੌ ਕਲੌਟਾ ਤਿੱਤਰ ਖੋਟਾ, ਚਲ ਮਦਾਰੀ ਪੈਸਾ ਖੋਟਾ ।
ਟੱਪੇ ਦਾ ਹਰ ਅੱਖਰ ਉਚਾਰਨ ਲਗਿਆਂ, ਵਾਰੋ ਵਾਰ
ਹਰੇਕ ਖਿਡਾਰ ਵਲ ਉੱਗਲ ਨਾਲ ਸੈਨਤ ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਜਿਸ ਖਿਡਾਰੀ ਉਪਰ ਅਖ਼ੀਰਲਾ ਸ਼ਬਦ 'ਖੋਟਾ' ਆ ਕੇ
ਪਏ, ਉਹ ਪੁੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਟੱਪਾ
ਬੋਲ ਕੇ. ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਪੁਗਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ ਅਖ਼ੀਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਿਰ
ਮੀਟੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ, ਇਸ ਨਾਲੋ”
ਵੱਖਰਾ ਟੱਪਾ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਦੂਜੀ ਵਿਧੀ ਤਿੰਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਬਣਾ ਕੇ
ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪੌਂਗਣਾ ਹੈ । ਤਿੰਨ ਖਿਡਾਰੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ
ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਖਲੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਹੱਥ
ਉੱਚਾ ਕਰ ਕੇ ਛੱਡ ਦੇਦੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਦੀ ਖੱਬੀ ਤਲੀ
ਉਤੇ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਸਿੱਧਾ ਜਾਂ ਪੁੱਠਾ ਧਰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਦਹਾਂ
ਦੇ ਹੱਥ ਸਿਧੇ ਹੋਣ ਤੇ ਤੀਜੇ ਦਾ ਪੁੱਠਾ ਜਾਂ ਦੋਹਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ
ਹੱਥ ਪੁੱਠੇ ਹੋਣ ਤੇ ਤੀਜੇ ਦਾ ਸਿਧਾ ਤਾਂ ਤੀਜਾ ਪੁੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੌਰ ਖਿਡਾਰੀ ਪੁੱਗਣ ਲਈ ਰਲ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਖ਼ੀਰ ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਪੁੱਗਿਆ ਖਿਡਾਰੀ_ਪੌਂਗਾਂਦ ਹੈ ।
ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਬੱਚਾ ਪੁੱਗਣੋ" ਰਹਿ ਜਾਏ ਉਸ ਸਿਰੁ
ਸੀਟੀ (੪0 3 ਭੀ
॥625://0੮16€.੦9/6001/11੦0011੦11
ਪੁਜਾਰੀ
(ਏ) ਟਾਸ ਦੀ ਵਿਧੀ : ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਸਿੱਕਾ ਲੈ ਕੇ
ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਛਾਲਦਾ ਹੈ । ਉਛਾਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਵੱਡੇ
ਖਿਡਾਰੀ ਸ਼ੇਰ ਜਾਂ ਖਤ ਮਲ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਸਿੱਕਾ ਉਛਾਲਣ
ਮਗਰੋ” ਤਸਵੀਰ ਵਾਲਾ ਪਾਸਾ ਉਪਰ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ
ਮੱਲਣ ਵਾਲਾ ਖੁੱਗ ਗਿਆ ਤੇ ਜੇ ਲਿਖਤ ਵਾਲਾ ਪਾਸਾ
ਉਪਰ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਖਤ ਮੱਲਣ ਵਾਲਾਂ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਸਿੱਕੇ ਦੀ ਥਾਂ ਠੀਕਰ ਲੈ ਲਈ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਪ-207) ਪੁਜਾਰੀ :
ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਜੌ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਦੋਵ-ਖ਼ੁਰਤੀਆਂ ਦੀ
ਪੂਜਾ ਲਈ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਪੁਜਾਰੀ ਮੰਦਰ ਵਿਚ
ਧਾਰਮਿਕ ਰਹੁ-ਰੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹਦਾ
ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਵੱਖਰੇ
ਪੁਜਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੌ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਅਖਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਹਰ
ਕੱਲ ਦਾ ਆਪੌ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਪੁਜਾਰੀ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ ਪਾਂਧੇ ਅਖਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਪਾਂਧੇ ਪੜ੍ਹੋ
ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਚਾਲ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ
ਦੇ ਯੌਗ ਦੇ ਚੈਗੇ ਮੰਦੇ ਫਲ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਸਮਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਇਹ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇ ਪੱਤਰੀਆਂ ਬਣ'ਉੱ'ਦੇ ਤੇ ਵਿਆਹ
ਸਮੇ ਮ਼ਰੂਰਤ ਕਢਦੇ ਹਨ । ਅਚਾਰਜੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ
ਰੀਤਾਂ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ।
ਸੁਲਤਾਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪੁਜਾਰੀ ਦਾ ਕਰਤਵ ਪਾਲਣ ਵਾਲੋਂ
'ਭਰਾਈ' ਅਖਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੋ ਪੁਜਾਰੀ ਸਾਧ ਜਾਂ
'ਭਾਦਈ' ਅਖਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ ।
(੫-208) ਪੁਠ :
ਬਕਰੇ ਭੇਡ ਆਦਿ ਦਾ ਪਿਛਲੋ ਹਿੱਸੋ ਦਾ ਮਾਸ ਜੌ
ਵਧੇਰੇ ਪੰਸ਼ਟਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਖਾਣ
ਵੀ ਹੈ :
ਲਿਆਵੀ” ਸੀਨਾ ਭਾਵੇ" ਲੱਗੇ ਮਹੀਨਾ
ਲਿਆਵੀ' ਪੁੱਠ ਨਹੀ” ਤਾਂ ਆਵੀ” ਉੱਠ ।
(੫-209) ਪੁੱਠ ਪੈਰੀ” :
ਪੁੱਠਿਆਂ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੀ; ਡਾਇਣ ਦੇ ਪੈਰ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ
ਵਲ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ : ਡਾਇਣ) ।
(੫-210) ਪੁੱਠਾ ਜੰਮਿਆ ਬੌਚਾ :
ਜਿਸ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੌਮਣ ਵੇਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਰ ਬਾਹਰ ਆਏ
$। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1710
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਹੋਣ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਠਾ ਜੰਮਿਆ ਬੱਚਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋਵੀ
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰੀਹ ਅਥਵਾ
ਕਮਰ ਦਰਦ ਹੌਵੇ ਜਾਂ ਕਮਰ ਵਿਚ ਚੁੱਕ ਨਿਕਲ ਗਈ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਰੋਗੀ ਨੂੰ ਚੌਰਾਫੇਂ ਉਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ,
ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਪੈਰ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਤਾਂ ਦਰਦ
ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-211) ੮ਠਾ ਤਵਾ :
ਜੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚੋ ਮੀ'ਹ ਨਾਲ ਔਲੇ ਵਸ ਰਹੇ ਹੋਣ,
ਤਾਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਜੇ ਪੁੱਠਾ ਤਵਾ ਰਖ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ
ਔਲੋਂ ਪੈਣੇ ਬੈਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਟੂਣੇ ਪਿਛੇ ਲੌਕ-ਮਨ
ਦੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਔਲੋ ਜਦੋ" ਵੇਖਣਗੇ
ਕਿ ਲੌਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕਾਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ
ਵਸਣਾ ਬੈਦ ਕਰ ਦੇਣਗੇ । ਲੋਕ-ਮਨ ਅਨੁਸਾਰ ਜੜ੍ਹ ਵਸਤ੍ਹ
ਵੀ ਚੇਤਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(੫-212) ਪੁਠੀ ਮਾਲਾ ਫੇਰਨ” :
ਮਾਲਾ ਨੂੰ ਸਦਾ ਸੂਰਜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਫੋਰਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾਲ ਪੁੱਠੀ ਮਾਲਾ ਫੇਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ
ਸਾਰੀ ਭਗਤੀ ਨਿਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੁੱਠੀ ਮਾਲਾ ਫੇਰਨ
ਨਾਲ ਦੇਵਤੇ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਲਾ ਫੇਰਨ
ਵਾਲਾ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਟ ।
(੫-213) ਏੱਠੀ ਰਨ :
ਪੁੱਠੀ ਰੈਨ ਦੀ ਲਘੂ-ਕਥਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੈ । ਇਕ ਤੀਵੀ' ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਆਖੀ ਹਰ ਗੱਲ ਦੇ
ਉਲਟ ਕੌਮ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ
ਮਿਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਆਖੀ, ਘਰ ਆ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ
ਕਿ ਉਹ ਫਲਾਣੇ ਮਿਤ੍ਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਦਾਅਵਤ ਤੇ ਨਹੀ”
ਸੱਦੇਗਾ, ਤੀਵੀ" ਨੇ ਦਾਅਵਤ ਉਤੇ ਸੱਦਣ ਦੀ ਜ਼ਿਦ ਕੀਤੀ
ਪਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਦ ਤਾਂ ਲਿਆਵੇਗਾ ਪਰ
ਉਸ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਭੌਜਨ ਖਵਾਏਗਾ । ਪਤਨੀ ਨੇ ਜ਼ਿਦ
ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਵਧੀਆ ਭੌਜਨ ਬਣਾਏਗੀ । ਜਦੋਂ” ਮਿਤ੍ਰ
ਰੋਟੀ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਉਸ ਅਗੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਂਜ ਰਖੋ ਗਏ ।
ਤੀਵੀ' ਖੀਰ ਵਿਚ ਖੰਡ ਪਾਉਣੀ ਭੁਲ ਗਈ । ਪਤੀ ਨੇ
ਕਿਹਾ ਖੀਰ ਵਿਚ ਖੰਡ ਪਾ ਦੇ, ਪਤਨੀ ਸਵਾਹ ਦੀ ਬੁਕ
ਭਰ ਲਿਆਈ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲਗੀ : “ਖੰਡ ਨਹੀ” ਸਵਾਹ
ਪਾਸਾਂ ਨੇ ।'
ਪਤੀ ਪੂੰਠੀ ਰਨ ਤ੍ਰੋਂ` ਪਿੱਛਾ ਛ੍ਰਡਾਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂ
(੧01੫1510॥01॥. 6011)
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਦਰਿਆ ਤੇ ਨਹਾਣ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕੌਢੇ ਕੰਢੇ
ਨ੍ਹਾਈ' ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਵੀ” । ਪੁੱਠੀ ਰੈਨ ਨੇ ਸਭ
ਕੰਮ ਪੁਠੇ ਕਰਨੇ ਸਨ ਉਹ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲੰਘ ਗਈ ਤੇ
ਡਬ ਮਰੀ ।
(੫-214) ਪੌਂਠੇ ਸਿੱਧੇ ਹੌਥ :
ਸੋਧਿਆ ਵੇਲੋਂ ਜਦੋ ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਆਪੰ ਵਿਚ ਮਿਲ
ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਿੱਧੇ ਪੁੱਠੇ ਹੱਥ ਮਰਨਾ ਭਾਵ ਅਜਿਹੀ
ਖੇਡ ਖੇਡਣਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੱਥ ਕਦੇ ਸਿੱਧੇ ਕਦੇ ਪੁੱਠੇ ਹੁੰਦੇ
ਹੋਣ ਜਿਹਾ ਕੇ ਚੌਂਪੜ, ਤਾਸ਼, ਪੰਜ ਗੀਟੜਾ ਆਦਿ ਅਸ਼ੁਭ
ਹੋਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਨ ਦਾ ਘਾਟਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਮੱਥੇ ਕਲੰਕ
ਲਗਦਾ ਹੈ ।
(੫-215) ਖੰਡਰ :
(ਉ) ਵੈਸ਼ਨਵ ਮਤ ਦਾ ਖੜਾ ਤਿਲਕ, ਜੌ ਪੁੰਡਰ
ਅਥਵਾ ਗੰਨੇ ਦੀ ਪੌਰੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ
ਪੁੰਡਰ ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਕੇ ਹੇਠੋ` ਜੌੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ
ਉਰਧ-ਪੁੰਡਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਉਰਧ ਪੁੰਡਰ) ।
(ਅ) ਰਾਜੇ ਬਲ ਦਾ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ।
(੫-216) ਪੁਡਰੀਕ :
9 ਦਿੱਗਜ ਹਾਥੀਆਂ ਵਿਚੋ ਇਕ; ਇਹ ਹਾਥੀ ਅਗਨੀ
ਦਾ ਵਾਹੁਣ ਹੈ ਤੇ ਸੋਸਾਰ ਦੀ ਦੱਖਣ ਪੂਰਵੀ ਗੁੱਠ ਦਾ
ਰਖਿਅਕ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਹੱਥਣੀ ਨੂੰ ਕਪਿਲਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-217) ਏੱਭਰ :
ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁੱਤਰ ਬਿਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਲੋਕਾਂ
ਵਿਚ ਗਤੀ ਨਹੀ” ਹੁੰਦੀ । ਜਿਸ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀ”
ਜੰਮਦਾ ਉਹ 'ਪੂ' ਨਾਂ ਦੇ ਨਰਕ ਦਾ ਭਾਗੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
'ਅਪਤ੍ਰੋ ਅਗਲੇ ਲੌਕ ਵਿਚ ਪੂ ਨਰਕ ਵਿਚ ਸੁਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ,
ਸੋ, ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਬਦ (ਪ੍ਰ-ਤਰਾਯ) ਤੋ" ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ
ਅਰਥ ਹਨ ਜੌ 'ਪੂ ਨਰਕ ਤੋ ਤਰਾਵੇ ।
ਪੱਤਰ ਦੇ ਜੰਮਣ ਨਾਲ ਹੀ ਤਿੰਨ ਰਿਣ : ਦੇਵ ਰਿਣ,
ਰਿਸ਼ੀ ਰਿਣ ਤੇ ਪਿੱਤਰ ਰਿਣ ਉਤਰਦੇ ਹਨ । ਪੁੱਤਰ ਹੀ
ਪਿਤਰਾਂ ਦੇ ਸਰਾਧ ਕਰਦੇ, ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਦੇਦੇ ਤੇ ਤਰਪਣ
ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪਤੀ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਨਿਯੌਗ ਦੀ
ਪ੍ਰਥਾ ਚਲੀ । ਪੁੰਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਲਈ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਪਤੀ ਦੀ ਕੁਲ ਵਿਚੋਂ" ਤਿੰਨ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਉਪਰ ਤਕ ਦੇ ਕਿਸੇ
ਮਰਦ ਨਾਲ 'ਨਿਯੋਗ' ਕਰ ਕੇ, _ਆਪੁਣੇ ਪੁਤ) ਲਈ ਪੁੱ
ਦਾ $। 536001੫ 130] 51011 ਰੀ
1711
ਪੁੱਤਰਦਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
ਪੰਦਾ ਕਜਨ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ ਸੀ । ਨਿਯੋਗ ਸਦਾਚਾਰ ਦੀ
ਹੱਦ ਵਿਚ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਜੇ ਨਿਯੋਗ ਕਰਨ
ਵਾਲਾ ਮਰਦ ਚਾਹੁਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਤੀਵੀ'
ਤੋਂ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
ਪਹਿਲੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜੋਠਾ ਪੁੱਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਠਾ ਪੁਰੰਤਰ ਰਹੱਸਮਈ ਸ਼ਕਤੀ ਰਖਦਾ
ਹੈ, ਉਸ ਉਤੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣਾ ਛੇਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਠੇ ਬੱਚੇ
ਦਾ ਵਿਆਹ ਜੋਠ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਹੀ" ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਨਾ ਹੀ
ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਜੇਠ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਕੋਈ ਫਲ ਨਵਾਂ ਕਰਨਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋਠੇ ਪੁੱਤਰ ਵਿਚ ਪਿਉ ਮੁੜ ਜਨਮ
ਲੈਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ, ਜੇਠੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਜੈਮਣ
`'ਤੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਂ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ-ਸਾਕ ਦੇ ਘਰ
ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜਿਥੋ' ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਬਕਾਇਦਾ ਉਸ ਨੂੰ
ਰਸਮੀ ਢੋਗ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਖਤ੍ਰੀਆਂ
ਵਿਚ ਜੇਠੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਜੋਮਣ ਮਗਰੋ" ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੁਬਾਰਾ
ਫੇਰੇ ਕਰ ਲੈਦੇ ਹਨ ।
ਜੇਠਾ ਬੱਚਾ ਜੇ ਕੌਨਿਆਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਸ਼ਗਨ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਸਮੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਖਤ੍ਰੀਆਂ ਤੇ
ਅਰੌੜਿਆਂ ਵਿਚ ਜੋਠੀ ਕੁੜੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਰਵਾਜ ਆਮ ਸੀ ।
ਤੀਜਾ ਤੇ ਅਠਵਾਂ ਬੱਚਾ ਵੀ ਅਸ਼ੁਭ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋ” ਪ੍ਰਾਣੀ ਅਗਲੇ ਲੋਕ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਪੂ ਨਾਉ” ਦਾ ਨਰਕ ਪੈਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ
ਅਪੁਤ੍ਰੇ ਤਰ ਨਹੀ” ਸਕਦੇ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਜੀਵਨ ਇਥੇ ਹੀ
ਪਏ ਨਰਕ ਭੌਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ 'ਪਾਣੀ
ਦੇਣ ਵਾਲਾ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬਲ ਨਾਲ ਪੂ
ਨਰਕ ਤਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(੫-218) ੯੩ਤਰਦਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ :
ਇਸ ਨਾਉ” ਦੀਆਂ ਦੋ ਇਕਾਦਸ਼ੀਆਂ ਹਨ ।
(ਉ) ਪੌਹ ਦੇ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ । ਵੈਸ਼ਨੋਮਤ
ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ, _ਇਸ _ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ
ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤ ਰਖਣ ਨਾਲ, ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਬਾਰੇ, ਇਕ ਕਥਾ
ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ : ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ
ਭਦਰਾਵਤੀ ਨਗਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਵਸੂਕੇਤ ਦੇ ਘਰ ਸੋਤਾਨ ਨਹੀ”
ਸੀ ਹੋਦੀ । ਰਾਜਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਾਂਣੀ ਚੈਪਕੀ ਔਲਾਦ ਲਈ
ਸਾਰੇ ਉਪਾਅ ਕਰ ਚੁਕੇ, ਪਰ ਨਿਸਫਲ । ਅਖ਼ੀਰ ਰਾਜੋ ਨੇ
ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜੈਗਲ ਵਿਚ,
ਵਸੇ ਉਚੀ ਜਿਨੀ ਰਿਚੀਨੰਰੀ ਕਉ ਜਿਆ !
ਪੁਤ੍ਰਿਕਾ
ਜੈਗਲ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਰਿਸ਼ੀ ਮਿਲੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜੇ ਦੀ
ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁਛਿਆ । ਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪਣੀ
ਮਨੋ-ਸਥਿਤੀ ਦਸਦਿਆਂ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੌਈ ਉਪਾਅ
ਪੁਛਿਆ । ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਪੋਹ ਦੇ ਚਾਨਣੇ ਪੱਖ ਦੀ
ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਵਰਤ ਰਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਰਾਜੇ ਨੇ ਰਾਣੀ
ਸਮੇਤ ਇਹ ਵਰਤ ਰਖਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਹਰੀ ਹੋ
ਗਈ ।
(ਅ) ਸਾਵਣ ਦੇ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੀ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਂ
'ਪੁੱਤਰਦਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ' ਹੈ । ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਵਰਤ ਰਖਣ
ਨਾਲ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋ" ਸਤਾਨ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅਰੋਗ ਤੇ ਨਰੋਈ ਰਹਿੰਦੀ ਤੇ ਦੀਰਘ ਆਯੂ
ਭੋਗਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਇਕਾਦਸ਼ੀ ਦੇ ਮਹਾਤਮ ਬਾਰੇ ਇਕ ਕਥਾ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹੈ : ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮਹੀਜਿਤ ਨਾਉ” ਦੇ ਰਾਜੋਂ ਦੇ
ਘੁਰ ਸੈਤਾਨ ਨਹੀ” ਸੀ ਹੁੰਦੀ । ਰਾਜਾ ਬੜਾ ਨੇਕ ਦਿਲ
ਧਰਮਾਤਮਾ ਤੇ ਦਾਨੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਸੈਤਾਨ ਹੋਣ
ਦਾ ਬੜਾ ਦੁਖ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ
ਲੋਮਸ਼ ਰਿਸ਼ੀ ਪਧਾਰੇ, ਜੋ ਤ੍ਰਿਕਾਲਦਰਸ਼ੀ ਸਨ । ਰਾਜੇ ਦੀ
ਵਿਥਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ
ਭਘਿਆੜ ਦੀ ਜੂਨ ਵਿਚ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਕਈ ਬੱਚੇ
ਮਾਰ ਕੇ ਖਾਧੇਂ ਸਨ । ਇਸੇ ਪਾਪ ਕਰਕੇਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਸੋਤਾਨ
ਨਹੀ” ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ । ਰਾਜੇ ਦੇ ਉਪਾਅ ਪੁੱਛਣ ਉਤੇ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ
ਦਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੱਤਰਦਾ ਇਕਾਦਸ਼ੀ
ਨੂੰ ਵਰਤ ਰਖੇ । ਉਸ ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਘਰ
ਅਨੇਕਾਂ ਪੁੱਤਰ ਜੈਮੇ ।
(੫-219) ਪੁਤ੍ਰਿਕਾ :
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਆਪਣਾ
ਪੁੱਤਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਤੀ (ਧੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ)
ਸਰਾਧ, ਪਿੰਡ ਪੱਤਲ ਤੇ ਤਰਪਣ ਆਦਿ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ ਜਿਸ ਦੇ ਘਰ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀ” ਹੈਦਾ, ਉਹ
ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮੋ ਇਹ ਵਚਨ ਲੈ ਲੌ"ਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਕੇਨਿਆਂ ਦੇ ਜੌ ਜੋਠਾ ਪੁੱਤਰ ਜੈਮੋਗਾ, ਉਹ ਨਾਨੇ
ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਅਜਿਹੀ ਵਚਨਬਧ ਲੜਕੀ)
ਨੂੰ 'ਪੁਤ੍ਰਿਕਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਧ-220) ਘਤਲ7 (ਤਸੀਹੇ ਦੇਣੇ) :
ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਦੁਖ ਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਨਾ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਟੂਣਾ ਚਿੰਤਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਪੁਤਲਾ ਬਣਾ ਕੇ
ਊਸ. ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਾਦੂਗਰਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ
`5॥ 53੧0੫ 1801 510੧1 €11013
1712
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਹੈਂ ਕਿ ਪੁਤਲੇ ਨੂੰ ਦਿਤੇ ਕਸ਼ਟ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਲਗਦੇ ਹਨ
ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਪੁਤਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੁਤਲਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ
ਮੌਮ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ
ਸੂਈਆਂ ਚੋਭੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੁਤਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਤਸੀਹੇ
ਦੇਣ ਦਾ ਵਰਨਣ ਅਥਰਵੇਦ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਸਾਕਤਾਂ
ਦਾ ਇਕ ਫਿਰਕਾ 'ਬਾਮ ਮਾਰਗੀ' ਹੈ । ਉਹ ਜਦੋ” ਕਿਸੇ
ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆਟੇ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ
ਇਕ ਪੁਤਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ, ਆਂਦਰਾੰ ਤੇ ਗਲੇ
ਵਿਚ ਛੁਰੀਆਂ ਚੋਭਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਤੋਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਕਿੱਲਾਂ
ਠੋਕਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ ਮਾਸ ਦੀ ਬਲੀ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭੈਰਵ ਜਾਂ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਇਕ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾ ਕੇ
ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਿਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਤ੍ਰਿਸ਼ੂਲ ਦੀ ਨੌਕ ਪੁਤਲੇ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚੋ" ਪਾਰ ਲੰਘ
ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਯਾਚਨਾ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਰੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਸਮੋ, ਚੋਪੜਿਆਂ ਦੀ ਗੌਤ ਵਿਚ
ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਪੁਤਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਦਾ
ਬੜਾ ਰਵਾਜ ਸੀ। ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਪੁਤਲਾ ਬਣਾ ਕੇ
ਉਜ ਵਿਚ ਸੂਦ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਮਾਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਖ਼ਿਆਲ
ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਮਸ਼ਣ ਨੂੰ
ਪਹੌਚ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁਤਲੇ ਨੂੰ ਸੂਈਆਂ ਚੋਭਣ ਮਗਰੋ”
ਕੁਝ ਕਲਾਮ ਪੜ੍ਹ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੱਬ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਨੂੰ
ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕਬਰ ਬਣਾ ਕੇ ਦੱਬ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਅਵਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਅਜ ਕਲ੍ਹ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ, ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀ
ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਜਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪਿਛੇ
ਉਪਰਲਾ ਸੋਕਲਪ ਹੀ ਕੌਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਤਲੇ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸਹਿ ਤੋ"ਸਹਿ
ਦੀ ਉਪਜ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ ।
(ਪ-221) ਪੁਤਲੀ :
ਲੋਕ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਜੀਵ ਪੁਤਲੀਆਂ ਹਨ ਤੇ
ਪਰਮਾਤਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੂਤਰਧਾਰ । ਸੂਤਰਧਾਰ ਜਿਵੇ”
ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਿਵੇ" ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਨੱਚਦੀਆਂ ਤੇ
ਕਾਰਜ ਸਾਧਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਨੇ, ਜਦੋ” ਇਸ ਸੈਕਲਪ
ਨੂੰ, ਕਲਾ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ
ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਕਾਠ ਦੀ ਬੇਜਾਨ ਵਸਤ੍ਰ ਨੂੰ,
ਸੂਤਰਧਾਰ ਦੀਆਂ ਉੱਗਲੀਆਂ ਉਤੇ ਨੱਚਦਿਆਂ ਵ੍ਰੇਖ ਕੇ
# ੧3੧01ਇ10੫੪%030।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
(9
ਮੱਢ ਵਿਚ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੌ ਅਸਚਰਜਤਾ ਹੋਈ, ਉਸ ਦਾ
ਅਸੀ ਅੱਜ ਅਨੁਮਾਨ ਨਹੀ ਲਗਾ ਸਕਦੇ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ
ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਕਲਾ ਦੁਆਰਾ
ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੁਤਲੀਆਂ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ,
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਲੀ-ਮਹੱਲਿਆਂ ਤੇ ਸੱਥਾਂ ਵਿਚ ਖੋਡਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬੁੱਢੇ, ਬੱਚੇ ਤੇ ਜਵਾਨ ਸਭ ਇਸ ਦਾ ਰਸ ਮਾਣਦੇ
ਰਹੇ ਹਨ । ਮਨੌਰੋਜਨ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੌਰ ਸਾਧਨ ਪੈਦਾ ਹੋ
ਜਾਣ ਕਰਕੇ, ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਪੁਤਲੀਆਂ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਭਾਵੇ'
ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਮਕਬੂਲ ਨਹੀ” ਰਿਹਾ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਨਿਪੁੰਨ
ਸਤਰਧਾਰ ਦੀਆਂ ਉੱਗਲਾਂ ਉਤੇ ਨੱਚਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ,
ਅੱਜ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀਲ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈ'ਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ, ਰਾਤ ਦੇ ਪਹਿਲ ਪਹਿਰ ਵਿਚ, ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉ” ਜੌ ਸੁਤਰਧਾਰ ਪੁਤਲੀਆਂ ਦੀ ਜੌ ਅਲੌਕਿਕ
ਦੁਨੀਆਂ ਰਚਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਰਾਤ ਦੇ ਟੂਣੇ ਵਿਚ ਬੜੀ ਸਜੀਵ
ਲਗਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਰੌਗ-ਮੰਚ ਸਿੱਧਾ ਸਾਦਾ ਹੈ । ਇਕ
ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਤਖ਼ਤਪੌਸ਼ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜ਼ਿਮੀ” ਉਤੇ ਹੀ, ਦੋ ਤਿੰਨ
ਮੰਜੀਆਂ ਥੋੜੀ ਥੋੜੀ ਵਿੱਥ ਉਤੇ ਸਿੱਧੀਆਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰ
ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ
ਰੈਗਦਾਰ ਪਰਦੇ ਤਾਣ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮੰਚ ਉਤੇ, ਦੀਵੇ
ਜਾਂ ਮੋਮ ਬੱਤੀਆਂ ਨਾਲ, ਨਿਸ੍ਹਾ ਨਿਮ਼ਰਾ ਚਾਨਣ ਕਰ ਲਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੁਤਲੀਆਂ ਲਕੜੀ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੈਦੀਆਂ
ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਅਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨੈਣ ਨਕਸ਼
ਬੜੇ ਤਿੱਖੋ ਤੇ ਉਭਰੇ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਪੁਤਲੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ
ਸ਼ੌਖ਼ ਤੇ ਭੜਕੀਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ
ਅਨਕਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰਾਂ
ਫੜੀਆਂ ਹੈਦੀਆਂ ਹਨ, ਸੁੰਦਰੀਮਂ ਨੇ ਪੂਰਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੀਤਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਸਖ਼ਰਿਆਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਕਰਦਾਰ ਨਾਲ
ਮੋਲ ਖਾਂਦੀ, ਡੀਲ ਡੌਲ ਤੋਂ ਪੁਸ਼ਾਕ ਹੈਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਪੁਤਲੀ
ਵਿਚ ਇਕ ਜੀਵਨ ਸਮਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਚਰਿੱਤਰ
ਜੌ ਉਹ ਖੇਡ ਕੇਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੁਤਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ
ਕਾਲੇ ਰੋਗ ਦੀਆਂ ਸੂਤਰ ਦੀਆਂ ਬਰੀਕ, ਪਰ ਮਜ਼ਬੂਤ
ਡੋਰੀਆਂ ਬੈਨ੍ਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਦੀਵੇ ਦੀ ਮੱਧਮ ਲੋਅ
ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ” ਦੇ'ਦੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਡੌਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ,
ਸਤਰਧ ਰ, ਪੁਤਲੀਆਂ ਦੇ ਘਟ ਘਟ ਵਿਚ ਉਤਰਦਾ ਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜਿੰਦ ਫੂਕਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਡੌਰੀਆਂ ਨੂੰ _ਉੱਗਲਾਂ
ਨਾਲ_ਹਿਲਾ ਕੇ ਪੁਤਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮੰਚ ਉਤੇ _ਨਚਾਂਦਾ,
ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਲਗਵਾਂਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਕਰਤਬ ਕਰਵਾਉ'ਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ
ਕਲਾ ਹੈ । ਸੂਤਰਧਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਿੱਟੇ ਉੱਤੇ ਝਾਂਜਰਾਂ ਤੇ
$।1 5300੫ 18016 51101 ]। ੬101੧
1713
ਪਤਲੀ
ਟੱਲੀਆਂ ਬੈਨ੍ਹੀਆਂ ਰੁਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪੁਤਲੀ
ਨੂੰ ਨਚਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਝਾਂਜਰਾਂ ਤੇ ਟੱਲੀਆਂ ਛਣਕਾ ਕੇ, ਨਾਚ
ਨੂੰ ਵਾਸਤਵਿਕ ਰੈਗ ਦੇ ਲੈ'ਦਾ ਹੈ । ਸੂਤਰਧਾਰ ਦੀ ਪਤਨੀ
ਢੋਲਕੀ ਲੌ ਕੇ ਰੈਗ-ਮੰਚ ਦੇ ਕੌਲ ਹ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ
ਜਦੋ” ਪੁਤਲੀਆਂ ਨੱਚਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਢੋਲਕੀ ਦੀ ਤਾਲ
ਉਤੋਂ ਕੋਈ ਮਿੱਠਾ ਜਿਹਾ ਗੀਤ ਛੁਹ ਦੀ ਹੈ । ਸੂਤਰਧਾਰ
ਨੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਇਕ ਪੀਪਣੀ ਰਖੀ ਹੌਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਮਦਦ
ਨਾਲ ਉਹ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸਵਰ-ਲਹਿਰੀਆਂ
ਕੱਢ ਕੇ, ਪੁਤਲੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਦੀਆਂ ਹੌਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ
ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਚ ਉਤੇ ਪੁਤਲੀਆਂ, ਕਦੇ ਗੱਲਾਂ, ਕਦੇ
ਹਾਸੇ ਠੱਠੇਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਕਦੇ ਝਗੜਦੀਆਂ ਤੇ ਤਕਰਾਰ
ਕਰਦੀਆਂ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ ਰਹੱਸ ਖੌਲ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਜੇ ਕੋਈ ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀ ਚਲ ਰਹੀ ਹੌਵੇ ਤਾਂ ਸੂਤਰਧਾਰ
ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਰੌਚਕ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਕਹਾਣੀ
ਸੁਣਾਉੱਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਹਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤੌਢਾਂ ਮੋਲਣ
ਲਗਿਆਂ, ਉਹ ਪੀਪਣੀ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੋ ਗੱਲਾਂ
ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੂਤਰਧਾਰ ਵਿਚ ਵਿਚ ਟੀਕਾ ਟਿੱਪਣੀ ਵ
ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਜੀਅ ਪ੍ਰਚਾਣ ਲਈ,
ਮਜ਼ਾਕਾਂ ਤੇ ਮਸ਼ਕਰੀਆਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਤਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਬੀਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰੰਮ-ਗਾਥਾ ਨੂੰ
ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭੂਤਕਾਲ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿਚ
ਧੜਕਦਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਰਹੱਸਾਂ ਨੂੰ ਖੌਲ੍ਹਦਾ ਬੜਾ ਅਦਭੁਤ
ਲਗਦਾ ਹੈ । ਯੋਧੇ ਅਣਖ ਲਈ ਜੂਝਦੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ
ਬਚਾ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਉਤੇ ਵਾਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਟਕਰਾਂਢੇ
ਹਨ, ਪਹਿਲਵਾਨ ਘੋਲ ਘੁਲਦੇ, ਪਲੱਥੋਬਾਜ਼ੀ ਕਰਦੇ, ਕਦੇ
ਡਿੱਗਦੇ, ਕਦੋ ਡੇਗਦੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖੱਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰੇਮੀ ਬ੍ਰਿਹੋਂ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੁੰਦੇ ਤੇ
ਮਿਲਣ-ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਨੱਚਦੇ, ਗਲਵਕੜੀਆਂ
ਪਾਉੱਦੇ, ਕਦੇ ਰੁਸਦੇ, ਕਦੇ ਮਨੀ'ਦੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਚੌਹਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਤਲੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਟੋਫੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਬਹੁ-ਰੰਗਤਾ
ਤੇ ਹਾਵਾਂ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੁਤਲੀਆਂ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ _ਕਰਨ ਵਾਲੇ
ਬਹੁਤੇ ਪੁਤਲੀਕਾਰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚੋ" ਆ ਕੇ
ਵਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਲਾਕਾਰ
ਤੋ ਇਹ ਕਲਾ ਸਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪੁਤਲੀਕਾਰ,
ਰਾਜਪੂਤ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੈਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ
ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇ” ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਰਾਨ
ਦੀ ਸੰਜੌਗਤਾ ਹਰਨ ਦੀ ਕਥਾ, ਰਾਜਾ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ
ਬੀਰ-ਕਥਾ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕ੍ਰਝ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਤਲੀਕਾਰ
੧ 31101ਗ1510੧0੧3੮0।
ਪੁੰਨ 1714
ਵ=
ਵੀ ਵੇਖੇ ਗਏ ਹਨ, ਜੌ 'ਰੂਪ ਬਸੈਤ' 'ਮਿਰਜ਼ਾਂ ਸਾਹਿਬਾਂ` ਤੇ
“ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ' ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸੁਘੜਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼
ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(੫-222) ਪੁੰਨ :
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ
ਜੋ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਅਗਲੇ ਜਨਮ
ਭੌਗਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ,
ਇਸ ਜਨਮ ਵਿਚ ਭੌਗ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੁੰਨ ਉਹ ਸ਼ੁਭ
ਕਰਮ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਜੀਵਾਤਮਾ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਮਿਲਦੀ
ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਲ ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ
ਪੁੰਨ ਕਰਮਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਵਰਗ ਲੋਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ
ਬਣਦਾ ਹੈ । ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁੰਨ ਦਾਨ ਕਰਨ
ਵਾਲਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਵਧਦਾ ਫੁਲਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਅਖਾਣ
ਹੈ : ਪੁੰਨ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਰੀ ।
(੫-223) ਪੁਨਹਚਰਣ :
ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਾਪ ਤੇ
ਕਰਮ ਕਾਂਡ । ਤੋਤ੍ਰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਨਹਚਰਣ ਦੇ ਪੰਜ
ਅੰਗ ਹਨ : ਜੱਪ, ਹੋਮ, ਤਰਪਣ, ਅਭਿਖੇਕ (ਛਿੜਕਾਉ)
ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾਵਣਾ ।
(੫-224) ਪੁਠ ਦਾ ਸਾਕ :
ਉਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਨਕਦ ਰੁਪਿਆ ਪੈਸਾ ਲਏ
ਦੇ, ਅਥਵਾ ਕਿਸੇ ਫਲ ਜਾਂ ਸਾਮਗ੍ਹੀ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖੋ ਦੇ ਕੀਤਾ
ਜਾਵੇ । ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਭ ਤੋ" ਉੱਚਾ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰ ਦੇ ਗੁਣਾਂ, ਵਸਫ਼ਾਂ ਤੇ ਚੌਗੇ ਘਰਾਣੇ
ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਦੁਵਾਠੀ
ਜਾਂ ਟੱਕੇ ਦਾ ਸਾਕ ਹੈ । ਦੁਵਾਠੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ
ਲੜਕੀ ਦੇ ਕੇ ਵੱਟੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਲਈ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਵਾਰ
ਤੋ" ਲੜਕੀ ਲੈਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਟੇ ਦਾ ਸਾਕ ਵੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਟੱਕੇ ਦਾ ਸਾਕ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ
ਕੰਨਿਆਂ ਵਿਆਹ ਦੇਣ ਦੇ ਬਦਲੇ ਪੈਸੇ/ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਲਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(੫-225) ਘਨ ਦਾਨ :
ਉਹ ਦਾਨ ਜੌ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਫਲ ਦੀ ਇਛਾ ਦੇ ਦਿਤਾ
ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਅਜਿਹੇ ਦਾਨ ਦਾ ਮਹਾਤਮ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
$।1 5300੫ 1301 5101 1। ੬101੧
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(੫-226) ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ :
ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਵਿਧਵਾ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਪੁਨਰ-
ਵਿਆਹ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਥਾ ਨਹੀ' । ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ
ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀ” ਹੈ, ਕੁਝ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ
(ਪਾਰਾਸ਼ੁਰ ਤੇ ਨਾਰਦ ਸਿਮਰਤੀ) ਅਨੁਸਾਰ ਪਤੀ ਦੇ ਮਰਨ,
ਸੋਨਿਆਸ ਧਾਰਨ, ਨਿਪੁੰਸਕ ਹੌਣ, ਧਰਮ ਤੋ ਪਤਿਤ ਹੌਣ ਤੋ
ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ, ਪਰ
ਮਨੌ-ਸਿਮਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਇਕੋ ਵਾਰ
ਹੋਦਾ ਹੈ ।
ਖੱਤਰੀਆਂ ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿਚ, ਜੌ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂ
ਉੱਚੇਂ ਸਮਾਜਕ ਵਰਗ ਵਿਚੋ ਗਿਣਦੇ ਹਨ, ਵਿਧਵਾ ਦੇ
ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ
ਜਦੋ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦਾ ਆਮ ਰਵਾਜ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਅਜਿਹੀਆਂ ਬਾਲ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਆਮ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਉ'ਦੀਆਂ
ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਤਕ ਨਹੀ” ਸੀ ਵੇਖਿਆ
ਹੁਦਾ ਪਰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਰੌਡੇਪੋਂ ਵਿਚ ਲੰਘਾ
ਦੇ'ਦੀਆਂ ਸਨ ।
ਅਲਾਉਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜੀ ਸਮੇ ਜਦੋ“ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੱਤਰੀ
ਇਕ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ
ਨੇ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚਾ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਅਲਾਉਦੀਨ ਨੇ ਇਕ ਕਾਨੂੰਨ
ਬਣਾਇਆ ਜਿਸ _ਅਨ੍ਸਾਰ ਖੱਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ _ਜਵਾਨ
ਵਿਧਵਾ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਲਈ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਕਰਾਰ
ਦਿਤਾ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਖੱਤਰੀ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ
ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਵਿਰੁਧ । ਜਿਹੜੇ ਖੱਤਰੀ ਹੱਕ ਵਿਚ ਸਨ, ਉਹ
ਸਰੀਨ (ਸ਼ਰਾਈਅਨ) ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਏ ਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬੁਝਾਈ
ਅਖਵਾਏ । ਅਖ਼ੀਰ ਅਲਾਉਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜ] ਨੂੰ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ
ਵਾਪਸ ਲੌਣਾ ਪਿਆ ।
ਹੁਣ ਨਵੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ, ਪਹਿਲੇ
ਵਾਲੀ ਕਰੜਾਈ ਨਹ” ਰਹੀ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਤੇ ਨਿਰਸੈਤਾਨ
ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਬਿਠਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲ ਪਈ ਹੈ ।
ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਅਕਸਰ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੇ
ਕੁਟੰਬ ਵਿਚ ਹੀ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਹਾਣ ਮਿਲਦਾ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਦੇਵਰ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਘਰ
ਦੀ ਇਜ਼ਤ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹੇਂ ।
ਵਿਚ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਰਵਾਜ
ਆਮ ਹੈ । ਅਖਾਣ ਵੀ ਹੈ :=-ਪੈਸਾ ਖੋਟਾ ਨਹੀ, ਜੱਟੀ ਰੈਡੀ
ਨਹੀ । ਜੱਟ ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਨੂੰ 'ਕਰੇਵਾ' ਜਾਂ 'ਚਾਦਰ
ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਰੇਵੇ ਵੇਲੇ ਭਾਈਦਾਰੇ ਨੂੰ
ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਇਕ
ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਕੌਨੀਆਂ ਪੀਲੇ ਰੈਗ ਵਿਚ
੧ 311011510੧0।360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਰੰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਸਿਰ
ਉਤੇ ਪਾ ਦੇੱ'ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਵਿਚ
ਵੇਗਾਂ ਪਹਿਨਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਮ ਵੇਂਲੋਂ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਨੂੰ
ਸੱਦ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਇਹ ਰਸਮ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ
ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅਖੌਤੀ _ਨੀਵੀਆਂ ਤੇ _ਪ੫ਛੜੀਆਂ
ਜਾਤੀਆਂ--ਸਾਂਹਸੀ, ਪੱਖੀਵਾਲ, _ਬਾਜ਼ੀਗਰ ਆਦਿ ਵਿਚ
ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਸਮਾਜਕ ਫ਼ਰਜ਼ ਸਮਝ ਕੇ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-227) ਨਰ ਵਿਆਹ (੧ ਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ) :
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਧਵਾ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ
ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ । ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਇਸ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇੱਦੀ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੰਡੇ ਹੋਣ ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਨਹੀ” ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਜੋ ਉਹ ਜਵਾਨ
ਹੋਵੇ ਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ
ਉਸ ਦੇ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਪਤੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਉ” ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਵਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ
ਬਣ'ਕੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਚਾਰ
ਵਿਆਹ ਜਾਇਜ਼ ਹਨ । ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਨਾ ਹੋਵੇ
ਅਥਵਾ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਸੋਪਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵਾਰਸ ਨਾ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੁਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਚਲੋ ਜਾਣ ਤੇ ਜਿਸ
ਨਾ : ਉਸ ਦੀ ਇਛਾ ਹੋਵੇ, ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ
ਆਗਿਆ ਦੇ ਦੇਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹ
ਸਹੁਰੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ
ਸਹੁਰਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨਹੀ ਜਾਣ
ਦੇ'ਦਾ, ਜੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੇਵਰਾਂ
ਜੇਠਾਂ ਦੇ ਲੜਕਿਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਗ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਪੁਨਰ ਵਿਆਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੀਤੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਬਹੁਤਾ ਇਕੱਠ ਨਹੀ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ । ਇਮਾਮ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਹੀ ਨਿਕਾਹ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਰਾਤ
ਵੇਲੇ ਨਿਕਾਹ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਪੁਨਰ-
ਵਿਆਹ ਬਹੁਤੀ ਇਜ਼ਤ ਆਬਰੂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ।
(੫-228) ੫ੰਨਿਆਂ :
ਚਦਰਮੇ ਦੀ ਚਾਨਣ ਪੱਖ ਦੀ ਪੰਦਰਵੀ' ਜਾਂ ਅੰਤਮ
ਤਿਥ; (ਵੇਖੋ : ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ) ।
(੫-229)
(ਉ) ਸੱਸ
੫1
ਪੁੰਨੂੰ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਕਥਾ ਦਾ ਨਾਇਕ । ਪੁੰਨੂੰ
ਪੁੰਨੂੰ :
ਸੱਸ
$।। 5300੫ 13016 51੧01 ]। ੬10੧
1715
ਪੁਰਸਿਰਾਤ
ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਹੌਤ ਅਤੇ ਕੌਚ ਮਕਰਾਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਲੀ ਦਾ
ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸੀ :
ਕੇਚਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲਾਇਤ ਥੱਲ ਦੀ,
ਹੋਤ ਅਲੀ ਤਿਸ ਵਾਲੀ
ਤਿਸ ਦਾ ਪੁੱਤ ਪੁੰਨੂੰ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ,
ਐਬ ਸਵਾਬੋ` ਖਾਲੀ-ਹਾਸ਼ਮ
ਕੱਛੀ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਸੱਸੀ ਪ੍ਰਨੂੰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ
ਦੁਲੇਂ ਰਾਏ ਨੇ ਪੁੰਨੂੰ ਦੇ ਪਿਉ ਦਾ ਨਾਂ ਆਰੀ ਜਾਮ' ਦਸਿਆ
ਹੈ । ਮਿ: ਕਿਨਕੇਂਡ ਨੇ ਜਾਨ ਅਰੀ' ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।
ਸਰ ਰਿਚਰਡ ਟੈ'ਪਲ ਨੇ ਇੰਡੀਅਨ ਐੱ'ਟੀਕ੍ਵੇਰੀ (1889
ਪੰਨਾ 291) ਵਿਚ ਪੁੰਨੂੰ ਦੇ ਪਿਉ ਦਾ ਨਾਂ ਆਰੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।
ਅਰੀ ਜਾਂ ਆਰੀ ਅਲ) ਦਾ ਹੀ ਸਥਾਨਿਕ ਰੂਪ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ।
ਪੁੰਨੂੰ ਦੇ ਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਥਾਨਿਕ ਭੇਦ ਕਰ ਕੇ ਅੰਤਰ
ਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇ ਸਿੰਧੀ ਵਿਚ ਪੁੰਨੂ, ਕਛੀ ਵਿਚ
ਪੁੰਨਹੂ ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਵਿਚ ਪੰਨੋਂ । (ਵੇਖੋ : ਸੱਸੀ ਹਾਸ਼ਮ,
ਸ਼ਾਨ ਪੰਨਾ 66) ਸੱਯਦ ਫ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪੁੰਨੂੰ ਨੂੰ 'ਪੁੰਨੂੰ ਖ਼ਾਨ'
ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਤੂੰ ਣਾ ਤਰ
ਪੁੰਨੂੰ ਪੁੰਨਿਆਂ ਦੇ ਚੈਨ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਹੈ । ਸੱਸੀ ਪੰਨੂੰ
ਦੀ ਕਥਾ ਮੂਲ ਵਿਚ ਚੈਦਰਮੇ ਦੇ ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਤਕ ਵਧਣ
ਤੇ ਫਿਰ ਮੱਸਿਆ ਤਕ ਘਟ ਕੇ ਅਲੌਪ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ
ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਦੀ ਹੀ ਮਿੱਥ ਹੈ ਜੌ ਮਧਕਾਲੀਨ
ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਦੰਦ-ਕਥਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਏ ਤੇ
ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਮਧ-ਕਾਲੀਨ ਲੌਕ-ਧਾਰਾਈ ਤੱਤ ਇਸ ਨਾਲ
ਜੁੜ ਗਿਆ (ਵੇਖੋਂ : ਸੱਸੀ ਪੁੰਨੂੰ) ।
ਪੁਨੀ/ਪੁੰਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਰਖਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੌ ਪੁੰਨਿਆਂ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪੈਂਦਾ ਹੋਵੇ । ਜੋ ਬੱਚਾ
ਕਿਸੇ ਸਾਧ ਸੈਤ ਗੁਰੂ ਪੀਰ ਅਗੇ ਸੁਖਣਾ ਸੁਖਣ ਮਗਰੋ”
ਜੌਮਿਆ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਇਛ ਪੁੰਨੀ" ਜਾਂ ਪੁੰਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ
(ਅ) ਸੂਰਜ ਵੈਸ਼ੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿਚੋ ਨਿਕਲਿਆ ਇਕ
ਜੱਟ ਗੋਤਰ । ਮਹਾਨ ਕੌਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰ'ਜ ਵੋਲੋ
ਪੁੰਨੂੰ ਗੋਤ ਦੇ ਜੱਟ, ਮਾਝੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਚੌਧਰੀ ਹੋਏ ਹਨ ।
(੫-230) ਪੁਰਸਿਰਾਤ (ਪੁਰਸਲਾਤ) :
ਇਸਲਾਮੀ ਨਿਸਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਰਕ ਦਾ ਸਿਰਾਤ ਨਮਕ
ਪੁਲ । ਇਸ ਪੁਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਅੱਗ
ਬਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੁਲ ਵਾਲ ਤੋ ਵਧ ਬਰੀਕ ਤੇ
ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਧਾਰ ਵਾਂਗ ਤਿੱਖਾ ਹੈ । 'ਵਾਲਹੁ ਨਿਕੀ
ਪੁਰਸਲਾਤ ਮਰਨ ਮਗਰੋ ਹਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਇਸ ਪੁਲ ਤੋ”
ਲੰਘਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ । ਧਰਮੀ ਪੁਰਖ ਆਪਣੇ ਨੇਕ ਕਰਮਾਂ
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਪ੍ਰਸ਼ੋਤਮ
ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਦਕਾ, ਅਡੌਲ, ਇਸ ਉਤ ਦੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ, ਪਰ ਪਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਦੇ ਭੈ ਕਰਕੇ ਡੌਲਦੇ ਤੇ
ਅੱਗ ਵਿਚ ਡਿਗ ਪੰਦੇ ਹਨ ।
ਪਾਰਸੀਆਂ ਤੇ ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਨਰਕ ਦੇ ਪੁਲ ਦਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪਾਰਸੀ
ਇਸ ਪੁਲ ਨੂੰ 'ਚਿਨਵਤ ਪੇਰੇਤ੍ਰ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਲਾਮ
ਨੇ ਇਸ ਪੁਲ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪਾਰਸੀਆਂ ਤੋ" ਲਿਆ
ਜਾਪਦਾ ਹੈ ।
ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ' ਪੁਰਸਿਰਾਤ ਵਲ ਮੈਕੇਤ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
“ਪੁਰਸਲਾਤ ਕਾ ਪੰਬੁ ਦ੍ਹੇਲਾ" (ਜੂਹੀ ਰਵਿਦਾਸ)
(੫-231) ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ :
ਜੌ ਪੁਰਖਾਂ ਵਿਚੋ ਉਤਮ ਹੋਵੇ । ਹਿੰਦੂ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ
ਰਾਮ ਮਰਯਾਦਾ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਸਨ । ਹਿੰਦੂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ
ਨੂੰ ਵੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਹਨ ।
ਜੌਨ ਡੌਸਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ''ਪੁਰਸ਼ ਸ਼ਬਦ ਮਿਥਿਕ ਰੂਪ
ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਪਰਮ-ਆਤਮਾ ਲਈ ਪ੍ਰਯੁਕਤ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਮਾਸੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ
ਅਰਥ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਹੀ ਪਰਮੋਸ਼ਵਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ_ਜਾਂਦਾ
ਹੈ।”
(੫-232) ਪੁਰਮੰਡਲ :
ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇਕ ਪਵਿਤ੍ਰ ਅਸਥਾਨ ਜੋ ਕਾਲੂ ਚੱਕ ਤੱ
ਅਠਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਹੈ । ਕਾਲੂ ਚੱਕ ਜੈਮੂ ਤੋਂ ਦਸ ਸੀਲਾਂ
ਦੀ ਵਿਥ ਉਤੇ ਹੈ । ਇਥੇ ਸ਼ਿਵਰਾਤ੍ਰੀ ਤੇ ਮਘਰ ਦੀ ਚੌਦਸ
ਨੂੰ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਯਾਤ੍ਰੀ ਪੰਜਾਬ,
ਜੈਮੁ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋ ਆਉਦੇ ਹਨ ।
`ਪੁਰਮੰਡਲ ਸਬਧੀ ਅਨੇਕਾਂ ਦਿਲਚਸਪ ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਮੰਡਲ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ
ਅੰਦਰੀ' ਗੁਪਤ ਰ੍ਰਪ ਵਿਚ ਦੇਵਕਾ ਨਦੀ ਵਗਦੀ ਹੈ ਜੋ
ਰੌਗਾ ਤੋ ਵ ਵਧ ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੈ । ਇਥੇ ਯਾਤ੍ਰੀ ਟੋਹੇ ਖੋਦ ਕੇ,
ਉਨਾਂ ਵਿਚੋ ਨਿਕਲੇ ਪਾਣੀ, ਜੌ ਦੇਵਕਾ ਨਦੀ ਦਾ ਸਮਝਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਵਾਰ ਸ਼ੌਕਰ ਤੇ ਪਾਰਬਤੀ
ਵਿਚਰਦੇ ਹੋਏ ਇਧਰ ਆ ਨਿਕਲੇ । ਲੌਕਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ
ਤਰਸਯੋਗ ਵੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਤੀਰਥ ਰਚਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ
$।1 5300੫ 18016 51101 ]। ੬101੧
1716
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਸ਼
ਕੀਤੀ । ਸ਼ੈਕਰ ਖ਼ੁਦ ਤਾਂ ਪਹਾੜ ਦੀ ਇਕ ਚੱਟਾਨ ਉਤੇ
ਸੱਪ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਪੱਥਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਇਕ ਕ੍ਰੌਡ ਬਣ
ਗਏ ਅਤੇ ਪਾਰਬਤੀ ਨੇ ਦੇਵਕਾ ਨਦੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ
ਲਿਆ । ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਸਭ ਤੋਂ` ਪਹਿਲਾਂ ਕੇਸ਼ਪ ਰਿਸ਼ੀ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਯੌਗ ਤੇ ਤੱਪ ਦੇ ਬਲ ਨਾਲ ਲੱਭਿਆ । ਪਰ
ਮਗਰੋ ਲੋਕੀ“ ਫਿਰ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਭੁਲ ਗਏ ।
ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਮੁੜ ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਡੌਗਰੇ ਨੇ
ਲੱਭਿਆ । ਇਕ ਦੌਦ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ
ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਕੰਨਿਆਂ ਜੈਮੀ, ਜੌ ਸਿਰ ਦੁੱਖਣ ਕਰ ਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਰੋਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਤੋ ਕਾਰਨ ਪੁਛਿਆ ਤਾਂ
ਇਕ ਸਿਆਣੇ ਜੋਤਸ਼ੀ ਨੇ ਕੈਨਿਆਂ ਦੀ ਜਨਮ ਕੈਡਲੀ
ਵੇਖ ਕੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੌਨਿਆਂ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ
ਭਘਿਆੜਨ ਸੀ । ਰਾਜੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੀਰ ਨਾਲ
ਮਾਰ ਦਿਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇਵਕਾ ਨਦੀ ਉੱਤੇ
ਪ੍ਰਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਜਨਮ
ਰਾਜੇ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਜਿਸ ਤੀਰ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਮੱਤ
ਹੋਈ, ਉਹ ਤੀਰ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਭਘਿਆੜਨ ਦੀ ਖੋਪਰੀ
ਵਿਚ ਹੈ ।` ਜਦੋ" ਤਕ ਉਸ ਖੌਂਪਰੀ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਉਹ ਤੀਰ
ਨਹੀ” ਕਢਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਉਦੋ ਤਕ ਇਸ ਕੌਨਿਆਂ ਦਾ ਦਰਦ
ਠੀਕ ਨਹੀ” ਹੋ ਸਕਦਾ । ਰਾਜੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਘਿਆੜਨ
ਦੀ ਬੋਪਰੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਵਾਈ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਪੁਰਾਣਾਂ
ਵਿਚ ਦਸੋ ਥਹੁ ਟਿਕਾਣੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੁਰਮੰਡਲ ਤੀਰਥ ਨੂੰ
ਲਭਿਆ । ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ, ਭਘਿਆੜਨ ਦੀ ਖੋਪਰੀ
ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤੀਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਖੌਪਰੀ ਵਿਚੋ”
ਤੀਰ ਕਢਣ ਦੀ ਢਿਲ ਸੀ ਕਿ ਕੌਨਿਆਂ ਦਾ ਦਰਦ ਦੂਰ
ਹੋ ਗਿਆ ।
ਰਾਜੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਮੂਰਤੀ
ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਇਆ, ਇਥੇ ਇਕ ਛੋਟਾ
ਜਿਹਾ ਕੁੰਡ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਚਾਹੇ ਕਿਤਨਾ ਪਾਣੀ ਪਾ ਦਿਉ
_ਭੁਰਦਾ ਨਹੀ” । ਰਾਜਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੇਵਕਾ ਨਦੀ ਤੋ“
100 ਗਾਗਰ ਪਾਣੀ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਇਸ ਕ੍ਰਡ ਵਿਚ ਪਵਾਇਆ,
ਪਰ ਇਸ ਕੈਡ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੱਧਰ ਸੂਤ ਭਰ ਵੀ ਉੱਚੀ
ਨਾ ਹੋਈ । ਇਹ ਅਚੌਭਾ ਵੇਖ ਕੇ ਰਾਜੋਂ ਨੇ ਇਸ ਕੌਡ ਉਪਰ
ਮੰਦਰ ਉਸਾਰਿਆ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਿਵ ਲਿੰਗ
ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਤੇ ਦੇਵ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ ।
ਮੰਦਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬਜ਼ਾਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਕ ਸ਼ਮਸ਼ਨ ਭੂਮੀ
ਹੈ । ਇਥੇ ਦੂਟੇ' ਦੂਰੋ' ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ ਦਾਹ-ਸੌਸਕਾਰ ਲਈ
ਲਿਆਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ
ਦਾਹ-ਸੈਸਕਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੋਂ ਪ੍ਰਣੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸਫਲ ਹੋਂ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
੧ 311011510੧0360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
(੫-233) ਪੁਰਾ :
ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵਲੋ" ਵਗਦੀ ਇਕ
ਹਵਾ । ਇਹ ਹਵਾ ਬੜੀ ਰਮਣੀਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ
ਝੰੱਕੇ ਹਲਕੇ, ਠੰਡੇ ਤੇ ਸੁਖਾਵੇ' ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ
ਮਾਨਸਿਕ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਹਵਾ
ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਆਉਦਾ ਹੈ ।
(੫-234) ਪੁਰੀ :
(ਉ) ਖੱਤਰੀਆਂ ਦੀ ਬੁੰਜਾਈ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਇਕ ਗੌਤ ।
ਕਈ ਪੁਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੇ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਗਿਣਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦੂ
ਪੁਰੀ ਪਹਿਲ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇ' ਢਾਈ ਮਣ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ
ਆਟੋ ਦੀ ਕੜ੍ਹਾਈ ਬਣਾਉ'ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਰੀ ਬਰਾਦਰੀ
ਵਿਚ ਵੈਡਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਸਮੋ 'ਪੱਟੜੀ ਪੂਜਣ' ਦੀ ਵੀ
ਰਸਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਟੜੀ ਪਥਰ ਦਾ,- ਇਕ ਹਮਵਾਰ
ਟੁਕੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਗੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਜੌਤ ਜਗਾਈ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਉਤੇ ਸਵਾ ਮਣ,
ਸ਼ੀਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੌ ਆਟੇ ਖੰਡ ਤੇ ਘਿਉ ਦਾ
ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ੀਰੇ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਈ ਇਸ ਸ਼ੀਰੇ ਦਾ ਬਕਰਾ ਇਸ ਢੋਗ ਨਾਲ
ਬਣਾਉ'ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚੋ ਇਕੋ ਕਾਨਾ ਕੱਢਣ ਨਾਲ
ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਾਨਾ ਕੱਢਣ ਤੋ”
ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਈ ਬਕਰੇ ਦੇ ਮਿਆਂਕਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਢਦਾ
ਹੈ । ਬਕਰੇ ਵਾਲਾ ਸ਼ੀਰਾ ਸਭ ਵਿਚ ਵੋਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਰਸਮ ਬਕਰੇ ਦੀ ਬਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਬਕਰਾ
ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਲਾਗ ਨਈ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ
ਪੁਰੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੌਮਣ ਸਮੇਂ ਬਕਰੇ ਦੇ ਕੋਨ ਕਟ ਕੇ ਬੱਚੇ
ਦੇ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਬਕਰੇ ਦੇ ਦੇ ਲਹੂ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਗਾਂਦੇ ਹਨ '
ਇਸ ਮਗਰੋ” ਬਕਰੇਂ ਨੂੰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਬਹ ਕਰ ਕੇ ਬਰਾਦਰੀ ਨਾਲ
ਰਲ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਤੇ ਪੁਰੀਆਂ ਵਿਚ ਰਵਾਜ ਹੈ ਕਿ
ਮਾਂ ਬੱਚਾ ਜੈਮਣ ਮਗਰੋਂ” ਦੁੱਧ ਨਹੀ" ਪੀ'ਦੀ । ਕੁਝ ਪੁਰੀਆਂ
ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ` ਕੌਨਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ, ਰੁਸ ਕੇ ਬਰਾਦਰੀ
ਦੇ ਕਿਸੇ ਘਰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਥੋ` ਪਤੀ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ
ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਿਆਉ'ਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਲਿਆਉਣ ਵੇਲੇ
ਕੜੀਆਂ ਗੀਤ ਗਾਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ :
ਰੁਸੀ ਮਨਾ ਆਏ ਹਾਂ
ਦਿਲ ਪਰਚਾ ਆਏ ਹਾਂ
ਜਾ
“ ਤੇਰੀ ਹੋਈ ਲਾਲ ਬਾਂਦੀ
ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਬਾਂਦੀ,
ਤੋਰੇ ਸਿਹਰੇ ਦੀ ਬਾਂਦੀ ।
$।। 5300੫ 13016 51101 1। ੬101੧
ਪੁੜੀ ਪਾਉਣਾਂ
(ਅ) ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਤੀਰਥ ਜਗਨਨਾਥ ਪੁਰੀ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੈਖੇਪ ਵਿਚ ਪੁਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਏ) ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਲੌਕ, ਜਿਵੇ“ ਸਵਰਗ ਪੁਰੀ,
ਪਾਤਾਲ ਪੁਰੀ ।
(ਸ) ਸੋਨਿਆਸੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂਵਾਂ
ਦੇ ਅੰਤ ਪੁਰੀ ਆਉਦਾ ਹੈ ।
(ਪ-235) ਪੁਰੂ :
ਚੋਦ ਵੈਸ਼ੀ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚੋ” ਛੇਵਾਂ ਰਾਜਾ ਜੋ ਸ਼ਰਮਿਸ਼ਠਾ
ਦੇ ਉਦਰ ਤੋ' ਯਯਾਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ” ਛੌੋਣਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ।
ਇਸ ਦੀ ਵੰਸ਼ ਵਿਚ ਕੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਕੌਰਵ ਵੋਸ਼
ਚਲਿਆ । ਪੁਰੂ ਦਾ ਭਰਾ ਯਦੂਸੀ ਜਿਸ ਤੋ ਯਾਦਵ ਵੰਸ਼
ਚਲਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੈਮੇ ।
(੫-236) ਪੁਲ ਸਰਾਤ :
(ਵੇਖੋ : ਪੁਰਸਲਾਤ) ।
(੫-237) ਪੁਲ੍ਹਾਣਾ :
ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਸਮੋ ਦੀ ਇਕ
ਰੀਤ । ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਔਰਤਾਂ ਵਿਆਹ ਸਮੋ” ਵਰ
ਪੱਖ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਕਰੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਈ
ਵਾਰ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕਢਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ
ਬੁਰਾ ਨਹੀ ਮਨਾਉੱਦਾ । ਪੁਲ੍ਹਾਣਾ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰ
ਮੰਦੀਆਂ ਸਿਠਣੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁਦੀਆਂ ਹਨ ।
(੫-238) ਡਾ :
ਵਿਆਹ ਤੋ" ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਲਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਵਿਚ ਕੁਝ
ਮਠਿਆਈ, ਥਖੌਪਾ, ਇਲਾਂਚੀ, ਤੇ ਕਾਲਫੀ ਮਿਸ਼ਰੀ ਬੰਨ੍ਹ
ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਹ ਥੋੜੀ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਖਾਂਦੀ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
(੫-239) ਪੜੀ ਪਾਉਣ” :
(ਉ) ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸੋਬੋਧਿਤ ਇਕ ਸ਼ਗਨ । ਡੌਲੀ
ਆਉਣ ਮਗਰੋ” ਜਦੋ” ਲਾੜ੍ਹਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੁਲਹਨ ਦੇ
ਮੂੰਹ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਇਕ ਪੁੜੀ
ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਜਾਂ ਸੱਤ ਬਦਾਮ, ਕੁਝ ਛੁਹਾਰੇ
ਤੇ ਸੁਂਕੇ ਨਰੇਲ ਦਾ ਇਕ ਗੋਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੀਤ
ਤਿੰਨ ਪਖੀ ਮੰਤਵ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਨਵੀ” ਜੋੜੀ
ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਮ ਬਣਿਆ ਰਹੇ, ਘਰ ਵਿਚ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਰਹੇ ਤੇ
ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਔਲਾਦ ਖੇਡਦੀ ਰਹੇ । ਛੁਹਾਰਾ ਪ੍ਰੋਮ ਦਾ
੧ 311015101੧%0੧3੮0।।
ਪੁੜੀ ਖੈਨ੍ਹਣਾਂ
ਬੌਧਿਕ ਹੈ, ਬਦਾਮ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਤੇ ਨਰੇਲ ਔਲਾਦ ਦਾ ।
ਕਈ ਇਸ ਪੁੜੀ ਵਿਚ ਲੌਗ, ਇਲਾਚੀ ਤੇ ਮਠਿਆਈ
ਆਦਿ ਵੀ ਬੈਨ੍ਹ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋ ਆਏ ਖੱਤਰੀਆਂ 'ਚ ਰਵਾਜ
ਹੈ ਕਿ ਜਦੋ“ ਦੁਲ੍ਨ ਡੋਲੀ ਵਿਚ ਬੈਠਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਇਕ ਪੜੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਦਾਮ, ਛੁਹਾਰੇ,
ਨਰੇਲਾਂ ਦੀ ਠੂਠੀ, ਮਿਸ਼ਰੀ ਤੇ ਕੁਝ ਮਠਿਆਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਸਭ ਤੋ` ਪਹਿਲਾਂ ਛੋਟਾ ਦੇਵਰ ਉਸ ਦਾ
ਪੰਡ ਚੁਕਦਾ ਤੇ ਝਾਤ_ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੂਲ੍ਹਨ ਇਹ ਪੁੜੀ
ਸ਼ਗਨ ਵਜੋ' ਦੇਵਰ ਨੂੰ ਭੋਟ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਦੇਵਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ
ਚੀਜ਼ ਮੂੰਹ ਲਗਾਉ'ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ
ਪੁੜੀ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਡ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਦਏ) ਕਈ ਲੌਕ ਵਿਆਹ ਤੋ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੁਲ੍ਹਨ
ਦੇ ਪੱਲੋ ਵਿਚ ਲੌਗ, ਇਲਾਚੀ ਤੇ ਮਠਿਆਈ ਆਦਿ
ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨੂੰ 'ਪੁੜੀ ਬੋਨ੍ਹਣਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਰੀਤ ਉਪਜਾਇਕਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-240) ਪੜੀ ਬਨ੍ਹਣਾ :
(ਵੇਖੋ : ਪੁੜੀ ਪਾਉਣਾ) ।
(੫-241) ਪੁ ਨਰਕ :
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਨਰਕ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਿਰਸੈਤਾਨ
ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਮਗਰੋ ਤਸੀਹੇ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ 'ਪਿੱਤਰੀ ਕਰਮ --ਸਰਾਧ ਤਰਪਣ ਆਦਿ ਕਰਨ
ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਨਾਤੀ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਪੂ ਨਰਕ
ਵਿਚ ਹੀ ਸੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-242) ਪੂਛਲ ਵਾਲਾ ਤਾਰ :
ਇਕ ਮਨਹੂਸ ਤਾਰਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਪਿਛੇ ਚਾਨਣੀ ਪੂਛਲ
ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਪੂਛਲ ਵਾਲਾ
ਤਾਰਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਕਾਲ ਤੇ ਬੀਮਾਰ)
ਫੈਲਦੀ ਜਾਂ ਰਾਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਸਮੇ, ਉਪਾ
ਲਈ, ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੇ ਸਾਧਾਂ-ਸੋਤਾਂ ਨੂੰ ਭਜਨ
ਛਕਾਂਦੇ ਹਨ (ਵੇਖ : ਬੋਦੀ ਵਾਲਾ ਤਾਰਾ) ।
(੫-243) ਪੂਜ :
(ਉ) ਜੈਨ ਮਤ ਦੇ ਸਾਧੂ, ਜੋ ਮੂੰਹ ਉਤੇ ਚਿੱਟੇ ਰੌਗ
ਦੀ ਪੱਟੀ ਬੈਨ੍ਹਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਕੌਈ ਕਿਰਮ ਸਾਹ ਦੁਆਰਾ
ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਮਰ ਨਾ ਜਾਵੇ ।
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1718
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
(ਅ) ਲਗਨ ਦੀ ਤਿੱਥ ਤੋਂ ਸਮੋ ਦਾ ਮਹੂਰਤ ਨਿਕਲਣ
ਪਿਛੋ, ਕੋਨਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਦੇ ਹੱਥ ਜੌ ਚਿੱਠੀ ਵਰ ਪੱਖ
ਨੂੰ ਭੇਜਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਸਾਹੀ ਚਿੱਠੀ” ਜਾਂ ਪੁਜ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਸਾਹਾ ਚਿੱਠੀ ਨਾਲੋ”
'ਪੂਜ ਸ਼ਬਦ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਪੂਜਨੀਕ
ਮੰਨਦੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਸਰ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਸਵਾਸਤਿਕ ਜਾਂ ਅਕੀਦੇ
ਅਨੁਸਾਰ ਕੌਈ ਹੋਰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਉਲੀਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਚਿੱਠੀ
ਨੂੰ ਲਪੇਟ ਕੇ ਮੌਲੀ ਦੇ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਬੈਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਜੂਠੇ ਜਾਂ ਮੈਲੇ ਹੱਥ ਨਹੀ" ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੋ ।
ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਹਿਤ ਕੁਝ ਰੁਪਏ, ਗਹਿਣੇ ਤੋ
ਕਪੜੇ ਵਰ ਪੱਖ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੰਵ
ਦੇ ਢੁਕਾਉ, ਮਿਲਣੀ ਤੇ ਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਿਸਰਤ
ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(੫-244) ਪੂਜਣੀ :
ਜੋਨ ਮਤ ਦੀ ਸੋਤਣੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਮੁੰਨੇ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਮੂਹ ਉਤੇ ਚਿੱਟੇ ਰੋਗ ਦੀ ਪੁੱਟ) ਬੇਨ੍ਹਦੀ ਹੈ
ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਰਮ ਸਾਹ ਦੁਆਰਾ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਮਰ ਨਾ ਜਾਵੇ ।
(੫-245) ਖੁਣੀ ਸ਼ਗਨ :
ਪੂਣੀ ਤੇ ਪੂਣੀ ਧਰ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਕਰਨਾ । ਝੰਗ ਦੇ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜੇਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੂਣੀ
ਤੇ ਪੂਣੀ ਧਰ ਕੇ ਸ਼ਗਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦਮੋਦਰ ਆਪਣੇ
ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਗਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਪੂਣੀ ਤੇ ਧਰ ਪੂਣੀ ਲੋਕਾ ਸਲੇਟੀ ਸ਼ਗਨ ਮਨੌਦੀ ।
(੫-246) ਪੁਤਨਭ :
ਇਕ ਦੈ'ਤਣੀ; ਜੌ ਰਾਜੇ ਬਲੀ ਦੀ ਕੈਨਿਆਂ ਸੀ ।
ਭਾਗਵਤ ਸਕੌਧ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੌਸ ਨੇ ਪੂਤਨਾ ਨੂੰ ਨੰਦ ਦੇ ਘਰ
ਬਾਲਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ । ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਥਣਾਂ ਨਾਲ ਵਿਹੁ ਲਗਾ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਚੂੰਘਾ ਕੇ ਮਾਰਨਾ
ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਦੁੱਧ ਚੁਘਣ ਲਗਿਆਂ ਪੁਤਨਾ ਦਾ
ਸਾਰਾ ਲਹੂ ਚੂਸ ਕੇ ਪ੍ਰਾਣ ਖਿਚ ਲਏ ਤੇ ਇਹ ਮਰ ਗਈ ।
ਹਿੰਦੂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਤਨਾ ਨੇ ਭਾਵੇ" ਕੁਕਰਮ
ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਕਿਉ” ਜੋ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ
ਤੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਛੁਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਭਾਵੇ'
ਕਿਤਨਾ ਕੁਕਰਮੀ ਹੋਵੇ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਤ ਵੇਲੋ ਸੁੱਚੇ
ਕਰਮ ਜਾਂ ਨਾਮ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪਹਿਲੇ ਸਾਰੇ ਕ੍ਰਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਧੋ
ਦੇ'ਦੀ ਹੈ । ਹੂ
੧ 3110115101੧0।13੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਪੁਤਨਾ ਨੂੰ ਦੁਰਾਤਮਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਜੋ
ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਗਰਭ ਨਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਰੌਗ
ਫੈਲਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਗਰਭਵਤੀ ਲਈ ਪੂਤਨਾ ਦਾ
ਨਾਂ, ਲੈਣਾ-ਸੁਣਨਾ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਛੋਟੇ ਬਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਪੂਤਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ
ਉਸ ਦੇ ਰੋਗੀ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
(੫-247) ਪਰਨ ਭਗਤ :
ਪੰਜਾਬ ਕਿੱਸਾ-ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ
ਇਕ ਵਿਲੱਖਣ ਤੇ ਮਹੱਤਵ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ
ਇਹੋਂ ਇਕੋ ਇਕ ਕਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇ
ਦੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਵੀਆਂ--ਪ੍ਰੋ: ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੇ
ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਸਹਿਜ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਣ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ
ਬਣਾਇਆ ਭਾਵੇ" ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ
ਕਾਦਰਯਾਰ ਨੇ ਉਨੀਵੀ” ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ
ਰਚਿਆ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਕਥਾ ਪਰੋਪਰਾ ਤੋ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ
ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਤੇ ਕਾਵਿ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਕਿੱਸੇ
ਦੀ ਆਤਮਾ ਇਕ ਵੇਦਨੀ ਬਣ ਕੇ ਧੜਕਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ।
` ਪੁਰਨ ਭਗਤ ਦੀ ਕਥਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ
ਦੰਦ-ਕਥਾ ਹੈ । ਦੰਦ-ਕਥਾ ਨਾ ਨਿਰਾ ਸੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਨਾ
ਨਿਰਾ ਝਠ । ਸੱਚ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ
ਬੋਹੜ ਦੀ ਕਿਸੇ ਇਕ ਟਹਿਣ ਉਤੇ ਇਸ ਦਾ ਆਲ੍ਹਣਾ
ਨਹੀ” ਹੋਦਾ ਤੇ ਝੂਠ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀ” ਕਿ ਲੋਕ-ਸੱਚ ਵਿਚ
ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਲੱਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਤਨਾਜੇ ਵਾਂਗ
ਇਸ ਵਿਚ ਕਈ ਤੱਤ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਰਲੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
ਕਿ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਨਿਖੋੜਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀ । ਇਸੇ ਲਈ
ਇਸ ਦੇ ਸੱਚ ਤੇ ਝੁਠ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕਰਨ ਨਾਲੋ ਇਸ ਨੂੰ
ਕੇਵਲ ਲੌਕ-ਸੱਚ ਜਾਣ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਨਾ ਵਧੇਰੇ
ਸਿਆਣਪ ਹੈ ।
ਪੁਰਨ ਭਗਤ ਦੀ ਕਥਾ ਭਾਵੇ” ਨਾਥ ਕਾਲ ਦੀ ਵਸਤ੍ਹ
ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਾਥ
ਚੌਰੌਗੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ
ਬਿੰਦ ਉਤੇ ਸੀਮਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕਥਾ
ਮਲ ਵਿਚ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੁਭਾਵ ਹੀ
ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਤੇ ਅਸੱਚ ਉਸ ਵਿਚ ਮਿਸ਼ਰੀ ਵਾਂਗ
ਘੁਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਕਥਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਬਹੁਤ
ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਤੇ ਤੱਤ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋ" ਚਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ
ਕਥਾ-ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿਚੋ" ਸਪਸ਼ਟ ਵਿਗਸੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਕਥਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਜੁਲਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਸਾਰੇ
ਸੈਸਾਰ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਹਨ । ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਦੇ ਕਥਾਵਾਂ ਤਾਂ
$।। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1719
ਪੂਰਨ ਦਾ ਖੂਹ
ਪੰਜਾਬੀ ਪਰੋਪਰਾ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹਨ । ਇਕ ਕੁਨਾਲ ਤੇ
ਤਖਸ਼ਿਲਾ ਦੀ, ਦੂਜੀ ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜ ਦੀ । ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜ
ਨਾਲ ਇਹ ਕਥਾ ਬਹੁਤ ਮੋਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ
ਜਾਪਦੀ ਹੈ । ਮਧ-ਕਾਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ
ਦੈਦ-ਕਥਾਵੀ ਅੰਸ਼ ਜੋੜਣ ਤੇ ਦੈਦ-ਕਥਾਵੀ ਸਾਮਗ੍ਰੀ ਨਾਲ
ਵਿਅਕਤੀ ਜੌੜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਇਤਨੀ ਪ੍ਰਬਲ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ
ਸਾਮਗ੍ਰੀਂ ਉਤੇ ਹੀ ਨਹੀ, ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੋ'ਦ
ਉਤੇ ਵੀ ਸੈਦੇਹ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪੂਰਨ ਦੀ ਕਥਾ ਇਕ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਰੂਪਕ ਕਥਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਹਨੇਰੇ ਵਲੋ" ਚਾਨਣ ਵਲ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਹੈ । ਅਗਿਆਨਤਾ
ਦੇ ਅੰਧ ਕੂਪ ਵਲੋ" ਗਿਆਨ ਦੇ ਸੂਰਜ ਵਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਹੈ ।
ਪੂਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁਖ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਫਿਰ
ਜਨਮ ਲੌਣ ਮਗਰੋ” ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਣਾਏ ਭੌਰੇ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ।
ਮਗਰੋ ਥੋਪੇ ਗਏ ਪਾਪ ਕਾਰਨ ਅੰਗ ਵਢਾ ਕੇ ਖੂਹ ਦੇ
ਨਰਕੀ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਰਿਹਾ । ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਤੇ
ਉਸ ਦੀ ਚਾਨਣ ਵਲ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਤੁਰਦੀ ਹੈ । ਗੋਰਖ ਨੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਧ ਕੂਪ ਵਿਚੋ ਕਢਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਸਮਾਜ ਨਾਲੋ
ਕਟਿਆ ਰਿਹਾ । ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਸ੍ਰਦਰਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਤੇ
ਸਹਿਜ ਪਿਆਰ ਦਾ ਮੁਲ ਨਾ ਪਾ ਸਕਿਆ। ਤੇ ਉਸ ਦੀ
ਮੰਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ । ਗਿਆਨ _ਕਚੇਰਾ ਸੀ,
ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀ ਧੁੰਦ ਤਾਂ ਮਿਟ ਚੁਕੀ ਸੀ, ਪਰ ਗਿਆਨ
ਦਾ ਸੂਰਜ ਅਜੇ ਉਦੈ ਨਹੀ” ਸੀ ਹੋਇਆ ਇਸੇ ਲਈ
ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਨੇ ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ,
ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮਾਂ ਕੋਲ
ਸਿਆਲਕੋਟ ਭੇਜਿਆ । ਉਸ ਦਾ ਜੋਗ ਕਲਿਆਨਕਾਰੀ
ਦਿਸ਼ਾ ਵਲ ਮੁੜਿਆ । ਪੂਰਨ ਨੇ ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਦੁੱਖ ਵੰਡਦਿਆਂ,
ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਲਿਦਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ । ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ
ਵਲ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (ਬਾਗ਼) ਉਸ ਦੀ
ਛੁਹ ਨਾਲ ਹਰੀ ਹੋਈ, ਫਿਰ ਸਲਵਾਨ ਤੇ ਲੂਣਾਂ ਫਿਰ
ਇਛਰਾਂ ਜੌਗ ਮਤ ਦੀ ਅਸਲੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਸੈਸਾਰ ਤੋ ਜੈਗਲ
ਵਲ ਨਹੀ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੌ ਗਿਆਨ ਵਲ ਤੇ ਗਿਆਨ
ਤੋ` ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਲ ਹੈ, ਨਿਰੋਲ ਸੱਚ ਉੜੇ ਸਥਿਰ
ਹੋ ਰਹਿਣਾ ਨਹੀ', ਅੰਦਰਮੁਖ ਹੋਣ ਤੇ ਗਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ
ਵਿਚ ਹੈਂ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਬੁਝਦੀ ਜੋਤ ਜਗਾਣ
ਵਿਚ ਹੈ । ਇਹੋ ਗੱਲ ਪੂਰਨ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(੫-248) &ਰਨ ਦਾ ਖੂਹ :
ਸਿਆਲਕੋਟ ਛਾਉਣੀ ਤੋ ਉੱਤਰ ਵਲ ਦੋ ਮੀਲਾਂ ਦੀ
ਵਿਥ ਉਤੇ, ਚਪਰਾੜ ਵਲ ਜਾਂਦੀ ਸੜਕ ਉਤੇ, ਇ- ਖੁਹ
ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪੂਰਨ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਪੂਰਨ ਦਾ ਭੌਰਾ
ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਸਲਵਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਦੇ
ਹੋਏ, ਜਲਾਦਾਂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਦੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਕਟ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਇਸੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਸੁਟਿਆ ਸੀ, ਜਿਥੋ" ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ
ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗ ਆਪਣੀ ਦੌਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮੁੜ
ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤੇ ਸਨ ।
ਇਸ ਖੂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਠੰਡਾ ਤੇ ਨਰੋਆ ਹੈ ਅਤੇ
ਫੋੜੇ ਫਿਨਸੀਆਂ ਜਾਂ ਖ਼ਾਰਸ਼ ਆਦਿ ਦੇ ਰੌਂਗਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ
ਲਈ ਗੁਣਕਾਰੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਹਰ ਐਤਵਾਰ
ਤੇ ਦੂਜ ਦੀ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਮੋਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ
ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖੂਹ ਉਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤੇ ਪਾਣੀ
ਦੀ ਚੁਲੀ ਭਰਨ ਨਾਲ, ਬਾਂਝ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਕੁਖ ਹਰੀ
ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੫-249) ਪੂਰਨ ਦਾ ਭੋਰਾ :
ਸਿਆਲਕੋਟ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਭੋਰਾ; ਰਵਾਇਤ
ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਭੌਰੇ ਵਿਚ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਆਖੇ ਲਗ ਕੇ,
ਸਲਵਾਨ ਨੇ 12 ਸਾਲ ਪੂਰਨ ਨੂੰ ਰਖਿਆ ਸੀ ।
/(੫-250) ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ :
ਚੈਦਰਮੇ ਦੇ ਚਾਨਣੇ ਪੱਖ ਦੀ ਪੰਦਰਵੀ” ਤੇ ਅੰਤਮ
ਤਿੱਥ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਚਦਰਮਾ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਜਲੌਂ
ਵਿਚ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਹੈਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਅਨ੍ਸਾਰ
ਪਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਤਿੱਥ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਾਤਮ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਨ
“ਦਿਤਾ ਦਾਨ ਦੂਣਾ ਚੌਣਾ ਹੋ ਕੋ ਫਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਿੱਥ
ਨੂੰ ਵਰਤ ਰਖਣ ਨਾਲ ਮਨੋ-ਕਾਮਨਾ ਦੀ ਸਿਧੀ ਹੁੰਦੀ, ਦੁਖ
ਕਲੋਸ਼ ਕਟੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਕ੍ਰਕਰਮ ਧੋਤੇ ਜਾਂਦੇ ਟਨ । ਹਿੰਦੂਆਂ
ਵਿਚ ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਵਰਤ ਰਖ ਕੇ ਸਤਿਆ ਨਾਰਾਇਣ
ਦੀ ਕਥਾ ਸੁਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ ।
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੇ” ਸਭ ਤੋ" ਮਹਾਨ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ
ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੱਤਕ ਦੀ
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪਾਵਨ ਨਦੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦਾ
ਬੁੜਾ ਮਹਾਤਮ ਹੈ । ਪ੍ਸ਼ਕਰ (ਰਾਜਸਥਾਨ) ਵਿਚ ਕੱਤਕ ਨੂੰ
` ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬ੍ਰਹਮਲੌਕ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਲੋਕ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਥੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਯੱਗ ਪੂਰਾ ਕਰ ਕੇ
ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਪੁਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਈ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਦੀਵਾਨ
ਸਜਦੇ ਤੇ ਕਥਾ ਕੀਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਗੀ ਤੇ ਢਾਡੀ ਸੱ ਦੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਅਤੁਟ ਲੰਗਰ ਵਰਤਦਾ ਹੈ । ਕੱਤਕ
ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲ਼ੇ ਦਿਨ ਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ
ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਉਤਸਵ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇ”
$।। 5300੫ 1801 51101 ]। ੬10੧੪
1720
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਜਨਮ ਤਿਥੀ ਵਿਸਾਖ ਸੁਦੀ ਤਿੰਨ ਹੈ ।
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇਂ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਨਿਰਵਿਘਨ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਵਿਚਾਰ
ਸਹਾਨਭੂਤੀ ਟੂਣੇ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ ।
(੫-251) ਪੇਂਸ਼ਕਾਰਭ :
ਜੋਵ ਦਾ ਢੁਕਾਉ; ਜਦੋਂ” ਜੋਝ ਵਾਜੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਨਾਈਆਂ
ਨਾਲ ਕੈਨਿਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਉਤੇ ਢੁਕਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ
ਚੜ੍ਹਤ; ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਆਤਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਵੀ ਚਲਾਈ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੇਸ਼ਕਾਰੇ ਮਗਰੋ” ਵਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੈਨਿਆਂ ਪੱਖ
ਵਾਲੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(੫-252) ਪੇਸ਼ੀ :
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋ ਮਗਰੋ" ਦੀ ਨਮਾਜ਼ ।
(੫-253) ਪੈਟ :
ਪੇਟ ਬਾਰੇ ਇਕ ਲੌਕ ਕਥਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰ
ਪੇਟ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਰੀਰ
ਦੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੇਟ
ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਕੇ ਥੁਕ ਗਏ ਹਾਂ । ਪੇਟ ਆਪ ਤਾ ਕੋਈ ਕੌਮ
ਕਰਦਾ ਨਹੀ' ਕੇਵਲ ਸਾਡੇ ਆਸਰੋ ਜੀਅ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ
ਨੇ ਏਕਾ ਕਰ ਕੇ ਪੰਟ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ ਛੱਡ ਦਿਤ' । ਹੱਥਾਂ ਨੇ
ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਅੰਨ ਪਾਉਣ ਤੋ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ, ਲੱਤਾਂ
ਨੇ ਪੇਟ ਨੂੰ ਚੁਕ ਕੇ ਘੁਮਾਣ ਤੋ" ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿਤੀ, ਦੇਦਾਂ
ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪੇਟ ਲਈ ਰੋਟੀ ਨਹੀ'
ਚਿਥਣਗੇ । ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇਂ ਅੰਗ
ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਨਿਰਬਲ ਹੋਣ ਲਗੇਂ ਕਿਉ” ਜੌ ਪੇਟ ਕੁਝ
ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੌੜੀ'ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਨਹੀ”
ਕਰ ਸਕਦਾ । ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਭ ਅੰਗਾਂ ਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰ
ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਇਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੇ
ਲੌੜੀ'ਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਨੀਤੀ ਕਥਾ ਈਸਪ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ
ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ
ਜਲਦੀ ਇਕ ਕਥਾ ਆਉਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਥਾ ਨਾਲ ਮੋਲ
ਖਾਂਦੀ ਕਥਾ ਰੋਮਨ ਯਹੂਦੀ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ
ਲਕ-ਕਥਾ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
(੫-254) ਪੇਟ ਘਰੋੜੀ ਦਾ :
ਉਹ ਅਖ਼ੀਰਲਾ ਬਾਲ ਜਿਸ ਮਗਰੋ” ਕੋਈ ਹੋਰ ਬਾਲ
ਨਾ ਜੈਨਿਆ ਹੋਵੇ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਬੁੱਢੇ ਵਾਰੇ ਦਾ
੧ 311011510੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਬੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਪੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ
ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(੫-255) ਪੇਟਾ ਚਾੜ੍ਨਾ :
ਕਈ ਤੀਵੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਹਰੀ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ,
ਉਹ ਔਲਾਦ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਹਿਸਾਰ ਵਿਚ 'ਦਾਨਾ ਸ਼ੋਰ
ਦੀ ਦਰਗਾਹ' ਤੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਬਕਰੇ ਦਾ ਪੇਟਾ (ਆਂਦਰਾਂ)
ਚਾੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸੁਖਣਾ ਸੁੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋ ਬੱਚਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕ੍ਰਝ ਪੇਟਾ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਮੁਜਾਵਰ ਨੂੰ ਭੇਟ
ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਕੀ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਵਜ”
ਵਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਾਂ ਦੀ ਆਂਦਰ ਅਥਵਾ ਪੇਟੇ
ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸਬੈਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੌਟਾ ਚਾੜ੍ਹਨ
ਨਾਲ ਆਂਦਰ ਮੌਲਦੀ ਹੈ ।
(ਪ-256) ਏਟੀ ਖੁਲ੍ਹਾਲੀ :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸੈਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰਸਮ, ਜਿਸ ਵਿਚ
ਦੁਲਹਨ ਤੋ ਨਨਾਣ, ਦਾਜ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੀ ਕਪੜਿਆਂ ਦੀ
ਪੋਟੀ ਨੂੰ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਖੁਲ੍ਹਵਾਂਦੀ ਤੇ ਕੋਈ ਇਕ ਸੂਟ
ਲੈ'ਦੀ ਹੈ ।
ਵਿਆਹ ਤੋ" ਮਗਰੋ' ਤੀਜੋ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਸ਼ੁਭ ਸਮਾਂ ਵੇਖ ਕੇ
ਇਹ ਰਸਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਵਲਾਂ ਦੇ ਆਟੇ
ਦੀਆਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇਕ ਕ੍ਰੰਭ ਵਿਚ ਰਖ ਲਈਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਬਿਰਾਦਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੁਲਹਨ
ਦਾਜ ਦੇ ਕਪੜਿਆਂ ਵਾਲੀ ਪੇਟੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਉਠਦੀ ਹੈ ।
ਉਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਨਨਾਣ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਰੋਕ ਲੈੱਦੀ ਹੈ ਤੋ
ਪੇਟੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਨਹੀ ਦੇ'ਦੀ । ਦੁਲਹਨ ਨਨਾਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ
ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਭਰੇ ਭਕੁਨੇ ਦਾਜ ਵਿਚੋਂ, ਉਹ ਜੋ ਬਸਤ੍ਰ
ਚਾਹੇ ਲੈ ਲਏ । ਇਸ ਵੈਦੇ ਉਤੇ ਨਨਾਣ ਪੇਟੀ ਖੋਲ੍ਹਣ
ਦੇ'ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦ'ਜ ਦਾ ਵਿਖਾਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ
ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਚਾਵਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿੰਨੀਆਂ, ਹਾਜ਼ਰ ਲੌਕਾਂ ਵਿਚ
ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਰੀਤ ਲਹਿੰਦੇ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
(1-257) ਪੇਲਣ :
ਜਦ' ਬੱਚ ਖੁਤੀ ਖਡਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵਾਰੀ ਨਿਸਚਤ
ਕਰਨ ਲਈ ਆਪੇ ਆਪਣੀ ਗੋਲੀ ਖੁਤੀ ਵਿਚ ਪਾਉਂਦੇ
ਹਨ । ਜਿਸ ਦੀ ਗੌਲੀ ਖੁਤੀ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਖੁਤੀ
ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਨੇੜੇ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਤੇ ਦੂਜੇ ਦੀ ਦੂਜੀ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪੋਲਣਾ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ ।
$।1 5300੫ 18016 51101 1। ੬101੧
1721 ਪੁੱਚਕਾ
(੫-258) ਪੇਡਾ ਪੀਠੀ :
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੋਧਤ ਇਕ ਰਸਮ ।
ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਗਨ
ਪੰੜਾ-ਪੀਠੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਾਂਹ- ਦੀ ਦਾਲ ਨੰ
ਭਿਉ' ਕੇ, ਉਸ ਦੀ ਪੀਠੀ ਦਾ ਪੋੜਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਵਿਆਹੰਦੜ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸ਼ੁਭ ਤਿੱਥ ਨੂੰ, ਲਕੜੀ
ਦੀ ਚੌਕੀ ਉਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਦਿਉਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਲਛਮੀ ਦੇਵੀ ਦੀ । ਲਛਮੀ ਦੇਵੀ
ਦੀ ਪੂਜਾ ਪਿਸੇ ਸਿੱਕੇ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਅਤੇ ਇਸ ਸਿੱਕੇ ਨੂੰ 'ਲਛਮੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ
ਸੋਭਾਲ ਕੇ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਗਰੋ” ਹੌਰ ਰੀਤਾਂ
ਵਿਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਰ ਉਤੇ ਪੀਠੀ
ਦੀ ਪੰਜੀਰੀ ਬਣਾ ਕੇ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਪ-259) ਡੇ :
ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੰਤ ਮਗਰੋਂ” ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਰਾਧ,
ਇਸ ਸਰਾਧ ਨੂੰ ਪੇੜੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਉ” ਜੌ ਪਹਿਲੇ
ਸਰਾਧ ਵਿਚ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਮਿਤ ਗਉਆਂ ਨੂੰ ਪੇੜੇ ਖਵਾਏ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਦੂਜੇ ਸਰਾਧ ਉਤੋਂ ਪ੍ਰੋਹਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਭੋਜਨ
ਖਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੇ
ਨੂ
(੫-260) ਏੜੇ ਦੇਣੇ :
ਵੈਸ਼ਨੋ ਮਤ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪੇੜੇ ਦੇ ਦਾਨ ਦਾ ਬੜਾ
ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਮੰਗਲਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਆਟੇ ਦੇ ਪੇੜੇ ਬਣਾ ਕੇ
ਗਉਆਂ ਨੂੰ ਖਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਰਤ ਵਾਲੋਂ ਦਿਨ ਵੀ
ਕਈ ਤੀਵੀਆਂ ਗਉਆਂ ਨੂੰ ਪੇੜੇ ਖਵਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(੫-261) ਪੈਗ਼ੀਬਰ :
ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ ਦੂਤ ਅਥਵਾ ਨਬੀ;
ਇਸਲਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਅਲ੍ਹਾ ਸੋਸਾਰ ਉੜੇ ਸਮੋ ਸਮੇ ਆਪਣੇ
ਦ੍ਰਤ ਅਥਵਾ ਪੰਗ਼ੈਬਰ ਭੱਜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੌ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ
ਪਾਪ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਂ” ਰੌਕ ਕੇ ਨੇਕੀ ਤੇ ਪੁੰਨ ਦੇ ਰਾਹ
ਤੇ ਪਾਉ'ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈਗ਼ੈਬਰਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਨੇ ਖ਼ਾਸ
ਸ਼ਕਤੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੌ ਕਲਾਮ ਅਰਸ਼ੋ”
ਉਤਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ 'ਵਹੀ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ
ਦਾ ਵਿਸ਼ਨਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੌਮਦ ਸਾਹਿਬ, ਸੈਸਾਰ ਉਤੇ
ਭੇਜੇ ਗਏ ਆਖ਼ਰੀ ਨਬੀ ਜਾਂ ਪੈਗੈਥਰ ਸਨ ।
(੫-262) ਪੈ'ਚਕਾ :
ਜਤਾਈ ਨਛੱਤਰਾਂ ਵਿਚੋ ਮਗਰਲੇ ਪੰਜ ਨਛੱਤਰ
੧ 311011510੧60੧3੮0।।
ਪੱਡਾ ਲੀਕਣਾਂ
ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਛੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਤਿਥਾਂ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਮਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋ" ਚਾਰ ਜਣੇ ਹੋਰ ਮਰਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਵਜੋ” ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨਾਲ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ
ਕੁਸਾ ਘਾਹ ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ :
ਪੰਚਕ) ।
(ਪ-263) &ੈੱ'ਡਾ ਲੀਕਣ” :
ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਦੀ ਇਕ
ਰਸਮ; ਉਦੋ" ਸਫ਼ਰ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਤੇ ਕਰੜੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ,
ਇਸ ਲਈ ਲੋਕੀ ਮਹੂਰਤ ਕਢਵਾ ਕੇ ਘਰੋ” ਨਿਕਲਦੇ ।
ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਜ ਸ਼ੁਭ ਮਹੂਰਤ ਵੇਲੇ ਘਰੋ ਨਾ ਨਿਕਲ ਸਕਦ
ਤਾਂ ਉਹ ਮਹੂਰਤ ਦੀ ਘੜੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਵਸਤ੍ਰ,, ਸ਼ਿਸਤਰਾ
ਸੋਟੀ ਆਦਿ ਲੈ ਕੇ ਘਰੋ ਤੁਰ ਪੈਦਾ ਤੇ ਇਹ ਸਾਮਾਨ
ਕਿਜੇ ਦੇ ਘਰ ਰਖ ਆਉਦਾ । ਮੁੜ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੌਮ
ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਜਦੋ ਉਸ ਦਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਸਫ਼ਰ ਲਈ
ਉਸ ਦੇ ਘਰੋ” ਸਾਮਾਨ ਚੁਕ ਕੇ ਤੁਰ ਪੈੱਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ
ਮਹੂਰਤ ਦੀ ਘੜੀ ਬਾਕੀ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨਾਲ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਤੁਰ ਕੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਮਾਨ ਦੇ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਮਗਰੋ" ਕਿਸੇ ਦਿਨ
ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਕੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਦਾ । ਇਸ ਰਸਮ
ਨੂੰ 'ਪੈੱਤਰਾ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(੫-264) £ੈ“ਤਰਾ :
(ਵੇਖੋ : ਪੈੱਡਾ ਲੀਕਣਾ) ।
(੫-265) ਪੈ“ਦੜ :
ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੂਤ, ਜੋ ਕਈ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ
ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉ”ਦਾ ਤੇ ਖਜਲ-ਖਵਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੈ“ਦੜ
ਲੋਹੇ ਤੋ` ਬਹੁਤ ਡਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਜੋ ਲੌਹਾ ਵਿਖਾ ਦਿਤਾ
ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਨਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-266) ਪੈਰ :
ਪੈਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਭਰਮ ਵਹਿਮ ਤੇ
ਮਨੌਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ, ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ
ਤੇ ਸੋਤਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪੋਰ ਛੁਹਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ ।
ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨੇਕੀ, ਮੁਹੱਬਤ
ਤੇ ਹੋਰ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੈਰਾਂ
ਦੁਆਰ” ਬਾਹਰ ਰਿਸਦਾ ਹੈ । ਪੌਰ ਛੁਹ ਕੇ ਉਸ ਗੁਣ ਰੂਪੀ
ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ, ਜੋ ਪੰਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸ ਰਹੀ ਹੁਂਦੀ ਹੈ, ਅਸੀ
ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ
$।। 5300੫ 13016 51੧01 ]। ੬10੧
1722
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀ” ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਮਸਤਕ
ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਇਸੇ ਲਈ ਪੈਰਾਂ ਉਤੇ ਮੱਥਾ
ਟੇਕ ਕੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮਸਤਕ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਹਿਣ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਚਰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾਣ
ਮਗਰੋ” ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਮੱਥੇਂ ਉਤੇ ਫੇਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੌ
ਮਸਤਕ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਇਸੇ ਲਈ
ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਹੱਥ ਰਖਣਾ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ--ਬਹੁਤ
ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਚੇਂਲੋਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਗਿਆਂ
ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਧੋਣ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਚਰਨਾਮ੍ਰਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪੀ੩7
ਕਰਦੇ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਆਪਣੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦੀਖਿਆ ਦੇਣ
ਵੇਲੇ ਚਰਨਾਮ੍ਰਿਤ ਪਿਲਾਂਦੇ ਸਨ । ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਅੱਜ ਵ
ਇਸ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ ।
ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਗਲਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਵਹਿਮ ਜੁੜੇ ਹੋਏ
ਹਨ । ਜਿਸ ਕੰਨਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਰੀਆਂ ਉੱਗਲਾਂ
ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਛੁਹ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹ ਛੋਤੀ ਵਿਧਵਾ ਹੋ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਦੇ ਅੰਗੂਠੇ ਦੇ ਨਾਲ
ਦੀ ਉੱ'ਗਲੀ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲੋ" ਵੱਡੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕੋਨਿਆਂ
ਸਤਿ ਵਿਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਵਿਚ ਚੱਕਰ ਹੋਵੇ,
ਉਹ ਇਕ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਨਹੀ ਬੈਠਦਾ । ਜਿਤਨੇ ਚੱਕਰ
ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਗੋ, ਉਤਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯਾੜ੍ਰਾ ਕਰੇਗਾ ।
(੫-267) ਪੈਰ ਗਲ” :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ ਜੋ ਛੱਛ (ਜ਼ਿਲਾ
ਅੱਟਕ) ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਲੜਕੇ ਵਾਲੇ
ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਤੀਵੀਆਂ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੌ ਕੇ ਲੜਕੀ
ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ, ਪਹਿਲ” ਤੇ ਨਿਸਚਤ ਕੀਤੇ ਦਿਨ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੜਕੀ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ
ਤੇ ਆਉ ਭਗਤ ਕਰਦੇ ਤੇ ਨਾਲ ਆਈਆਂ ਸਭ ਤੀਵੀਆਂ ਨੂੰ
ਇਕ ਇਕ ਭੌਛਣ ਸਗਨ ਵਜ” ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੀਵੀਅ”
ਇਕ ਰਾਤ ਠਹਿਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ
ਲੜਕਾ ਕੁਝ ਦਿਨ ਸਹੁਰੇ ਹੀ ਠ/ਹਰਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ
ਮੰਗਰੋ` ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਤ੍ਰੋਵਰ ਤੇ ਮੁੰਦਰੀ ਦੇ ਕੇ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਲੜਕੀ
ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਕੁਝ ਤੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਗਿਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਲੜਕੇ
ਵਾਲੇ ਇਕ ਇਕ ਭੋਛਣ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਰ ਗਲਾ ਦੀ ਰੀਤ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ
ਪੁੱਛਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਰਸਮ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਠਾਕਾ ਹੈ ।
੧ 30 ॥12107ਗ969181.601॥
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
(੫-268) ਪੈਰ ਚੱਕਰ :
ਜਿਸ ਖ਼ਸ਼ਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਚੱਕਰ ਹੋਵੇ ਉਹ ਇਕ ਥਾਂ
ਟਿਕ ਕੇ ਨਹੀ” ਬੈਠਦਾ । ਜੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ
ਭੋਰੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਸਫ਼ਰ ਲਿਖੇ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤੇ ਘੁੰਮਣ ਫਿਰਨ ਵਾਲੋਂ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਤੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਚੱਕਰ ਏ ।
(੫-269) ਪੇਰ ਛੁਹਣੇ :
ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੋ ਸ਼ੁਭ ਗੁਣਾਂ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ
ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਪੈਰਾਂ
ਦੁਆਰਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅੰਸ਼ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ
ਕਰਨ ਲਈ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਛੁਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ
ਮੱਥੇ ਟੇਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਲੋਕਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਮਸਤਕ
ਰਾਹੀ" ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋ” ਕੋਈ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੇ ਪੌਰਾਂ ਉਤੇ ਮੱਥਾ ਟੋਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚੋ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੋਂਚੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਕਣੀ
ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਵਾਲ ਦੇ ਮਸਤਕ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੌਰ ਛੁਹ ਕੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਦੀ ਸ਼ਕਤ
ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਜਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮੇਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ
ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ .ਹੈ । ਚਰਨ ਧੂੜੀ ਨੂੰ ਇਸੇ ਲਈ ਪਾਵਨ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚਰਨ ਧੂੜੀ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ
ਦੀ ਮੂਲ ਦੌਵੀ ਕਣੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪਿਛੇ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ ਟੂਣੇ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕੌਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਸ਼ ਤੋਂ ਅੰਸ਼ੀ ਤਕ _ਪਫਚਿਆ ਜਾ
ਸਕਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਚਰਨ ਧੂੜੀ) ।
(੫-270) ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਭਾਜੀ :
ਜੇ ਦੋ ਪ੍ਰਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ, ਮੁੰਡਣ ਤੇ ਹੌਰ
ਸੈਸਕਾਰਾਂ ਉਤੇ ਕੇਵਲ ਆਉਣ ਜਾਣ ਤੇ ਵਧਾਈ ਦੇਣ ਦੀ
ਹੀ ਪਿਰਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਹੋਰ ਕੌਈ ਲੈਣ ਦੇਣ ਨਾ ਕਰਨ
ਅਥਵਾ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਤਲੀ ਉਤੇ ਰੁਪਏ ਨਾ
ਧਰਨ ਤੇ ਮਠਿਆਈ ਦੀ ਭਾਜੀ ਵੀ ਲਈ ਦਿਤੀ ਨਾ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਇਸ ਭਾਜੀ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਭਾਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਵੱਡੇ
ਪਿੰਡਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਲੈਣ ਦੇਣ ਦੀ
ਭਾਜੀ ਰਖਣੀ ਕਠਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤਿਆਂ
ਨਾਲ਼ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਭਾਜੀ ਹੀ ਚਲਦੀ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ
ਬਰਾਦਰੀ ਤੇ ਬਾਹਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਪੈਰਾਂ
ਦੀ ਭਾਜੀ ਹੀ ਚਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਵਧਾਈ ਦੇਣ
ਜ਼ਰੂਰ ਆਉ'ਦੇ ਹਨ ।
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1723
ਪੌਸਤੀ
(੫-271) ਪੈਰੀ! ਪਵਾਈ :
ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਦੀ ਉਹ ਰਕਮ ਜੋ ਸਹੁਰੇ ਘਜ ਵਿਚ
ਲਾੜ੍ਹੇ ਜਾਂ ਲਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ
ਤੀਵੀਆਂ, ਸੱਸ, ਜਠਾਣੀ, ਨਨਾਣ ਆਦਿ ਤੋ ਪੈਰੀ” ਪੈਣਾ
ਕਰਨ ਜਾਂ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
(੫-272) ਪੈਰੀ” ਪੈਣ” :
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਦੋ" ਕੌਈ ਛੋਟਾ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੱ
ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਝੁਕ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ
ਛੁਹੋਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪੈਰੀ" ਪੈਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਰਵਾਜ ਘਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪੈਰੀ” ਪੈਣਾ
ਕੇਵਲ ਬਜ਼੍ਰਗਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
॥21੨ 06
(੫-273) ਧੋਸਤੀ :
ਪੰਸਤ ਦਾ ਡੌਡਾ ਘੋਟ ਕੇ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ।
ਅਫ਼ੀਮਚੀਆਂ ਤੇ ਚਰਸੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪੋੌਸਤੀ ਵੀ ਆਲਸੀ,
ਦਲਿਦਰੀ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੌਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੌਸਤੀਆਂ
ਬਾਰੇ ਕਈ ਟੱਪੇ ਤੇ ਕਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਦਤ ਹਨ । ਪੌਸਤੀਆਂ ਨੇ
ਪੋਸਤ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਟੱਪੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਹੇਠਾਂ ਦਿਤ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :
(1) ਪੋਸਤਾ ਦਿਲ ਦੌਸਤਾ,
ਤੇਰਾ ਸੋਨੇ ਮੜ੍ਹਾਵਾਂ ਬੂਟਾ
ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੀ ਪੀਨਕ ਦੇਨਾ ਏ',
ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਾ ਝੂਟਾ ।
(2) ਪੌਸਤਾ ਦਿਲ ਦੋਸਤਾ,
ਤੇਰੇ ਤੇ ਨੂਰ ਨਬੀ ਦਾ ਸਾਇਆ
ਦੀਨ ਦੁਨੀ ਦਾ ਥੰਮ ਸੁਣੀਦਾ ਏ,
ਤੂੰ ਮਿਲਿਆ ਰੱਬ ਪਾਇਆ ।
(3) ਸੇਰ ਭਰ ਪੌਸਤ, ਪਾ ਅਫੀਮ ਦਾ
ਦੇਹ ਮਿਸ਼ਰੀ ਦਾ ਨਕਲ ਕਰਮ ਕਰੀਮ ਦਾ
ਕੌੜਾ ਹੋਵੇ ਤੰਬਾਕੂ ਤੇ ਪੀ ਪੀ ਡੌਲੀਏ
ਇਹ ਦੇਵੇਂ ਕਰਤਾਰ ਤਾਂ ਫੌਰ ਨਾ ਬੋਲੀਏ ।
ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਈ ਟੋਟਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪੌ
ਮਖੋਲ ਉਡਇਆ ਹੈ ਤੋਂ ਪੌਸਤ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਨੂੰ
ਦਸਿਆ ਹੈ :
(1) ਪੰਸਤਾ ਦਿਲ ਦੋਸਤਾ ਤੋਰਾ ਮੁਢੋ” ਪ੍ਰਟਾਵਾਂ ਬੂਟਾ
ਵਸਦੇ ਘਰ ਉਜਾੜ ਕੇ, ਹੱਥ ਫੜਾਨਾ ਏ' ਠੂਠਾ ।
(2) ਇਕ ਦਿਨ ਪੋਸਤ ਮਲਦਿਆਂ ਦੌਰਾ ਭਜ ਗਿਆ
ਢਾਈ” ਮਾਰਨ ਪੌਸਤੀ 'ਬਾਬਾ ਲਦ ਗਿਆ”
ਸਤੀਆਂ ਦਾ
ਬੁਰਾ ਨਸ਼ਾ
੧ 311011510੧0360।।
ਪੋਹ 1724
(3) ਸੌ ਪੋਸਤੀ ਚੜ੍ਹੇ ਸ਼ਿਕਾਰ,
ਮੱਖੀ ਘੇਰੀ ਵਿਚ ਬਜ਼ਾਰ
ਮਾਰੀ ਨਹੀ' ਪਰ ਲੰਭੜੀ ਕੀਨੀ,
ਇਹ ਵੀ ਫ਼ਤਹ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਦੀਨੀ ।
ਪੌਸਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਲਘੂ ਕਥਾਵਾਂ ਤੇ ਹਸਾਉਣੀਆਂ
ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ :
(ਉ) ਇਕ ਪੌਸਤੀ ਖੂਹ ਵਿਚ ਡਿਗ ਗਿਆ, ਉਥੇ
ਪੁਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਕ ਆਦਮੀ ਡਿਗਿਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਪੌਸਤੀ
ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚ ਵੇਖ ਕੇ ਪੁਛਿਆ, ''ਭਈ ਤੂੰ ਕੌਣ
ਏ“।'' ਉਸ ਅਗੋ' ਉਤਰ ਦਿਤਾ, “ਮੈ ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦਾ
ਹਟਵਾਣੀਆਂ ਹਾਂ, ਸ਼ਹਿਰੋ" ਸੋਦਾ ਲੌ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ
ਪੈਰ ਤਿਲਕਣ ਕਾਰਨ ਖੂਹ ਵਿਚ ਡਿਗ ਪਿਆ ।" ਪੋਸਤੀ
ਹੱਸ ਪਿਆ ਤੇ ਬੋਝੇ ਵਿਚੋ” ਪੈਂਸਾ ਕੱਢ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲਗਾ,
“ਜਾਹ ਜੀ ਠੰਢ ਲਗ ਰਹੀ ਏ, ਇਕ ਪੈਸੇ ਦਾ ਗੁੜ ਤਾਂ
ਦਿਉ ।'
(ਅ) ਇਕ ਮੱਖੀ ਕਿਸੇ ਪੌਸਤੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉਤੇ ਆ
ਬੈਠੀ । ਪੋਸਤੀ ਢਿਲ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਲਗਾ',
ਹਾਇ ਮਾਂ, ਮਾਰਦੀ ਏ ।'' ਅੰਦਰੋ ਮਾਂ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ
ਕਿਹਾ, ਕਿਹੜੀ ਚੈਦਰੀ ਮੇਰੇ ਲਾਡਲੇ ਨੂੰ ਮਾਰਦੀ ਏ,
ਪੌਜਤੀ ਹੌਰੀ' ਕਹਿਣ ਲਗੇ “ਮਾਂ ਮੱਖੀ ਏ । ਮਾਂ ਕਪਿਣ
ਲਗੀ ''ਪੁਤਰ, ਉਡਾ ਦੋ'' ਪੌਸਤੀ ਹੋਰੀ ਕਹਿਣ ਲਗੇ,
/0 ਇਕ ਨਹੀ” ਦੋ ਨੇ ।''
(ਦ) ਇਕ ਪੌਸਤੀ ਦੇ ਘਰ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਆ ਗਿਆ ।
ਘਰ ਮੰਜੇ ਘਟ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਘਰੋ ਉਹ
ਮੰਜੀ ਮੰਗਣ ਗਿਆ । ਗੁਆਂਢੀ ਨੇ ਕੋਠੇ ਤੋ ਮੰਜੀ ਲਮਕਾਈ
੩ ਪੌਸਤੀ ਹੇਠਾਂ ਕੈਧ ਨਾਲ ਲਗ ਕੇ ਮੰਜੀ ਪਕੜਨ ਲਗਾ ।
ਮੰਜੀ ਪਕੜਦਿਆਂ ਹੀ ਪੀਨਕ ਆ ਗਈ ਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਰਾਤ
ਭੁਰ ਥੈਧ ਨਾਲ ਲੱਗਾ ਖੜਾ ਰਿਹਾ । ਮੂੰਹ ਝਾਖੜੇ ਗੁਆਂਢੀ
ਦੀ ਅੱਖ ਖੁਲ੍ਹੀ ਤੇ ਉਸ ਕੈਧ ਨਾਲ ਮੰਜਾ ਲਟਕਿਆ ਵੇਖ ਠੇ
ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਪੌਸਤੀ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਮੰਜਾ ਵਾਪਸ ਕਰਨ
ਆਇਆ ਹੈ । ਗੁਆਂਢੀ ਨੇ ਮੰਜੀ ਉਪਰ ਵਲ ਖਿਚਦਿਆਂ
ਆਖਿਆ, ''ਐੰਡੀ ਕਿਹੜੀ ਕਾਹਲ ਸੀ । ਮੂੰਹ ਹਨੇਰੇ ਮੰਜੀ
ਕਿਉ” ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਆ ਗਿਆ ਏ',' ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਪੌਸਤੀ
ਦੀ ਪੀਨਕ ਖੁਲ੍ਹ ਗਈ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲਗਾ, `ਯਾਰ ਮੈ" ਤਾਂ
ਅਜੇ ਮੰਜਾ ਘਰ ਖੜਨਾ ਹੈ, ਤੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਪਰ ਖਿਚੀ
ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ” ।''
(ਸ) ਇਕ ਪੌਸਤੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨੀ ਦੁਪਹਿਰ
ਵੇਲੇ ਖੂਹ ਕੌਲ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਪਾਸਾ ਪਰਤਦਿਆਂ ਖੂਹ
ਵਿਚ ਡਿਗ ਪਿਆ । ਉਸ ਦੀ ਹਾਲ ਦੁਹਈ ਸੁਣ ਕੇ ਲੋਕਾਂ
ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਢਿਆ ਤੇ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇ ਬੂਹ ਵਿਚ
51 530੫੫ 13916 50101 1। ੬4009
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਡਿੱਗਾ ਏ”। ਪੌਸਤੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕਢ ਕੇ
ਕਹਿਣ ਲਗਾ, ''ਇਥੋ` ਦੇ ਲੌਕ ਬੜੇ ਖੌਰੀ ਹਨ, ਮੈ ਸੁੱਤਾ
ਪਿਆ ਸਾਂ, ਮੇਰੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਟਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਖੂਹ ਬਣਾ ਦਿਤਾ
ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਛਡ ਦਿਤਾ, ਮੈ ਹੁਣ ਇਸ ਪਿੰਡ
ਵਿਚ ਨਹੀ ਰਹਿਣਾ ।''
(੫-274) ਪੋਹ :
ਦੇਸੀ ਸਾਲ ਦਾ ਦਸਵਾਂ ਮਹੀਨਾ, ਇਹ ਮਹੀਨਾ ਠੰਡਾ
ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੇ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਹਿੰਦ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ
ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਮੰਗਲ ਕਾਰਜ ਨਹੀ ਕਰਦੇ । ਇਸ ਮਹੀਨੇ
ਦੀ ਪ੍ਰਰਨਮਾਸ਼ੀ ਪੁਸ਼ਯ ਨਛਤ੍ਰ੍ ਵਿਚ ਆਉਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੱ
ਇਸ ਦਾ ਨਾਉ' ਪੌਖ ਪੈ ਗਿਆ ।
(੫-275) ਧੋਹੀਅ :
ਕਰਵਾ ਚੌਥ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਨੇ ਵਰਤ
ਰਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵਰਤ ਪੂਜਣ ਮਗਰੋ”, ਸੱਸ ਨੂੰ
ਮਠਿਆਈ ਤੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਥਾਲ ਭੇਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ
ਉਸ ਨੂੰ 'ਧੌਹੀਆ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੋੌਹੀਏ ਵਿਚ
ਮਠਿਆਈ ਤੋ ਬਿਨਾਂ ਬਦਾਮ, ਖੋਪਾ, ਕੁਝ ਫਲ ਤੇ ਕੁਝ
ਨਕਦ ਰੁਪਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੌਹੀਏ ਨੂੰ 'ਬਯਾ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਜਿਸ ਸੁਹਾਗਣ ਦੀ ਸੱਸ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੀ
ਕਿਸੇ ਵਡੇਰੀ ਤੀਵੀਂ” ਨੂੰ, ਪੌਹੀਆ ਦੇ ਕੇ ਆਉਦੀ ਹੈ
(ਵੇਖੋ : ਕਰਵਾ ਚੌਥ) ।
(੫-276) ਧੋਖਾ :
ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਛੁਹਣ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਮੱਥੇ ਲਗੇਂ
ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਬਰਕਤ ਜਾਂ ਬੇਬਰਕਤ ਦਾ ਚੋਗਾ ਮੰਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ।
ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਸਮੇ
ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਖਸ ਸਭ ਤੋ“ ਪਹਿਲਾਂ ਮੱਥੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ਉੱਸ ਦਾ
ਚਗਾ ਜਾਂ ਮੰਦਾ ਅਸਰ ਉਸ ਕੰਮ ਉਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪੈੱਦਾ ਹੈ ।
ਜੋ ਮੱਥੇ ਲਗਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਬਰਕਤ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ
ਕੰਮ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨਾਲ ਅਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕੋਈ ਬੇਬਰਕਤ
ਮੱਥੇ ਲਗੋ ਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜੀਅ ਨਹੀ” ਕਰਦਾ ਤੇ ਕੌਮ
ਨਿਪਟਦਾ ਨਹੀ` ।
ਇਹ ਵਿਚਾਫ ਸਹਾਨ੍ਭੂਤੀ ਟੂਣੇ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ ।
ਜੇ ਕਿਸੇ ਮਿਹਨਤੀ, ਉਦਮੀ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ
ਪੌਖਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੈਮ ਫੁਰਤੀ ਤੇ ਸੁਚੱਜ ਨਾਲ ਨਿਪਟੇਗਾ ਅਤੇ
ਜੇ ਆਲਸੀ ਵਿਹਲੜ ਤੇ ਦਲਿਦ੍ਰੀ ਦਾ ਪੌਖਾ ਰੋਵੇ ਤਾਂ ਕੌਮ
ਵਿਚੇ ਲਟਕਿਆ ਰਹੇਗਾ । ਇਸੇ ਲਈ ਜਦੋ” ਕਿਸੇ ਸਵਾਣੀ
ਦਾ ਛੁਹਿਆ ਕੌਮ ਨਿਪਟੇ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ : "ਕਿਸੇ
੧ 311011510੧013੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਭੈੜੇ ਪੈੜੇ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪੌਖਾ ਲਿਆ ਏ ।`
ਕੰਮ ਨੂੰ ਛੁਹਣ ਵੇਲੇ, ਕਈ ਸਵਾਣੀਆਂ, ਪੌਖੇ ਦਾ
ਉਚੇਚਾ ਧਿਆਨ _ਰਖਦੀਆਂ_ਹਨ । _ਸਵਾਣੀਆਂ ਦੁੱਧ
ਰਿੜਕਣ, ਦਰਖਾ ਕੱਤਣ, ਕਢਾਈ ਸਿਲਾਈ ਅਥਵਾ ਕੋਈ
ਹੋਰ ਕੌਮ ਛੁਹਣ ਲਗਿਆਂ ਕਿਸੇ ਉਦਮੀ ਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਦਾ ਪੌਖਾ ਲੈੱਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਉਤੇ
ਕਿਸੇ ਚੌਗੇ ਪੌਖੋ ਵਾਲੋਂ ਨੂੰ ਉਚੇਚਾ ਸਦ ਕੇ, ਉੱਸ ਦਾ ਪੌਖਾ
ਵੀ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਜੇ ਚੰਗੇ ਪੌਖੇ ਵਾਲਾ
ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਸਵਾਣੀਆਂ ਕੌਮ ਛੁਹਣ ਮਗਰੋ” ਖ਼ੁਦ ਹੀ
ਖਲੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਪੌਖਾ ਲੈ ਲੌਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਜੇ ਕੈਮ ਛੁਹਣ ਲਗਿਆਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ
ਬੈਠੀਆਂ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਵਾਣੀ ਦਾ ਪੌਖਾ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਉਠ ਖਲੌ'ਦੀ ਹੈ। ਬੈਠੀ
ਦਾ ਪੌਖਾ ਨਹੀ' ਹੁੰਦਾ :
ਲੌਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਪੌਖੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਦਾ ਹੈ :
ਤੇਰੀ ਤੰਦ ਨਾਂ ਟੁਟੇ ਮੁਟਿਆਰੇ
ਪੌਖਾ ਲੈ ਲੈ ਨਿਕੇ ਦਿਉਰ ਦਾ ।
(੫-277) ਪੋਥੀ :
(6) ਖੇਤ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੀ ਬੀਜੀ ਫਸਲ ਦੀ
ਕਟਾਈ ਮਗਰੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਗ ਜਾਂ 'ਪੁੱਗਰ ਆਏ ਬੂਟਿਆਂ
ਨੂੰ, ਮੁਲਤਾਨੀ ਵਿਚ 'ਮੌਖੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਫਸਲ
ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨੀ ਚੈਗੀ ਨਹੀ” ਸਮਝਦੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼
ਹੈ ਕਿ ਪੌਖੀ ਮੱਟਰਾਂ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਨਾਲ ਅਥਵਾ
ਖਾਣ ਨਾਲ ਲੱਤਾਂ ਵਿਚ ਜੌੜਾਂ ਦਾ ਦਰਦ ਪੌਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ
ਬਾਰੇ ਕਹਾਵਤ ਵੀ ਹੈ :
ਪੌਖੀ ਮੱਟਰ ਖਾ, ਜੰਝਾਂ ਦਾ ਤਮਾ ਲਹਾ ।
(ਅ) ਜਿਸ ਦਾ ਪੌਖਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ।
(੫-278) ਪੋਤੜਾ :
ਜਰਮਦੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਹੇਠ ਮਲ-ਖ਼ੂਤਰ ਤੋ" ਬਚਾਉਣ
ਲਈ _ਵਿਛਾਇਆ ਅਥਵਾ ਰਖਿਆ ਕਪੜਾ । ਪੌਤੜੇ ਦੇ
ਕਪੜੇ ਉਤੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣਾ ਬਹੁਤ ਛੋਤੀ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ
ਲਈ ਮਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪੌਤੜੇ ਸੋਭਾਲ ਕੇ
ਰਖਦੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਟੂਣੇਹਾਰ ਦੇ ਹੱਥ ਲਗਣ ਨਹੀ
ਦੇ'ਦੀਆਂ । ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਲਾਗਵਾਂ ਟੂਣਾ ਹੈ ।
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਸੰਤਾਨ ਤੀਵੀ” ਜੋ ਸੱਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ
ਪੌਤੜੋ ਦੀਆਂ ਟਾਕੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਜੌੜ ਕੇ ਉਸ ਉਪਰ
ਘਿਊਂ ਦਾ ਦੀਵਾ ਬਾਲੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਔਲਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ
$।। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1725
ਪੌਣ ਪ੍ਰੀਛਾ
ਹੈ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪੌਤੜੇ ਦੀ ਲੀਰ ਨੂੰ ਮੰਤ੍ਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ
ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੁਟੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜਿਸ ਬੱਚੇ ਦਾ ਉਹ ਪੰਤੜਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਰੌਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੫-279) ਖੋਲੀ :
ਪੀਲੇ ਰੈਗ ਦਾ ਇਕ ਕੌਡਿਆਲਾ ਬੂਟਾ ਜੋ ਹਾੜੀ ਦੀ
ਫਸਲ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਹਾਵਤ ਵੀ ਹੈ :
ਪੋਲ੍ਹੀ ਪਈ ਖੇਤ, ਸੋਨਾ ਬਣਿਆ ਰੇਤ ।
(੫-280) ਪੱਚੀ :
ਸੋਨੇ ਜਾਂ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ, ਜੌ ਤੀਵੀਆਂ ਗੁਟ `ਤੇ
ਬੈਨ੍ਹਦੀਆਂ ਜਾਂ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਉੱਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਹਾਵਤ ਹੈ :
ਮੇਲੇ ਚਲਿਐ'` ਲਿਆ ਦਈ” ਪੰਚੀ
ਲੈ ਜਾਂ ਮੇਰਾ ਗੁੱਟ ਮਿਣ ਕੇ ।
(੫-281) ਖੋਟਾ :
ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਇਕ ਛਣਕਣ ਵਾਲਾ ਗਹਿਣਾ, ਜੋ ਬੱਚਿਆਂ
ਦੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਛਣਕਣ
ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤ ਰੂਹਾਂ ਨੇੜੇ ਨਹੀ" ਢੁਕਦੀਆਂ ।
(ਪ-282) ਪਣ ਪੀਛ :
ਇਕ ਲੋਕ-ਵਿਧੀ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮੀ'ਹ ਘਟ ਪਏਗਾ
ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ । ਹਾਂੜ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਅਔਖ਼ੀਰਲਾ ਦਿਨ
“ਪੌਣ ਪ੍ਰੀਛਾ' ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਾਵਣ ਭਾਦਰੋ”
ਦੇ ਮੀਹਾਂ ਉਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ
ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਕਿਸੇ ਸਾਲ ਘਟ ਹੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਾਲ
ਵੱਧ । ਜੇ ਮੀ'ਹ ਚੰਗਾ ਪੈ ਜਾਏ ਤਾਂ ਫ਼ਸਲ ਚੌਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਮੀਹਾਂ ਬਾਰੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਣ ਲਈ ਜੱਟ ਕਿਸੇ ਦਰਖ਼ਤ
ਨਾਲ ਲੀਰ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਧੱਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਧੱਜਾ ਤੋ, ਸ਼ੁਰਜ ਡੁਬਣ ਵੇਲੇ, ਹਵਾ ਦੰ ਰੁਖ਼ਤ'
ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮੌਸਮ ਬਾਰੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਜੋ ਪੱਛਮ ਵਲ ਹਵਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਵਣ ਭਾਦਰ' ਖ਼੍ਸ਼ਕ
ਜਾਵੇਗਾ, ਜੇ ਉੱਤਤ ਵਲੋ ਹਵਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਔਸਤ ਦਰਜੇ
ਦੀਆਂ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਜੇ ਪੁਰਵਾ ਚਲੋ ਤਾਂ ਰਜਵਾਂ
ਮੀ'ਹ ਧੈੱਦਾ ਹੈ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਣੀਏ ਔੜ ਪੈਣ ਵਿਚ
ਦਿਲਚਸਪੀ ਰਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੌ ਨਵੀ ਫ਼ਸਲ ਘਟ ਹੋਵੇ ਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਨ ਭੰਡਾਰ ਮਹਿੰਗੇ ਵਿਕਣ । ਇਸ ਲਈ ਜਿਸ
ਜਾਲ ਘਟ ਮੀ'ਹ ਵਸੋ ਉਸ ਨੂੰ 'ਬਾਣੀਏ ਦਾ ਮੀਹ” ਜਾਂ
'ਬਾਣੀਏ ਦਾ ਸਾਲ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
੧ 3110115101੧03੮0।।
ਪੌ'-ਬਾਰਾਂ
ਹਾੜ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਦਿਨ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ
ਦਾ ਅੰਨ ਚੌਕਸੀ ਨਾਲ ਦੇ ਦੋ ਤੋਲੇ ਮਿਣ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ
ਛੁਣੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਖੁਲ੍ਹੀ ਥਾਂ
ਰਖ ਆਉਦੇ ਹਨ, ਸਵੇਰੇ ਜਾਗਦੇ ਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੋਲਦੇ
ਹਨ, ਜੇ ਵਜ਼ਨ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋ" ਰਤਾ ਵਧ ਹੋਵੇ ਤਾਂ
ਸਾਵਣ ਛਾਦਰੋ ਚੌਖਾ ਮੀ'ਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫ਼ਸਲ ਚੰਗੀ,
ਪਰ ਜੋ ਵਜ਼ਨ ਘਟ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੀਂਹ ਘਟ ਵਰ੍ਹਦਾ ਹੈ ਤੋਂ
ਫ਼ਸਲ ਥੋੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(੫-283) ਪ-ਬਾਰਾਂ :
ਪਾਸੇ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋ“ ਵੱਡਾ ਦਾਅ ਜਿਸ ਦੇ
ਪੈਣ ਤੇ ਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚੌਪੜ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦਾਲਣੇ
ਸਟਣ ਤੇ, ਜੋ ਤਿੰਨ ਆਣ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਕਾਣੇ ਅਖਵਾਉੱ'ਦੇ ਹਨ
” ਸਭ ਤੋ ਘਟੀਆ ਦਾਅ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾਹੈ। ਜੋਦ
ਡਾਲਣੇ ਤੇ ਛੇ-ਛੇ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਤੇ ਇਕ ਤਾਂ ਪੱਕੇ ਪੰ'-ਬਾਰਾਂ
ਅਤੇ ਜੇ ਇਕ ਡਾਲਣੇ ਦੇ ਛੇ, ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੰਜ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਦੇ
ਇਕ ਆਵੇ ਤਦ ਕੱਚੇ ਪੌ'-ਬਾਰਾਂ ਹਨ ।
ਭਾਵੇ ਪੌੱਂ-ਬਾਰਾਂ ਭਾਵੇ" ਤਿੰਨ ਕਾਣੇ
ਬਾਜ਼ੀ ਲਾਇ ਕੇ ਸਿਰਾਂ ਦੀ ਖੰਲੀਏ ਜੀ ।
ਰਾਜਾ ਭਰਬਰੀ- ਕਾਲੀਦਾਸ
(੫-284) ਧੌਣ ਭੱਟੀ :
ਸਾਂਸੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਇਕ ਰਸਮ, ਜਿਸ ਨਾਲ
ਸੱਚ ਤੇ ਝਠ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋ” ਕਿਸੇ
ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਰਨਾ ਨਾ ਹੋ
ਸਕੇ ਕਿ ਕੌਣ ਸੱਚਾ ਹੈ ਤੇ ਕੌਣ ਝੂਠਾ ਤਾਂ ਸਾਂਸੀ 'ਪੌਣ ਭੁੱਟੀ'
ਦੀ ਰਸਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੋਵੇ” ਧਿਰਾਂ
ਪੰਚ ਨੂੰ ਇਕ ਇਕ ਰੁਪਿਆ ਦੇ'ਦੀਅ' ਹਨ, ਪੰਚ ਦੋ ਗੋਤੇ
ਮਾਰ ਬੁਲਾਉੱਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਇਕ ਬਾਂਸ ਗੱਡ ਕੇ
ਦੋਹਾਂ ਗੋਤੇਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿਚ ਉਤਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਗੌਤੇਮਾਰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਟੁੱਭੀ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਸ ਧਿਰ
ਦਾ ਗੋਤੇਮਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਪੱਣੀ ਉਪਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ
ਝੂਠਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਸੱਚੀ । ਝੂਠ ਦੇ
ਪੈਰ ਨਹੀ” ਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਰਸਮ ਪਿਛੋ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕੈਮ
ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਝੂਠੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਸਤਹ ਹੇਠਾਂ ਬਹੁਤੀ
ਦੇਰ ਨਹੀ” ਰਹਿਣ ਦੇ'ਦਾ । ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ
ਮੰਨਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਇਕ ਰੁਪਿਆ ਜਾਂ ਪੈਸਾ ਉਬਲਦੇ ਤੇਲ
ਵਿਚ ਸੁਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਥਿਤ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ
ਨੂੰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿਧ ਕਰਨ ਲਈ ਉਬਲਦੇ ਤੇਲ ਵਿਚ ਹੁੱਥ
$।1 5300੫ 13016 51101 1। ੬01੧੪
1726
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਪਾ ਕੇ ਸਿੱਕਾ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਕਥਿਤ
ਦੋਸ਼ੀ, ਸੱਚਮੁਚ ਕਸੂਰਵਾਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਤੋਲ ਵਿਚ ਹੱਥ
ਪਾਉਣ ਤੋ` ਝਿਜਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉ” ਜੌ ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਹਕਰਣ
ਉਸ ਨੂੰ ਅਗੇ ਹੱਥ ਵਧਾਣ ਨਹੀ' ਦੇ'ਦਾ । ਜੋ ਉਹ ਬੇਕਸੂਰ
ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਝਟ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਵਧਾਵੇਗਾ । ਪਰ ਇਹ ਵਿਧੀ
ਹੁਣ ਘਟ ਹੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਬਾਂਸ ਪਾਣੀ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਥਿਤ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ, ਬਾਂਸ ਫੜ ਕੇ ਚੁਭੀ
ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜ ਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਝਟ ਪਾਣੀ ਵਿਚੋ”
ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਸੂਰਵਾਰ, ਪਰ ਜੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ
ਕੁਝ ਚਿਰ ਰੁਕ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਿਰਦਸ਼ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਇਕ ਰੁਪਏ ਤੇ ਇਕ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਗੁਨ੍ਹੇ ਆਟੇ
ਵਿਚ ਵਖੋ ਵਖਰਾ ਲਪੇਟ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਰੇ ਘੜੇ ਵਿਚ
ਸੁਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਥਿਤ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿੱਕਾ ਬਾਹਰ
ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਉਹ ਪੈਸਾ ਬਾਹਰ ਕਢ
ਲਿਆਵੇ ਤਾਂ ਕਸੂਰਵਾਰ ਅਤੇ ਜੇ ਉਹ ਰੁਪਿਆ ਕਢ ਲਿਆਵੇ
ਤਾਂ ਬੇਕਸੂਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਚ ਖੜਾ ਕਰ ਲਿਆ
(੫-285) ਪੌੜੀ :
ਪੌੜੀ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਨੌਤਾਂ ਤੇ 'ਭਰਮ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਵਿਚ
ਉੱਨਤੀ ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਹੈ । ਪਹਿਲਿਆਂ
ਵਿਚ, ਜਦੋ" ਕਿਸੇ ਧਨੀ ਦੇ ਘਰ ਲੜਕਾ ਜੰਮਦਾ ਤਾਂ ਪਿੰਡ
ਦਾ ਤਰਖਾਣ ਚੰਦਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਧੀਆ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪੌੜੀ
ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਟ ਕਰਦਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ ਜਾਣ ਕੇ
ਘਰ ਵਾਲ ਤਰਖਾਣ ਨੂੰ ਤ੍ਰੋਵਰ ਦਿਤਾ ਕਰਦੇ । _ ਇਹ
ਪ੍ਰਥਾ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੋਂ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹੇ ਤਾਂ ਇਹ
ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਚੰਗਾ ਸ਼ਗਨ ਹੈ। ਜੇ
ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉੱਚਾ ਔਹਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਵਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਧਦਾ ਫੁਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ
ਉਲਟ, ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਪੰੜੀਆਂ ਉਤਰਨਾ ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ, ਕੋਈ
ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
ਪੰੜੀ ਦੇ ਹੋਠੋ' ਲੰਘਣਾ ਅਸ਼ੁਭ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਲੰਘਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਰੁਹਬ ਘਟਦਾ, ਬੇਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂ ਕੋਈ
ਰੌਗ ਚੌਮੜਦਾ ਹੈ । ਪੌੜੀ ਤੋ ਡਿਗਣਾ ਵੀ ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ
ਨਹੀ” । ਘਰ ਵਿਚ ਪੰੜੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿਧੀ ਰਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪੁੱਠੀ ਰਖੀ ਪੌੜੀ, ਘਰ ਵਿਚ ਦੁਖਾਂ ਤੇ ਰੌਗਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ
ਕਰਦੀ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੈਕਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ ।
੧ 311011510੧03੮0।।
ਫ਼
(ਫ-1) ਫਸਲ :
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਬੜੀ ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ, ਅੰਨ
ਦਾ ਭੰਡਾਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਥ' ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ
ਸ਼ੈਦਾ ਵਾਹੀ-ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ ਧੈਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਮੁਖੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿਰਸਾਨੀ ਦੇਸ ਹੈ। ਇਥੇਂ ਦੋ
ਫਸਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ! ਇਕ ਫਸਲ “'ਰੱਬੀ' ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਹਾੜੀਂ
ਦੀ ਫਸਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਫਸਲ 'ਖਰੀਫ਼ , ਜਿਸ ਨੂੰ
ਸਾਉਣ ਦੀ ਫਸਲ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਾੜੀ ਦੀ ਫਸਲ
ਦੱਖਸ਼ਾਇਨ ਵਿਚ ਬੀਜਦੇ ਤੇ ਵੱਢਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਉਣੀ ਦੀ
ਫਸਲ ਉਤਰਾਇਨ ਵਿਚ ।
(ਉ) ਦੇਵੀ ਦਿਉਤੇ : ਫਸਲਾਂ `ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ
ਦੇਵੀ-ਦਿਉਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦੇਵੀ-ਦਿਉਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਹੀ ਮਾਨਤਾ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਕਈ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਇਲਾਕੇ ਤੋ'
ਬਾਹਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਉਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀ ਜਾਣਦਾ ।
ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁਖ-ਦਿਉਂਤੇ ਨੂ /ਸੋਤਰਪਾਲ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ
(ਵੇਖੋ : ਖੇਤਰਪਾਲ) ।
ਗੌਰਜਾਂ ਮਾਈ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਦੇਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾਂ
ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ 'ਸਾਂਝੀ ਮਾਈ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ
ਪਾਰਬਤੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ । ਕਦੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸੇ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਕੈਵਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ,
ਨੌਰਾਤਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਗੌਰਜਾਂ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਪਹਿਲੇ ਨੌਰਾਤੇ ਤੋਂ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੁਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਿਨ ਕੇਵਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ, ਘਰਾਂ
ਵਿਚ ਜੌ“ ਬੀਜਦੀਆਂ ਤੇ ਗੌਰਜਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਜਾਂ
ਉਸ ਦਾ ਚਿਤ੍ਰ ਕਿਸੇ ਕੰਧ ਉਤੇ ਉਲੀਕ ਕੇ, ਉਸ ਦੀ ਰੋਜ਼
ਪੂਜਾ ਕਰਦੀਆਂ ਤੇ ਭੇਟਾ ਚਾੜ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ । ਦਸਵੇਂ” ਦਿਨ
ਤਕ ਜਵਾਂ ਦੇ ਬੁਬਲ ਨਿਕਲ ਆਉਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਬਲਾਂ ਨੂੰ ਪਿਊ ਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁੱਗਾਂ ਵਿਚੇ
$।1 5੩੧00।੫ 1301 5101 1। ੬101੧
ਟੁੰਗਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਜਵਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਗੌਰਜਾਂ ਦੀ
ਮੂਰਤੀ ਨਾਲ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਦਸਵ'
ਦਿਨ ਦੁਸਹਿਰੇ ਨੂੰ ਹੀ ਫਸਲ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਆਰੋਭ ਚੋਂ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਜਵਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਭਰਵੇ' ਬੁਬਲ ਪੈਣ ਤਾਂ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਗੌਰਜਾਂ ਦੇਵੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਸਾਲ ਭਰਵੀ”
ਝਾੜ ਪਏਗੀ ।
(ਅ) ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਰੋਗ : ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਨਿੱਕੀਆਂ
ਵੱਡੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਜਾਦੂ ਟੂਣੇ
ਦੁਆਰਾ ਇਲਾਜ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੋਲਾ ਇਕ ਨਿੱਕੀ
ਜਿਹੀ ਧੌਦੇ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਵੇਲ ਹੈ, ਜੋ ਚਾਵਲ, ਗੈਨਾ,
ਕਪਾਹ, ਜਵਾਰ ਤੇ ਕੁਝ ਹਰ ਨਿੱਕੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ
ਹੈ । ਇਸ ਵੇਲ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉਦੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਜਦੋ”
ਪੱਤਿਆਂ ਉਤੇ ਕਾਲੇ ਰੋਗ ਦੀ ਚਿਕਨੀ ਜਿਹੀ ਛਾਈ
ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋ ਫਸਲ ਪ੍ੰਕੋਰਹੀ “ਹੋਂਵੈਂਝਤੇ
ਜੌਕਾ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੇਲਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੇਲਾ ਪੰਦੇ
ਵਿਚਲੇ ਰਸ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ । ਪਤ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਨਾਲ
ਤੋਲਾ ਘਟ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਭੋਇੰ ਰੇਤਲੀ ਰੋਵੇ ਤਾਂ ਕਈ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸਿਉ'ਕ ਲੱਗ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਕਣਕ ਨੂੰ ਕੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰੌਗ ਇਕ ਨਿਕੇ
ਜਿਹੇ ਕੀੜੇ ਕਾਰਨ, ਸਖ਼ਤ ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਾਸ
ਤੌਰ ਤੇ ਜਦ ਕਈ ਦਿਨ ਬੱਦਲ ਰਹੇ ਤੋਂ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਸਖ਼ਤ
ਤਰੇਲ ਪਏ । ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤੇ ਨੂੰ ਜੈਗਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਕਣਕ ਫਲੀ ਵਿਚ ਸੋਗੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਮੀਂਹ ਬਰਤ
ਪਦੇ ਤਾਂ ਜੈਗਾਲ ਉਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਧੁਪ ਖ਼ੂਬ ਚੜ੍ਹੇ ਤਾਂ
ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਰੋਗ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਗਿਆਰੀ
ਜਿਸ ਅੰਨ ਦੀ ਫਲੀ ਨੂੰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚਲਾ ਦਾਣਾ
ਕਾਲੀ ਸਵਾਹ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਮੌਰਾੜਾ ਇਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਕੀੜਾ ਹੈ, ਜੌ ਗੈਠੇ ਛੇ
ਬੀਜਣ ਪਿਛੋ, ਨਵੇ" ਉਗੋਂ ਪੰਘੂਰ ਨੂੰ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰਦਿਆਂ
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਫਸਲ
ਹੀ ਖਾਣ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਚਿੱਟੀ ਕੀੜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ
ਜੁਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
'ਜੌਰਾ' ਇਕ ਪਤਲਾ ਜਿਹਾ ਕੀੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੈਨੇ
ਦੇ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਉਦ" ਲਗਦਾ ਹੈ, ਜਦੋ“ ਉਹ ਤਿਆਰ ਚੌਣ ਦੇ
ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਪੱਤੇ ਕਾਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ ਤੇ ਰਸ ਪਤਲਾ ਪਾਣੀ ਵਰਗਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
'ਕੱਟੀ' ਨਾਂ ਦਾ ਕੀੜਾ ਜੌ ਛੋਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਇਹ
ਡੁੱਡਿਆਂ ਵਿਚਲਾ ਦਾਣਾ ਖਾਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਤਿੰਨ ਦਿਨ
ਲਗਾਤਾਰ, ਸਵੇਰੇ ਸ਼ਾਮੀ', ਖੇਤ ਵਿਚ ਢਲ ਮਾਰਨ ਨਾਲ
ਇਹ ਕੀੜਾ ਨਹੀ” ਰਹਿੰਦਾ ।
'ਮੂਲਾ ਸਭ ਫੱਲਾਂ ਵਾਲੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ”
ਮਿਰਚ, ਕਪਾਹ, ਤਿਲ, ਤੰਬਾਕੂ ਆਦਿ । ਧੰਦਾ ਫ਼ੌਰਨ ਸੁਕ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਲੋਕ-ਇਲਾਜ ਇਹ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਰਾੜ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ 'ਮੂਲਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ
ਉਦੋ” ਤਕ ਖੇਤ ਵਿਚ ਜੁੱਤੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ
ਹੈ ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਨਸ ਨਾ ਜਾਵੇ ।
ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਮੂਲਾ ਤਾਂ ਪਿਆ ਹੈ, ਕਿਉ” ਜੋ
ਇਹ ਰੋਗ ਮੂਲ ਜੜ੍ਹ ਤੋ' ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰਾ ਬੂਟਾ ਸੁਕ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਦ) ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਕਲਾਮ : ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ
ਤੋ ਕੀੜੀਆਂ ਤੱ` ਰਖਿਆ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰ ਤੇ
ਕਲਾਮ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹਨ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਹਿੰਦੂ ਵੀ,
ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਸਦ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋ" ਕਲਾਮ
ਪੜ੍ਹਾਉਦੇ ਤੇ ਫਸਲਾਂ ਉਤੇ ਫੂਕਾਂ ਮਰਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਕਈ
ਵਾਰ ਟੂਣੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਜੇ ਕਣਕ, ਛੋਲੇ ਜਾਂ ਮਕਈ ਦੀ ਫਸਲ ਨੂੰ ਕਰੰਗੀ ਜਾਂ
ਤੇਲਾ ਲਗ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਤੇ ਬਚਣ ਲਈ।, ਕਲਾਮ
ਪੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਮਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿਤੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਲਾਮ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂ ਰੇਤ ਦੀ ਮੁੱਠ
ਉਤੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਫਸਲਾਂ ਵਿਚ ਖਿਲਾਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(1) ਕੁੰਗੀ, ਕੀੜਾ ਮੂਲਾ, ਭੱਖੜਾ ਚਾਰੇ ਭੈਣ ਭਿਰਾ
ਹੁਕਮ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਈ ਟਵਾ ਤੇ ਗਈ ਉਡਾ ।
(2) ਕੰਗੀ ਕੀੜਾ ਭੱਖੜਾ, ਤਰੇਏ ਭੈਣ ਭਿਰਾ
ਰੌਟੀ ਬੇ-ਨਿਮਾਜ਼ ਦੀ ਗਈ 'ਵਾ ਉਡਾ ।
ਕਲਾਮ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸਾਨ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਲਾਮ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਦਿਆਂ
ਉਤੇ ਫੂਕਾਂ ਮਾਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੰਗੀ ਜਾਂ ਤੇਲਾ
ਲਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸਾਨ ਉਸ ਖੇਤ ਦੇ ਦੁਆਲੇ
ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਲਾਮ ਪੜ੍ਹਦਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਨਾਲ
ਭੂਜੀ ਹੋਈ ਕਣਕ ਚੱਬੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਉਸ ਨੂ ਕੋਈ
$। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬10੧੪
1728
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਸ਼ਖ਼ਸ ਜਾਂ ਆਂਢੀ ਗੁਆਂਢੀ ਮਿਲ ਪਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ
ਭੁਜੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦੇ'ਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਬੋਲਦਾ
ਕੁਝ ਨਹੀ” । ਇਹ ਰੀਤ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਲਾਮ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋ ਬਾਅਦ ਉਠ ਦੀ ਹੱਡੀ
ਦੀ ਧੂਣੀ ਬਾਲ ਕੇ, ਧੂੰਏ” ਦਾ ਰੁਖ਼ ਉਸ ਖੇਤ ਵਲ ਕਰ ਦੇਦੇ
ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰੌਗੀ ਜਾਂ ਤੇਲਾ ਲਗਾ ਹੇਵੇਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਕਲਾਮ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਰ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਕੁਝ ਟੂਣੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਫਸਲਾਂ ਤੋਂ' ਕਰੇਗੀ ਕੀੜ ਦੀ ਰਖਿਆ
ਲਈ ਖੋਤ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ ਇਕ ਲੰਮੀ ਸੋਟੀ ਗੱਡ ਕੇ ਉੱਸ .
ਉਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਤੌਣੀ ਲਟਕਾ ਦੇਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੌਣੀ,
ਵਿਚ, ਕਿਸੇਂ ਪੀਰ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਤੋ ਮਿੱਟੀ ਲਿਆ ਕੇ ਭਰੀ
ਹੁਦੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਫਸਲਾਂ ਬਾਰੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ : ਏਠਮ ਜਾਂ
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕਣਕ ਤੌਲਣੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀ” ਸਮਝੀ
ਜਾਂਦੀ । ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਵੀ ਕਣਕ ਤੋਲਣ ਲਈ ਸ਼ੁਭ ਨਹੀ”
ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਕਣਕ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਰਘੀ ਵੇਲੇ, ਸੂਰਜ
ਛੁਪਣ ਸਮੇੋ', ਜਾਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤੌਲਣੀ ਸ਼ੁਭ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਕਿਉ” ਜੌ ਅਜਿਹੇ ਸਮੋ ਭੂਤ ਪ੍ਰੋਤ ਹੌਰ ਕੌਮਾਂ ਵਿਚ ਰੁਝੇ
ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਤੇ ਕਰੂਰ
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਜ਼ਨ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਥੇ ਕਣਕ
ਗਾਹ ਕੇ ਢੇਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ £ਹਿਲਾਂ
ਇਕ ਘੇਰਾ ਮਾਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਰ ਅਦਸੀ
ਉਸ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋ" ਤਕ ਕੋਮ
ਸਮਾਪ= ਨਹੀ” ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਨਹੀ” ਆਉਣ
ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਤੋਲਣ ਲਗਿਆਂ ਮੂੰਹ ਉਤਰ ਵਲ ਰਖਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋ ਤੋਲ ਵਿਚ ਰਖ ਕੇ ਕਣਕ ਕਪੜ ਵਿਚ
ਬੈਨ੍ਹ ਕੇ ਭੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਤੋਲ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਕ
ਕਣਕ ਦਾ ਦਾਣਾ ਰਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਇਹ
ਦਾਣੇ ਗਿਣ ਕੇ ਹਿਸਾਬ ਲਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ
ਦੌਰਾਨ ਕੌਈ ਵਾਧੁ ਗੱਲ ਨਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਬਹੁਤੀ
ਵਾਰ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਚੁਪ ਸਾਧ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ
ਭੈੜੀ ਜਾਂ ਅਸ਼ਭ ਗੱਲ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ ਮੂੰਹੋ ਨਾ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ ।
ਜਦੋ“ ਕਣਕ ਤੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਕਰੂਰ
ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੇ ਬਦਰੂਹਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀ” ਵਿਗਾੜ ਸਕਦੀਆਂ ।
ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਕਣਕ ਦੇ ਢੋਰ ਵਿਚ ਇਕ ਹਲ ਖੜਾ
ਕਰ ਦੇਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਲਕੀਰ
ਵਾਹ ਦੇਦੇ ਹਨ ਤੇ ਖ਼ਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨ-ਪ੍ਰੰਤ
ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਖਾ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀ" ਪਹੁਚਾ ਸਕਦੇ ।
ਜੇ ਗਾਹਣ ਤੋਂ ਅੰਨ ਛੁੱਟਣ ਪਿਛੋ ਅੰਨ ਘਟੁ ਨਜ਼ਰ
੧ 311011510%੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਆਵੇ ਤਾਂ ਇਹੋ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਲਵਾੜ
ਵਿਚ ਕੋਈ ਬਦਰੂਹ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤ ਲੰਘ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ
ਪ੍ਰੰਤ ਨੂੰ ਰਿਝਾਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਭੇਡੂ ਜਾਂ ਬਕਰੇ ਦੀ
ਬਲ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮਾਸ ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਖਾਂਦੇ
ਹਨ । ਇਹ ਬਦਰੂਹਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀੜੇ ਜਾਂ ਤਿੱਤਲੀ
ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਫਸਲ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ
ਅੰਨ ਵਖ ਕਰਨ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਭੋਇੰ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ਼
ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕੀੜੇ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਢਕਣ
ਨਹੀ” ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ।
ਕਣਕ ਦੇ ਖਲਵਾੜ ਲਈ, ਯੋਗਥਾਂ ਚੁਣਨ ਲਈ,
ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਟੋਇਆ ਜਿਮੀ ਵਿਚ ਪੁਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ
ਫਿਰ ਇਸ ਟੌਹੇ ਵਿਚੋ ਕਢੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਮੁੜ ਭਰ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਟੋਹਿਆ ਠੀਕ ਪੂਰਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਥਾਂ
ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ ਤੇ ਹੌਰ ਥਾਂ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਟੌਹੇ ਦੇ ਭਰਨ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵ) ਕੁਝ ਮਿੱਟੀ ਬਚੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਇਹ ਥਾਂ ਖਲਵਾੜ
ਤੇ ਹੋਰ ਕੌਮ ਲਈ ਸ਼੍ਭ ਹੈ ।
(ਫ-2) ਫਸਲੀ ਸੌਮਤ :
_ ਇਕ ਸੈਮਤ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਾਵਣੀ ਦੀ ਫਸਲ
ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਾੜੀ ਦੀ ਫਸਲ ਦੇ ਅੰਤ ਉਤੇ
ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੌਮਤ ਜੁਲਾਈ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ
ਸਾਵਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ" ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੌਮਤ ਦਾ
ਮੁੱਢ ਅਕਬਰ ਨੇ 1556 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਬੈਨ੍ਹਿਆ ।
ਫਸਲੀ ਸਾਲ ਸਾਵਣੀ ਦੀ ਫਸਲ. ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੂ ਹੋਕੇ
ਹਾੜੀ ਦੀ ਫਸਲ ਦੇ ਸਮੇਟਣ ਉਤੇ ਸਮਾਪਤ ਹੈਦਾ ਹੈ ।
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਲੈਣ ਦੇਣ ਤੇ ਲੇਖੇ ਜੌਖੇ ਦਾ
ਹਿਸਾਬ ਫਸਲੀ ਸਾਲ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
(ਫ-3) ਫਸੀਲ :
ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪਿੰਡਾਂ, ਨਗਰਾਂ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਜਾਂ
ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਰਖਿਆ ਲਈ ਇਕ ਉਚੀ
ਕੰਧ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਹ ਦੀਵਾਰ ਇਕ ਤਾਂ
ਬਾਹਰੋ` ਆਏ ਦਸ਼ਮਨਾਂ ਤੇ ਧਾੜਵੀਆਂ ਤੋ ਰਖਿਆ ਕਰਦੀ
ਸੀ, ਦੂਜਾ, ਭੂਤਾਂ ਪ੍ਰੰਤਾਂ ਤੇ ਚੰਦਰੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਤੌ । ਇਸ
ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦਵਾਰਾਂ ਉਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਵੀਤ ਬੈਨ੍ਹ
ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਬਾਹਰੋ ਕੋਈ ਰੌਗ ਜਾਂ ਚੋਦਰੀ
ਰੂਹ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਿਲ ਨਾ ਹੋਂ ਸਕੇ । ਜਦੋ ਕੋਈ ਬੀਮਾਰ)
ਫੋਲੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਨਗਰ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਇਸ ਫਸੀਲ
ਤੋ ਬਾਹਰ ਪੰਰ ਨਹੀ” ਸੀ ਪਾਉ'ਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਸ਼ੂਆਂ
ਡਗਰਾਂ ਨੂੰ ਫਸੀਲ ਤੋ" ਬਾਹਰ ਚਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ।
$। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1729
ਫ਼ੱਕਾ ਤਲੀ
(ਫ-4) ਫਕੜ :
ਫਕੜ ਸ਼ਬਦ ਅਰਬੀ ਦੇ ਫਕਰ ਦਾ ਵਿਕ੍ਰਤ ਰੂਪ ਹੈ,
ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ : ਦਰਵੇਸ਼ ਜਾਂ ਫਕੀਰ । ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ
ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗਾਲ੍ਹਾਂ (ਫਕੜ ਤੌਲਣਾ) ਬਕਵਾਸ, _ਗੁੱਪ,
ਨਿਰਧਨ, ਕੰਗਾਲ ਆਦਿ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਰੂੜ ਹੋ ਗਿਆ
ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫਕੜ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਥਾ
ਜਾਂ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ
ਵਿਚ ਲਿੰਗ ਸੰਬੋਧਾਂ ਕਾਮਵ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਿਸੇ
ਅਨੁਭਵ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਦਾ, ਸਦਾਚਾਰਕ ਵਰਜਨ ਅਤੇ
ਸਮਾਜਿਕ ਮਨਾਹੀਆਂ ਤੋ ਲਾਪਰਵਾਹ ਹੋਂ ਕੇ, ਬੜ) ਬੇਬਾਕੀ
ਨਾਲ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਕਥਾ ਵਿਚਲੇ
ਪਾਤਰ ਬੜੇ ਨਿਸ਼ੰਗ ਹੋ ਕੇ ਵਰਜਨ ਨੂੰ ਭੋਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਸਰੋਤੇ ਲਿੰਗ-ਬ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦੀ ਪਧਰ _ਉਪਰ ਹੌਢਾਂਦੇ
ਹਨ । ਫਕੜ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਚੌਖੀ ਮਾਤਰਾ ਅਸ਼ਲੀਲ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਭਦਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸੁਣਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਯੋਗ
ਨਹੀ” ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਹ
ਕਥਾਵਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿਤ੍ਰਾਂ ਦੀ ਚਸਕੇ ਭਰੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦਾ
ਹਿੱਸਾ ਹਨ ।
ਇਹ ਕਬਾਵਾਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਅਸ਼ਲੀਲ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ
ਸਾਡੀਆਂ ਅਪੂਰਵ ਲਿੰਗ-ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੇਚਨ ਵਿਚ
ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ
ਆਪਣਾ ਮਾਨਸਿਕ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਵਰਜਨ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਬਨਾਉਣ
ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵੀ ਫਕੜਾਂ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕਤ੍ ਕਰਨ ਦੀ ਲੌੜ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਵਿਚ ਕਾਮ-ਕੌਣ ਤੋ' ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੋ ਜੋ ਖੁਲ੍ਹ
ਦੀਦਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਲਾ
ਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀ” ਮਿਲਦੇ ।
ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀ" ਕਿ ਸਭ ਫਕੜ ਲਿੰਗ-ਚੇਸ਼ਟਾ ਨਾਲ ਹੀ
ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੋਣ । ਕੁਝ ਫਕੜ ਲਿੰਗ ਭਾਵਨਾ ਤੋ ਮੁਕਤ ਹਨ
ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ
ਗੱਲ ਵੱਟੇ ਵਾਂਗ ਵਗਾਹ ਕੇ ਮਾਰੀ ਗਈ ਹੈਦੀ ਹੈ, ਵਰਜਨ
ਤੋ ਲਾਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ । ਸੁਥਰੇ ਦੇ ਫਕੜ ਇਸੇਂ ਵੌਨਗੀ ਦੇ
ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਵ ਦੇ ਖੁਲ੍ਹ-ਖਲਾਸੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ
ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸੁਥਰੇ ਦੇ ਫਕੜ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫੀ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
(ਫ-5) ਫੱਕਾ ਤਲੀ :
ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਬਿਦ, ਖੱਬੀ ਤਲੀ ਉਤੇ ਭੁੱਜੇ
ਛੋਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫੱਕਾ ਕੁ ਖਿੱਲਾਂ ਰਖ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਭ
ਦੀ ਨੋਕ ਨਾਲ ਇਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੂਕ ਕੇ
੧ 3110115101੧03੮0।
ਫਕੀਰ
ਖਾਧਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਭ ਤਲੀ ਨੂੰ ਨਾਂ ਛੂਹੇ, ਜਿਹੜਾ
ਸਾਰੀਆਂ ਬਿੱਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਾ ਲਏ ਉਹ ਬੱਚਾ ਜੇਤ੍ਹ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਬੁਕ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਲਗੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਜਿਤ ਜਾਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਰਿਆ ਹੋਇਆ
ਇਕ ਮੁਠ ਦਾਣੇ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਫ-6) ਫਕੀਰ :
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਧਾਂ ਸੈਨਿਆਸੀਆਂ,
ਫੈਰਾਗੀਆਂ ਤੇ ਭਿਖਾਰੀਆਂ ਲਈ ਸਾਂਝਾ ਵਰਤ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਜੋ ਗਲੀ ਮਹੱਲੇ ਵਿਚ ਖ਼ੈਰ ਮੰਗਣ ਲਈ ਆਉਦੇ ਹਨ
ਜਾਂ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਧੂਣੀਆਂ ਧੁੰਮਾ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ । ਮੌਟੇ
ਤੌਰ ਤੇ ਫਕੀਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੈਡੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ :
ਧਾਰਮਿਕ ਸੈਪਰਦਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਤੇ ਭਿਖਾਰੀ । ਕਈ
ਫਕੀਰ ਟੱਥਰਦਾਰ ਤੇ ਕਈ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਹੈਦੇ ਹਨ ।
ਸਾਧਾਂ ਸੈਤਾਂ ਦੀ ਸੈਸਥਾ ਬੜੀ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ
ਧਰਮ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਾਰ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ ਤੇ ਚੌਥਾ
੩ ਅੰਤਲਾ ਆਸ਼ਰਮ 'ਬਾਣ ਆਸ਼ਰਮ' ਹੈ, ਜਦੋ” ਮਨੁੱਖ
ਜੀਵਨ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਦੋ-ਜਨਮੇ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਚਾਰ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਂਦੇ ਰਹੇ । ਫਿਰ ਬੋਧੀ
ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਭਿਖਸ਼ੂ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਚਲੀ ਤੇ ਬੋਧੀ ਕਾਲ
ਦੇ ਪਤਣ ਸਮੋ” ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੋਧੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ
ਸਾਧੂ-ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ, ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਉਭਰੀਆਂ, ਕੁਝ ਨੇ
ਬੋਧੀ ਵੇਸ ਹੀ ਅਪਣਾਈ ਰਖੇ ।
ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਵਡ) ਗਿਣਤੀ ਜੌਗੀਆਂ ਦੀ ਹੈ । ਜੋਗੀ
ਹਠ ਯੋਗ ਰਾਹੀ” ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਧੀਆਂ ਸਿਧੀਆਂ
ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬੋਧ
ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਤੋ ਬਾਅਦ ਬੜੀ ਮਾਨਤਾ ਰਹੀ ਹੈ (ਵੇਖੋ :
ਜੌਗੀ) ।
ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਫ਼ਿਰਕਾ ਅਗੋਰੀਆਂ ਦਾ ਹੈ,
ਜੌ ਹੁਣ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਹੀ ਕੋਈ
ਟਾਵਾਂ ਅਗੋਰੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ਿਵ ਜਾਂ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ
ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਲ ਤੇ ਗੋਦਗੀ ਵੀ
ਖਾ ਲੈਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪੀਣ ਲਈ ਜੌ ਕਾਸਾ ਹੁਦਾ
ਹੈ, ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਖੋਪਰੀ ਦਾ ਹੌਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
ਪਿਛੋ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸੈਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਵਸਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਲਈ ਇਕ-ਬਰਾਬਰ ਹਨ । ਸਭ ਸ਼ਿਵ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ
ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਵੀ ਚੰਗਾ ਮੰਦਾ ਨਹੀ ।
ਕੁਝ ਫ਼ਕੀਰ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਧੂਣੀ ਦੀ ਸਵਾਹ ਮਲਦੇ
ਹਨ । ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਨੀ
ਪੂਜਾ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੈ । ਡਾ. ਫ਼ਰੇਜਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ
$।1 53੧00।੫ 1301 51101 1। ੬10੧੪
1730
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਪਿੰਡੇ ਉਤੇ ਸਵਾਹ ਮਲਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ
ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ--ਅਧਿਆਤਮਕ ।
ਸਾਧੂਆਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਆਸ਼ਰਮ ਡੋਰੇ ਤੇ ਮੁਠ
ਹਨ । ਹਰ ਭੇਖ ਦੀਆਂ ਕਈ ਅਗੋਂ” ਸ਼ਾਖ਼ਾਂ ਹਨ, ਜੌਗੀਆਂ ਤੇ
ਰਾਵਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ, ਅਸਲ ਵਿਚ
ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚ
ਰਤੀ ਜਿਹਾ ਵੀ ਅੰਤਰ ਜਾਂ ਸੋਧ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੇ" ਸੰਪਰਦਾਇ
ਦਾ ਜਨਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੋ ਸੋਪਰਦਾਇ
ਦੇ ਕਿਸੇ ਗੌਰਵਮਈ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋ ਨਵੀ” ਸੰਪਰਦਾਇ
ਜਨਮ ਲੈ ਲੈੱ'ਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਵਖਰੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਪੈਦਾ ਹੋ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਕੁਝ ਫ਼ਕੀਰ ਭੌਰਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਬਿਨਾਂ
ਕੁਝ ਖਾਧੇ ਪੀਤੇ, ਬਿਨਾਂ ਗ਼ੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਮੰਨੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭੋਰੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੋ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਇਉ” ਬੰਦ
ਕਰ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਤੀ ਭਰ ਹਵਾ ਵੀ ਅੰਦਰ
ਨਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ” ਕੁਝ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਗ਼ੈਬੀ
ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁਝ ਐਵੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ
ਮੂਰਖ ਬਣਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਫ਼ਕੀਰ, ਮੰਗਣ ਆਏ, ਲੌਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰਸ
ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ, ਟ੍ਰੋਬਣ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ'ਦੇ ਤੇ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਿਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਸਰੀਰ
ਤੇ ਸੰਗਲ ਮਾਰਦੇ ਕਈ ਕੌਰੜੇ ਤੇ ਕਈ ਪੱਥਰ ਮਾਰ ਕੇ
ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਤਰਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ
ਫ਼ਕੀਰ ਤਖ਼ਤੇ ਵਿਚ ਮੋਖਾਂ ਗੱਡ ਕੇ ਉਪਰ ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ ਲੇਟ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਕਿੱਲਾਂ ਦੇ ਵਿਛੌਣੇ ਉਪਰ ਲੋਟਦੇ ਹਨ
ਜਿਵੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਪਾਤਰ ਭੀਸ਼ਮ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਸੇਜ
`ਤੇ ਲੋਟਿਆ ਸੀ ।
(ਫ-7) ਫੌਗਣ :
ਦੇਸੀ ਸੈਮਤ ਦਾ ਬਾਰ੍ਹਵਾਂ ਮਹੀਨਾ । ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਚੈਦਰਮਾ ਉਤਰਾ ਫਾਲਗੁਣੀ ਨਛੱਤ੍ਰ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੱ ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨਾਉ”
ਫਾਲਗੁਨ ਪੈ ਜਿਆ, ਜੋ ਰੂਪ ਵਟਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਫੱਗਣ ਬਣ
ਗਿਆ ।
ਫੱਗਣ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹੋਲੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸਾਰੇ
ਪੰਜ'ਬ ਤੇ ਉਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੱਗਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਪੈਣ ਕਰ ਕੇ 'ਫਾਗ' ਵੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫੱਗਣ ਦੀ ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ
ਨਾਨਕ ਵਿਚ ਇਕ ਭਾਰੀ ਮੋਲਾ ਜ੍ਰੜਦਾ ਹੈ ।
ਫੱਗਣ ਵਦੀ 14 ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਭਗਤ ਸ਼ਿਵ ਚੌਦਸ ਜਾਂ
੧ 311011510੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਸ਼ਿਵਰਾਤ੍ਰੀ ਦਾ ਪੁਰਬ ਮਨਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਿਨ ਸ਼ਿਵ ਆਪਣੇ
ਨਲਕੌਠ ਵਿਚੋ' ਕੁਝ ਜ਼ਹਿਰ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਥ੍ੂਕਦੇ ਹਨ ਤੇ
ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕਿਰਮ ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ” ਖੁੱਡਾਂ ਵਿਚੋ" ਬਾਹਰ
ਨਿਕਲ ਆਉਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡੱਸਣ ਲਗ ਪੈਦੇ ਹਨ ।
ਫੱਗਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ 'ਮਾਘ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ” ਨੂੰ ਕੋਠੇ
ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਇਕ ਭਾਰੀ ਮੌਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਦਿਨ ਤੋਂ` ਰੁੱਤ ਦਾ ਹਰ ਕਦਮ ਗਰਮ ਰੁਤ ਵਲ
ਵਧਦਾ ਹੈ ।
ਫੱਗਣ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਤੇ
ਮਨੌਤਾਂ ਵੀ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਤੇ
ਅਖਾਣਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਆਮ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
(ਵ-8) ਫਗਵਾੜਾ :
ਇਕ ਕਸਬਾ ਜੌ ਜਲੰਧਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ
ਉਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਥੋ” ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਚੁਸਤ
ਤੇ ਚਲਾਕ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ
ਪੇਸ਼ ਨਹੀ ਜਾਣ ਦੋ'ਦੀਆਂ, ਕਹਾਵਤ ਹੈ ;
ਬਹੂ ਆਈ ਫਗਵਾੜੇ ਦੀ
ਤੋਂ ਪਿੱਠ ਭੰਨੇ ਲਾੜ੍ਹੇ ਦੀ । ਰ
'ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਅਨ੍ਸਾਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਕਰਤਾਰਪੁਰ
ਤੌਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਇਥੇ ਠਹਿਰੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦ)
ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ ਇਥੇ ਇਕ ਛੌਟਾ ਜਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸਕ
ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ` ਪੂਰਬ ਵਲ ਡੇਢ ਕੁ ਮੀਲ
ਉਤੇ _ਸੁਖਚੋਨਆਣਾ ਵਿਖੇ ਇਕ _ਹੌਰ ਇਤਿਹਾਸਕ
ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ
ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਠਹਿਰੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ ਇਕ
ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਹੈ ।
ਫਗਵਾੜੇ ਵਿਚ ਭੈਰੋ ਦਾ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਦਰ ਵੀ
ਹੈ । ਜੌ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਕਦੇ ਭੈਰ”
ਦੀ ਪੂਜਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ । ਭੈਰੋ' ਦੇ ਮੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਹੁਤ
ਘਟ ਹਨ ਤ ਉੱਗਲੀਆਂ ਤੇ ਗਿਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(ਵ-੭) ਫੌਟਕੜੀ :
(ਉ) ਇਕ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੈਦਰੀ ਨਜ਼ਰ
ਤੇ ਉਪਾ ਦੇ ਟੂਣੇ ਟੱਪੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ
ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੈਦਰੀ ਨਜ਼ਰ ਲਗੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ
ਤੋ ਫੱਟਕੜੀ ਵਾਰ ਕੇ ਚੁਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸੁਟ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਫੁਲ ਹੋਈ ਫੱਟਕੜੀ ਉਤੇ ਕੌਈ ਨਕਸ਼ ਉਗੜ ਆਉ'ਦੇ
ਹਨ ਤੇ ਜਿਸ ਮਰਦ ਜਾਂ ਤੀਵੀ` ਨਾਲ ਇਹ ਨਕਸ਼ ਮਿਲਦੇ
$।1 5300੫ 18016 51101 ]। 101੧੪
1731
ਫਣੀਅਰ
ਹੌਣ ਉਸੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਲਗੀ ਮੰਨੀ_ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਫਿਰ ਉਸ ਮਰਦ ਜਾਂ ਤੀਵੀਂ” ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਲੈ ਕੇ
ਨਜ਼ਰਾਏ ਬੱਚੇ ਉਤੇ ਧੂੜਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ”
ਵਾਰ ਕੇ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੁਟਣ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂ=]
ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਦਸ਼ਮਨਾਂ
ਤੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਣ ਲਈ, ਫੱਟਕੜੀ ਦਾ
ਇਕ ਪੁਤਲਾ ਬਣਾਉ'ਦੋਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ ਦੁਸ਼ਮਣ
ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਪੜਦੇ ਸਨ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਫੱਟਕੜੀ ਨੂੰ ਅੱਗ
ਵਿਚ ਸੁਟ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਪਿਛੋਂ” ਮੰਤ੍ਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ
ਇਸ ਪੁਤਲੇ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋ ਤਸੀਰੇਂ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ।
ਪੁਤਲੇ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਸੂਈਆਂ ਤੇ ਵਿਹੁਲੇ ਨਸ਼ਤਰ ਚੋਭੇ
ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੋ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੰਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ।
ਧਾਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਦੂਖ ਤੋਂ ਤਸੀਹੇ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਨੂੰ ਪਹੁਚਣਗੇਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਿ ਉਹ ਪੁਤਲਾ ਹੌਵੇ (ਵੇਖੋਂ :
ਪ੍ਰੰਤ ਵਿਦਿਆ) ।
(ਫ-10) ਫੰਡਰ ਪਸ਼ੂ :
ਜਿਸ ਗਾਂ ਮੱਝ ਦਾ ਦੁਧ ਸੁਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹ
ਮੁੜ ਗੱਭਣ ਅਥਵਾ ਨਵੀ” ਨਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸ਼ੁਭ
ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਫੰਡਰ ਪਸ਼ੂ ਦੇ
ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੋਲ ਕੇ ਕਿਸੇ ਤੀਵੀ' ਨੂੰ
ਪਿਲਾ ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਕ੍ੁਖ ਸੁਕ ਜਾਂਦੀ ਰੈ ਤੋ
ਮੁੜ ਉਹ ਬਾਲ ਬੱਚਾ ਨਹੀ ਜੰਮਦੀ ।
ਕਹਾਵਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਫੌਡਰ ਪਸ਼ੂਆਂ
ਆਉਂਦਾ ਹੈ : ਹੂ
ਲਵੇਰੀ ਗਈ ਦੁੱਧ ਚੁਆਉਣ ਨੂੰ,
ਤੇ ਫੌਡਰ ਗਈ ਲੱਤ ਭਨਾਉਣ ਨੂੰ ।
ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
(ਵ-11) ਫਣੀਅਰ :
ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਫਣ ਵਾਲਾ ਸੱਪ (ਫਣੀਅਰ) ਆਪਣੀ
ਨਾਗਮਣੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮਹਾਨ ਤੇ ਦੈਵੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ
ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪਛਾਣ ਲੈਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ੩ ਫ
ਨਾਲ ਛੱਤਰ ਕਰਨਾ ਆਪਣਾ ਕਰਤੱਵ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੈਸਾਰ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਜਦੋ“ ਸਭੁ ਪਾਸੇ
ਪਾਣੀ ਹੀ ਪਾਣੀ ਸੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਕੈਵਲ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਤਰਦੇ
ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਆਪਣੇ ਫਣ ਨਾਲ਼ ਉਨਾਂ ਦੇ
ਸਿਰ ਉਤੇ ਛਾਂ ਕੀਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ 'ਫਣ,
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਉਤੇ ਛੱਤਰ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਦਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਹੌਇਆ ਸੀ, ਇਸੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਤੇ ਭਗਤਾਂ
ਉਤੇ ਫਣੀਅਰ ਸੱਪ ਛਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ 1
੧ 311011510੧03੮0।
ਫ਼ਤਹ
ਸੱਪ ਦੇ ਫਣ ਨਾਲ ਦੋਵ ਪੁਰਖਾਂ ਉਤੇ ਛਾਂ ਕਰਨ ਦੀਆਂ
ਸਾਖੀਆਂ ਕਈ ਸੈਪਰਦਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
(੩-12) ਫ਼ਭਹ :
ਫ਼ਤਹ ਸ਼ਬਦ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿਜੈ ਦੇ ਹਨ, ਸਿੱਖ
ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ । ਪੂਰਾ ਵਾਕ ਹੈ :
ਸ੍ਰੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖ਼ਾਲਸਾ
ਸ੍ਰੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਤਹਿ ।
ਸਿੱਖ ਇਕ ਦੁਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵੇਲੇ ਜਾਂ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਸਮੇ
ਫ਼ਤਹ ਬੁਲਾਉ'ਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਪੋ ਵਿਚ ਦਸਤ
ਪੰਜਾ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੁਰਾ ਵਾਕੌਸ਼ ਉਚਾਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਕਈ
ਵਾਰ ਕੇਵਲ ਹਥ ਜੌੜ ਕੇ ਪ੍ਰਨਾਮ ਕਰਦਿਆਂ, ਸੈਖੋਪ ਵਿਚ
“ਫ਼ਤਹ' ਹੀ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ
ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਵੇਲੇ ਪੂਰਾ ਵਾਕ ਹੀ ਵਰਤ _ਲਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਜੈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ
ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੁਭ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਦੀ
ਦਿੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਸੰਬੋਧਨੀ ਸੱਤਰ ਤੋ”
ਬਾਅਦ 'ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ' ਜਾਂ 'ਫ਼ਤਹ' ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਪੂਰਾ ਵਾਕ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਵਾਕ
ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦਾ
ਇਹ ਵਾਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜਣ
ਸਮੋ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੌ ਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਨੇ
ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਰਖਣ ਲਈ ਇਹ ਨਾਹਰਾ
ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ।
(ਫ-13) ਫ਼ਤਹ ਦਰਸ਼ਨ :
ਬੁਦਈੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਰਸਪਰ ਮਿਲਣ ਸਮੇ”
ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਇਕ ਵਾਕ ਜੋ ਬੈਦੇ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਕੀਤਾ । ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬੋਦੇ ਬਹਾਦਰ
ਨੇ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਤਹ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਸੱਚੇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੀ
ਫ਼ਤੇ' ਦਾ. ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਆਰੈੰਭਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਭੁਲ ਕੇ 'ਫ਼ਤਹ ਦਰਸ਼ਨ' ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।
ਸੁੱਚੇ ਸਹਿਬ' ਤੋਂ ਬਦੇ ਦਾ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਦਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਦਾ ਬਹਾਦਰ ਆਪਣੇ ਤਾਈ” ਬੈਦਾ
(ਗ਼ੁਲਾਮ) ਮੰਨਦਾ ਸੀ ।
1720 ਈ: ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦੋ ਦਲ ਬਣ ਗਏ । ਤੱਤ
ਖ਼ਾਲਸਾ ਤੇ ਬੈਦਈ ਖ਼ਾਲਸਾ । ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਪੱਕੇ ਸਨ ਉਹ ਤੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਖਵਾਏ
ਅਤੇ ਜੋ ਬੈਦੇ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਨ ਤੇ ਉਹ 'ਫ਼ਤਹ ਦਰਸ਼ਨ' ਜਾਂ
9 53001 1301 50101। 1। ੬10੧
1732
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
'ਸੱਚੇ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਫ਼ਤਹ' ਉਚਾਰਦੇ ਉਹ ਬੈਦਈ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੋਏ । ਬੈਦਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘਟ ਸੀ ਤੇ ਛੇਤੀ
ਹੀ ਇਹ ਤੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਏ ।
(ਫ-14) ਫਤੂਹੀ :
ਬਿਨਾਂ ਬਾਹਵਾਂ ਦੇ ਬਟਨ ਵਾਲੀ ਕੁੜਤੀ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ
ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਅਜ ਵੀ ਫਤੂਹੀ
ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਰਵਾਜ ਹੈ ਤੇ ਮੇਲਿਆਂ ਮੁਸਾਹਥਿਆਂ ਉੱਤੇ
ਜਾਣ ਲਗਿਆਂ ਲੋਕੀ ਕੁੜਤੇ ਉਤੇ ਫਤ੍ਰਹੀ ਪਹਿਨ ਕੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਕੁੜਤੇ ਉਤੇ ਸ਼ੋਖ਼ ਰੌਗ
ਦੀ ਫਤ੍ਹਹੀ ਪਹਿਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗਭਰੂ ਬੜੇ
ਸਜੀਲੇ ਤੇ ਚੁਸਤ ਲਗਦੇ ਹਨ ।
(ਫ-15) ਫੱਫਾਕੁਟਣੀ :
ਮੱਕਾਰ ਤੇ ਖੋਟੀ ਔਰਤ ਜੌ ਧੋਖੇ ਫ਼ਰੇਬ ਨਾਲ ਭੌਲੀਆਂ
ਭਾਲੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਫਸਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਫੱਫਾਕੁਟਣੀਆਂ ਦਾ
ਵਰਨਣ ਆਮ ਹੈ ਤੇ ਫੱਟਫੇਕ੍ਰਟਣੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਪਾਤਰ ਦੀ
ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਫੱਫਾਕੁਟਣੀਆਂ ਆਪਣੀ _ਸੁਘੜਤਾ ਦਾ ਵਰਨਣ
ਕਰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਤਾਰੇ ਤੋੜ ਸਕਦੀਆਂ
ਹਨ । ਆਸਮਾਨ ਨੂੰ ਪਾੜ ਕੇ ਟਾਕੀ ਲਗਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਚਲੂੰਘ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ
ਵਿਚ ਅੱਗ ਲਗਾ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਰਖਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਹ ਆਪਣਾ ਵਡਿਤਣ ਕਾਇਮ ਕਰਨ
ਲਈ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਫੱਫਾਕੁਟਣੀਆਂ ਧੋਖਾ ਫ਼ਰੇਬ ਦਾ
ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਘਰ
ਉਜਾੜਨ ਵਾਲੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਹੈ ।
ਰਾਜੇ _ਰਸਾਲੂ _ਦੀਆਂ ਦੈਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੇ
ਫੱਫਾਕਟਣੀਆਂ 'ਚਤਰ ਮਮੋਲਾ' ਤੋਂ 'ਸਭ- -ਰੇਗ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਚਤਰ ਮਮੌਲਾ ਬੜੀ ਚਤਰ ਚਲਾਕ ਸੀ ਉਹ
ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਦਸਦੀ ਹੈ :
ਹਿਕ ਕੁਟਣੀ, ਦਸਿਉਸ , ਚਤਰ ਮਮੋਲਾ ਨਾਂ
ਆਖੋ ਪਾਣੀ 'ਚ ਅੱਗ ਲਾਵਣਾ, ਹਿਰੋ ਮਹਿੰਡਾ ਕੌਮ।
ਹੈਂ ਅਸਮਾਨ ਲੰਘਾਰ ਕੈ, ਮੁੜ ਲਾਵਾਂ ਟਾਕੀ
ਮੈਥੋਂ ਕੋਈ ਨਾ ਬਚਿਆ, ਨੂਰੀ ਨਾਂ ਖਾਕੀ ।
ਦੂਜੀ ਕੁਟਣੀ ਦਸਿਉਂਸੁ ਸੋਭ- -ਰੋਗ ਅਪਣਾ ਨਾਂ
ਪੁੜ ਆਰ ਘੁੰਮਾਂ ਦੇਏ, ਮਹਿਲ, ਸ਼ਹਿਰ ਗਿਰਾਂ
ਮੌਮ ਵਾਂਗ ਮੈ' ਢਾਲਸਾਂ, ਪਥਰ ਹੋਏ ਦਿਲ
ਤਾਰੇ ਤਰੌੜ ਲਿਮਾਵਸਾਂ, ਜਿਉ” ਰਿਊੜੀ `ਚੋਂ ਤਿਲ ।
੧ 311011510੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
(ਫ-16) ਫਰਉਨ :
ਮਿਸਰ ਦਾ ਇਕ ਹੰਕਾਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਜੌ ਖ਼ੁਦਾਈ
ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਫਰਉਨ ਹਜ਼ਰਤ ਮੂਸਾ ਦਾ
ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ ਤੇ ਅਲ੍ਹਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰਾਹ ਉਤੇ ਪਾਉਣ
ਲਈ ਹਜ਼ਰਤ ਮੂਸਾ ਨੂੰ ਇਸ ਕੌਲ ਭੇਜਿਆ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ
ਹਜ਼ਰਤ ਮੂਸਾ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਅਖ਼ੀਰ ਇਹ
ਅਲ੍ਹਾ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ, ਦਰਿਆ ਨੀਲ ਵਿਚ
ਆਪਣੇ ਲਸ਼ਕਰ ਸਮੇਤ ਡੁਬ ਕੇ ਮਰਿਆ ।
(ਵ-17) ਫਰਹਾਦ :
'ਸ਼ੀਰੀ ਫਰਹਾਦ' ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਕਥਾ ਦਾ ਨਾਇਕ, ਜਿਸਨੇ
ਸ਼ੀਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤੋਂਸੇਂ ਨਾਲ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਪੁਟ ਕੇ
ਨਹਿਰ ਕਢੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ੀਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ
ਤੇਸਾ ਮਥੋ ਉਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਹਾੜ ਪੁਟਣ
ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ 'ਕੋਹਕਨ' ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ
ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਫਰਹਾਦ ਇਸ਼ਕ ਘਾਲਣਾ ਤੇ ਸਬਰ ਦਾ
ਮੁਜਸਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਸ਼ੀਰੀ ਫਰਹਾਦ) ।
ਇਹ ਦਰਿੜ੍ਹਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ।
(੪-18) ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ :
ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਅਲ੍ਹਾ ਨੇ ਤਿੰਨ
ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬੁਧੀਮਾਨ ਪ੍ਰਾਣੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ : ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ, ਜਿੰਨ
ਤੇ ਮਨੁੱਖ । ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂਰ ਤੋਂ ਰਚੇ, ਜਿੰਨ ਅੱਗ ਤੋਂ” ਤੇ
ਮਨੁੱਖ ਮਿੱਟੀ ਤੋ । ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ
ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ
ਸਦਾ ਅਲ੍ਹਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਿਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ
ਵੇਲੇਂ 'ਜ਼ਿਕਰ' ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਖਾਂਦੇ ਪੀ'ਦੇ ਕੁਝ
ਨਹੀ । ਅਲ ਕਾਜ਼ਵੀਨੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ : "ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਕਾਮ
ਵਾਸ਼ਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰੌਧ ਨਹੀ”
ਆਉਦਾ । ਉਹ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਅਦੂਲੀ ਨਹੀ”
ਕਰਦੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਖ਼ੁਰਾਕ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਤੇਜ ਪ੍ਰਤਾਪ ਦਾ ਜਸ ਤੇ ਕੀਰਤੀ ਹੈ,
ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਤ੍ਰਿਖਾ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ
ਵਡਿਆਈ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਅਨੰਦ ਹੈ ।'
ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਰਚੇ ਗਏ ਅਤੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਖ ਵਖਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੰਤਰ ਤੇ ਕਰਤੱਵ ਬਖ਼ਸ਼ੇ
ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਥਾਹ
ਸ਼ਕਤੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਇਕਸਾਰ
$।। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1733
ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ
ਮੰਤ ਨਹੀ, ਕਿਧਰੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਅੱਸੀ ਹਜ਼ਾਰ ਦਿਤੀ
ਹੋਈ ਹੈ ਤੋਂ ਕਿਧਰੇ ਸਵਾ ਲੱਖ ।
ਕੁਰਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਖੀ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਚਾਰ ਹਨ :
(1) ਜਬਰਾਈਲ : ਇਹ ਇਲਹਾਮ ਜਾਂ _ਅਕਾਸ਼ਵਾਣੀ
ਦਾ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਪੈਜ਼ੌਬਰਾਂ ਤਕ
ਪਹੁੰਚਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵਧੋਰੇ
ਮੁਕਦਸ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ
ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੈਮਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਮੋ” ਸਮੇ” ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ,
ਜੋ ਆਇਤਾਂ ਅਸਮਾਨ ਉਤਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਇਸੇ
ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੇ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿਤੀਆਂ ਸਨ ।
(2) ਮੀਕਾਇਲ : ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਵਾਂਝ ਇਹ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ
ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਰਿਜ਼ਕ
ਪਹੌਚਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੰਦਰ ਵਾਂਗ ਇਹ ਮੀ'ਹ ਦਾ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ
ਵੀ ਹੈ ।
(3) ਅਜ਼ਰਾਈਲ : ਇਹ ਮੌਤ ਦਾ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਸ ਨੂੰ 'ਮਲਕੁਲਮੌਤ' ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਜ਼ਰਾਈਲ
ਮੌਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋ" ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
'ਮਲਕਲਮਉਤ ਜਾਂ ਆਵਸੀ ਸਭ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਭੰਨਿ'
-- ਸਲੌਕ ਫ਼ਰੀਦ
(4) ਇਸਰਾਈਲ : ਇਹ ਕਿਆਮਤ ਦਾ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ,
ਸੋਸਾਰ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਉਤੇ ਇਹ ਦੋ ਜਾਂ (ਕਈ ਅਨੁਸਾਰ) ਤਿੰਨ
ਵਾਰ ਤੁਰਮ ਜਾਂ ਤੁਰੀ ਵਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਇਸੇ ਦੀ ਧੁਨੀ ਸੁਣਦੇ
ਸਾਰ ਸੈਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਤੇ ਜੀਵ-ਜੌਤ ਨਸ਼ਟ ਰੋ
ਜਾਣਗੇ ਸਮੇਤ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ । ਚਾਲ੍ਹੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿਛੋਂ ਉਹ
ਜਬਰਾਈਲ ਤੇ ਮੀਕਾਇਲ ਸਮੇਤ ਫਿਰ ਉਠ ਖਲੋਵੇਗਾ
ਫਿਰ ਇਸਰਾਈਲ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਤੁਰਮ ਵਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਸਭ
ਮੁਰਦੇ ਉਠ ਖੜੇ ਹੌਣਗੇ ।
ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਸੌਸਾਰ
ਉਤੇ ਖ਼ੁਦਾ ਵਲੋ" ਭੇਜੇ ਗਏ ਪੈਗ਼ਬਰਾਂ ਤੇ ਨਬੀਆਂ ਤੋ”
ਘਟ ਦਰਜਾ ਰਖਦੇ ਹਨ, ਉੱਜ ਬਾਕੀ ਸਭ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੋ”
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਉੱਚਾ ਹੈ । ਪਰ ਜਦੋਂ" ਅਲ੍ਹਾ ਨੇ 'ਆਦਮ'
ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਭ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੰ
ਆਦਮ ਅਗੇ ਸਿਜਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ । ਸ਼ੈਤਾਨ
ਤੋ” 'ਥਨਾਂ ਸਭ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੇ ਆਦਮ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕੀਤਾ,
ਹੁਕਮ ਅਦੂਲੀ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਨੂੰ ਬਹਿਸ਼ਤ
ਵਿਚੋ ਬਦਰ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਕਹ
ਕੁਰਾਨ ਵਿਚ ਹੌਰ ਵੀ ਕਈ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਵਰਨਣ
ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਦੋ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਉ” ਕਿਰਾਮਨ
ਤੇ ਕ'ਤਿਬੀਨ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੋਹੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਤੇ ਰਹਿੰਦੇ
ਹਨ । ਇਕ ਉਸਦੇ ਚੈਗੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ
੧ 3110131510੧03੮0।।
ਫਰੀਦਾਬਾਦ
ਹੈ ਤੇ ਸੱਜੇ ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ । ਦੂਜਾ ਬੁਰੇ ਕੌਮ ਦੀ ਤੇ
ਖੱਬੇ ਮੌਢੇ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਦੋ ਹੌਰ ਪ੍ਰਸਿਧ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ 'ਮ਼ੁਨਕਰ' ਤੇ “ਨਕੀਰ` ਹਨ ।
ਇਹ ਮਰਨ ਤੋਂ` ਪਿਛੋ” ਪ੍ਰਾਣੀ ਕੋਲ ਆਉਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸਦੇ
ਚੌਗੇ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਕ੍ੁਕਰਮਾਂ ਦਾ ਲੋਖਾ ਕਰ ਕੇ ਪਾਪੀਆਂ ਨੂੰ
ਕਬਰ ਵਿਚ ਤਸੀਹੇ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
(ਵ-19) ਫਰੀਦਾਬਾਦ :
ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਕ ਕਸਬਾ ਜੌ ਦਿੱਲੀ ਤੋ" 12 ਕੁ
ਮੀਲ ਦੀ ਵਿਥ ਉਤੇ ਹੈ ਤੇ ਅਜ ਕਲ੍ਹ ਹਰਿਆਣਾ ਪ੍ਰਾਂਤ
ਵਿਚ ਹੈ । ਇਥੇ ਕਦੇ ਘਣਾ ਜੰਗਲ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
ਇਥੇ ਇਕ ਸਰੋਵਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੋਸਾਰ ਚੋਦ ਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ
ਨੇ, ਸਤਵੀ' ਸਦੀ ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਸੀ । ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ
13ਵੀ” ਸਦੀ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ, ਇਥੇ ਕਦਮ
ਪਾਏ ਸਨ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਫਰੀਦਾਬਾਦ
ਪਿਆ । ਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਦੈਦ-ਕਥਾ ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਥੋ” ਦੇ
ਅਜੌਕੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਤੋ” ਸੁਣੀ ਹੈ । ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ
ਇਲਾਕਾ ਜਦੋ" ਜੌਗਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ
ਇਥੇ ਇਕ ਨਾਮੀ ਡਾਕੂ ਫਰੀਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਫਰੀਦਾ
ਅਮੀਰ ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤਾ
ਕਰਦਾ ਸੀ । ਨਾਲੇ ਕੌਲ ਇਕ ਝੁੱਗੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਬੁੱਢੀ
ਮਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋ` ਕੋਈ ਪੁਲਿਸ
ਇਸ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਨਿਕਲਦੀ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਸੈਕੇਤਮਈ ਢੰਗ
ਨਾਲ ਫਰੀਦੇ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਦੇ'ਦੀ ਤੇ
ਫਰੀਦਾ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਨੱਠ ਜਾਂਦਾ, ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਉਤੇ ਜੋ
ਪੁਲ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਵੀ 'ਬੁੱਢੀ ਦਾ ਪੁਲ' ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਵ-20) ਫਰੂਆ :
ਲੱਕੜ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਖੁਰਚ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਇਕ ਭਾਂਡਾ;
ਜਿਸ ਵਿਚ ਫਕੀਰ ਭਿਛਿਆ ਮੰਗਦੇ ਹਨ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ
ਲੋਹੇ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਭਿਛਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਉਤਨਾ ਫਲ ਨਹੀ”
ਹੁਦਾ ਜਿਤਨਾ ਕਿ ਕਾਠ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ। ਕਾਠ ਦੇ ਭਾਂਡੇ
ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਹਰ ਭਿਛਿਆ, ਅਗਲੇਂ ਲੋਕ ਵਿਚ ਕਈ ਗੁਣਾ
ਵਧ ਹੋ ਕੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਕਾਠ ਵਿਚ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਦਾ
ਨਿਵਾਸ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਭਿਛਿਆ ਦਾ ਸਾਖੀ ਹੰਦਾ ਹੈ ।
ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਾਤ੍ਰ ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਗਈ ਭਿਛਿਆ ਦਾ ਕੌਈ ਦੇਵਤਾ
ਸਾਖੀ ਨਹੀ” ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲੌਕ-ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖ ਕੇ
ਜੋਗੀ ਫਕੀਰ ਕਾਠ ਦੇ ਫਰੂਏ ਵਿਚ ਭਿਛਿਆ ਮੰਗਦੇ ਹਨ
(ਵੇਖੋ : ਕਾਠ) ।
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। ੬10੧੪
1734
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(ਫ-21) ਫਲਗੂ :
(ਉ) ਇਕ ਤੀਰਥ ਜੋ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ ਪਨੋਏ ਦੇ
ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਤੀਰਥ ਦਾ ਨਾਉ” ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ
ਦੀ ਇਕ ਨਦੀ ਫਲਗੂ ਉਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਕੌਢੇ ਗਯਾ ਦਾ ਤੀਰਥ
ਹੈ, ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਵਾਯੂ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਇਸ ਨਦੀ ਦਾ
ਵਡਾ ਮਹਾਤਮ ਮੰਨਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਥੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚੋਂ,
ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਰਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਦਾਨ, ਕਰਨ ਲਈ,
ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫਲਗੂ ਤੀਰਥ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਦਾ
ਮਹਾਤਮ ਵੀ ਗਯਾ ਜਿਤਨਾ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ
ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇਂ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਇਥੇ ਪਿਤਰਾਂ ਨਮਿਤ
ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੀ ਇਕ ਨਦੀ ਜਿਸ ਦੇ ਕੰਢੇ
ਗਯਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿਧ ਤੀਰਥ ਹੈ । ਇਸ ਨਦੀ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦਾਨ
ਕਰਨ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹਾਤਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਵ-22) ਫਲ ਜ਼ੀਰ :
ਖੰਡ ਵਿਚ ਜ਼ੀਰਾ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਾਈ ਇਕ ਮਠਿਆਈ
ਜੋ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ
ਉਤੇ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋ” ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਵੰਡਦੇ ਹਨ ।
(ਫ-23) ਫਲ੍ਭ :
ਲਕੜੀ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਜਿਸ ਉਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਲਿਟਾ ਕੇ
ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਲੂ ਨੂੰ ਵਰਤ" ਤੋ"
ਬਾਅਦ ਕੌਧ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਿਫ ਨਾਲ ਸਿਧਾ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਟਵੇ' ਦਾਅ ਰਖਣਾ ਅਪਸ਼ਗਨ ਹੈ । ਫਲ੍ਹੇ
ਤ” ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਜਾਂ ਬੱਚੇਂ ਦਾ ਟੱਪ ਜਾਣਾ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਵ੩-24) ਫਲਾਹਾਰ ਵਰਤ :
ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਵਰਤ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ
ਵਰਤ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਮਿਠੇ ਪਦਾਰਥ ਖਾਧੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਸੋਂ
ਹੌਰ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਕੋਸ
ਪਦਾਰਥ ਮੂੰਹ ਨਹੀ" ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਕੁਝ ਵਰਤਾਂ ਵਿਚ
ਕੇਵਲ ਫਲਾਂ ਦਾ ਹੀ ਭੌਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ
ਵਰਤ ਨੂੰ ਫਲਾਹਾਰ ਵਰਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ :
ਵਰਤ) ।
(ਫ-25) ਫਲਿਲਤ ਜੋਤਿਸ਼ :
ਜੋਤਿਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਨਮ-ਕ੍ਰੰਡਲੀ
ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖ ਕੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਸ਼੍ਭ-ਅਸ਼ੁਭ ਫਲਾਂ ਬਾਰੇ
ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
੧ 3110115101੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜੋਤਿਸ਼ ਵਿਦਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਸਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਉਤੇ
ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਚਾਲ ਦਾ ਚੈਗਾ ਮੰਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਰਹਿੰਦਾ
ਹੈ । ਬੁੱਧ ਆਦਿ ਕੁਝ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਚੰਗਾ ਮੰਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਨਿਚਰ ਦਾ ਮੰਦਾ । ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਜਨਮ ਕੌਡਲੀ ਤੋ" ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲ ਕਿਹੜਾ ਗ੍ਰਹਿ ਕਿਥੇ ਸੀ । ਗ੍ਰਹਿਆਂ
ਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਉਤੇ ਸ਼ੁਭ ਅਸ਼ੁਭ ਫਲ ਦਸਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ
'ਫਲਾਦੇਸ਼' ਜਾਂ 'ਫਲਾਫਲ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਫ-26) ਫੌਲੀ :
ਖੱਤਰ)ਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਂ; ਬੁਜਾਹੀ ਖਤਰੀ ਕਿਸੇ ਸਮੇ'
ਨੌਂ ਉਪ-ਸ਼ਾਖਾਂ ਵਿਚ ਵੌਡੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੱਲੀਆਂ
ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਠ ਫੱਲੀਆਂ ਦੇ ਨਉ”
“ਪੰਜਾਬ ਕੇਸ਼ਟਜ਼' (2,509) ਵਿਚ ਦਿਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ :
ਕੇਤਾਲ (ਕਟਿਆਲ), ਮਗੁਨ, ਮਹਿੰਦਰੂ, _ਦਾਂਦ-ਧੁਨ,
ਵਾਸਨ, ਭੰਬਰੀ, ਚੀਨੇ, ਢਿਲ । ਨਵੀ" ਫੱਲੀ ਦਾ ਨਾਉ”
ਨਹੀ ਮਿਲਦਾ ।
ਬੁਜਾਹੀ ਖੱਤਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਇਕ ਰਸਮ;
ਬੈਜਾਹੀ ਖੱਤਰੀ ਨੌ“ ਫੱਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ
ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਵਸਰ ਉੱਤੇ ਲਾੜ੍ਹੇ ਦਾ ਪਿਉ, ਇਸ਼ਨਾਨ
ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਬੁਜਾਹੀਆਂ ਦੇ ਨੌਵਾਂ ਫੱਲੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੰਹਿਤਾਂ ਨੂੰ
ਪੰਜ ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਫੱਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਭੇਟਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪਰੋਪਰਾ
ਸੀ, ਇਸ ਰੀਤ ਨੂੰ 'ਫੱਲੀ ਦੇਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
(ਫ-27) ਫੜੇਲੀ :
ਬੁਝਾਰਤ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ; ਫੜੋਲੀ ਵਿਚ ਜੋ ਰੂਪਕ
ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਬੜੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਅਬੋਧ ਹੁੰਦੇ
ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਫੜੋਲੀ ਨੂੰ ਬੁੱਝਣਾ ਬੜਾ ਕਠਨ ਹੁੰਦਾ
ਹੈ । ਨਮੁਨੇ ਲਈ ਇਕ ਫੜੋਲੀ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ;
'ਖੜੇ ਉਤੇ ਥੜਾ, ਉਪਰ ਲਾਲ ਕਬੂਤਰ ਖੜਾ (ਸੰਕੇਤ
ਦੀਵੇ ਵਲ ਹੈ) ।
ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਧਾਰਨ ਬੁਝਾਰਤ ਲਈ ਵੀ 'ਫੜੋਲੀ'
ਸ਼ਬਦ ਵਰਤ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਫ-28) ਫੜੂਹਾ :
(ਉ) ਚੂਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਕ
ਰੀਤ । ਜਿਸ ਦਿਨ ਜੌਵ ਚੜ੍ਹਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲਾੜ੍ਹੇ ਦੀ ਮਾਂ
ਦਸ ਸੇਰ ਮਿਠੇ ਚੌਲ ਰਿੰਨ੍ਹਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਲ ਆਈਆਂ
ਸਾਰੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁੱਠ ਮੁੱਠ ਵੇਡਦੀ ਹੈ । ਮੇਲ ਦੀਆਂ
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਤੀਵੀਆਂ ਲਾੜ੍ਹੇ ਦੀ ਮਾਂ ਤ" ਛੱਜ ਤੇ ਡੋਈ ਮੰਗਦੀਆਂ
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬10੧੪
1735
ਫਾਡੀ
ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ
ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਤੀਵੀ” ਨੇ ਘਘਰਾ
ਪਹਿਨਿਆ ਹੌਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਛੱਤ ਉਤੇ ਭੁੜਕਦੀ ਤੇ ਨੱਚਦੀ
ਹੋਈ ਲਚਰ ਗੀਤ, ਉੱਚੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਗਾਉ”ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਹਰ
ਟੱਪੇ ਪਿਛੋ” ਤਿੰਨੋ` ਔਰਤਾਂ ਛੱਜ ਨੂੰ ਡੋਈ ਨਾਲ ਜ਼ੌਰ ਦੀਆਂ
ਕੁਟਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਦੋ ਤਕ ਗੀਤ ਗਾਂਦੀ”ਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ
ਹਨ, ਜਦ ਤਕ ਛੱਜ ਤੇ ਡੋਈ ਟੁਕੜੇ ਟਕੜੇ ਨਹੀ' ਹੋ
ਜਾਂਦੀ । ਇਹ ਰੀਤ ਲਹਿੰਦੇ ਵਿਚ ਹੁਣ ਤਕ ਲਾਜ਼ਮੀ
ਰਹੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਇਕ ਲੋਕ-ਨਾਚ ਜੌ ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਹੈ । ਫੜ੍ਹਹਾ ਗਿੱਧੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ
ਇਸ ਦੀ ਚਾਲ ਤੇ ਗਤੀ ਗਿੱਧੇ ਨਾਲੋਂ“ ਵਧੇਰੇ ਤਿੱਖੀ ਤੇ
ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਫ-29) ਫੜੂਕ” :
ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਕ ਰਸਮ; ਫੜ੍ਹਕੇ ਨਾਲ ਲਾੜ੍ਹੋ ਨੂੰ
ਕੌਨਿਆਂ ਕਾਮਣ ਪਾਉ'ਦੀ ਹੈ । ਛੰਦਲੀਆਂ ਉਤੇ ਬੈਠੀ
ਕੰਨਿਆਂ, ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਚਾਵਲ, ਖੋਪਾ ਤੇ
ਸ਼ਕਰ ਰਲਾ ਕੇ ਫੜ੍ਕਦੀ ਤੇ ਤਿੰਨ ਕੁੰਭਾਂ ਉਤੇ ਪਏ ਚੌਮੁਖੀਏ
ਦੀਵੇ ਦੀ ਜੌਤ ਵਲ ਵੇਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੌਨਿਆਂ ਉਤੇ ਰੂਪ ਚੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਵਰ
ਨੂੰ ਕਾਮਣ ਪੈਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ : ਕਾਮਣ) ।
(ਵ੩-30) ਫਾਹੁੜੀ :
ਲਕੜੀ ਦੀ ਫਾਹੜੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਇਕ ਟੋਕ, ਜਿਸ
ਉਤੇ ਜੌਗੀ ਸੈਨਿਆਸੀ ਤੇ ਸਾਧੂ ਸਮਾਧੀ ਵੇਲੇ ਬਾਂਹ ਰਖ ਕੇ
ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਲੈਦੇ ਹਨ ।
(ਵ-31) ਫਾਗ :
ਫੱਗਣ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ; ਫੱਗਣ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ
ਨੂੰ ਪੈਣ ਕਰ ਕੇ, ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ 'ਫਾਗ' ਵੀ ਕਹਿ
ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਹੌਲੀ) ।
(ਫ-32) ਫਾਡੀ :
ਲੁਕਣ ਮੀਟੀ, ਖੱਡਣ ਵੇਲੇ ਬੱਚੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਗਦੇ ਹਨ ।
ਜਿਹੜਾ ਬੱਚਾ ਸਭ ਤੋਂ" ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਗੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੀਰੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜ' ਅਸ਼ੀਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਜਾਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ
ਫਾਡੀ । ਫਾਡੀ ਸਿਰ ਮੀਟੀ ਆਉਦੀ ਹੈ ।
ਖੇਡ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋ" ਅਗੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੋਂ ਨੂੰ ਮੀਰੀ ਤੇ
ਸਭ ਤੋਂ` ਪਿਛੋਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਫਾਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
੧ 311011510੧0੧3੮0।
ਫਾਤਮਾ ਬੀਬੀ
(੩-33) ਫਾਤਮਾ ਬੀਬੀ :
ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੌਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਕੀ ਜੋ ਖੁਦੀਜਾ
ਦੀ ਕਖੋਂ, ਮੱਕੇ ਵਿਚ, 606 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਜੌਮੀ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੋਂ ਖ਼ਲੀਫ਼ੇ ਹਜ਼ਰਤ ਅਲੀ, ਬੀਬੀ
ਫਾਤਮਾ ਦੇ ਹੀ ਪਤੀ ਸਨ । ਹਸਨ ਤੇ ਹੁਸੈਨ ਫਾਤਮਾ ਦੇ
ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਜੌ ਛੌਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਧਰਮ-ਯੁਧ ਵਿਚ
ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਫਾਤਮਾ 26 ਸਾਲ ਦੀ ਛੋਟੀ ਆਯੂ
ਵਿਚ ਹੀ, ਮਦੀਨੇ ਵਿਚ 632 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਕਾਲਵਸ
ਹੋ ਗਈ । ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੋ
ਕਿੱਸਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਫਾਤਮਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਨੇਕ ਥਾਈ”
ਹੈ । ਫਾਤਮਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ ਹੈ
ਜਦੋ” ਕੋਈ ਧਰਮ ਖ਼ਾਤਰ ਆਪਣ' ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਰ
ਦੇਵੇ ।
(ਵ-34) ਫਾਤਿਹ :
(ਉ) ਕੁਰਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੂਰਾ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਸਤ
ਆਇਤਾਂ ਹਨ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋ
ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨਮਿਤ ਇਹ ਸੂਰਾ ਕਈ
ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਬਾਰੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੀਤਾਂ
ਹਨ । ਕਈ ਮ੍ਸਲਮਾਨ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਫਾਤਿਹਾ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ
ਤੇ ਛੋਲੇ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਉਤੇ ਕਲਮਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਦਾਨ ਕਰਦੇ
ਹਨ, ਇਸ ਨਾਲ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸੁਆਬ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਅਰਗਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਵੀ ਲਿਆਉ'ਦੇ
ਹਨ । 'ਸੂਰਾ ਫਾਤਿਹਾ' ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ
ਅਰਗਜ਼ੇ ਦੇ ਪਿਆਲੇ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਪਾਉ'ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ
ਫੁੱਲ ਤੇ ਅਰਗਜ਼ਾ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੀ ਕਬਰ ਉਤੇ ਬਿਖੋਰਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿਛੋ
19ਵੇ“ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਕਬਰ ਉਤੇ ਜਾ ਕੇ ਫਾਤਿਹਾ ਪੜ੍ਹਦੇ
ਹਨ । ਚਾਲੀ ਦਿਨ ਸੌਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਚਾਲੀਏ ਨੂ
ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਸਾਕੇਦਾਰ ਕਬਰ ਉਤੋਂ ਜਾ ਕੇ ਕਪੜੇ, ਖਾਣਾ
ਤੇ ਰੁਪਏ ਪੰਸੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਵਿਚ, ਮੋਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਮਿਤ
ਵੰਡਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਕੁਰਾਨ ਦੇ ਪਹਿਲੋਂ 114 ਸੂਰੇ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਨਾਉ”
'ਫ਼ਾਤਿਹਾ' ਹੈ । ਫਾਤਿਹਾ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੇ ਬਖ਼ਸ਼ਾਣ ਅਤੇ ਜੰਨਤ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇਛਾ ਨਾਲ, ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇਂ ਮਰ ਗਏ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਮਿਤ ਪੜ੍ਹਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੌ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਗੁਨਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਜਾਣ ਤੇ
ਉਸ ਨੂੰ ਜੈਨਤ ਨਸੀਬ ਹੋਵੇ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਤ
ਉਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਨਾਉ 'ਫਾਤਿਹਾ'
$। 5300੫ 1301 5101 1। ੬101੧
1736
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਹੈ । ਫਾਤਿਰੇ ਸਮੇ' ਅਮੀਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦੇ
ਤੇ ਖ਼ੋਰਾਤ ਦੇ'ਦੇ ਹਨ । ਫਾਤਿਹਾ ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ
ਦੀ ਮੱਤ ਤੋ' ਮਗਰੋ, ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਸਮੇ”
ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਨਾਈ ਨੂ
ਭੇਜ ਕੇ ਸਭ ਅੰਗਾਂ ਸਾਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਭੋਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕਿਸੇਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਫਾਤਿਹੇ ਉਤੇ ਕਾਫ਼ੀ 'ਹੰਗਾਮਾ' ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨੂੰਹਾਂ ਹਾਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕਰਦੀਆਂ
ਹਨ । ਕੁਝ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਮਿਊ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਫਾਤਿਹਾ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਅੰਗ ਸਾਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੀਤ ਗਾਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੀਰ ਜਾਂ ਮਿਠਾ ਭਤ ਸ਼ਰੀਕੇ ਨੂੰ ਖਵਾਇਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਸਾਰੀ _ਰਾਤ ਗੀਤ ਗਾਂਦਿਆਂ
ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਭੰਡ ਤੇ ਮਿਰਾਸੀ
ਸੱਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਨਕਲਾਂ ਤੇ ਚੁਟਕਲਿਆਂ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ
ਦਾ ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਵਿਚ ਰੋਟੀ ਦੋ
ਨਾਲ ਮਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਪਗੜੀ ਬੈਨ੍ਹਣ ਦੀ
ਰਸਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੋਏ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਵਡਾ ਲੜਕਾ
ਇਕ ਚੌਕੀ ਉਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਜ਼ਦੀਕੀ
ਬਜ਼ੁਰਗ ਚਿੱਟੀ ਪਗੜੀ ਬੈਨ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਬਜ਼ੁਰਗ ਕੁਝ _ਧੈਸੇ
ਦੇੱ'ਦਾ ਹੈ ਤੋ ਉਸ ਪਿਛੋ ਉਹ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦਾ ਵਡਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਦੂਜੇ ਅੰਗ-ਸਾਕ ਉਸ ਨੂੰ ਨੂ ਪਗੜੀ ਤੇ ਰੁਪਏ ਦੇ'ਦੇ
ਹਨ । ਪਗੜੀ ਦੀ ਰਸਮ ਸਮੋ ਕਮੀਆਂ ਕਮੀਣਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗ
ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮੀ ਗੀਤ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ, ਜੋ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੇਰ ਤਕ ਚਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰਾਤ
ਨੂੰ ਤੀਵੀਆਂ 'ਸਮਦੌਲ' ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਦੌਲ ਕੋਵਲ
ਤੀਵੀਆਂ ਵਲੋ“ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਰਦ ਇਸ ਵਿਚ
ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀ" ਹੈਦੇ, ਪਰ ਇਸ ਰਾਗ-ਜ਼ੈਗ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਮਨ੍ਹਾ
ਨਹੀ” । ਤੀਵੀਆਂ ਦੋ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣਾ ਲੈ'ਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ
ਹਰ ਟੋਲੀ ਵਾਰੋ ਵਾਰ ਨਚਦੀ ਤੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਗੀਤ ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੇ ਲੱਚਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੰਦੇ ਹਨ ਤੋ
ਤੀਵੀਆਂ ਗਾਉਣ ਲਗਿਆਂ ਅੰਗਾਂ ਦੁਆਰ” ਵਾਸ਼ਨਾਮਈ
ਸੈਕੇਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਕ ਟੋਲੀ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ
ਦੂਜੀ ਟੌਲੀ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੂੰਢੀਆਂ
ਵੱਢਦੀਆਂ ਤੋ ਛੋੜਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋ ਦੌਵੋ“ ਟੌਲੀਆਂ
ਥਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਦੋ ਨਵੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ
ਨਿਤਰ ਆਂਉਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸਮਦੌਲ
ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਮਹਿਮਾਨ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਘਰੀ” ਚਲੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
(ਫ-35) ਫਾਲ ਪੀਛਿਆ :
ਫਾਲ ਕੱਢਣ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਗੌਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ" ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੁਰਆਨ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਨੂੰ, ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ
ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਸਫ਼ੇ ਤੱ, ਕੋਈ ਸੂਰਾ ਪੜ੍ਹ ਲੰਦੇ ਹਨ ਤੇ
ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਗ਼ੈਬੀ ਅਵਾਜ਼ ਜਾਂ ਫਾਲ ਸਮਝ ਕੇ _ਉਸ ਉਤੇ
ਅਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆਦਿ ਗ੍ਰੇਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੌਈ ਵਾਕ
ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਵਾਕ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ
ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਉਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸੱਚ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕਰਨ -ਲਈ ਵੀ ਫਾਲ ਸੁਟਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿਚ ਉਠੇ ਕਈ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ
ਨਿਰਨਾ ਫਾਲ ਰਾਹੀ” ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋ“ ਬੈਦਈ ਤੇ
ਤੱਤ ਖ਼ਾਲਸਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਦੋ”
ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ
ਉਤੋਂ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਵੇ, ਦੋ ਪਰਚੀਆਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਰੋਵਰ ਸਾਹਿਬ
ਵਿਚ ਸੁਟੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਕ ਪਰਚੀ ਉਤੇ ਤੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ
ਤੇ ਦੂਜੇ ਉਤੇ ਬੋਦਈ ਖ਼ਾਲਸਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ । ਤੱਤ
ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਾਲੀ ਪਰਚੀ ਤਰ ਪਈ ਤੋਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਉਤੋਂ
ਤੱਤ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਇਸੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਕਾਲਫ਼ ਅਨੁਸਾਰ (ਜਿਲਦ 1, ਭੂਮਿਕਾ,
ਸਫਾ 35) ਜਦੋ" ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਦੇਹ ਉਠਿਆ ਕਿ
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੋਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕੱਤਕ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋਇਆ
ਜਾਂ ਵਿਸਾਖ ਵਿਚ, ਤਾਂ ਦੋ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀਆਂ ਪਰਚੀਆਂ 'ਤੇ
'ਕੱਤਕ ਅਤੇ 'ਵਿਸਾਖ' ਲਿਖ ਕੇ ਇਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਰਚੀ
ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ । ਬੱਚੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਵਿਤਰ
ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤ' ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ
ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਗੇ ਰਖੀਆਂ, ਦੋਹਾਂ ਪਰਚੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ
ਪਰਚੀ ਚੁਕੀ । ਇਸ ਪਰਚੀ ਉਤੇ 'ਕੱਤਕ' ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ
ਸੀ ਤੇ ਇਸੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਉਤਸਵ
ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ।
(ਫ-36) ਫਿੰਡ ਖੂੰਡੀ :
ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਖੇਡ ਜੌ ਜ਼ੋਰ ਅਜ਼ਮਾਈ ਲਈ
ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਰਵਾਜ ਘਟ ਗਿਆ ਰੈ ।
ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਫਿੰਡ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ_ਜਾਂਦ] ਹੈ, ਇਕ ਵਡ)
ਸਾਰੀ ਇੱਟ ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਦੁਆਲੇ ਲੀਰਾਂ ਵਲ੍ਹੇਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆ
ਹਨ । ਜਦੋ' ਉਹ ਫੁਟਬਾਲ ਵਾਂਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ _ਤ/ ਉਪਰ
ਰੱਸੀਆਂ ਵਲ ਕੇ ਕੱਸ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਖਿਡਾਰੀ ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ
ਹੱਥ ਵਿਚ ਖੂੰਡੀਆਂ ਹੈਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਕ ਧਿਰ ਖੂੰਡੀ ਨਾਲ
$। 5300੫ 13016 51101 ]। ੬101੧
1737
ਫੁੱਲ : ਫੁੱਲ ਤਵੀਤ
ਫਿੰਡ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦੇ ਪਾਸੇ ਧੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ
ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਰੌਕਦੀ ਹੈ । ਦੋਵੇ” ਪਾਸੇ ਇਕ ਇਕ ਥਾਂ ਮਿਥ
ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਧਿਤ ਉਸ ਮਿਥੀ ਥਾਂ ਤੋ" ਫਿੰਡ
ਟਪਾ ਦੇਵੇ ਉਹ ਟੋਲੀ ਜਿਤ ਗਈ ਮੰਨ) ਜਾਂਦੀ । ਇਹ
ਖੇਡ ਹਾਕੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਰੈ ।
(ਫ-37) ਫੀਲ ਨ7ਬ :
(ਵੇਖੋ : ਬਾਲਨਾਥ ਦਾ ਟਿੱਲਾ) ।
(ਵ-38) ਫੁੱਲ ।
ਫੁੱਲ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੇ ਸਦਰ, ਕੌਮਲ ਤੋਂ ਸੁਹਜ
ਮਰੂਪ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਮ ਵਹਿਮ
ਤੋਂ ਮਨੌਤਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ
ਸੋਬੈਧਿਤ ਨਾਂਵਾਂ ਹੇਠ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
(ਵ-39) ਫੁੱਲ : ਫੁੱਲ ਤਵੀਤ :
(ਉ) ਫੁੱਲ ਜਾਂ ਫੁੱਲ ਤਵੀਤ ਮੂਲ ਵਿਚ ਕੁਝ ਜੈਤਰ ਮੰਤਰ
ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਉਤੇ ਲਿਖ ਕੇ ਅਤੇ
ਕਾਗ਼ਜ਼ ਨੂੰ ਦੋਹਰਾ ਚੌਹਰਾ ਕਰ ਕੇ ਚਾਂਦੀ ਜਾਂ ਤਾਂਬੇ ਦੀ
ਡਿੱਬੀ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਨਾਲ਼ ਬੋਨ੍ਹ ਲਏ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਲੌਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖ ਤੁੰ“ ਉਹਲਾ
ਰਖਣ ਲਈ, ਤਵੀਤ ਨੂੰ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੇ ਕਪੜੇ ਦੀ ਕਿਸੇ
ਤਹਿ ਵਿਚ ਸੀਪ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ
ਸਾਮਗਰੀ `ਤੇ ਜਿਵੇ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਵਾਲ ਜਾਂ ਸ਼ੂਰ ਦੇ ਦੌਦ 'ਤੇ
ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ, ਤਵੀਤ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰੈ । ਫ਼ਲ
ਤਵੀਤ ਨੂੰ ਕਾਲੋ ਧਾਗੇ ਵਿਚ ਪਰੋ ਕੇ ਗਲ ਵਿਚ ਵੀ ਲਟਕਾ
ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਾਂਹ ਉਤੇ ਵੀ ਬੋਨ੍ਹ ਲਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਤੀਵੀਆਂ ਫੁੱਲ ਤਵੀਤ ਨੂੰ ਗੁੱਤ ਨਾਲ
ਬੈਨ੍ਹ ਲੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਫੁੱਲ ਤਵੀਤ ਕਈ) ਸਿਧੀਆਂ ਲਈ
ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਰੌਗ ਜਾਂ ਬਾਂਝਪਨ
ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ, ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਕਾਮਨਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ
ਅਥਵਾ ਮੁਕੱਦਮੇ ਜਾਂ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿਚ _ਸਫਲਤ; ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕਰਨ ਲਈ । ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਣ
ਲਈ ਵੀ ਫੁੱਲ ਤਵੀਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ" ਕੀਤ) ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜੈਤਰ ਮੰਤਰ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਵੀ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜੋ“ ਪਸ਼ੂਆਂ
ਵਿਚ ਕੌਈ ਰੋਗ ਫੈਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਖਿਆ ਲਈ) ਛੋਟੀਆਂ
ਛੋਟੀਆਂ ਘੜੌਲੀਆਂ ਵਿਚ ਫੁੱਲ (ਜੈਤਰ) ਪਾ ਕੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ
ਵਾੜੇ ਵਿਚ, ਉਸ ਮੁਖ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਰੱਜ ਨਾਲ਼ ਬਨ੍ਹਕੇ ਲਟਕਾ
ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਥੋਂ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂ ਲੰਘਦੇ ਹਨ ।
੧ 311011510੧03੮0।।
ਫੁਲਕਾਰੀ
ਖਲਵਾੜਿਆਂ ਜਾਂ ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਬੋਹਲ ਦੀਆਂ ਚੰਦਰੀਆਂ
ਰੂਹਾਂ ਝੋ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਲਈ, ਫੁੱਲ ਡੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਵਲ੍ਹੇਟ
ਕੇ ਜਾਂ ਵੈਸੇ ਹੀ ਢੇਰ ਦੇ ਉਪਰ ਰਖ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਮੁਰਦੇ ਦਾ ਦਾਹ ਸੈਸਕਾਰ ਕਰਨ ਮਗਰੋ” ਬਚੀਆਂ
ਹੱਡੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਹਰਦੁਆਰ ਤੇ ਸਿੱਖ ਕੀਰਤਪੁਰ
ਵਿਚ ਜਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ਏ) ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਇਕ ਬਨਾਵਟ ਜੋ ਖਿੜੇ ਫੁੱਲ ਦੀ
ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ ਜੋ ਫੁੱਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ
ਦਾ ਹੈਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਂਗ ਦੇ ਦੌਹੀ ਪਾਸੀ" ਪਹਿਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਸੱਗੀ ਫੁੱਲ, ਚੌਕ ਫੁੱਲ) ।
(ਹ) ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਮਾਹਵਾਨੀ ਲਈ ਮੰਗਲਭਾਸ਼ੀ ਸ਼ਬਦ,
'ਫ਼ੱਲ' ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਖਾਣ ਹੈ : 'ਫੁੱਲ ਆਏ ਹਨ
ਤਾਂ ਫਲ ਵੀ ਆਉਣਗੇ ।'
(ਕ) ਪਸ਼ੂ ਮੱਝ, ਗਉ ਤੇ ਘੋੜੀ ਆਦਿ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦਾ
ਚਿੱਟਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਜੋ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦ' ਹੈ ।
ਫਲ ਸਿੰਹਾਰੀ : ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਚਲਤ ਇਕ ਟੂਣਾ
ਜੋ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਮੱਖਣ ਕਢਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਟੂਣੇ ਦੇ ਕਰਨ ਨਾਲ ਗਵਾਂਢੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਮੱਖਣ ਘਟ
ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜ਼ਿਆਦਾ । ਇਹ ਟੂਣਾ
ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਚਾਟੀ ਉਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ
ਵਿਚ ਗੁਆਂਢੀ ਦੁੱਧ ਰਿੜ੍ਹਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਧਾਣੀ ਦੇ
ਫੁੱਲ ਉਤੇ । ਇਸ ਟੂਣੇ ਤ" ਬਚਣ ਲਈ ਚਾਟੀ ਵਿਚ ਦੁੱਧ
ਜਮਾਣ ਤੋ” ਪਹਿਲਾਂ ਧੂਪ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਦੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਜਾਂ ਮਧਾਣੀ ਉਤੇ ਧੂਪ ਧੁਖਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਫੱਲ ਸ਼ੋਰ : ਇਕ ਜੈਤਰ ਜੋ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਵਾਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ
ਹੋਰ ਅੰਗ ਉਤੇ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਤਵੀਤ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹ ਕੇ ਸੱਜੇ ਡੌਲੋਂ ਉਤੇ ਬੈਨ੍ਹਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਫਲ ਹਲਾਕਤ : ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਟੂਣਾ, ਜੌ ਦੁਸ਼ਮਣ
ਨੂੰ ਦੁਖ ਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਵਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਗੇ
ਜਾਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਦੱਬ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਵੀ
ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਜੈਤਰ ਤੋ ਟੱਪਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰੂ
ਰੋਗ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਫੁੱਲ ਕਲ੍ਹਾ : ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫੁੱਲ ਅਥਵਾ ਜੋਤਰ ਜੋ
ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਵਿਚ ਝਗੜਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਟੂਣੇ ਨਾਲ ਪਤੀ ਪਤਨੀ
ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਲਹ ਕਲੰਦਰ ਵਸਦੀ ਹੈ ਤੇ ਗੱਲ ਤਲਾਕ
ਲੈਣ ਤਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ । ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ ਦਰਾਣੀਆਂ
$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬01੧੪
1738
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜਠਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਝਗੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਫੁੱਲ ਕਲ੍ਹਾ
ਦੀ ਵਰਤੋ" ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਫੁੱਲ ਨਜ਼ਰ : ਚੈਦਰੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਮੰਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਦੂਰ
ਰਖਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਣੂਣਾ ।
ਫੁੱਲ ਬਿਲਾਨੀ ! ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੂਣਾ ਜਿਸ ਦੇ ਕਰਨ
ਨਾਲ ਠਿਸੇ ਵੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਤ੍ਰੀ ਟੂਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ
ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਤੇ ਨਚਦੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਇਛਾ ਪੂਰੀ
ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਫੁੱਲ ਮਧਾਣੀ : ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੂਣਾ ਜੌ ਦੁੱਧ ਉਤੇ
ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੱਖਣ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ
ਜੈਤਰ ਮਧਾਣੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ
ਗੁਆਢੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਮੱਖਣ ਘਟ ਨਿਕਲਦਾ ਤੇ ਆਪਣੇ
ਘਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਵਿਚ ਦਰਿਆ
ਦੇ ਕੌਢੇ ਰਹਿੰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਰਵਾਜ ਹੈ ਕਿ ਤੀਵੀਆਂ
ਮਧਾਣੀ ਨਾਲ ਫੁੱਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਰਘੀ ਵੇਲੇ ਦਰਿਆ ਉਤੇ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਚਾਟੀ ਨੂੰ ਗਲੋਂ ਤਕ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਖ ਕੇ
ਦੁੱਧ ਰਿੜ੍ਹਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫੁੱਲ ਦਾ
ਅਸਰ ਬਹੁਤ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਫੁੱਲ ਮੂਲਾ : ਇਹ ਟੂਣਾ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲੇ ਤੋ ਬਚਾਉਣ
ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(੩-40) ਫੁੱਲਕਾਰੀ :
(ਉ) ਭਾਵੇ" ਪੰਜਾਬ ਉਤੇ ਪੂਰਬ-ਪੱਛਮ ਵਲੋਂ“ ਹਮੋਸ਼ਾ
ਹੱਲੋਂ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਇਥੋ” ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਘਟ
ਹੀ ਲੌਣਾ ਮਿਲਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਰਮਾਂਚਿਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਲੌਕ
ਆਪਣੇ ਵਿਹਲੇ ਛਿਣਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵਿਗਸਾਣ ਲਈ ਵਰਤਦੇ
ਰਹੇ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਿਤ ਕਲਾ ਦੀ ਸੈਘੀ ਘੁਟੀ'ਦੀ ਰਹੀ,
ਪਰ ਕਲਾ ਮਰੀ ਨਹੀ', ਸਗੋ ਅਮਰ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ
ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਭਰੇ ਹੈਭਲੇ ਮਾਰਦੀ ਰਹੀ ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕ-ਕਲਾ ਦਾ ਇਕ ਉੱਤਮ
ਨਮੂਨਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਹਲੀਆਂ ਘੜੀਆਂ
ਵਿਚ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ
ਵਿਗਸਤ ਕੀਤਾ । ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ, ਉਹ ਕਪੜਾ,
ਜਿਸ ਉਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ ਕਢਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ ।
ਉੱਜ ਤਾਂ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਤੋ” ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਨਿੱਕੀ
ਵੱਡੀ ਕਢਾਈ ਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਵਿਸ਼ੋਸ਼
ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਾਦਰ” ਜਾਂ ਦੁਪੱ ਟਿਆਂ ਤੇ ਭਛਣਾਂ ਉਤੇ ਕਢਾਈ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਵੋਸੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਨ, ਪਰ
੧ 311011510੧03੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਰੰਗ ਦੇ ਢੁਕਾਉ ਦੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਸੋਝੀ ਹੈ ।
ਜੌ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਿਤੀ ਤੋਂ ਸਿਖੀ ਹੈ । ਪੀਲੇ, ਹਰੇਂ, ਨੀਲੇ,
ਉੱਦੇ, ਗੁਲਾਬੀ ਤੇ ਠਿਮਚੀ ਰੌਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਗਸੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ
ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਫੁੱਲਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ `ਰੰਗਾਂ
ਨੂੰ ਇਕ_ ਖ਼ਾਸ ਢੁਕਾਉ ਨਾਲ ਸਜੀਵ ਕਰਨ ਦੀ ਕਲਾ
ਬ£ਸ਼ੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇ' ਚਰਖੇ ਕੱਤਦੀਆਂ ਤੇ
ਫੌਲਕਾਰੀ ਕਢਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੜੀਆਂ ਨਿੱਕੀ ਉਮਰ ਤੋ
ਹੀ ਕਤਾਈ ਤੇ ਕਢਾਈ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇ'ਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ
ਜਵਾਨੀ ਤਕ ਇਸ ਕਲਾ ਵਿਚ ਇਤਨਾ ਪ੍ਰਬੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ
ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਬੁਰਸ਼ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂਈ
ਜਿਧਰ ਚਲਦੀ ਹੈ, ਉਧਰ ਹੀ ਕਲਾ ਜਨਮ ਲੌੱਦੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੀ ਕਢਾਈ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋ” ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਢੰਗ ਉਹ ਹੀ ਹੈ ਜੌ ਕਿਸੇ ਕਪੜੇ
ਨੂੰ ਰਫੁ ਕਰਨ ਜਾਂ ਛਿੱਜੇ ਕਪੜੇ ਨੂੰ ਪੁਣਨ ਲਗਿਆਂ ਜਿਵੇ”
ਤਰੌਪੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੂਤੀ ਕਪੜੇ ਉਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਿਲਕ
ਤੇ ਸਾਟਨ ਉਤੇ ਜ਼ੌਜੀਰੀ ਤਰੋਪੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਡੌਨ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ, ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੱਲਕਾਰੀ ਦਾ ਤਰੋਪਾ ਲੌਮਾਈ
ਵਿਚ ਇੰਚ ਦਾ ਇਕ ਚੌਥਾਈ ਹੈਦਾ ਹੈ, ਲੰਮੇ ਤਰੌਪੇ ਭਰਨ
ਦਾ ਵੀ ਹੁਣ ਰਵਾਜ ਪੰ ਗਿਆ ਹੈ।`
ਪੰਜਾਬ ਵਿਰ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਪ੍ਰਚਲਤ
ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸਲੀ
ਫੱਲਕਾਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਬੂਟੀਆਂ ਜਾਂ ਫੁੱਟੀਆਂ
ਕਪੜੇ ਉਤੇ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਵਿੱਥ ਉਤੇ ਹੈਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਦੂਜੀ ਠਿਸਮ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਨੂੰ 'ਬਾਗ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਕਪੜੇ ਉਤੇ ਜੁੜਵੀ” ਜਾਂ ਨਿਰੈਤਰ ਜਿਹੀ
ਕਢਾਈ ਹੈਦੀ ਹੈ, ਫੁੱਲ ਬੂਟੀਆਂ ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਸਜਾਈਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕੋਈ ਵਿਥ ਨਹੀ” ਛੱਡੀ ਹੁੰਦੀ । ਬਾਗ
ਆਮ ਤੌਰ ਉਤੋਂ ਗੂੜ੍ਹੇ ਪੀਲੇ ਰਗ ਦੇ ਸਿਲਕੀ ਧਾਗੇ ਨਾਲ਼
ਕਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਤੀਜੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਨੂੰ '“ਚੌਬ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ
ਜਿਥੇ ਕੇਵਲ ਨ੍ਕਰਾਂ ਉਤੇ ਹੀ ਕਢਾਈ ਹੈਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ
ਖ਼ਾਲੀ ਛੱਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚੌਬ ਵਿਆਹ ਸਮੋ” ਕੁੜੀ ਨੂੰ
ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਕ ਹੌਰ ਵੈਨਗੀ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਸ਼ੀਸ਼ੇਦਾਰ'
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਵੀ ਬੜੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ
ਮੂੰਹ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਗੋਲ ਕਟ ਕੇ
ਨਮੂਨੇ ਵਿਚ ਜੜ੍ਹੀਆਂ ਹੁਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੀ ਕਢਾਈ ਉੱਜ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਮ
$। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1739
ਫੁੱਲਕਾਰੀ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ,
ਜਿਹਲਮ, ਸਿਆਲਕੋਟ ਆਦਿ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਅਤੇ
ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਹਰਿਆਣੇ _ਵਿਚ
ਰੋਹਤਕ, ਹਿਸਾਰ ਤੇ ਗੁੜਗਾਵਾਂ ਇਸ ਦੇ ਮੁਖ ਗੜ੍ਹ ਮੰਨੇ
ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇ' ਜਦੋ' ਮੀਨਾ ਬਜ਼ਾਰ ਲਗਦੇ
ਤਾਂ ਉਦੋ” ਫੁੱਲਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਆਮ ਹੈਦੀ ਸੀ ।
(ਅ) ਕੁਝ ਲੋਕ-ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਵਾਣੀਆਂ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਤੇ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ
ਹੀ ਇਕ ਲੋਕ-ਕਲਾ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਹੈ । ਜੋ ਬੇਮੋਲ ਤੇ ਅਮੈਂਲ
ਚੀਜ਼ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਨਵੇਕਲਾ ਸਹਜ ਤੇ ਅਨ੍ਹਠੀ
ਕਲਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਰਾਮ
ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਕੇ ਬੜੀ ਰੀਝ ਤੇ ਚਾਅ
ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ ਹੈ । ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ
ਸਾਧਨਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਸੁੱਚੀ ਤੇ ਸੱਚੀ ਲੌਕ-ਕਲਾ
ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਇਕ ਧਾਗੇ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ
ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੋਰਿਆ ਤੇ ਮੋਹ-ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਰਚਾਇਆ ਹੈ ।
ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੀ ਕਢਾਈ ਵਿਚ ਲੰਬੇ ਧੀਰਜ ਤੇ ਹੁੱਬ ਦੀ
ਲੋੜ ਹੈ, ਤਦ ਜਾ ਕੇ ਤੰਦਾਂ ਵਿਚ ਜਿੰਦ ਧੜਕਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ
ਲਈ ਪੰਜਾਬਣ ਮੁਟਿਆਰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ,'' ਜਿਤਨਾ ਡੂੰਘਾ ਪਿਆਰ
ਕੌਈ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਤਨੀ ਸੁੰਦਰ ਤੇ
ਸੁਹਜ ਭਰਪੂਰ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਧੀ ਲਈ ਕਢਦੀ ਹੈ ।'' ਫੁੱਲਕਾਰੀ
ਦੇ ਧਾਗੇ ਮੰਹ-ਮਮਤਾ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਾਂ
ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਪਰੋ ਦੇਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂਵਾਂ,
ਦਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਹੌਰ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਦੇਣ ਜਾਂ ਨਾ, ਪਰ ਫੁੱਲਕਾਰੀ
ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ _ਨਿਖਰਨ
ਤੇ ਵਿਗਸਣ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ
ਧੀ ਦੇ ਜੌਮਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਛੁਹ ਦਿਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
ਫੁੱਲਕਾਰ। ਸ਼ਬਦ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਲਈ
ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ--ਫੁੱਲ
ਕੱਢਣੇ । ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਹਨ ਤੇ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਕੱਢੇ ਵੇਲ-ਬੂਟੇ, ਫੁੱਲ ਤੇ ਕਲਾ-ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਵੀ
ਕਲਾ ਰੁਚੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵੈਨ-ਸੁਵੌਨੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ
ਕਪੜੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਤਹ ਹੀ, ਬਿਨਾਂ ਕੌਈ ਵਿਰਲ ਛੱਡੇ,
ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਢੀ ਗਈ ਹੋਵੇ । ਉਸ ਨੂੰ 'ਥਾਗ'
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਈ 'ਬਾਗਾਂ' ਵਿਚ ਵੇਲਾਂ ਬੁਟੀਆਂ ਤੇ
ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਵੈਨ-ਸੁਵੈਨੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚੇ ਬਾਗ ਦਾ
ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕਿਆ ਹੁਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕੇਵਲ ਪੁੱਲੋ ਉਤੇ ਹੀ
ਬੁਟੀਆਂ ਦੀ ਕਢਾਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵਿਚੋ” ਥਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਰਹਿਣ
ਦਿਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ 'ਚੌਪ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਚੌਪ ਵਿਆਹ
੧ 311011510੧013੮0।।
ਫੌਲਕਾਰੀ ਦੇ ਗੀਤ
ਉਤੋਂ, ਨਾਨਕੀ ਛੱਕ ਵਿਚ ਢੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੂੜਾ
ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਵੇਲੇ, ਵਿਆਹ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੈਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਗਨ
ਵਜੋ' ਉਪਰ ਲੈਣ ਲਈ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚੌਪ ਸ਼ਗਨਾਂ
ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਤੋਪਾ ਸੁਹਾਗ ਦੇ
ਗੀਤਾਂ ਨਾਲ ਛੁਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਰਮਚੀ ਖੱਦਰ
ਸਿਲਕ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪੀਲੇ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਕਢਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਵਿਚ, ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਚੌਣ ਤੇ ਢੂਕਾਅ ਵਿਚ,
ਸੁਘੜਤਾ ਤੋਂ` ਕੌਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਵਿਚ
ਰੌਗਾਂ ਨੂੰ ਮੇਲਣ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਸੂਝ ਹੈ । ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਵਿਚ
ਧਾਗਾ ਵਧੀਆ ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਤੇ ਕਪੜਾ ਖੱਦਰ ਦਾ, ਵਰਤਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕਢਾਈ ਕਪੜੇ ਦੇ ਪੁੱਠੇ ਪਾਸਿਉ”
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੀਆਂ _ਕਲਾ-ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ
ਵਨ-ਸੁਵੈਨੀਆਂ ਹਨ । ਵੇਲ-ਬੂਟਿਆਂ, ਫੁਲਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋ
ਇਲਾਵਾ ਪੇੱਡੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਵਿਚ
ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਫੁੱਲਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚ
ਜਮੈਟਰੀ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਆਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੁਮੋਲ ਰਾਹੀ” ਸੁਹਜ
ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਲੌਕ-
ਮੌਟਿਫ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਿਤ ਮੋਟਿਫ
ਵਿਰਲੀ ਵਿਰਲੀ ਹੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਤੇ ਕਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਭੋਇੰ ਵਿਚੋ ਨਿਖਰੀ
ਦੇਸੀ ਲੰਕ-ਕਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਦੇ ਮੁੜ੍ਰਕੇ ਦੀ
ਮਹਿਕ ਹੀ ਨਹੀ”, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਤੇ ਰੰਗੀਲੇ
ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਛਾਪ ਵੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱ'ਗਲਾਂ
ਦਾ ਕਮਾਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਸੂਈ ਤੇ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ
ਕਲਾ ਦੀ ਇਕ ਅਲੌਕਿਕ ਦੁਨੀਆਂ ਰੱਚ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਕੱਢਣ ਲਈ ਜਦੋ ਤੀਵੀਆਂ ਜੁੜ ਕੇ
ਬੈਠਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਤਰੋਪੇਂ ਭਰਦੀਆਂ, ਮੂੰਹ
ਨਾਲ ਗੀਤ ਛੁਹੀ ਰਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਵਰ-
ਲਹਿਰੀਆਂ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਬੂਟੇ ਤੇ ਵੇਲਾਂ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਸਦੀਆਂ
ਤਕ ਸਜੀਵ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਫੁਰੁੱਲਕਾਰੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬਣਾਂ
ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ
ਲੋਕ-ਗ।ਤਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਮੇਰੀ ਰੇਸ਼ਮੀ ਰੰਗ ਢੁਕਾਏ ਠੀਕ
ਛੇਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਵਣੇ, ਮੈ" ਰਸਤੇ ਰਹੀ ਉਲੀਕ ।
ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੇ ਜਿਹਲਮ ਦੇ
ਇਲਾਕੇਂ ਦੇ 'ਬਾਗ', ਸ਼ੁਦਰਤਾ, ਛਬੀ, ਸਰਮੋਲ ਤੇ ਅਨੁਪਾਤ
ਨੂੰ ਮੁਖ ਰਖਦਿਆਂ ਸਭ ਤੋ ਵਧੀਆ ਮੰਨੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿਚ
$।1 5300੫ 13016 51101 ]। 101੧9
1740
ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜੋ
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦਾ ਕੋਮ ਚੌਖਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ
ਗੱਲਾਂ ਅਲੌਂਪ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ ਘਰਾਂ
ਵਿਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਫੁੱਲਕਾਰੀਆਂ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ,
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ" ਬਹੁਤੀਆਂ ਬੀਤੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਯਾਦ ਹਨ । ਨਵਾਂ
ਕੌਮ ਘਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ” ਬਿਨਾਂ, ਰੇਸ਼ਮੀ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਰੁਮਾਲਾਂ
ਦੀ ਕਢਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰੁਮਾਲਾਂ ਉਤੇ ਫੁੱਲ
ਬੂਟਿਆਂ ਤੋਂ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ
ਵੀ ਕਢੇਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਵਿਚ ਬੋਬੋ
ਨਾਨਕੀ ਦੋ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਕਢਿਆ ਇਕ ਸਦਰ ਰੁਮਾਲ ਹੁਣ
ਤਕ ਸੌਭਾਲਿਆ ਪਿਆ ਹੈ, ਜੌ ਕਲਾ ਪਖੁਂ“ ਬੜੀ ਉਤਮ
ਕ੍ਰਿਤ ਹੈ ।
(ਵ-41) ਵੁੱਲਕਾਰੀ ਦੇ ਗੀਤ :
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਦੋ ਤੀਵੀਆਂ ਤਿੰਵਣਾਂ ਵਿਚ ਰਲ
ਮਿਲ ਕੇ ਬੈਠਦੀਆਂ ਤੇ ਫ੍ਰੱਲਕਾਰੀ ਕਢਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ
ਵਿਚ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਅਕੇਵੇ” ਤੇ ਥੁਕੇਵੇ" ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਤੇ
ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਰਸੀਲਾ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਟੱਪੈਂ ਛੂਹ
ਦੇਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੱਪਿਆਂ ਵਿਚ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ
ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਮਿਹਣੇ
ਤਣੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹੋਠਾਂ ਕੁਝ ਟੱਪੈ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :
ਫੁਲਕਾਰੀ ਸਾਡੀ ਰੇਸ਼ਮੀ ਉਤੇ ਚਮਕਣ ਮੋਰ
ਗੱਲਾਂ ਤੁਸਾਡੀਆਂ ਮਿਠੀਆਂ, ਅੰਦਰੋ” ਦਿਲ ਨੇ ਹੌਰ ।
ਕਢਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ, ਨੀ ਮੈ" ਰਹਿੰਦੀ ਕਵਾਰੀ
ਸਸ ਪੁਤ ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ ਤੋਰਿਆ ਏ,
ਕਿਸੇ ਚੰਦਰੀ ਨਾ ਉਹਨੂੰ ਹੋੜਿਆ ਈ ।
ਕੌਲ ਫੁੱਲ ਮੈ" ਕਢ ਕੇ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਅਰਦਾਸ
ਛੇਤੀ ਆ ਮਿਲ ਸੱਜਣਾ ਭੁਲ-ਚੁਕ ਕਰਨੀ ਮਾਫ ।
(ਫ-42) ਫੱਲਖਾ :
ਝੰਗ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਵਿਆਹ ਸੰਬਧੀ ਇਕ ਰੀਤ ।
ਵਿਆਹ ਵੇਲੋਂ ਬਰਾਤ ਨਾਲ ਆਏ ਸਭੁ ਜਾਂਵੀਆਂ ਨੂੰ ਲੜਕੀ
ਵਾਲੇ ਨਕਦ ਤੇ ਗੁੜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭੇਟਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਇਸ ਨੂੰ 'ਫੁੱਲਖਾ' ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਪਿਛ” ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ
ਖ਼ਰਚੀਲੀ ਤੇ ਬੋਝਲ ਸਮਝ ਕੇ ਤਿਆਗ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। _
(ਫ-43) ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਉਣਾ :
ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਫਲ ਅਰਪਣ ਕਰਨੇ;
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਨਿਸਚਾ ਹੈ ਕਿ ਮੂਰਤੀ ਉਤੇ ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹ ਉਣ
ਨਾਲ ਦੇਵਤੇ ਪ੍ਰਸੈਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਸਟ੍ਰਿਕ ਜਾਤੀ ਦੀ
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਰੀਤ ਸੀ ਜੋ ਪਿਛੋ" ਆਰੀਆ ਜਾਤੀ ਨੇ ਅਪਣਾ ਲਈ ।
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੈਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹਾਉਣ
ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ ।
(ਵ-44) ਫੁੱਲ ਦੋਂ ਗਣੇ :
ਮ੍ਰਿਤੂ ਨਾਲ ਸੈਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ; ਦਾਹ ਸੈਸਕਾਰ ਤੋ
ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਤੀਜੇ ਜਾਂ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਮੁਰਦੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਫੁੱਲ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਚੁਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਸ ਨੂੰ ਮੰਗਲ ਸੰਸਕਾਰ ਜਾਂ ਚੌਥੇ ਦੀ ਰਸਮ ਵੀ ਕਿਹਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਸਚਤ ਦਿਨ ਨੂੰ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਘਰ ਦੇ ਕੁਝ ਬੰਦੇ,
ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਸ਼ਿਵੇ ਉਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕਪੜੇ ਦੀ ਇਕ ਥੈਲੀ, ਦੁੱਧ ਦਾ ਕਟੌਰਾ,
ਕੁਝ ਸੁਗੌਧਿਤ ਸਾਮਗਰੀ ਤੇ ਇਕ ਵਡੀ _ਪਰਾਤ ਲੈ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਜੇ ਮਰਦ ਦੇ ਫੁੱਲ ਚੁਗਣੇ ਹੌਣ ਤਾਂ ਥੈਲੀ ਚਿੱਟੇ
ਕਪੜੇ ਦੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੀਵੀ` ਦੇ ਚੁਗਣੇ ਹੋਣ ਤਾਂ
ਲਾਲ ਰੌਗ ਦੇ ਕਪੜੇ ਦੀ । ਸ਼ਿਵੇ ਉਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ, ਇਕ
ਪਰਾਤ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ, ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ ਘੋਲ
`ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਵਿਚ ਸੁਗੰਧਿਤ ਸਾਮਗਰੀ ਵੀ
ਰਲਾ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੁੱਲ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦਾ
ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ, ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ
ਚੁਗਦਾ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਲੌਕ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਦਾਹ-ਸੋਸਕਾਰ ਪਿਛੋ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਜੌ ਹੱਡੀਆਂ,
ਦੇਦ ਤੇ ਖੋਪਰੀ ਦੀਆਂ ਖਪਰਾਂ ਬਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ
ਸ਼ਿਵੇ ਦੀ ਸਵਾਹ ਵਿਚੋ ਫੋਲ ਕੇ ਕਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ
ਫੁੱਲ ਪਰਾਤ ਦੀ ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ ਵਿਚ ਧੋ ਕੇ, ਥੈਲੀ ਵਿਚ
ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਵੇ ਦੀ ਸਵਾਹ ਨੂੰ ਬੋਰੀ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ,
ਕਿਸੇ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫੁੱਲਾਂ
ਨੂੰ ਥੈਲੀ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਮਰਘਟ ਉਤੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਰਖ਼ਤ
ਨਾਲ ਲਟਕਾ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਫੁੱਲਾਂ
ਨੂੰ ਹਰਦੁਆਰ ਜਾ ਕੇ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਿੱਖ ਆਮ ਤੌਰ ਤੋਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਰਤਪੁਰ
ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਲੌਕ ਫੁੱਲ ਚੁਗਣ ਪਿਛੋ” ਸ਼ਿਵੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਚਾਰੇ
ਨੁਕਰਾਂ ਵਿਚ ਚਾਰ ਕਿੱਲੀਆਂ ਗੱਡ ਕੇ ਕੱਚੇ ਸੂਤ ਦੇ ਧਾਗੇ
ਜਾਂ ਮੌਲੀ ਦੇ ਗੇੜੇ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨ੍ਹ ਦੇਦੇ ਹਨ ।
ਤਾਂ ਜੌ ਉਸ ਥਾਂ ਕੋਈ ਟੂਣਾ ਟੱਪਾ ਨਾ ਚਲ ਸਕੇ ।
ਫੁੱਲ ਚੁਗਣ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕੁੱਲ-ਪ੍ਰੋਹਿਤ
ਕੁਝ ਮੰਤਰਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅਰਦਾਸ
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫੁੱਲ ਚੂਗਦਿਆਂ 'ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲਾ'
$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1741
ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ
ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜਪੁ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਮੁਕਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਫ-45) ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ :
(ਉ) ਪਰੰਪਰਾ ਤੌ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਫੁੱਲ ਦੀ
ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਣਾ, ਜੌ ਤੀਵੀਆਂ ਸਿਰ ਤੇ ਪਹਿਨਦੀਆਂ
ਹਨ ।
(ਅ) ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਜਿਸ ਵਿਚ ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ
ਦਾ ਬਾਰ ਬਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ
ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਲੰਮਾ ਗੀਤ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ
ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੈਮਣ 'ਤੇ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ' ਇਸ
ਗੀਤ ਵਿਚ ਨਨਾਣ ਤੇ ਭਰਜਾਈ ਦੇ ਇਕਰਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ
ਹੈ । ਭਾਬੀ ਨਨਾਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋ“ ਉਸ ਦੇ
ਘਰ “ਗੀਗੜਾ' ਜੌਮੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਫੱਲਝੜੀਆਂ
ਦੇਵੇਗੀ :
ਨਨਦ ਤੇ ਭਾਬੀ ਰਲ ਬੈਠੀਆਂ
ਕੀਤੇ ਸੂ ਕੌਲ ਕਰਾਰ
ਜੋ ਘਰ ਜੋਮੇਗਾ ਗੀਗੜਾ
ਬੀਬਾ ਦੇਵਾਂਗੀ ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ ।
ਪਰ ਜਦੋ” ਭਾਬੀ ਦੇ ਘਰ ਮੁੰਡਾ ਜੰਮਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ
ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ :
ਨਾਂ ਤੇਰੇ ਬਾਪ ਘੜਾਈਆਂ ਨ ਬੀਬਾ
ਨਾ ਤੇਰੇ ਵਡੇ ਵੀਰ
ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਬੀਬਾ
ਸਾਡੇ ਨਾ ਫ੍ਰੱਲਝੜੀਆਂ ।
ਨਨਾਣ ਨਰਾਜ਼ ਹੋਂ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਥੇ
ਦਰਾਣੀਆਂ ਜਠਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ
ਉੱਸ ਦੀ ਭਰਜਾਈ ਨੇ ਧੀ ਜੌਮੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ
ਨਹੀ” ਲਿਆਈ । ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਮਗਰੋ” ਵੀਰ ਖਟ ਕੋ ਘਰ
ਆਉਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸੀ ਰੁੱਸੀ ਹੋਈ ਭੈਣ ਨੂੰ ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ ਦੇ ਕੇ
ਰਾਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ :
ਬਾਰੀ” ਬਰਸੀ” ਵੀਰ ਖਟ ਘਰ ਆਇਆ
ਰੁਠੜੀ ਭੋਣ ਮਨਾਈ
ਥਾਲ ਭਰਿਆ ਸੁੱਚੇ ਮੌਤੀਆਂ ਦਾ
ਉਪਰ ਫੇਂਲਝੜੀਆਂ
ਲੰ ਨੀ ਬੀਬਾ, ਦੇ ਅਸੀਸਾਂ ਅੜੀਏ
ਪ੍ਰਰਾ ਤੇ ਹੋਇਆ ਇਕਰਾਰ ।
ਇਕ ਹੌਰ ਗੀਤ ਵਿਚ ਭਾਬੀ ਨਨਾਣ ਨੂ
ਆਰਸੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ,
ਮੰਗਦੀ ਹੈ ;
ਤੋਵਰ ਤੇ
ਪਰ ਉਹ ਫ੍ਰਲਝੜੀਆਂ
੧ 311011510੧03੮0।।
ਫੁਲ ਫੂਕਣਾ
ਤੇਵਰ ਬੇਵਰ ਘਰ ਰਖ ਬੀਬੀ
ਮੈ“ ਤੇ ਲੈਣੀਆਂ ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ
ਆਰਸੀ ਪਾਰਸੀ ਘਰ ਰਖ ਭਾਬੋਂ
ਮੈ“ ਤੇ ਲੈਣੀਆਂ ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ
ਕਾਲੀਆਂ ਬੂਰੀਆਂ ਘਰ ਰਖ ਭਾਬੋ
ਨੀ ਮੈ” ਲੰਣੀਆਂ ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ ।
ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ ਦੇ ਗੀਤ ਛਟੀ ਉਤੇ ਵੀ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ ।
(ਵ-45) ਫੁੱਲ ਫੁਕਣਾ :
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਸਮੋ" ਦੀ ਇਕ ਰੀਤ;
ਮਿਰਾਸਣ ਲਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੇ ਕਪਾਹ ਦੀ ਫੁੱਟੀ ਰਖਦੀ
ਹੈ ਤੇ ਲਾੜ੍ਹਾ ਫੂਕ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਡਾਉ'ਦਾ ਹੈ। ਜੇ
ਫੂਕਾਂ ਨਾਲ ਕਪਾਹ ਦੀ ਫੁੱਟੀ ਨਾ ਉਡਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਬਦਸ਼ਗਨੀ
ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਸੱਤ ਵਾਰ ਦੌਹਰਾਈ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਇਸ ਰੀਤ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ 7 ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ
ਲਾੜ੍ਹਾ ਲਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸੱਤ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ
ਵਿਆਹੁਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਮੁਜ਼ਫ਼ਰਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲੋਂ ਵਿਚ
ਇਹ ਗੀਤ ਬੜੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ, ਪਰ ਉਥੇ ਮਿਰਾਸਣ ਲਾਵਾਂ
ਦੀ ਰਸਮ ਤੌ ਮਗਰੋ" ਲਾੜ੍ਹ) ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੇ ਕਪਾਹ ਦ
ਫੁਟੀ ਕੇਵਲ ਇਕੌ ਵਾਰ ਧਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲਾੜ੍ਹਾ ਸਤ ਵਾਰ
ਫੂਕਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਫੁਟੀ ਨੂੰ ਉਡਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਫ-47) ਫੁੱਲਾਹ :
ਫੁੱਲਾਹ ਦਾ ਬ੍ਰਿਛ ਬੜਾ ਛਾਂ ਦਾਰ ਹੋਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ
ਟਹਿਣੀਆਂ ਦਾ ਦਾਤਨ ਬਣਾ ਕੇ ਦੌਦ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ
ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਪੱਤੇ ਭੇਡਾਂ ਬੁਕਰੀਆਂ ਬੜੇ ਚਾਉ ਨਾਲ
ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖ਼ਸ਼ਬੋ ਬੜ) ਭਿੰਨੀ-
ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਇੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੇ ।
ਫੁੱਲਾਹ ਦੀ ਚੀੜ (ਗੰਦ) ਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀ
$।1 53੧00।੫ 1301 51101 1। ੬101੧
1742
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਲਕੜੀ ਦੇ ਹੱਲ ਤੇ ਫਾਲੇ ਆਦਿ
ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ਫ-48) ਫੁੜਕਣਤ :
ਕਪਾਹ ਦੇ ਟੀ'ਡੋਂ ਜਦੋਂ' ਫੁੱਟਣ ਲਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ
ਉਪਜਾਇਕਤਾ ਵਧਾਣ ਲਈ ਇਕ ਰੀਤ ਕੀਤ) ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਫੁੜਕਨ!' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰੀਤ ਲਈ ਕੌਈ
ਦਿਨ ਨਿਸਚਤ ਨਹੀ”, ਇਹ ਫਸਲ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ,
ਜਦੋ” ਟੀਡੋ ਫੁੱਟਣ ਲਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਖੋਤ ਿ
ਦੁਆਲੇ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਲੂਣ -ਦੋਏ ਛੇ
ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਧੀ ਸਸਕਾਰ
ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੇਤ ਪਵਿਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਦਰੂਹਾਂ
ਅਸਰ ਨਹੀ” ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ।
ਕਈ ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਤੇ ਕਪਾਹ
ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇਂ ਹਨ । ਇਕ ਵਡੋਂ ਕਪਾਹ ਦੇ ਝਾੜ
ਨੂੰ ਚੁਣ ਕੇ ਉਸ ਉਤੇ ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ ਤੇ _ਚਾਵਲਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ
ਦੇ ਛੱਟੇ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੂਜਦੇ ਹਨ ਤੋ ਫਿਰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ
ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਕੀ ਪੌਂਦੇ ਵੀ ਇਸੇ ਝਾੜ ਵਾਂਗ ਲੱ ਦੇ ਹੋਏ
ਹੌਣ । ਇਸ ਝਾੜ ਨੂੰ 'ਮੁਖੀਆ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਤੇ ਇਸ ਝਾੜ ਦੀ ਕਪਾਹ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(੩-4੭) ਵੋਰੇ :
ਵਿਆਹ ਸਮੇ', ਲਾੜ੍ਹਾ ਲਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ
ਜਾਂ ਅਗਨੀ ਆਦਿ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਲਈਆਂ ਪ੍ਰਕਰਮਾ; ਹਿੰਦੂਆਂ
ਵਿਚ ਫੇਰੇ ਅਗਨੀ ਦੇ ਚੁਗਿਰਦ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕੌਨਿਆਂ
ਦੇ ਘਰ ਕਿਸੇ ਗੁਠੇ ਵੇਦੀ ਗੱਡ) ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵੇਦੀ ਵਿਚ
ਹਵਨ ਦੀ ਅੱਗ ਬਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ
ਦੋ ਖਾਰੇ ਪਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰਸਮ ਸਮੇ” ਕੁੱਲ-ਪ੍ਰਹਿਤ ਨੂੰ
ਸਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਲਾਵਾਂ) ।
੧ 31101510੧0੧3੮0।।
ਤਰ
(ਬ-1) ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ :
(ਉ) ਬਹਾਰ ਰੁੱਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਤਿਉਹਾਰ, ਜੋ ਮਾਘ ਸੁਦੀ ਪੰਜ ਨੂੰ, ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ
ਬੜੇ ਚਾਅ ਤੇ ਮਲਹਾਰ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਬਸੈਤ ਪੰਚਮੀ ਤੋ, ਬਹਾਰ ਦੀ ਰੁੱਤ ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਮੁਢ ਕਦੀਮ ਤੇ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ
ਹੈ । ਸਾਡੇ ਵਡਿਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ 'ਸੁਵੈਨਤਾ' ਦੇ
ਨਾਉ” ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਤੋਂ
ਕਾਮਦੇਵ ਦੀ ਉਪਾਸਨਾ ਕਰਦੇ ਤੋਂ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੇ ਕਪੜੇ
ਪਹਿਨ ਕੇ ਟੌਲੀਆਂ ਵਿਚ ਨਚਦੇ ਤੋਂ ਗਾਉੱਦੇ ਸਨ ।
ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਬਸੌਤ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪੀਲੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਦਾ
ਰਿਵਾਜ ਹੈ । ਬਸੰਤ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀ” ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਧੜਕ ਉਠਦੀ ਹੈ, ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੋ
ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਨਿਕੇ ਵਡੇ ਮੌਲੋ ਲਗਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲੋਕੀ” ਸਰਹੋ”
ਦੇ ਫੁੱਲ ਵਾਂਗ ਖਿੜ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੇਲਿਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਵਧਾਂਦੇ
“ਰਨ । ਪਟਿਆਲੋ ਤੋਂ ਛੋਹਰਟੇ ਦੀ ਬਸੌਤ ਪੰਚਮੀ ਖ਼ਾਸ
ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ ।
ਦੇਸ਼ ਵੇਡ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਬਸੈਤ ਹਦ ਇਕ ਵਡਾ ਮੇਲਾ
_ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ ਸਮਾਧ ਉਤੇ, ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਲਗਿਆ
_ਕਰਦਾ ਸੀ । ਧਰਮੀ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ, ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਵਾਲੇ
ਦਿਨ, ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਮੁਗਲ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਤੁਅੱਸਬ ਦਾ
ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਮੱਤ ਗ੍ਰਹਿਣ
ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣਾ ਵਧੇਰੇ ਪਸੈਦ ਕੀਤਾ । ਭਾਵੇ”
ਇਹ ਮੇਲਾ ਨਿਰੋਲ ਮੌਸਮੀ ਸੀ, ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ
ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ
ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿਤੀ ।
ਬਸਤ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਲੋਕੀ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਹੁਲਾਸ
ਪਤੰਗਾਂ ਉਡਾ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਾਰਾ ਆਕਾਸ਼
ਰੰਗ-ਬਰੌਗੀਆਂ, ਹਵਾ ਵਿਚ ਤਰਦੀਆਂ ਤੇ ਨਿਰਤ ਕਰਦੀਆਂ
ਗ੍ੋਡੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਨ ਆਕਾਸ਼
$।1 5੩੧00।੫ 1301 5101 1। ੬101੧
ਇਕ ਅਥਾਹ ਰੈਗਮੰਚ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਵੈਨ-ਸੁਵੈਨੀਆਂ
ਗੁੱਡੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ -ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਮਨ ਤਰੈਗਿਤ
ਹੋਇਆ, ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਭਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਬਸਤ ਪੰਚਮੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੀਵੀਆਂ ਬਸੈਤੀ ਕਪੜੇ
ਪਹਿਨ ਕੇ ਗਿੱਧੇ ਪਾਉ”ਦੀਆਂ ਤੇ ਗੀਤ ਗਾਉ”ਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਬਸੈਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਗਿੱਧੇ ਨੂੰ 'ਬਸੌਤੀ ਗਿੱਧਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
-=-(ਅ) ਬਸਤ ਪੰਚਮੀ _ ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲ) ਨਾਲ
ਸਬੈਧਿਤ ਇਕ ਪਰਬ ਹੈ ਜੋ ਮਾਘ ਸੁਦੀ ਪੰਜਵੀ' ਨੂੰ ਸਾਰੇ
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧੂਮ ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਛੋ ਰੁੱਤਾਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅੜੇ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋ" ਬਸੈਤ ਰੁੱਤ ਨੂੰ ਰਿਤ੍ਰਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,
ਕਿਉ” ਜੌ ਬਸੈਤ ਸਭ ਰੁੱਤਾਂ ਤੋ ਉੱਤਮ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਇਹ ਰੁੱਤ ਚੇਤ ਤੇ ਵਿਸਾਖ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ
ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਮਹੀਨਾ 35 ਕ
ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਬੈਧ ਵਿਚ ਇਕ
ਪ੍ਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਇਉ” ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ-ਇਕ ਵਾਰ ਸਭ ਰੁੱਤਾਂ
ਨੇ ਰਿਤ੍ੂਰਾਜ ਬਸਤ ਦਾ ਅਭਿਨੰਦਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਲ“
ਹਰੇਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਅੱਠ ਦਿਨ ਭੇਟਾ ਵਜੋ” ਦੇ
ਦਿਤੇ । ਇਹ ਚਾਲ੍ਹੀ ਦਿਨ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤੇ 1 ਮਾਘ ਸ਼ੁਕਲ
ਪੰਜਵੀ` ਅਤੇ ਚੇਤ ਵਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿਚ ਇਤਨੇ ਹੀ ਦਿਨ
ਆਉਦੇ ਹਨ ।
ਬਸਤ ਪੰਚਮੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਿਰੌਲ ਲੋਕਿਕ ਤਿਉਹਾਰ, ਪਰ
ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵ ਜੋੜ ਦਿਤੇ ਗਏ ਹਨ ।
ਕਈ ਇਸ ਨੂੰ 'ਸ੍ਰੀ ਪੰਚਮੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਦਿਨ
ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਦੇਵੀ ਸਰਸਵਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਬਸੈਤੀ ਰਗ ਦੇ ਬਸਤਟ ਤੇ ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਕਈ ਸਨਾਤਨੀ ਹਿੰਦੂ ਇਸ ਦਿਨ ਲਖਸ਼ਮੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਿੱਥ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂ ਦਾ ਤੇਲ
ਮਲ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਤੇ ਬਸਤੀ ਰਗ ਦਾ ਕੌਈ ਕਪੜਾ
ਜ਼ਰੂਰ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ।
੧ 311011510੧0੧3੮0।।
ਬਸੈਤ ਰੁੱਤ
ਇਜ ਤਿਬੀ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਮਦੇਵ ਤੇ ਰਤੀ ਦੀ ਵੀ ਪੂਜਾ
_ਕਰਦੇ ਹਨ । `ਰਨ। ਰਤੀ ਤੇ ਕਾਮਦੇਵ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਿਤ
“ਕਰਕੇ ਪੂਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮਨੋਰਥ ਗ੍ਰਹਿਸਥੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਖ
ਨਾਲ ਭੋਗਣ ਦਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਥਾਈ” ਨਵਾਂ ਅੰਨ ਬਸੈਤ ਪੰਚਮੀ ਨੂੰ ਹੀ ਮੂੰਹ
ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਅੰਨ
ਦਾ ਧੌਧਾ ਲੈ ਕੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਭੇਟ ਚਾੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਅੰਨ
ਦਾ ਭੌਗ ਲਗਾ ਕੇ ਨਵਾਂ ਅੰਨ ਮੂੰਹ ਲਗਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ਬ-2) ਬਸਤ ਰੁੱਤ :
_ਬਹਾਰ ਦੀ ਰੁੱਤ, ਜੋ ਫੱਗਣ-ਚੇਤਰ ਤੇ ਵਿਸਾਖ ਵਿਚ
ਪੈਦੀ ਹੈ। ਹੀ ਹੈ।
`ਵਲੋਟੀ ਮੁਟਿਆਰ ਵਾਂਗ ਘੁੱਗੀਆਂ ਤੇ ਕੌਇਲਾਂ ਦੇ ਮਧੁਰ
ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਲੈਅ ਵਿਚ ਠੁਮਕਦੀ ਆਉਦੀ ਹੈ । ਰੁੱਤਾਂ ਵਿਚੋ”
ਸਭ ਤੋਂ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਹਸੀਨ ਟੁੱਤ ਬਸੈਤ ਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਲਾ
ਤੇ ਸੁਹਜ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹੈ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਨਾਲ ਭਰੀ
ਹੋਈ । ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਅਕਲ-ਕਲਾ ਭਰ
ਜੌਬਨ ਵਿਚ ਨਿਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਟਹਿਣੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਮੂੰਹ
ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਕੱਜੇ ਤੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਇਕ ਸੁਗੈਧੀ ਫੈਲੀ
ਹੁਦੀ ਹੈ । ਬਿ੍ਿਛ ਬੂਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਚੋਲੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਨਵੀਆਂ
ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਵਿਚ ਸਜੇ ਸ਼ਿਗਾਰੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ਹਨ। _ਖੌਤਾਂ ਹਦ
ਕੁਦਰਤ ਦੇਵੀ, ਬਸੰਤੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਾਈ ਫਲਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ
ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀ, ਸੱਜ-ਵਿਆਹੀ ਕੁੜੀ ਵਿਚ ਸਜੀਵ ਹੋ ਕੇ
ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਭਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ।
ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਨਾਲ ਹੱਡ-ਭੇਨਵੀ" ਸਰਦੀ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਸਾਹਾਂ
'੩ੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਰੁੱਤ ਦਾ ਇਹ ਗੀਤ
ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ :
ਆਈ ਰੱਤ ਬਸੈਤ ਦੀ
ਮੂਲੀ ਛਡਿਆ ਬੀ'
ਧੁਪਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ“ਦੀਆਂ
ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸੇਂ ਸੀ” ।
ਇਸ ਪ੍ਰਸੈਗ ਵਿਚ ਇਕ ਅਖਾਣ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ;
ਆਈ ਬਸੋਤ ਪਾਲਾ ਉਡੌਤ ।
ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਤੇ ਆਤਮਾ
ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋ ਕੇ ਨੱਚ ਉਠਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੋ ਵਡੇ
ਉਤਸਵ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ--ਬਸੌਤ ਪੰਚਮੀ ਤੇ 'ਹੋਲੀ'
ਅਥਵਾ “ਫਾਗ' । ਬਹਾਰ ਰੁੱਤ ਦਾ ਮੁੱਢ ਮਾਘ ਸੁਦੀ ਪੰਜਵੀ'
ਨੂੰ ਬਸੋਤ ਪੰਚਮੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੋ` ਬਝਦਾ ਤੇ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ।
ਪੁਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਬਸੈਤ ਤੇ ਹੋਲੀ ਦੇ ਉਤਸਵ ਇਕੋ ਵਡੇ
$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1744
ਬਸੈਤ ਰੁੱਤ ਪੀਲੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਵਿਚ
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਦੌ ਸਿਰੇ ਸਨ। ਲੋਕੀ” ਰੋਲੀ ਦਾ ਆਰੌਭ
ਬਸੈਤ ਪੰਚਮੀ ਤੋ ਹੀ ਬਸੌਤੀ ਰੋਗ ਦੀਆਂ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਪਹਿਨ ਕੇ
ਕੀਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਚਾਲ੍ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋ, ਚੇਤਰ ਦੀ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪੱਖ ਦੀ ਏਕਮ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਪੁਰਬ ਮਨਾ
ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਦਿਨ ਥਾਉ” ਥਾਈ' ਮੇਲੇ ਲਗਦੇ
ਸਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਹੌਲੀ ਬਸੰਤ ਨਾਲੋ“ ਵੱਖਰਾ ਉਤਸਵ ਬਣ
ਗਈ ਹੈ ।
(ਬ-3) ਬਸਤਰ ਦੇਵਤ/ :
ਅਗਨੀ ਪੂਜ, ਅਗਨੀ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਆਦਰ ਨਾਲ ਬਸੈਤਰ
ਦੇਵਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋਵਤੇ ਨੂੰ ਜੋ
ਸਾਮਗਰ ਅਥਵਾ ਵਸਤਰ ਇਸ ਲੋਕ ਵਿਚ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਂ,
ਉਹ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਗਲੇ ਲੋਕ ਵਿਚ ਪਹੈਚਾ ਦੋ'ਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਹੋਮ ਦਾ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ।
ਬਸੈਤਰ ਦੇਵਤੇ ਬਾਰੇ ਇਕ ਅਖਾਣ ਇਉ” ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੈ :
ਆਪਣੇ ਘੁਰ ਅੱਗ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਅੱਗ
ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਬਸਤਰ ਦੇਵਤਾ ।
(ਵੇਖੋ : ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ) ।
(ਬ-4) ਬਸੋਤੀ :
ਪੀਲਾ ਰੰਗ, ਜੌ ਬਹਾਰ ਰੁੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ
ਬੜਾ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ
ਰਸਮਾਂ ਰੀਤਾਂ ਸਮੇ ਇਸ ਰੌਗ ਦੇ ਬਸਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ”
ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰੈਗ ਉਪਜਾਇਕਤਾ ਦਾ ਰੋਗ ਵੀ
ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਗੋਦ ਭਰਨ ਦੀ
ਰਸਮ ਵੇਲੇ, ਬਸੰਤੀ ਰੰਗ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਉਪਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਦਾਜ ਵਿਚ ਜੋ ਫੁੱਲਕਾਰੀਆਂ ਦਿਤੀਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀਆਂ ਪੀਲੇ ਰੈਗ ਦੀਆਂ
ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਥਵਾ ਪੀਲੇ ਰੈਗ ਦੇ ਪਟ ਦੇ ਧਾਗੇਂ
ਨਾਲ ਕਢੀਆਂ ਹੈਦੀਆਂ ਸਨ । ਲਗਨ ਦੀ ਰਸਮ ਤੌ”
ਪਹਿਲੇ ਕੈਨਿਆਂ ਦੇ ਹਥ ਪੀਲੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ
ਸਨ, ਜੌ ਮਹਿੰਦੀ ਲਗਾ ਕੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਸੇ
ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਲਈ 'ਹੱਥ ਪੀਲੇ ਕਰਨਾ”
ਮੁਹਾਵਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੱਟਣਾ ਮੱਲਣ ਸਮੇ
ਵਰ ਤੇ ਕੌਨਿਆਂ ਉਤੇ ਕਪੜਾ ਤਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ
ਪੀਲੇ ਰੌਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲਗਨ ਦੇ ਮੰਡਪ ਉਤੇ ਵੀ ਪੀਲ
ਰੈਰ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਸਮੋ ਚਾਦਰ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੀ ਰਸਮ ਸਮੇ”
ਚਾਦਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰੋਂ ਕੈਨੀਆਂ ਪੀਲੇ ਰਗ ਵਿਚ ਰੋਗ
ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸ਼ਸ਼ੀ ਦੇ ਅਵਸਰ ਉਤੇ ਜੋ ਚਾਵਲ
੧ 3110115101੧01360।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਯਾ... 69 ੩
ਰਿੰਨ੍ਹੇ ਅਥਵਾ ਵੌਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ
ਛੱਟੇਂ ਮਾਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਬਸੈਤੀ ਰੰਗ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦਾ ਰੌਗ ਹੈ :
ਕਾਹਨੂੰ ਆਇਓ” ਬਸੈਤੀ ਚੀਰਾ ਪਹਿਨ ਕੇ
ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਨਹੀ" ਟੌਰਨੀ ।
(ਬ-5) ਬਸਤੀ ਗਿੱਧਾ :
ਇਹ ਗਿੱਧਾ ਬਸਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਉਤਸਵ 'ਤੇ ਬਸੋਤੀ
ਰਗ ਦੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ।ਏਸ
ਗਿੱਧੇ ਵਿਚ ਸਰਹੋਂ` ਦੇ ਝੂਮਦੇ ਖੇਤਾਂ, ਫੁੱਲਾਂ ਫਲਾਂ ਨਾਲ
ਲੱਦਦੇ ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਹੁਲਾਰਿਆਂ ਤੇ ਸੌਕੇਤਾਂ ਦੁਆਰਾ
ਰੂਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੇ ਜੋ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਈਆਂ
ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਸੈਤ ਦੀ ਰੁੱਤ ਦਾ ਮਲਾਲ
ਧੜਕਦਾ ਹੈ ।
(ਬ-6) ਬਸਤੀ ਚੋਲਾ :
ਬਸੈਤੀ ਰੋਗ ਦਾ ਚੌਲਾ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਤੇ ਬੀਰਤਾ ਦਾ
ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵੇਲੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ
ਜੂਝਣ ਲਈ, ਕਈ ਸਿੱਖ ਬਸੋਤੀ ਰੌਗ ਦਾ ਚੌਲਾ ਪਹਿਨ ਕੇ
ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਨਿਤਰਦੇਂ ਸਨ । ਬਸੋਤੀ ਚੋਲਾ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੇ
ਸ਼ਖਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਜਾਂ ਤਾਂ
ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਿਜਈ ਹੋਵੇ । ਪਿਛੋ" ਇਹ
ਪ੍ਰਥਾ ਚਲ ਪਈ ਤੇ 'ਬਸੌਤੀ ਚੌਲੇ' ਦਾ ਨਾਉ” 'ਸ਼ਹੀਦੀ
ਬਾਣਾ' ਪੈ ਗਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਸਮੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ
ਵੀ ਇਹੋ ਬਾਣਾ ਪਹਿਨ ਕੇਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁਧ ਜੂਝਣ ਦੀ
ਪ੍ਰਤਿਗਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਸ ਨਾਲ ਸੋਬੈਧਿਤ ਇਕ
ਲੋਕ-ਗੀਤ ਵਿਚ ਬਸੌਤੀ ਚੋਲੋਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ :
ਮਾਏ ! ਮੇਰਾ ਰਗ ਦੇ ਬਸੈਤੀ ਚੋਲਾ ।
(ਬ-7) ਬਸਰਾ :
ਇਰਾਕ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਗਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ
ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ ਸਮੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਸਿਪਾਹੀ
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਲੋ' ਬਸਰੇ ਵਿਚ ਲੜੋ ਸਨ :
ਕਿਥੇ ਦਾ ਘੋੜਾ ਤੁਸਾਂ ਬੀੜਿਆ
ਕਿਥੇ ਦੀ ਆ ਪਈ ਮੁਹਿੰਮ
ਦਿਲੋ ਦੀਆਂ ਦਿਲੋ 'ਚ ਰਹੀਆਂ ।
ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੂੰ ਘੋੜਾ ਬੀੜਿਆ
ਬਸਰੈ ਦੀ ਆ ਪਈ ਮੁਹਿੰਮ
ਦਿਲੋ ਦੀਆਂ ਦਿਲੋਂ 'ਚ ਰੀਹਆਂ ।
$।1 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1745
ਬੱਸੀ
ਇਕ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਇਕ ਮੁਟਿਆਰ ਬਸਰੇ ਦੀ ਲਾਮ ਦੇ
ਟੁਟਣ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ :
1. ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗਭਰੂ ਕੌਹ ਸੁਟੇ
ਬਸਰੇ ਦੀ ਲਾਮ ਨੇ ।
2. ਸੈ" ਘਰ ਘਰ ਵੌਡਾਂ ਸ਼ੀਰਨੀ
ਬਸਰੇ ਦੀ ਲਾਮ ਟੁਟ ਜਾਵੇ ।
(ਬ-8) ਬੋਸ ਲੋਚਨ :
ਬਾਂਸ ਵਿਚੋ” ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸਫ਼ੈਦ ਰੋਗ ਦਾ
ਪਦਾਰਥ, ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਿਰਲੇ ਬਾਂਸ ਵਿਚੋ ਹੀ ਨਿਕਲਦਾ
ਹੈ । ਲੋਕ-ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵਾਂਤੀ ਨੱਖਤ੍ਰ ਦੀ ਕੋਈ ਬੂਦ
ਬਾਂਸ ਉਤੇ ਡਿਗਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਵਸਤ੍ਹ ਹੋੱਦ ਵਿਚ
ਆਉਦੀ ਹੈ । ਬੋਸ ਲੋਚਨ ਸ਼ੁਭ ਪਦਾਰਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ (ਵੇਖੋ : ਸਵਾਂਤੀ ਨਛੱਤਰ) ।
(ਬ-੭) ਬੰਸਾਵਲੀ :
ਉਹ ਪੱਤ੍ਰੀ ਜਿਸ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੌਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਜਰਾ, ਵੈਸ਼ ਦੇ
ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਮੌਢੀ ਤੋਂ” ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਕੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ
ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ । ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਜਿਆਂ
ਨਵਾਬਾਂ ਤੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੇ, ਭੱਟ ਮਿਰਾਸੀ ਰਖੇ ਹੌਦੇ ਸਨ
ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਜਰਾ ਲਿਖਦੇ ਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀਓ”
ਪੀੜ੍ਹੀ ਅਗੇ ਤੋਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਡੇ
ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬੋਸਾਵਲੀਆਂ ਭੱਟਾਂ ਮਿਰਾਸੀਆਂ ਕੌਲ
ਦੇਸ਼ ਵਡ ਤਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਨ । ਹਰਦੁਆਰ ਦੇ ਪਾਂਡਿਆਂ
ਕੌਲ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਵੌਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਬੋਸਾਵਲੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਤੇ
ਉਹ ਅਜ ਵੀ ਦਸ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੈਸ਼ ਦੇ ਕਿਹੜੋ
ਬਜ਼ੁਰਗ ਹਰਦੁਆਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਕੌਲ ਆਉਦੇ
ਰਹੇ । ਬਸਾਵਲੀਆਂ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਈ ਗ੍ਰਪਤ ਪੰਨੇ
ਛੁਪੇ ਪਏ ਹਨ ।
ਬੇਦੀਆਂ, ਸੋਂਢੀਆਂ, _ਭਲਿਆਂ ਤੇ ਤ੍ਰੇਹਣਾਂ ਵਿਚ
ਬੈਸਾਵਲੀਆਂ ਦਾ ਰਵਾਜ ਆਮ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉ
ਬੈਸਾਵਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪਿਛਾ ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ
ਪੀਰ ਜਾਂ ਸਤ ਨਾਲ ਜੌੜ ਸਕਦੇ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੌਕਨਾਇਕਾਂ _ਦੀਆਂ _ਵੀ _ਬੈਸਾਵਲੀਆਂ
ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇ”
ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇ ਸਲਵਾਨ ਤੇ ਰਸਾਲ
ਦੀਆਂ ।
(ਬ-10) ਬੋਸੀ :
(ਉ) ਖਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੌਤ;
੧੩11015।0%੧%6360।
`ਬਸੋਰਾ
(ਅ) ਇਸੇ ਨਾਉ” ਦੇ ਕ੍ਝ ਪਿੰਡ ਤੇ ਨਗਰ ਪੰਜਾਬ
ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਬੱਸੀ ਗੌਤ ਦੇ
ਖੱਤ੍ਰੀਆਂ ਦੇ ਵਸਾਏ ਹੋਏ ਨਹੀ” । ਪਟਿਆਲੇ ਵਿਚ ਬੱਸੀ
ਨਾਉ” ਦੀ ਨਗਰੀ ਮਲਿਕ ਹੈਦਰ ਦੀ ਵਸਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ
ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ 'ਬਸਤੀ ਮਲਿਕ ਹੈਦਰ” ਸੀ, ਜੌ ਪਿਛੋ ਸੋਖੇਪ
ਰੁਪ ਵਿਚ 'ਬੱਸੀ' ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ
ਦੇ ਹੌਰ 'ਬੱਸੀ' ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਇਕ ਕਲਸੀਆਂ
ਵਿਚ ਤੇ ਦੂਜੀ ਉਨੇ ਵਿਚ ।
(ਏ) ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਇਕ ਕਬੀਲਾ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਡਿਕੇ
'“ਝੁਲਾ' ਦਾ ਮੱਠ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਚ ਗੋਪਾਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੈ ।
ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮੰਗਲ
ਕਾਰਜਾਂ ਤੇ ਦਿਵਾਲੀ ਆਦਿ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਉਤੇ ਇਸ 'ਮੱਠ'
`ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ।
(ਬ-11) ਬਸੋਰਾ :
ਹਰਿਆਣੇ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਮਾਈ ਨੂੰ ਪਤਿਆਉਣ ਲਈ
`ਚੋਰਰ ਦੀ ਸਤਵੀ' ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਇਕ ਉਤਸ਼ਵ;
“ਇੱਸ ਦਿਨ ਮਾਤਾ ਮਾਈ ਦੇ ਮਟੀਲੇ ਉਤੇ ਜਾਕੇ ਪੂਜਾ
“ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਨ ਮਾਤਾ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਰਸੋਈ
ਨਹੀ ਬਣਾਉ'ਦੇ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ
ਗੁਲਗੁਲੇ ਆਦਿ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਬਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ
ਖਾਣ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਇਸ ਦਿਵਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬਸੋਰਾ' ਪੈ ਗਿਆ
ਹੈ । ਮਾਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵੌਲੋਂ ਗੁਲਗੁਲੋਂ ਮਟੀਲੇ ਦੀ
ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਮਗਰੋ ਭੌਗੀ ਲੌ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਮਟੀਲੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਤੇ ਪੂਜਾ ਪਿਛੋ" ਘਰ ਵਲ ਪਰਤਦਿਆਂ
ਤੀਵੀਆਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਕੀਰਤੀ ਵਿਚ ਗੀਤ
ਗਾਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਬੇਹਾ ਅੰਨ ਇਸ ਲਈ ਖਾਧਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਤਾ ਦੇਵੀ ਠੰਢ ਵਰਤਾਈ ਰਖੇ ਤੇ ਆਉਣ
ਵਾਲੋਂ ਗਰਮ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋ ਕਿ ਸੀਤਲਾ ਦਾ ਰੋਗ
ਫੈਲਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮਾਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਰਖਿਆ ਕਰੇ ।
(ਬ-12) ਬਹੱਤਰ :
` ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਸਬੈਧਿਤ ਇਕ ਰ੍ੜ੍ਹੀ; ਜੋਗ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ
ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਬਹੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਨਾੜੀਆਂ ਹਨ,
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੱਤਰ ਪ੍ਰਮੁਖ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹੱਤਰ ਪ੍ਰਮੁਖ
ਨਾੜੀਆਂ ਨੂੰ 'ਬਹੱਤਰ ਘਰ” ਜਾਂ 'ਬਹੱਤਰ ਹਾਟ' ਵੀ ਕਿਹਾ
ਗਿਆ ਹੈ ।
'ਬਹਤਰਿ ਘਰਿ ਇਕੁ ਪੁਰਖੁ ਸਮਾਇਆ ।' ਸੂਹੀ ਕਬੀਰ
ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੌਮਦ ਤੋ" ਪਹਿਲਾਂ ਅਰਬ ਵਿਚ ਬਹੱਤਰ
ਫ਼ਿਰਕੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੂਹੈਮਦ ਨੇ ਇਸਲਾਮ
$। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1746
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ । ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਸੌਨੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ
ਬਹੱਤਰ ਫ਼ਿਰਕੇ ਹਨ ਜੋ ਅੱਠ ਸ਼੍ਰੋਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ
ਹਨ (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼, ਪੰਨਾ 89-90) ।
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੱਤਰ ਦੀ ਅੰਕ-ਰੂੜ੍ਹੀ ਪਰੋਪਰਾ ਤੋ”
ਮਹਤਵਪੂਟਣ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਹਰਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਜਦੋ"
ਦਿੱਲੀ ਔਰੇਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸੱਦਿਆ ਤਾਂ _ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਿਆ ।
ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ
ਉਤੇ ਬਹੱਤਰ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਵਿਖਾਈਆਂ _(ਸੋਖਿਆ ਕੌਸ਼,
ਪੰਨਾ 231-237) ।
(ਬ-13) ਬਹਾਦਰੀਆਂ :
ਇਕ ਗਹਿਣਾ, ਜੌ ਅਮੀਰ ਤੀਵੀਆਂ ਕੌਨਾਂ ਵਿਚ
ਪਾਉ'ਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਮੁਰਕੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ
ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਮੌਤੀ ਲਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸ਼ਬਦ
ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਬਹਾ (ਕੀਮਤੀ) ਤੇ ਅਰਬੀ ਦੇ ਦੁਰ (ਮੌਤੀ) ਦੇ
ਜੌੜ ਤੋ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਕੀਮਤੀ ਮੌਤੀ ।
ਅਖਾਣ ਹੈ :
ਕੌਨਾਂ ਵਿਚ ਬਹਾਦਰੀਆਂ ਤੇ ਮੌਢੇ ਡੇ ਘੜਾ ।
(ਬ-14) ਬਹਿੰਦਾ ਖੇਡਣਾ :
ਮਾਘੀ ਦੇ ਉਤਸ਼ਵ ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਇਕ ਖੇਡ; ਮਾਘੀ
ਵਾਲੋ ਦਿਨ ਕਦੀ ਤੀਵੀਆਂ ਆਪਣੇ ਅੰਗਾਂ-ਸਾਕਾਂ ਤੇ ਜਾਣ
ਪਛਾਣ ਦੇ ਬੋਦਿਆਂ ਕੌਲੋ' ਰੁਪਏ ਪੌਸੇ ਤੇ ਹੌਰ ਨਿਕ-ਸਕ
ਖੋਹ ਲੌ'ਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੌ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵਾਪਸ ਮੌੜ ਦਿਤਾ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਬ-15) ਬਹਿਰੂ :
ਇਕ ਸਥਾਨਿਕ ਦਿਉਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਕੁਝ
ਇਲਾਕਿਆਂ ਗੁੜਗਾਵਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਖੂਹ ਦੀ ਖੁਦਾਈ
ਕਰਨ ਵੇਲੋਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਭ ਝੋ”
ਪਹਿਲਾਂ ਖੂਹ ਖੌਦਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਬਹਿਰੂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ
ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਊ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ।
(ਬ-16) ਬਹਿਲ :
(ਉ) ਖਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਜਾਤੀ; ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ
ਇਸ ਜਾਤੀ ਦਾ ਵਡਿਕਾ, ਜੌ ਗਲ ਵਿਚ ਖੜੀ ਇਕ ਬਹਿਲੀ
ਵਿਚੋ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਪਾਲਕ ਪਿਤਾ ਨੇ ਬੱਚ ਦਾ
ਨਾਉ" ਬਹਿਲ ਰਖ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵੌਸ਼ ਬਹਿਲ'
੧ 311011510੧0।3੮0।।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੌਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਅਖਵਾਈ । ਇਕ ਹੋਰ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਨੂੰ
ਬਨਵਾਸ ਵਿਚ, ਬਹਿਲੀ ਉਤੇ ਜਿਹੜਾ ਚਾਲਕ ਛੱਡ ਕੇ
ਆਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਹਿਲ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਸਦੀ
ਵੈਸ਼ ਵੀ ਬਹਿਲ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਈ ।
(ਅ) ਖਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੋਤ, ਇਹ ਖਤ੍ਰੀਆਂ ਦੀਆਂ
ਪੰਜ ਜਾਤੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚੋ ਹਨ । ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ
ਵਡਿਕਾ ਸੂਰਜਬਸੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਬਹਿਲੀ ਚਲਾਇਆ ਕਰਦੇ
ਸਨ, ਜਿਸ ਤੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਲ ਬਹਿਲ ਪੈ ਗਈ ।
(ਬ-17) ਬਹਿਲੀਮਾ :
ਕਾਂਗੜੋ ਦਾ ਇਕ ਰਾਜਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ
ਰਾਜੇ 'ਤੇ ਬਚਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਧਾਵਾ
ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ਤਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਯੋਧੇ ਦੀ ਉਸਤਤੀ
ਵਿਚ ਢਾਡੀਆਂ ਨੇ ਵਰਾਂ ਲਿਖੀਆਂ । ਲੱਲੇ ਬਹਿਲੀਮੇ
ਦੀ ਵਾਰ, ਗੁਰੂ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਤਨੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸੀ ਕਿ ਇਸੇ
ਵਾਰ ਦੀ ਧੁਨੀ ਉਤੇ ਵਡਹੈਸ ਕੀ ਵਾਰ ਮਹਲਾ ੫ ਦਾ
ਗਾਇਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੈਕੇਤ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ
ਆ । ਵਾਰ ਦੀ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਪਉੜੀ :
ਕਾਲ ਲੱਲਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਖੋਆ ਬਹਿਲੀਮਾ
ਹਿੱਸਾ ਛਟਾ ਮਨਾਇਕੇ ਜਲ ਨਹਿਰੋ ਦੀਆ
ਫਿਰਉਨ ਹੋਇ ਲੱਲਾ ਨੇ ਰਣ ਮੰਤ੍ਰਿਆ ਧੀਮਾ
ਭੇੜ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਮੱਚਿਆ ਸਟ ਪਈ ਅਜ਼ੀਮਾ
ਸਿਰ ਧੜ ਡਿੱਗੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਜਿਉ” ਵਾਹਣ ਢੀਮਾ
ਦੇਖ ਮਾਰੇ ਲਲਾ ਬਹਿਲੀਮ ਨੇ ਰਣ ਮੈ ਬਰਸੀਮਾ ।
(ਬ-18) ਬਹੀ ਜਵ”ਰੀ :
ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਇਕ ਰੀਤ; ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ
ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਨਿਕਾਹ ਦੇ ਮਗਰੋ” ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਤ
ਨਾਲ ਆਏ ਹਰੇਕ ਜਾਂਵੀ ਲਈ, ਸਵੇਰੇ ਇਕ ਲੱਡੂ ਭੇਜਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਸ਼ਤੇ ਨੂੰ 'ਥਹੀ ਜਵਾਰੀ` ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਲੱਡੂ ਦੇਣ ਆਏ ਨਾਈ ਨੂੰ ਲਾਗ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਬ-19) ਬਹੁ-ਕਤੀ ਬਾ :
ਇਕ ਤੀਵੀ' ਦੇ ਇਕ ਤੋ" ਵਧ ਪਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ;
ਬਹੁ-ਕੌਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਿਵਾਜ ਨਹੀ”, ਪਰ
ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਤੇ ਕਈ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ
ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਕੁਝ ਥੁੜ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਈ ਵਾਰ
ਇਕ ਇਸਤ੍ਰੀ ਸਭ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਪਤਨੀ ਬਣੀ ਰਹੀ
ਹੈ । ਵਡਾ ਭਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਕੇ ਇਕ ਤੀਵੀ” ਘਰ ਲੌ
ਆਊ'ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਾਕੀ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਉਸ ਨਾਲ ਖੁਲ੍ਹ ਲੈਦੇ
$।1 5300੫ 1301 5101 ]। ੬101੧
1747
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾਂ
ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋ ਵਡਾ ਭਰਾ ਕਿਸੇ ਦੂਰ ਦੋਸ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ
ਚਲਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮਗਰੋ" ਉਹ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬਣ ਕੇ
ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਤ ਆਉਣ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸੇ ਦੀ
ਪਤਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਸੋਜੌਗ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਤੇ
ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਨਹੀ" । ਕਿਰਸਾਨੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਭੋਇੰ ਦੀ ਵੰਡ
ਤੋ ਬਚਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਅਪਣਾ ਲਈ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੋਇੰ ਵਧੇਰੇ ਜੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀ”
ਵੱਡੀ ਜਾਂਦੀ (ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਗਜ਼ਟੀਅਰ, ਪੰਨਾ 68)।
ਬਹੁ-ਕੌਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ
ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਦਰੋਪਦੀ ਪੰਜਾਂ
ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ ।
ਕਿਸੇ ਸਮੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਕੌਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ,
ਜਿਸ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ
ਹਨ । ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਈ” ਬਹੁ-ਕੌਤੀ
ਪ੍ਰਥਾ ਅਜ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ ।
(ਬ-20) ਬਹੁੱਟਾ :
(ਉ) ਇਕ ਗਹਿਣਾ ਜੌ _ਡੌਲਿਆਂ ਉਤੇ ਪਹਿਨਿਆ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਇਕ ਖ਼ਾਸ _ਤਾਅਵੀਜ਼ ਜੋ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਡੌਲਿਆਂ ਉਤੇ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਰ੍
(ਬ-21) ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਖ਼ੁਥਾ :
ਪੱਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋ ਵਧੀਕ ਪਤਨੀ ਰਖਣ ਦਾ
ਰਿਵਾਜ ਘਟ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਿਹਾ । ਜਦੋ ਆਰੀਆ ਲੌਕ
ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਤਾਂ
ਉਹ ਬਹੁਤੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀ ਸਨ ਲਿਆਏ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ । ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ
ਜਦੋ" ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਥੋ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ
ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋ” ਵਧੀਕ ਪਤਨੀਆਂ ਰਖਣ
ਰਿਵਾਜ ਪਿਆ । ਰਿਗ ਵੇਦ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਪਤਨੀਤਵ
ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਲ ਸੌਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੋਂ ਰਾਜਿਆਂ
ਵਿਚ । ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੇ ਮਗਰੋਂ” ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ
ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਤੇ ਕੋਈ ਬੋਦਸ਼ ਨਹੀ” ਸੀ, ਪਰ
ਆਮ ਹਿੰਦੂ ਇਕੋ ਪਤਨੀ ਰਖਦਾ ਸੀ । ਕਿਉ” ਜੋ ਵੈਦਿਕ
ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ
ਮੁਤਬਰਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੁਗਾਂ-ਜੁਗਾਂਤਰਾਂ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ
ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੇ ਮਰ ਜਾਣ ਜਾਂ ਬਾਂਝ ਹੋਣ ਤੇ ਹਿੰਦ੍ਰ
ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਦੇਂ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਬਹੂ-ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ
੧ 311011510੧03੮0।।
ਬਹੁ-ਰੁਪਣੀ
ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇ”
ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ ਰਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਕੁਝ ਕੁ
ਅਮੀਰ ਨਵਾਬਾਂ ਤੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਮ
ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਕੋ ਪਤਨੀ ਰਖਦ/ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਕ ਤੋ”
ਵਧੀਕ ਪਤਨੀ ਰਖਣ ਲਈ ਚੌਗੀ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਦੀ
ਲੌੜ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ
ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹਰਮਾਂ ਵਿਚ
ਸੈਕੜੇ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਹਿੰਦੂ ਰਾਜੇ
ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ
ਰਿਹਾ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਮਹਾਰਾਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ
ਕਈ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ । ਦੋਸ਼ ਵਡ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ
ਦੇਸੀ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ
ਸੀ । ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ
ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਸਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਜਾਤਾਂ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ
ਜੱਟਾਂ ਵਿਚ ਰਿਵਾਜ ਹੈ ਕਿ ਭਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋ ਮਗਰੋਂ',
ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਵਡੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਵੱਸਣ ਲੱਗ _ਪੈਂ'ਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਕਰਕੇ ਵੀ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਇਕ ਤੋਂ“ ਵਧੀਕ
ਪਤਨੀਆਂ ਹਨ ।
ਲੌਕ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਜੇ
ਸੱਤਾਂ ਰਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸਪਤਾਹ ਦੇ
ਹਰ ਵਾਰ ਲਈ ਵਖਰੀ ਰਾਣੀ ਹੁੰਦੀ । ਮੋਵਾੜ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ
ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਹੁਣ ਤਕ ਰਹੀ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸੌ'ਕਣਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ
ਹਨ । ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਦੋ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ, ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ
ਉਸ ਦੇ ਹਾਣ ਦੀ ਸੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ । ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ
ਦੇ ਵਾਲ ਚਿੱਟੇ ਹੋਣ ਲਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਛੋਟੀ ਪਤਨ)
ਹਰ ਰੋਜ਼ ਚਿੱਟੇ ਵਾਲ ਕਢ ਦਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਜੌ
ਪਤੀ ਉਸ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਲਗੇ । ਵਡੀ ਪਤਨੀ ਉਸ ਦੇ
ਕਾਲੇ ਵਾਲ ਖਿੱਚ ਕੇ ਕਢ ਦਿਆ ਕਰਦ) ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਪਤੀ
ਉਸ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਲੱਗੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਦਿਨ
ਪਤੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਇਕ ਵਾਲ ਵੀ ਨਾ ਰਿਹਾ ।
(ਬ-22) ਬਹੁ=ਰੂਪਣੀ :
ਇਕ ਅਪੱਛਰਾਂ ਜਿਸ ਦੀ ਔਲਾਦ ਬਹੁ- ਰੂਪੀਏ ਬਣੀ ।
ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰੰਮ ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਚੋਦਰ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ
ਜੈਗਲ ਵਿਚ ਤਪਸਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ, ਇਹ ਉਸ ਦੀ
ਭਰਪੂਰ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਅਪਾਰ ਹੁਸਨ ਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਈ
ਅਤੇ ਉਸ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਪੈਲਾਂ ਪਾਉਣ ਲੱਗੀ । ਚੰਦਰ
ਨੇ ਤੁੱਪਾਂ ਤੋਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਦਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਧਾਰਨ ਕਰ
$।। 5300੫ 1301 51101 ]। ੬101੧
1748
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੌਸ਼
ਲਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਚੰਦਰਮਾ ਵਾਂਗ ਸੌਲਾਂ ਨਵੇ" ਰੂਪ ਧਾਰਨ
ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਸੀ । ਸੋ ਅਪੱਛਰਾਂ ਤੇ` ਬਚਣ ਲਈ
ਉਸ ਨੇ ਨਿਤ ਰੂਪ ਬਦਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਰੂਪ ਬਦਲਣ
ਵਿਚ ਬਹੁ-ਰੂਪਣੀ ਉਸ ਤੋ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀਵਾਨ ਸੀ ।
ਅਪੱਛਰਾਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨਵਾਂ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੌ“ ਵਧੇਰੇ ਹੁਸੀਨ
ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਚੋਦਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਫੇਰੀਆਂ ਲੈਣ ਲੱਗੀ
ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਚੋਦਰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਮਨ 'ਤੋ ਕਾਬੂ ਨਾ ਰਿਹਾ
ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਉੱਤੇ ਬਹੁ-ਰੂਪਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਕਲ ਆਉਣ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਹ ਨਿਤ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ
ਉਸ ਨਾਲ ਆਲਿੰਗਨ ਕਰੇਗੀ । ਚੰਦਰ ਨੇ ਬਹੁ-ਰੂਪਣੀ ਨੂੰ
ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੀਆਂ ਸੁ ਦਰ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ _ਭੋਗਿਆ
ਤੋਂ ਬਹ੍-ਰੂਪਣੀ ਨੇ ਚੰਦਰ ਨੂੰ ਸੌਲਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ । ਅਖ਼ੀਰ
ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਦਿਲ ਬਹੁ-ਰੂਪਣੀ ਤੋ" ਭਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂ
ਸਰਾਪ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਹ ਅਗਲੌੋ ਜਨਮ ਵੇਸਵਾ ਬਣੇ ਤੇ
ਉਸ ਦੀ ਔਲਾਦ ਬਹੁ-ਰੂਪੀਏ ।
(ਬ-23) ਬਹੁ=-ਰਪੀਆ :
ਕਲਾਕਾਰ ਜੌ ਕਈ ਸਵਾਂਗ ਧਾਰ ਕੇ ਲੌਕਾਂ ਦਾ
ਮਨੋਰੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਜਾਤੀ ਜਿਸ ਦਾ ਪੇਸ਼ਾ ਹੀ
ਸਵਾਂਗ ਧਾਰ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱ ਬਖ਼ਸ਼ੀਸ਼ ਲੈਣੀ ਹੈ । ਬਹੁ-ਰੂਪੀਆ
ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹਨ--ਕਈ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ
ਸ਼ਖ਼ਸ । ਇਹ ਇਸ ਦੀ ਕਲਾਤਮਿਕ ਬੌਧ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ
ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੋਂ ਜ਼ਾਤ ਦਾ । ਬਹੁ-ਰੂਪੀਏ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜ਼ਾਤ
ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੋਧਿਤ ਨਹੀ” । ਇਹ ਕਈ ਜਾਤਾਂ ਤੇ
ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਕ
ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁ-ਰੂਪੀਏ ਇਕ ਮੁਲਾਂ ਦੇ ਗੌਗਾ ਪੁੱਤਰ
ਕਬੀਲੇ ਦੀ, ਇਕ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਦੌਪਤੀ ਸੰਜੌਗ ਤੋਂ` ਪੈਦਾ
ਹੋਏ । ਇਕ ਹੌਰ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ _ਬਹੁ- ਰੂਪੀਏ
ਇਕ ਅਪੱਛਰਾਂ ਬਹੁ-ਰੂਪਣੀ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਨ ਜੋ ` ਇਕ
ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਮਨ-ਪਰਚਾਵੇ ਲਈ ਨਿਤ ਨਵਾਂ ਕਾਇਆ-ਰੂਪ
ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਸੀ ।
ਗਲਾਸਰੀ ਅਨੁਸਾਰ (ਜਿਲਦ 2/34) ਸਿਆਲਕੌਟ ਤੇ
ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੌਕ ਬਹੁਰੂਪੀਏ ਪ੍ਰਸਿਧ
ਸਨ । ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਬਹੁਰੂਪੀਏ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਪਿਛਾ ਚਿਤੌੜ
ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਠਾਨਾਂ
ਵਿਰੁਧ ਇਕ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿਚ ਉਹ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲ
ਗਏ ਤੇ ਪਿਛੋ ਉਹ ਝਨਾਂ ਦੇ ਕੌਢੋ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰੀ ਕਰਨ
ਲਗ ਪਏ ।
ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸਤਲਜ ਦੇ ਕੌਢੇ, ਫਿਲੌਰ
ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਬਹੂ-ਰੂਪੀਆਂ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡ ਸਨ, ਜੋ
੧੧01੨£॥0੫੧॥011੦।॥
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਕੋਸ਼
ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਟੌਲੇ ਬਣਾ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ
ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਮਨ ਪਰਚਾਂਦੇ ਸਨ ।
ਬਹੁ-ਰੂਪੀਆ ਬੜਾ ਸੁਚੱਜਾ ਤੇ ਸੁਘੜ ਲੋਕ-ਕਲਾਕਾਰ
ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜੌ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਸ਼, ਰੂਪ
ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਖੋ ਇਤਨੀ ਕਲਾ-ਕੌਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਨਿਬਾਹੂੰਦਾ
ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਅਸਲ ਤੋ” ਨਕਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀ”
ਰਹਿੰਦੀ । ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਰੂਪੀਏ ਭੇਡਾਂ ਵਾਂਗ
ਹੀ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ, ਨਵਾਬਾਂ ਤੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਦਾ ਦਿਲ
ਪਰਚਾਂਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਬਹੁ-ਰੂਪੀਆਂ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ
ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਸਵਾਂਗ ਭਰ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਜਾਣਕਾਰ ਹਲਕੇ
ਵਿਚ ਚਲੋ ਜਾਂਦੇ ਜਿਵੇ ਕਿ ਥਾਣੇਦਾਰ, ਸਾਹੂਕਾਰ ਜਾਂ
ਸੌਦਾਗਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਤੇ ਫਿਰ ਜਦੋ" ਅਗਲਾ ਪਛਾਣ
ਨਹੀ” ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦਸ ਕੇ ਇਨਾਮ
ਲੈ'ਦੇ ਹਨ ।
ਬਹੁ-ਰੂਪੀਏ ਤੇ ਭੌਡਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਭੇਡ
ਸਵਾਂਗ ਨਹੀ ਭਰਦੇ ਤੇ ਮਖ਼ੌਲਾਂ, ਚੁਟਕਲਿਆਂ ਤੇ ਗੱਲਾਂ
ਨਾਲ ਹਸਾਉ'ਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁ-ਰੂਪੀਏ ਸਵਾਂਗ ਭਰਦੇ ਹਨ
ਤੇ ਨਕਲ ਨੂੰ ਅਸਲ ਬਣਾ ਕੇ ਬਖ਼ਸ਼ੀਸ਼ ਲੌਦੇ ਹਨ (ਵੇਖੋ :
ਸਵਾਂਗ, ਨਕਲਾਂ) ।
(ਬ-24) ਬਹੁਲ :
ਪੀਰ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਅੰਨ; ਮੁਜ਼ਫ਼ਰਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇਲਾਟ
ਵਿਚ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਪੀਰ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ
ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਜ਼ਿਮੀ'ਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ
ਤੋ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਪੀਰ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ, ਵੱਖਰਾ
ਰਖ ਛੱਡਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੀਰ
ਜਾਂ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਅੰਨ ਇਕਤ੍ਰ ਕਰ ਲੈਦਾ ਹੈ ਜਾਂ
ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦ ਭੇਜ ਕੇ ਮੰਗਵਾ ਲੈਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਸਮਾਂ
ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋ ਪੀਰ 'ਬਹੁਲ' ਨੂੰ ਬੜੀ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ
ਉਗਰਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਢਿਲ-ਮਠ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ
ਬਦ-ਦੁਆਵਾਂ ਦੇਦੇ ਸਨ ।
(ਬ-25) ਬਹੁਲਾ :
ਇਕ ਦੇਦ-ਕਥਾਵੀ ਗਉ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ
ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਦਿਤੇ ਬਚਨ
ਨਿਭਾਹੇ । ਇਸ ਗਉ ਦੀ ਕਥਾ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ
ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ । ਕਸ਼ਮੀਰ
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਰੀਸਰਚ ਇਨ
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11