هو کو وبا نڪ
ين
.
ڪن
لاپين يڙ
الا نليه
۱ ڄ يڙ ناپڊڏياڍ
حر گوريلا جنگ
7 ٣4] 0 ڳا | 8 7
آ.] .1]18]700!٣16]
نسيز سساسدڊرس يسس ڪسسيئييشسن
ٽنڊو ولي محمد., حيدرآباد سُنڌ
0 ع
قيمت -/9 رپا
(سڀ حق ۾ واسطا قاٿمر)
. 1.1.1 :01 11180811 (181101151) 1110 1611-14 1]11) 11114141
97 1701151008 .)11114111111 (11411101/[10ل]11 14 لاھ :09 1791518160
1 11011980 ,111011811111100 8[1 ۱ 17901100 ,150101108110115 15 اخ[ پمپ[
.09112 [1201101 ]1715 10815101
9 .5+ (([0) )156 06[ 9ۇ
1001 ٣70. 7
انتساب
آ پنهنجو هيءَ قلمي پورهيو شهيد بچو بادشاهم,ُ
شهيد پيرو وزير, شهيد رحيم هنكورو بادشاه,
شهيد والي ڏنو بهڻ, شهيد جيئندو بهڻ, شهيد لوٽو
”نظاماڻي ۾ وزير اله بچائي خاصخيلي رحمت الله
عليهم جي نالي منسوب ڪريان ٿو.
دا ڪڪ ٣
]0651 ]1 8 ٽ
٬ 3 3”
ٌ 1 2 :1 ٍ 21 8 3 ان مي ”۽
7 ت بّ ٬ ټآھ“ َا .
اه 5 نا ٻخ 4-11541
يد ِ
پ اك
2
پء اك تا 4
0. يڙ .- 9 0
ٿا هي ههيب اھ 1[
رٿ
لڳل“ هه5100 ڄ5دہ!'
يٽ ٣ بدا 11186*
0
ع409 ڂ8 ٌ نگ
ا6
)ا1 2 نا
140« ههان
8
ڃ-[85: 159 يج« يح سد
ندڙ
ا1 ع
ً136”2 يڻ
لسسحنححت
مهاڳ
هن مزاحمتي یا دهشتگرد تحريڪ کي تيستائين سمجهي ن سگهيو,
جيستاٿين زمين مٿان ان جي اصلي روپ کي نت سمجهيو.
هن واتعن جو راوي سائيت رکيو نالي هڪ ارڏو ۽ اهنڊ حر آهي, جيڪو
ڪڏهن انگريز سرڪار جو هڪ اشتهاري ڏوهاري هو. سندس گوريلا ويڙهہ جا
واتعا سنڌ جي سرحدن سان تعلق رکن ٿا. جيڪو هاڻي پاڪستان جو حصو آهي.
پر تن ڏينهن ۾ هي علائقو انگريزي هندستان ۾ شامل هو. هي ملڪ مکيہ ٿن ڀاڱن
۾ ورهايل آهي. هن جي الهندي پاسي خشڪ جبل ۽ ٽڪريون آهن. وچ وارو
علائڻو سنئون سڌو پٽ آهي, جتان سنڌو وهندو آهي. آبپاشيءَ جي مقصد سان
هن مان ڪيترائي واهہ کوٿيا ويا آهن. اور پاسي ٿر جو رڻ پٽ آهي. جتي رڳو
ڀٽون ئي ڀٽون ڏسبِيون. هتان جو ڏيک ۽ آبهوا هندستان بدران مصر سان هڪ
جهڙائي رکي ٿي. هتان جي ماڻهڻ ڇو مزاج انفزادي, الگ ۽ ثزالو آهي.
7 ع کان اڳ هان جي آدمشماري 4 مسلمائنن تي مشتمل هئي. باتي
حصي ۾ هندن جي گهڻائي هئي۔ ڀوٿيی طبقي جا اڪثر ماڻهو, هٽ واڻيا. واپاري,
ڊاڪٽر, انجئيگر, پروفيسر ۽ ٻيو ڌنڌو ڪندا هئا. جيڪي شهرن ۽ وڏڻ ڳوئڻ ۾
آباد هوندا هئا. مسلمان زميندار هاري ناري ڪڙمي ڪاسبي هئا. جن جي گهڻائي
ڳوئن, واهڻن ۽ وسندين ۾ رهندي هکي. هزارن جي تعداد ۾ اڪيليون ڇٿون بہ
ڏسڻ ۾ اينديون هيون. جيڪي سنڌ جي جهنگن جي وٽ پاسي ۾ ٺهيل هونديون
هيون. هتان جو سماجي جوڙجڪ بہ گهڻو ڪري جاگيردارانہ آهي. سنڌ جي آباد
زمين جو وڏو حصو جاگيردارن ۽ وڏن زميندارن جي هٿ ۾ آهي. جيڪي مقامي
طور وڏي اثر رسوڂ جا مالڪ هوندا آهن. هي ماڻهو پاڻ کي طاقتور ڏسڻ چاهيندا
آهن ۽ طاقت جو احترام ڪندا آهن ۽ ان کي تسليہ ڪندا آهن. هي ماڻهن جون
ضرورتون تمام ٿوريون ۽ سڀاءُ مقدر پسند هوندو آهي. تنهن ڪري ڏکن سکن ۾
راضي رهڻ وارا ماڻهو آهن.
هن ٿسہ جِي تحريڪ شروع ٿيڻ کان اڳ سنڌ انگريز حڪومت جو امن
آشتيءَ وارو صوبو رهيو آهي. هن کان اڳ انگريز انتظاميہ کي ڌاڙيلن ۽ ڪڏهن
12 حر گوريلا جنگ
قبائلي جهيڙن کي منهن ڏيڻو پوندو هو. هتان جا هندو مسلمان پاڻ ۾ سڪ سلٽ
صلح ۽ ساتت ساڻ رهندا آيا آهن. هندو ڌرہ ۽ اسلام جو ڪٽرڀڻو سنڌ جي ڌرتيءَ
تي نظر نہ ايندو. توڙي جو هتان جي گهڻائي مسلمانن جي آهي. ٻنهي ڌرين تي
تصوف جو تمام گهڻو اٿر آهي. هتي ڪيتريون ٿي درگاهون آهن جن جا هندو ۽
مسلمان هڪجهڙا مريد آهن ۽ زيارتن لاءِ ڇٺيءَ ڇماهيءَ ٻيا ڀيرا ڀريندا آهن. هي
هن متام وٽ انهن درگاهن ڇا ثالا ۽ تاريخ مفتلت آهي.
سنڌ ۾ هاڻي اڳيان صوفي ۽ دوريش نہ رهيا آهن. هتي تصوف هڪ ورثو
بڻجي ويو آهي. اهڙن بزرگن ۾ تقويٰ ۽ پرهيزگاري ڪانہ رهي آهي. هر مسلمان کي
پوءِ اهو سڃو سکڻو هجي یا ڀريو ڀاڳيو, پنهنجو مرشد ضرور هوندو آهي. اهڙي
مرشد لاءِ ضروري هوندو آهي تہ سندس ابا ڏاڏا ڪاڻيءَ ڪرامت جا صاحب هجن
۽ ڪيترين پيڙهين کان وٺي مريد ان درگاهِ جي هر گادي نشيى وٽ زيارت ۽ دعا
ٿيڻي لاءِ ويندا آهن. جيڪڏهن درگاه پري هوندي آهي تہ مريدن لاءِ ڏهھاڙي
زيارت لاءِ وڃڻ ضروري نہ هوندو آهي, پر ٻارهيت مهيني حد جي خليفي کي
ساري سنڀالي ڏڻ ڏيڻو پوندو آهي, جيڪو اوڳاڙيءَ لاءِ مريدن وٽ ضرور اچي
پهچندو آهي۔
مشهور مرشد کي هزارن بلڪ لکن ۾ مريد هوندا آهن. اهڙن مشهور معروف
مرشدن ۾ ڪنگريءَ جو پير ڀاڳارو بہ آهي. جنهن کي سنڌ خيرپور, جوڌپور,
جيسلمير ۽ بهاولپور رياستن ۾ تمام گهڻا مريد آهن. آيتري وسيع مريدي خادمي
ڪري وٽس بي انتها اثر رسوڂ ۽ بي پايان دولت آهي. سندس مريدن کي حر
سڏيو ويندو آهي. جن جو پنهنجي مرشد ۾ ايترو صدق ۽ ويساهہ هوندو آهي جو
سندس حڪم تي جان قريان ڪرڻ لاءِ سندڻ سر سداٿين ترين تي رکيل هوندا
آهن. انهيءَ ڪري ڪنگريءَ جو پير صاحپ پنهنجي هڪ نرالي ۽ خاص حيثيت
جي ڪري خطرناڪ طاقت جو مالڪ آهي. اهڙن ماڻهن جي گهٹڻائي اڻ پڙهيل
هارين نارين ۽ ڌنارن سان واسطو رکي ٿي. جيڪي مختلف نئاتن (55ةا)) سان
لاڳاپيل آهن. اهڙيءَ ريت حر جماعت يب ٻن حصن ورهايل آهي, جن مان هڪ
کي فرق وارا ۽ ٻين کي سالہ جماعت سڏجي ٿو. نرق وارن مريدن جي ڀيٽ ۾
سالم جماعت وارڻ جو تعداد گهڻو آهي. حر؛ پير صاحب کي هن ڌرتيءَ تي هڪ
ديوتا جيترو رتيو ڏيتدا آهڻ ۽ سندس نقير کي بہ هڪ اتہ درجي وارو انسان تصور
ڪندا آهن. هي ماڻهو مرشد جي چوڻ تي پنهنجو ال تله ۽ زندگيون قريان ڪرڻ
تي فخر ڪندا آهن ۽ ڀلا ڀاڳ سمجهندا آهن. اڳئين پير صاحب ۽ سندس مريدن َِ
حر گوريلا جنگ ڇ 13
وچ ۾ موجود تعلقات رون وسطيٰ جي ڪراڙي جابلو ماڻهوءَ جي حشيش طريقي
واري ياطتي فرقي جي ياد تازي ڪري ڇڏڻ ٿا.
هئن حرن اڳئينءَ صديءَ جي آخري ڏهاڪي ۾ انگريزن غلاف بغاوت جا
ڀنڀٽ ڀڙڪائي ڇڏيا هئا. هن پهرينءَ بغاوت کاڻ پتجاھ. سال کن اڳ سنڌ کي
انگريز سرڪار ۾ شامل ڪيو ويو هو. هن واتعي کان پوءِ حرڻ جي (آزاديءَ لاءِ)
هيءَ پهرين هٿياربند جدوجهد هئي. ستدن يقغاوتٿ جي هيءَ ياه انگريڙڻ ڏاڍي
سورن سان وسائي هئي. حرن کي ٿڌي ڪرڻ لاءِ انگريزن ود پير صاحب کان
واهر طلب ڪٿئي هئي. ان کان َ ڪرمنل ٽرائييس ائڪٽ 111068 1171681181٣ل))
4600 تحت حرن مٿان سخت پابنديون لاڳو ڪيون ويون هيون. هڪ تسل اڳ
واري دؤر سان لاڳاپيل. هي قصو قديہ تاريخ جو حصو معلوہ ٿي رهيو آهي. اهڙين
ڳالهبن کي ڏسي انگريزن ڪي سياسي سڌارا بہ آندا هئا. ان کان پوءِ سنڌوءَ تي
سکر وٽ لائيڊ نالي هڪ بشراج تعمير ڪيو ويو, جنهن وسيلي آبپاشي جي
مقصدن لاءِ سنڌ کي ٻارهوئي پاڻي ميسر ڪري ڏنو ويو. آهي پنهٽجي اُن دور جون
نهايت پرڪشش ڳالهيون هيون. پر مون اهڙن من موهن مفادن کي تڇ سمان
سمجهي اک کڻي نهاري بہ تہ ڏو هو. معلوم آٿين ٿي رهيو هو تہ مائار واري
مٿاڇري هيٺان ڪنهن روحاني طاقت جو دونهون دکي رهيو هو. پر جڏهن ان کي
ابڙڪي مٿي ظاهر ٿيڻ جو سڏ مليو تہ هڪدمہ جهڙڪي پيٽ جيان ڀڙڪي هڪ
ڄراٽ جي شڪل اختيار ڪري ويو.
”اپر سنڌ فورس” جي آپريشن تي 1944ع واري لکيل رڀوٽ کان سواءِ بہ
ڪي سرڪاري ڳجها دستاويز آهن جن جي ڄاڻ مطايق حرن جي ٻي گوريلا ويڙهہ
سان لاڳاپيل فقط ٻہ حوالا ملي سگهيا آهن جن مان هڪ ٽن صقحن تي مشتمل
آهي. پهريون حوالو سڻ 1954ع ۾ فلپ ووڊرف (000011؟ !!!11 1) جي ڪتاب
00110٣ 111808 11018” 111811" جى ٻہي جلد ”"20818181) 1116" ۾ ڇييو آهي. ٻيو :َ
حوالو سر پرسيول گريقگس "5 [611:) 1000101 51" جي 1971ع ز لقا ڪغتاڻ
”0]16ع11 11 1208108) 10” ۾ نظر اچي ٿو جيڪو هتدستاني پوليس جي تاريخ
آهي. اهي ٻئي حوالا منهتجي 4500 لفظن تي مشتمل ان نوٽ سان تعلق رکن ٿا
جيڪو مان مسٽر ووڊرف جي چوڻ تي سن 1950ع ۾ لکي ڏانهس موڪليو هو.
هن صاحب مون کي اهڙي گذارش ان ڪري ڪٿي ھٿي جو سنڌ حڪومت ٻي حر
بغاوت کي ختم ڪرڻ لاءِ مون کي مقرر ڪيو هو ۽ مان سن 1942ع کان 1946ع
تائين پورا چارسال هن مقصد سان سنڌ ۾ رهيل هوس. ساڳيءَ ريت ”انڊين پوليس
14 حر گوريلا جنگ
ايسوسيئيشن” جي صدر 1967ع ۾ هن پراجيڪٽ جي ڪارڪردگيءَ جي
معلومات لاءِ پڻ مون کي گذارش ڪئي. مان کيڻ ووڊرف طرف روانو ڪيل نوٽ
جو نقل موڪلي ڏنو هو۔
سر پي۔ .ڻج اي
ان ناتي مان پنهنجي هيءَ اوڻائي قيول ڪرڻ لاءِ تيار آهيان تہ مون پنهنجي نوٽ ۾
اڻويھهييءَ صديءَ جي نائين ڏهاڪي جي انهن انگريز عملدارن کي اهميت ڪان ڏئي
آهي جن ان وتت جي حر گوريلا ويڙهہ کي مڙسيءَ سان منهن ڏنو هو. اسان کي
0 ع واري ڏهاڪي ۾ حر گوريلا ويڙھہ سان منهن ڏيڻ وارن ڪامورن کي
َ مذڪوره عملدارن جو ٿوراڻتو هئڻ گهرجي. پهرينءَ حر گوريلاويڙهہ ساڻ لاڳاپيل
چونڊ دستاويز اڻويهينءَ صديءَ جي ختم ٿيڻ کان پوءِ بميئي سرڪار ڇاپيا هئا ۽
اهڙو فائل 113 صفحن تي مشتمل هو. هن مواد ۾ حر تحريڪ جي اصليت ۽ اوسر,
تحريڪ ۾ حصو وٺندڙ اهم شخصيتت جو احوال ۽ مٿن ڪيل سخت ڪارواين جي
. وو هي ٻيءَ حر بوت دوران بہمبٿي حڪومت طرفان ڇپايل مٿي
بيان ڪيل ڪتاب جا ڪيترا نقل اسان جي حوالي ڪيا ويا هئا. جيڪي هن
بغاوت کي ختم ڪرڻ لاءِ ٽاڍا ڪارائتا ثابت ٿيا هٿا. هيء بغاوت گڏريل صديءَ
واري بغاوت کان گهڻي طاقخور هئي. حرن غلاف هن آپريشن جو ڊگهو سلسلو
منهنجي نگرانيءَ ۾ هليو. گذريل ٽن سالن ۾ هن آپريشن جو داثرو سنڌوءِ کان اوڀر
پاسي ساري سنڌ تاٿين وڌايو ويو هو. ان دوران مون هن ماڻهن سان لاڳاپيل مختلف
نا وياد يدن ني گڊ ڪري ورتو هو. اُنهيءَ مواد ۾ حر جٿن
جا پوئتي رهجي ويل ڪاغذ هئا. جيڪي اسان جي پيڇي ڪرڻ جي نتيجي ۾
جن ڪري پوندا هئا. ڪڏهن انهن جي ٿمن تي اوچتي ڇاپي دوران بہ
اهڙا ڪاغذ ملي ويندا هئا. ان کان سواءِ سرڪاري دستاويز, شاهدن جون ڏتل
شاهديون آوگاهيون. جهليل سرڻ سو اعقراف جرب ۽ اها ڪي نيانڪاغد يا مي
ذڪر ڪيل مواد ۾ شامل آهن. پيتشن تي لهڻ کان پوءِ بہ ڪي سنڌي ۽ بلوچ
دوست ڪاني عرصي تائين بغاوت يا گوريلا ويڙهہ سان لاڳاپيل اهم مواد پڻ مون
ڏانهن موڪليندا رهيا. جيڪا پاڪستان تائہ ٿيڻ کان پوءِ عملي طور تي ختہ ٿي
هي ڪتاب, سائين ركځي حر جي ٻڌايل حال احوال ۽ ٻين اهڙن تلمي
دستاويزن کي ميڙي چونڊي هڪ جائتو ڪري مرتب ڪيو ويو آهي. جيڪي اُن
آپريشن دوران هٿ اچي ويا هئا. هن ڪتاب جي پهرٿيي صفحي تي هڪ نالو ڪي. _
حر گوريلا جنگ ! 15
.
غلام ”چٻرو” 1111010) 03110101 1٤. نظر اچي ٿو. چٻرو شايد سندس عرف آهي,
جنهن لاءِ انگريزي ۾ لفظ آٿول (0901) آهي. معلوم اٿين ٿئي ٿو تہ هي ماڻهو ساٿيی
ركئي جي ڀرسان کوليءَ ۾ بند هو. غلام ڇٻري جي قيد مان ڇٽڻ مهل سائبي
ركئي کيس گذارش ڪٿي هٿي تہ هو سندس بدران معافي نامو لکي ڏئي. غلام
چٻري. سائين رکگي جي چوڻ مطابق عمل ڪيو هو يا نہ سو ظاهر نہ آهي۔ اهو بہ
ٿي سگهي ٿو تہ هن سندس چوڻ مطابق عمل نہ ڪيو هجي يا جيڪڏهن عمل
ڪيو بہ هوندائين تہ اهڙي معاني نامي کي بيڪار سمجهيو ويندو هو. 1947ع واري
سال ۾ اتر اولهھہ هندستان جي ڪيترن ماڻهن پنهنجي اميدن ۽ آسرن تي ڪي
اهڙيون ڳالهيون ضرور ڪيون هيون. چٻري جي اکرن ۾ ڪن گول مول نالن سان
گڏ ڪي صحيح لکيل نالا ب. ڏسڻ ۾ اڇن ٿا, جنهن مان اهڃاڻ ملي ٿو تہ ان وتت
تائيي کيس صحيح لکڻ جو ڏانءُ اچي ويو هو. اهو بہ ڏسڻ ۾ اچي ٿو تہ کيس ڪي
ٻڌايل نال" وسري ويا آهن. پر مون اهڙن نالن کي جيٿن جو تيٿن رهڻ ڏنو آهي. مون
ڪن ماڻهن جا صحيمح نال" حاشيي ۾ لکي ڇڏيا آهن. چٻري نالي وارو ماڻهو پر نہ
آهي ڪير هيو, پر مون ان جو ڏڪر ڪرڻ نہ وساريو آهي, سندس ڏئل احوال
گهڻو ڪري ٽڪرن ٽوٽن ۾ آهي ۽ منجهن ريط نہ آهي. پر مليل اتفاتي مواد وسيلي
سندس احوال ۾ سلسلو ۽ ربط پيدا ڪري سگهجي ٿو. اهڙو احوال آ مٿي ڏٿي
چڪو آهيان. هن ڪتاب ۾ بيان ڪيل قصو بہ مختلف حصن تي مشتمل آهي,
جنهن ۾ سرڪاري دستاويز ۽ ماڻهن جا بيان آهن. معلوم اثيت ٿي رهيو آهي تہ
احوال اوريندڙ ماڻهوءَ جو تالو ”ساٿيڻ رکيو” آهي. پر سندس هيء نالو سڇو ن, هو.
ان ماڻهوءَ جو اصلي ۽ حقي نالو ڪو ٻيو هوندو. تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو تہ
سندس بيان ڪيل حرن جي دهشتگرد ڪارواين ۾ اڪيلي ماڻهوءَ انفرادي طور
حصو ن ورتو آهي. هن قصي ۾ بيان ڪيل گهڻن واتعن کي سرڪاري دستاويڙڻ
سان ڀيٽائي ڏٺو ويو آهي . پنهنجي شخصي معلومات مطابق انهن جي سچائيءَ کي
جاچي پرکي ڏٺو ويو آهي. ڪيتزن واتعن کي اسان جي توتع ۽ سوچ کان مختلف
رنگ روپ ۾ پيش ڪيو ويو آهي. ڪن واتعن جي اهڙي سمجهاڻي ڏني وئي آهي
جو اسان ان وقت وسوڙجي ويا هئاسون. حر لكڻهارن جي سچائيءَ ۽ سادگيءَ کي
هٿ نہ لاتو اٿم ۽ ان کي ڃيئن جو تيئن رکيو ويو آهي. هئن سرڪار طرفان ڪيل
ڪارواين کي ڏاڍ ۽ ظلمہ سڏيو آهي. سائيڻ رکيو اهڙين ڪارواين کي هڪ عملدار
جي غلطي ۽ ناڪامي ٿو ڪوئي. جن جي نالي کان هو پوري ريت واقف ب آهي.
مذڪوره عملدار کي هيءُ ۽ سندس دوست ليمرڪ (:161101,]) ڪڏهن ذومعتي
16 ٍ حر گوريلا جنگ
طور لبر ايڪ (12 1-111087) يعٿي تمير ون (0116 111111196) ڪري بہ سڏيندا هئا.
حرن خلاف ڪارواين جي ڊگهي سلسلي دوران مان حرن جي بي انتها بهادري
جي واتعن کان متاثر ٿي سندن انفزادي ۽ اجتماعي طور ٽماہ گهڻي عزت ڪندو
هوس. ان جو ڪارڻ اهو هو تہ هو ناقايل شڪست سگھ ۽ سهڀ جا ڌثي هئا. هو
پنهنجي گوريلا ڪارواين ۾ بي انتها سفاڪ ۽ بي رحم بہ هكا ۽ پنهنجي مقصد .
خاطر سام کي صدقي ڪر لاءِ ٻاهجي أقان ي اكيون ٻوٽي ڪاهي:پوئڊا هئا.
هو جيڪي ڪجه۔ بہ هٿا نهايت كرا, سچا, ارٽا ۽ اڏول هئا ۽ پنهنجي مرشد لاءِ
جنگ جي صف ۾ ڀيانڪ آڙاهہ ۾ ڪڏ ڏئي ٽپي پيا هئا. مان جڏهن هت خلاف
سخت ڪارواين ۾ رڌل هوس تہ منهنجي دلي تنا اها هي تہ هن جي مضصبوط ۽
محڪم آرادن ۽ سرفروشيءَ وارن مقدس جذبن کي ڪنهن ٻئي نيڪ ڪم ۾
استعمال ڪجي ت. واهہ واهہ ٿي وڃي. خوشيءَ جهڙي ڳاله اها آهي جو منهنجي
اها آرزو ويهن سالن کان پوءِ پوري ٿي. اهڙو مختصر احوال آخر ۾ ڏنل قلمہ تازه
0010 ۾ بيان ڪيو أٿہ. پڙهندڙ اهو ضرور ڄاڻڻ چاهيندو ت, سائين رکگي جي
بيان ڪيل واقعن جو ترت نتيجو ڪهڙو نڪتو ۽ مون اهڙي ڄاڻ ڏيڻ جي ڪوشش
ڪئي آهي.
هن ڪتاب ۾ سنڌ جا ٻہ نقشا ڏنا ويا آهن, جن ۾ پيش آيل واقعن جي
نشاندهي ڪٿي وٿي آهي. حرن ڀر وارين رياستت جا پڻ نالا کنيا آهن, جن يايت
حوالا هن ڪتاب ۾ موجود آهن. هتان جي واهہ جو نالو مٺڙاثئو آهي. سرڪاري
ڪاغذن ۾ بہ سندس الو اهو آهي ڀر هتان جا ماڻهو هن کي هڪ انگريز انجٽيئر
جي نالي پٺيان بارني (118116) واهہ سڏيندا آهن. جيڪو اٽڪل هڪ صدي اڳ هن
نالي واري انجنيگر جي نگرانيءَ هيٺ تيار ڪيو ويو هو. منهنجي خيال مطابق
مختلف علائقن ۽ جڳهن جا نالا صحيح آهن. ڪتاب جي منڍ ۾ هڪ تصوير آهي
جيڪا ڀائيان ٿو ت. سائيت ركئي ۽ ميرڻ مريءَ جي آهي. جن پوليس سان سڅخت
مقابلو ڪيو هو. اهڙو احوال باب سُورهين ۾ موجود آهي.
ٍ٬ *ٌ. ٳ
.2
مون شايد اهو سج ٻڌو آهي تہ تون قیدي دوست طرنان مون تي مڙهيل
الزامن جي مون کان ترديد ٻڌڻ ٿو چاهيت. سندن چوڻ آهي تہ مان پنهنجي ٽوليءَ
جي اڳواڻ الھ بچائي خلاف پوليس وٽ ڇفلي ڪري غدار ٿي ويو آهيان. تون ڏاڍو
ڀلو ماڻهو آهين. تنهنجا مٺڙا ٻول ٿر تي پلر جي ڀالوٽ جيان آهن, جيڪي ٻڌي
منهنجون مگل آسون ۽ اميدون جيتريون ٿي پيون آهن۔.
مان ڀاتيان ٿو تہ تون سمجهندو هوندين تہ مان هي جن پاش کي اڀي ڪرڻ
لاءِ ڪري رهيو آهيان. مان توکي هيءَ ڳالهہ مڃائڻ جي ڪوشش ڪندس ت هي
ڏوه اندر جي ساڙ کان مون تي ناحق مڙهيو ويو آهي. مان تہ سڇو حر آهيان. پير
ساٿينءَ جو فرقي مريد ۽ حر جماعت سان مخلص آهيان. منهٽجي تہ هر شيء داءُ
تي لڳي چڪي آهي. گهڙي کن لاءِ منهنجي هيءَ ڳالھ تہ ٻڌ. مون کي پڪ آهي تہ
ڪير ب اوڏو نہ آهي ۽ اسان جو هي ڀڻڪو ڪير بہ نہ ٻڌندو هوندو. اساڻ فقط
پنهنجي پنهنجي کوليءَ ۾ سيخن پٺيان هڪ ٻئي جي ويجهو. ڪن اپڙا ڪري
خبردار ٿي ويهنداسون, تہ ڪير لڪي چوري ب اسان جون هي ڳجهيوڻ ڳالهيون
ٻڌي نہ سگهندو. ان کان سواءِ هئن کولين جي اندروتي چؤديواري ايڏي محفوظ
آهي. جو ڀر وارين ٻن کولين ۾ رهندڙ قيدين جي سرپاٽن ڏانهن ڪو وارڊن اک کڻي
بہ نہ ڏسندو هوندو. اسان ٻِئي تہ نماز بہ گڏجي پڙهندا آهيون. سمجهين ٿو نُ؟
چڱو هاڻي منهنجي هيءَ ڳالهہ دل سان بہ ٻڌ تہ ڪي سان بہ ٻڌ. هي نهايت اهم
ايو آهي جيڪو بين سائيؿډدجي يا لا آهن. هن نياو مان توگن جمل مان ڻين
رهيو آهيان ۽ ٻيءَ ڌر کي ب آثيت پهچڻ کڀي جهڙيءَ ريت مان بيان ڪري رهيو
آهيان. تون ماٺ آهين. مان ڀائيان ٿو تہ تون ماٺ انهيءَ ڪري آهيت جو تو کي
منهئجيءَ ڳاله تي ويساهہ نہ آهي. تون ٿوري سانت ڪري مون کي ٻڌ. جڏهن مان
هيءَ ڳالهہ ٻڌي تہ تون قيد مان ڇٽي رهيو آهيي تہ منهٽجي دل خوشيءَ وچان نچڻ
لڳي تہ مون کي اهڙو سونهري وجه ملي ويو آهي. پر پوءِ مون کي پنهنجي هيءَ
اڀاڳي حيثيت ياد اچي وئي ۽ دل ۾ چيم: ميان ت ساٿين رکيا! ٿڌو ٿيءُ هيءُ فقير بہ
توکي ٻيڻ جيان ۽ دار ۽ ڪرڀ جهڙو ڪريتيو ماڻهو سمجهي رهيو آهي ۽ هو
18 حر گوريلا جنگ
تنهنجي لاءِ پنهنجي جيءَ کي جتجال ۾ هرويڀرو ڇو وجهندو؟ هيءَ تہ توکي منهن تي
.هي ڏيندو تہ ”جهڙا ڪانو تهڙا ٻچا” ۽ تنهنجي چيل هن ڪم کي هو ٺڳيءَ جو
ٺاهہ سمجهندو جيڪو کيس يا ٻين کي پئڻ ۾ ٿاسائي وجهندو. ان لاءِ پهريون شرط
اهو آهي تہ کيس پڪ ٿئي تہ تون سچو حر آهين ۽ پوءِ تنهنجي ڏنل نياپي تي سچي
هئڻ ڃو ويساه ڪندو؟ مان اهو چڱيءَ ريت سمجهان ٿو تہ مون کي پهريائين جبل
جيڏي ڪاري ڪوڙ کي هٽائڻو پوندو. مهينو کن ٿيندو جو جيلر اسان ٻنهي کي
گڏ ڪم تي موڪليو هو. تو اتي موجود ڪن عام قسم جي حرن واتان منهنجي
خلاف ڪي گٿا لفظ ٻڌا هئا ۽ منهنجي لاءِ چيو هئاثون تہ تون ڪافر ۽ غدار آهين.
پوءِ هن سڀئي گڏجي مون کي ماري نساهو ڪري ڇڏيو هو. پوءِ تہ آِ وڃي
اسپتال ۾ پيس. کولين جي هن تطار جي صفا ڇيڙي ۾ اسان جي ٽوليءَ وارا حر
(کولين ۾) بند آهن. تون منهنجي باري ۾ انهن کان تہ پڇي سگهيڻ ٿو؟ حسن ۽
عادل ٻئي مان مرجاتا وارا ماڻهو آهن, جيڪي ڪڏهن اسان جي ٽوليءَ جا اڳواڻ
هئا. اندر ٿو سڙيہ جو آهي بہ مون تي غداريءَ جو بهتان هڻي رهيا آهن. اله بچايو
فقير اسان جي ٽوليءَ جو اڳواڻ مثير مڙس ۽ جهونجهار جوان هو. سندس شهادت
جي واتعي جي کين ڪابہ خبر نہ آهي. ٻين جي ڳنڍ ٻڌي ٻڌايل ڳالهيت تي بيهي
رهيا آهن. ڇاڪاڻ تہ هو گهڻو وقت اڳي جهلجي پيا هئا ۽ هتي تيد هئا. پر تو مون
کي ٻڌايو آهي تہ عادل بہ مون تي اهو الزامہ هڻي رهيو آهي تہ جڏهن اسان جي ٽولي
ٻہ ٽي سال اڳ ٿر ۾ موجود هئي. تہ مان ڪيترن مهيئڻ کان گمہ هوس ۽ منهٽجي
دوستن کي ب اها ڪل ڪان هئي ت, مان ڪٿي آهيان؟ ان سمي مان وڃي اختياريءَ
وارن سان هن ڳالهہ تي ٺاهہ ڪيو هو تہ موٽي وڃي ٽوليءَ سان گڏ ڪاروايون
ڪريان ۽ ڳجهيءَ ريت وري پوليس لاءِ ڪم ڪندو رهان. حسن وري ڳالهہ کي
نوڙيءَ مان نانگ بڻائي هن ريت ٻڌائي ٿو تہ مان ۽ الهہ بچايو هن ڳاله تي نہ ٺهندا
هٿاسون جو هن مون کي ٽوليءَ جو اهم عهدو ڏيڻ کان انڪار ڪيو هو ۽ گم ٿي
وڃڻ کان پوءِ مان جڏهن ٻيهر اچي ٽوليءَ ۾ داخل ٿيڻ جي ڪوشش ڪٿي تہ هن
مون کي پنهنجي جٿي ۾ شريڪ ڪرڻ کان کتو جواب ڏئي ڇڏيو هو. تنهنڪري
کيس پڪو يقين ٿي ويو آهي تہ مان هن ۽ ٽوليءَ خلاف پوليس کي اطلاع ڏنو هو.
غدار تہ واتعي موجود آهن جيڪي حر جماعت کي اندران ئي اندران اثين
کائي رهيا آهن. جيئن اڏوهي ڪاٺ کي کائي ناس ڪري ڇڏيندي آهي. اها بہ
حقيقت آهي تہ منهنجا مائٽ واتعي عغدار آهن. تون ٻڌ توکي سڀ خبرون پئجي
ويئديون تہ انهن حرامين غدارن جي ڪارنهن جو ٺڪر مون تي ڇو ٿو ڀڳو وڃي ۽
حر گوريلا جنگ 19
ماڻهن جي روبرو منهنجي منهن تي:دانگي ڇو ٿي مُلي وڃي؟
تون اهڙو ماڻهو آهيب. جنهن جو نالو اسان نهايت ادب ۽ احترام ساڻ کڻندا
آهيون. توکي اهو اعزاز حاصل آهي ت تون پير سائيی سردار جي دشمن کي قتل
ڪري تماہ گهڻو ڀوڳيو آهي. منهنجي ٻيء ب مون کي تو بابت ٻڌايو هو. محبت بہ
تو بابت گهڻو ڪجھ. ٻڌايو آهي. جنهن کي تو پاڻ بہ پير سائينءَ جي اردليءَ ۾ ڏنو
هوندو. مون کي اهو بہ چڱيءَ ريت پتو آهي تہ تو واري ڏينهن ۾ حر جماعت ۾
ڏاڍو ايڪو ۽ ٻڌي هوندي هئي ۽ غداريءَ جو تڏهن تہ تصور ئي موجود نہ هوندو
هو. هن ڪريت لاءِ ڀوٿيي قسم جي حرن کي نندين تنهن کان اڳ مان پنهنجي لاءِ
تہ ڪجه بہ چئي نہ سگهندس. ويچار اهو ڪرڻو آهي تہ گهڻي وقت کان وٺي اسان
پير سائينءَ جي هدايتن کان ٻہ طرفو وانجهجي ويا آهيون. تو وارن ڏينهن ۾ هو
سداٿين اسان جي دلين ۾ رهندو هو ۽ حر جماعت جي هر ٻدي, جوان, عورت ۽
معصوم ٻار کي بندوق هن هوندي هئي ۽ هرڪو ظلہہ جي ياهہ کي منهن ڏٿي
سگهندو هو. اچرج جهڙي ڳالي اها آهي تہ پرک مهل هزارن حرن مان رڳو ڪن
ٿورڙن همت ٻڌي هئي ۽ اڪثر ثابت قدہم رهي نہ سگهيا هئا. پر گهٽ ۾ گهٽ مان
اهڙن ماڻهن مان نہ هوس جيڪي امتحان وقت هيڻائي باسي بيٺا هئا.
توکي جِلا وطني دوران اها گهٽ خبر هوندي تہ پير سائينءَ جي اعليٰ مقصد
ماڻڻ لاءِ حر جماعت تام گهڻيون هيٺايون مٿاهيون ڏسي ڇڪي آهي ۽ توکان پوءِ
ڪنهن بہ حر کي سا طور انڊمان ٻيٽ ڏانهن نہ موڪليو ويو آهي. جيڪو تنهتجي
بيان مطابق ٻئي جهان جيترو ڏور آهي. موٽڻ کان پوءِ تو پاسي واري قيد ۾ رهي
گهڻيون غلط ڳالهيون ۽ انواهہ ٻڌا هوندا. اهي ڳالهيون ۽ انواهہ ڪوڙا آهن يا سچا.
تن کي اسان اتي ڇڏي ٿا ڏيون, پر جيڪي ڳالهيون مان توکي ٻڌائي رهيو آهيان
اهي لوه تي ليڪو سمجهہ ۽ مڻجهن تر جيترو ب ڪوڙ نہ هوندو. تون ٿورو وتت
اڳ حر جماعت جو پهريون اصول ”سر ڏيو پر حر جماعت جو راز نہ ٻڌايو" پڙهيو
هوندو. مان سمجهان ٿو ت تو انهيءَ مان ڪهڙو مقصد ورتو هوندو؟ مان سائيي
رکيو پٽ واليڏنو جنهن تي هن اصول ڀڃڻ ۽ حياتي بڇائڻ جو الزام آهي, ان اصول
جي للڪار کي خوشيءَ سان تبول ڪريان ٿو. مون کي مڪمل ويساه آهي ت. تون
حر جماعت جي راز جي ڳوري بار کڻڻ جي هر طرح لاٿق آهين. جيڪڏهن منهنجي
خلاف ڪا شاهدي آهي تہ مان پنهنجو سر تنهنجي هٿن ۾ ڏيڻ ٿو چاهيان ۽ سر ثذہ
هجڻ ڪري پوليس مون کي ٿاسي ڏياري ڪانہ سگهندي. ان کان پوءِ جيڪڏهن
تون سمجهين ت مان پير ساٿين سردار جي مقصد سان ۽ پنهنجي ساٿين سان غداري
20 حر گوريلا جنگ
ڪئي آهي تہ ٻين ساٿين کي نقصان پهچائڻ کان سواءِ مون کي تتل ڪري هن راز
جو سولائي سان انڪشاف ڪري سگهيڻ ٿو, پر جيڪڏهن تون مون کي هن الڙام
مان آجو ڪندين ۽ حرن کي اٿين سڇو سمجهندين جهڙيءَ ريت مان توکي سمجهي
رهيو آهيان تہ پوءِ مان توکي آزاد ٿيڻ وتت اهو اهم راز ضرور ٻڌائيندس. پوءِ توکي
اهو نياڀو منزل مقصود تي ڪيئن بہ ڪري پهچائڻو پوندو ۽ اها پير ساٿيڻ سردار
٫جي حڪمن جي پوئواري ٿيندي.
تون اتر سنڌ جو آهين ۽ آءٌ وچولي علائقي سان تعلق رکان ٿو ۽ جنهڻ جوءِ
۾ مون پنهنجو ڪم ڪيو آهي. تنهن کان تون اڻ واتف آهين. مشهور فقيرن جي
جنهن ٽوليءَ سان مون گڏجي ڪم ڪيو آهي سي موجوده دؤر سان تعلق رکن ٿا.
ڪاري پاڻي وڃڻ کان اڳ جڏهن تون هتي آزاد هي تڏهن اهي سڀ ٻار هئا ۽
اهڙيءَ ريت مان ٻہ ٻار هوس۔.
مان توکي هڪ اهم ڳاله ٻڌائي رهيو آهيان, پر توکي أٿبت سوچڻ سمجهڻ
گهرجي ڄڻ تو کي موجوده دؤر جي حر جماعت يابت ڪا بہ خبر نہ آهي. توکي اهو
بہ اندازو ڪرڻو پوندو تہ مون ڪهڙي طريقي سان سوچيو ۽ عمل ڪيو آهي. توکي
هتي اهو بہ محسوس ٿيندو تہ ڏكئي وقت ۾ مون پاڻ کي سچو حر ثابت ڪيو
آهي. ان کان سواءِ تون آزاد ٿيڻ کان پوءِ منهنجي چوڻ مطابق هي ڪم ڪجانءِ.
مون کي پڪ آهي تہ تون اهو ڪ ضرور ڪندين تہ پوءِ انهن ماڻهن سان ملي
منهنجي تصديق بہ ڪرين سگهيم ٿو. دنيا ۾ ڪي اهڙا ماڻهو بہ موجود آهن جيڪي
ساٿين رکئي بهڻ کي اڃا بہ ڀلوڙ ماڻهو سمجهن ٿا.
ليمبرڪ جي مس جون تٿائون ۽ رب جون رٿائون
هڪڙي ويري من ۾, ٻي جا صاحب سيباڻي
(ليمبرڪ سنڌ جي حرن لاءِ ڪهڙيون رٿون پئي رٿيون ۽ رب سائين ليمبرڪ جي
توم لاءِ ڪهڙيون رٿون پئي رٿيون!)
خدا نہ ٿو ڀلائي تہ اهو 1998ع جو آگسٽ هو جو ڊاڪٽر نواز علي شوق,
پرونيسر محسن علي شاھ, مرحوما عبدالله خان ورياهہ, څليفہ مير محمد نظاماڻي,
الهورايو بهڻ ۽ آءٌ محترم عطا محمد ڀنڀري وٽ ويٺا هثاسون جنهن ٻڌايو تہ هو ايج .
ٽي. لئمبرڪ جي مشهور ڪتاب ”ٽيررسٽ" جو ترجمو ڪري رهيو آهي. مان
ڀنڀري صاحب جي ڳالهھہ ٻڌي کيس چيو ت, ان ڪتاب جو بهاڳ آءِ لکندس. مون
کي خوشي ٿي آهي جو ڀٽڀري ڀاءُ سان هن ”حر گوريلا جنگ" ان
لکڻ جو واعدو پورو ڪري رهيو آهياڻ.
1ع جي آگسٽ- آڪٽوير ۾ جڏهن پير صاحب“ کي گرفتار ڪري
ڳجهي نموني ڪنهن اهڙي هنڌ (ناگپور جي ڀرسان سئوئي) جيل موڪلي ڇڏيو ۽
ٻ لک عورتون, مرد ۽ انهن جا ٻار جيلن ۽ لوڙهن ۾ سڙندا رهيا, اُن وتت
سرڪاري سطح تي ليميرڪ ۽ سندس هيٺ وارا ۽ مٿيان عملدار حرن جي خلاف
وٽا وڏا منصوبا رٿي رهيا هئا. انهن رٿن مان ڪي رٿون ههڙيءَ طرح هيون؛
1. دم واهہ کي بند ڪرڻ, جيئن 2: ن مشڪل ٿئي ۽ ماڻهو
اتان لڏي ٻئي پاسي وڃن هليا
2. مکيءَ جي مالوندن کي مکيءَ ۾ مالُ چارڻ کان روڪڻ. َ
3. سول عملدارن جيڪي اختيار استعمال ڪري ماڻهن جو سالڂا مُٺ ۾ ڪري وڌو
هو انهن اختيارن ۾ اڃا بہ واڌارو ڪرڻ, جيئن عوامہ الناس تي جيڪي ظلہ
ڪن, جيڪو. کين وڻي سو بنا روڪ ٽوڪ جي. ڪري سگهن. ٰ
4. سنڌ جي حرن کي ويڙهي سيڙهي کنڀي کڻي اندمان جي ٻيٽن ۾ وٺي وڃي
22 حر گوريلا جنگ
5. ٻين علائقن مان ٻروچ. ڪاپلي (پئاڻ). پنجابي سک ۽ مسلمان آڻي سانگهڙ ۾
آبياد ڪرڻ.
6. سانگهڙ ۽ ٿرپارڪر جون زمينون پٽجاب جي ريٽائرڊ فوجين کي ورهائي ڏيڻ.
اهي تجويزون جيڪي ملڪ جي ماڻهن کي ڪڍي, ڌارين کي اُتي آڻي وَسائڻ جي
متعلق هيون, انهن جي متعلق ٻن ڳالهين ڏانهن خاصطور توجهہ ڪرڻ جي
ضرورت آهي۔
(1) اول تہ ڏسجي تہ ڪيئن اهو هٿيار انگريز حڪومت اڳ ب. 1890ع جي
ڏهاڪي ۾ استعمال ڪري ڇڪي هئي. اهو بہ ڏسجي تہ اهڙي قدہ مان حڪومت
جو اصل مقصد ڪيتري قدر حاصل ٿيو ۽ ان قدہ جو ملڪ جي ثقافتي. تمدني ۽
معاشي حالت تي ڪيترو ڏورانهون اثر پيو؟
(2) ٻيو ت, اهو ڏسڻ جي ضرورت آهي ت ڌاريون حڪومٹون ڪيئن هڪڙي
تبيلي يا قوم يا مذهبي فرقي يا پيري مريديءَ جي نظاہ جي آڙ ۾ هڪڙن ماڻهن
کي ٻيي ماڻهن کان جدا ڪري, انهن جي وچ ۾ ويڇو وجهي. نويڪلا ٿي, پنهنجي
”دشمن” کي ختم ڪندا آهن ۽ ٻيا قييلا ۽ قومون ڪين ”ٻيی” کي ڌاريون
سمجهي انهن جي تياهيءَ ۾ نہ رڳو خوش ٿينديون آهن. پر انهن کي تباه. ڪرڻ ۾
حڪومت جا ”هٿ مضبوط" ڪنديون آهن ۽ ڏاڍن جي هيڻن جي غلاف واهر
ڪنديون آهن. ايستائين جو ڇؤگرد ڌارين ماڻهن جو آزار ٿي ويندو آهي- ۽ ڌرتيءَ
جا ماڻهو هر طرف کان موچڙا کائيندا رهندا آهن ت. ڪير ب سندڻ واهر ڪرڻ وارو
ڪوڙہ هوندو آهي.
1 سال 1890ع جي آغري ڏهاڪي ۾ سانگهڙ جي بچو ۽ ڀي کاڻ پوليس
وارن ڪو ”ڏاڍ مڙسي” وارو ڪم ڪري, کين ٻهر-واٿيو (ڀڳل) (001120"5) قرار
ڏياري ڇڏيو. انگريز حاڪمہ ساڻ وڙهندڙ اهي ماڻهو ٻارهن کان وٺي ٿيهن تائيی هئا.
جن کي انگريز پنهنجي طاقت سان مغلوب ڪرڻ ٿي چاهيو. جڏهن انهن ٻارهن
ماڻهن مان هڪ بہ حڪومت کي هٿ تہ آيو تہ اسٽيل (518010) چريو ٿي ويو.
لوڪاس (0085-]) ۽ سندس لشڪر زور لڳائي بيٺا. پر حر هٿ ت, آيا.
(الف) جن ماڻهن ۾ شڪ هو تہ حرن سان همدردي رکن ٿا تن جون جاگيرون ضبط
ڪيائون.
حر گوريلا جنگ 23
(ب) جن ماڻهن ۾ شڪ ڪيائوڻ ٿي ت. حرن سان همدردي ڪن ٿا ياسندڻ مدد
ڪن ٿا تن تي ڪوڙا ڪيس هلائي, کين ڳريون سزائون ٿي ڏنائون. ڪورٽن ۾
ڪيس اڪثر ڪوڙا ثابت ٿيٽدا هئا.
(ت) غريب ماڻهن کي ”بدڪردار” (9180801-) 188) قرار ڏئي جيلن ۾.ٿي
موڪلياٿون. ٰ
2 مکيءَ مان مالوندن کي ڪڍي ڇڏياٿون.
(د) چاهہ.- ٽي پوليس ٿاڻا قائم ڪيائون جيڪي هڪڙي پاسي غريب تي سخڂتي
ڪندا هئا, تہ ٻئي پاسي انهن جي پگهار ب انهن ئي غريبن کي ڀري ڏيڻي پوندي
هئي. انهن ٿاڻن جو مقصد سر جيمس )5[٣181165( جي لفظن ۽ اهو هو تہ
ماڻهن تي ايڏي سختي ڪجي جو هو بيزار ٿي نہ رڳو حرن جي مدد ڪرڻ
ڇڏي ڏين, پر انهن کي هشئوڻ وئي آڻي حڪومت جي حوالي ڪن. (سر
جيمس جو ليٿر 1896ع, پيرا 12) ثواب شهباز خان يگٽيءَ کي بلوچستان مان
آڻي ويهاريائون ۽ سندس ماڻهو چٽي پوليس ۾ ڀرتي ٿيا
(ذ) ٻروچ, پٺاڻغ (ڪابلي) ۽ پتجابي آڻي سانگهڙ ۾ وسايائون تہ ماڻهن جو زور ڀڄي
۽ اڻهن تي چؤڪسي رکڻ وارا ٻاهريان ماڻهو هجن.
(ر) ان کان سواءِ, پير صاحب علي گوهر تي هر طرف کان دٻاءُ وڌاثون تہ اڻهن
حرن کي چئو تہ اچي پيش پون.
(ز) پر پير صاحب جي حڪم سان جڏهن حرڻ بئا مقابلي جي پاڻ کي مارائڻ لاءِ
پيش ڪيائون, يا حڪومت وارن وٽ وڃي پيش ٻيا تہ حڪومت جو ردعمل
ٻِن قسمن جو ٿيو؛
(1) هڪڙي پاسي تہ پنهنجي بي عزتي سمجهيائون تہ هيڏي مسٽ هاٿيءَ
واري طاقت هوندي بہ هو سر جيمس جي لنظن ۾ هڪڙي ”روحاني”
(006165[0511065ه]) جي مدد کان سواءِ انهيءَ سازش کي دٻائي تہ
سگهيا.
11 0685 5060111 8 111116 11110181111100 118, 84181 10 8110 8 1181٤
؟٣6015' 1181٣0 "011, "6 511011108 5411[ 11860 100011 1081100 ۱11110111 )]16
818 01 1111 151... 115 11]111085811] 10 )11[0110 1111011 8 105185110
50 ]0 ,م[0ڂ5[9 0 ٣68106 0106 180 16 01 1181 9 1.
)]5)8817[911 16, 170886: 58(
24 حر گوريلا جنگ
(11) ٻيو تہ دنيا جو دستور آهي تہ جيڪڏهن ڪا هڪڙي ڌر جهڳڙي کان
بس ڪندي ت ٻيءَ ڌر کي بہ جهڳڙو ڇڏي صلح وارڻو پوندو. جيڪڏهن
طاقت واري ڌر صلح وارڻ جي جي بجاءِ پنهتجي طاتت استعمال ڪرڻ
جي عمل کي جاري رکندي تہ هيٍڻي ڌر بہ صلح جي ڪم کي جاري
رکي نہ سگهندي. اهو تہ نٿي ٿي سگهيو ت, حر ت, پير صاحب جي چوڻ
تي پاڻ مارائڻ لاءِ بہ پاڻ آَڇين ۽ حڪومت وٽ اچي پيش بہ پون, پر
حڪومت وارن وٽان اهي چٽي پولسيون تائہ هجن, ماڻهڻ کي آزارڻ جا
اهي هٿ ڪُندا استعمال ٿيندا رهن. حڪومت رڳو اهو سمجهي تہ پير
ټيٴيتي قڏن نشين شي ټي غلاب سن آلم لياڇو لتټ بش ان
پوءِ حرن تي ساڳيا ظلم جاري رکندا اچن.
اهو هڪڙو نون سياسي اخلاق هو جيڪو انگريز, پنهنجي طاتت جي زور
تي نافذ ڪرڻ ٿي چاهيو, پر سنڌ جي ماڻهن جي ڪنهن ڪتاب ۾ اڳي لکيل
ڪوئ هو. ن, اهو اسلامي تانون هو, نہ اهو حضرت موسيٰ عليہ السلام يا حضرت
عيسيٰ عليہ السلام جو قائون هو. اهو ميڪاولي جي سياست جو نون تانون هو
جيڪو انگريز حڪومت سنڌ تي نافذ ڪرڻ ٿي چاهيو پر انسان جي اخلاتي قائون
کان اهو قائون تمام پراڻهون هو. اهو ڪنهن صورت ۾ ڪامياب ٿي نٿي سگهيو.
ان وقت 1890ع جي ڏهاڪي ۾. انگريزن جيڪي قدمہ کنيا تن مان ڪوبہ
ڪارگر ن, ٿيو سواءِ پير صاحب جي حڪم ڪرڻ جي- پر ان کي حڪومت
پنهنجي بيمزتي ٿي سمجهيو. اهي ساڳيا قدہ ليميرڪ 1940ع جي ڏهاڪي ۾
انگريز حڪومت جي زور تي كڅڻ ٿي چاهيا. اهي گيدي ۽ ڪميش ماڻهن جي
طرنان گيدي ۽ ڪممڻن ماڻهن کي دٻائي رکڻ لاءِ تہ وتت سر استعمال ٿي سگهيا
ٿي. پر حُريت پسند ڪنهن توہ جي انسانتي حريت جي جذٻي ۽ حوصلي کي
ڪنهن بہ صورت ۾ ٽوڙي نہ ٿي سگهيا.
(2) ٻیئي طرف جي ڏسجي تہ جڏهن انگريزن جي دور ۾ حرن جي خلاف نہ
رڳو حڪومت وڙهندي رهي, پر انهن جي خلاف هڪڙي وڏي پروٻيكگنڊا ڪري
سجن سن اي ٣ټلخ مسخد“ ماڻهين آكي ينهنجي باس ري يڻ ولڅټټټڄئ
حرن سان ڪيائون ۽ سنڌ جو ضمير اهڙو سمهي رهيو جو اٿڻ جو تالو کي نہ
ورتاٿين, ت ان جو نتيجو بالاخر اهو تڪتو جو جڏهن پاڪستان ٿيڻ کان پوءِ شهرن
حر گوريلا جنگ 25
۽ زميؾ تي هندوستان مان آيل ماڻهن ۽ پنجاب مان آيل فوجي ۽ غير نوجين قبضو
ڪرڻ شروع ڪيو ت. انهيءَ سيلاب کي ڪير بہ روڪي نہ سگهيو. جڏهن هڪ سؤ
سال تائبى توهان جا پاڙيسري ٻوليءَ ڀائي, دين ڀائي. اوهان لاءِ غير هئا ۽ انگريز
جي حڪومت مٿن ظلہ ٿي ڪيا تہ اوهان جي روح کي فرحت ٿي آئي ت. هاڻي هن
طوفان کي اوهان پاڻ منهن ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو تہ ڪير اوهان جي مدد لاءِ
اڳتي وڌندو۔
* مکيءَ کان سواءِ, سانگهڙ جي ڀرسان وهندڙ دم واه هو= جنهن تي اڪثر
هارين جون پوکون ٿينديون هيون ۽ ان علائقي جي ماڻهن جي گذران جو هڪڙو
وسيلو هو, تنهن کي ختہ ڪرڻ جوڻ رٿوڻ, ايريگيشن کاتي جي بدران, ليميرڪ
جي آنيس مان ٿيون. ليمبرڪ جي فائل تمبر 208/83 .1 ٤55/150. ۾ اهل
لکپڙهھہ ڄاڻائي وئي آهي جنهن سان دہ جي قسمت تي سوچ ويچار ڪيو ويو.
جيئن ت, انگريز حڪومت سمجهيو ٿي تہ واهہ جو جاري رهڻ انگريز جو انهن ماڻهن
تي هڪڙو احسان هو. پر جيثن تہ انهيءَ واهہ جي ڀرسان رهندڙ ماڻهو حرن سان
تعلق رکندا هئا. ڃن حڪومت سان مهاڏو اٽڪايو هو. ان ڪري فيصلو ڪيو ويو
ت. هن علائقي کي دہ جي تعمت کان محروم ڪيو وڃي. نتيجأ دہہ واه بند ڪيو
ويو. (اسان اهو واه. وهندي ڏٺو هو ۽ ان جي بند ٿيل ڍورن ۽ ڪين جي دڙن کي
ڏٺو هو ۽ وري انهن دڙن کي ڀروارين زمين ۾ مدغمہ ٿيندي ڏٺو) يئن جو گهڻي ِ
علائقي ۾ دم واهہ جو اڄ تالو نشار ئي ڪونهي.
ه ليمبرڪ جي زماني ۾ جيڪي اختيارات عملدارن کي هئا. انهن انسانن
کي هيٺ ڪيرائي ڍورن جي سطح تي آڻي بيهاريو هو, پر حڪومت اڃا بہ مطمئن
نہ هئي. ليمبرڪ ۽ سندس ڀائر عملدارن اڃا بہ چاهيو ٿي تہ سندن اغتيارات وڌايا
وڃن. اهڙي تقاضا هر حڪومت کان ڪندا ٿي رهيا. ناثل نمير '1 121٣. /گ 115
8 ۾ اها لکپڙه. ڄاڻايل آهي. جنهن سان ليمبرڪ چاهيو ٿي تہ سول عملدارن
جا اختيار وڌايا وڃن. انهيءَ زماني ۾ ليمبرڪ ۽ سندس مددگار عملدارن جنهن
ظلم, ڏاڍِ ۽ زبردستيءَ جو ٻج ڇٽيو هو, اهو هاڻي وڌي وڻ ٿي ويو آهي ۽ ميوو ۽
ٿر ڏيڻ شڙوع ڪيو اٿس. اڄ پوليس ۽ سول حڪومت جي ڪارستاني اها آهي جو
جيڪڏهن هڪ سؤ ٻار گہم ٿي وڃن ٿا انهن جي بي حرمتي ڪري ڪو كين ڳترا
ڳترا ڪري ايسڊ (تيزاب) ۾ وجهي ڇڏي ٿو تہ پوليس ۾ ڪو رپورٽ لکڻ وارو
26 حر گوريلا جنگ
ڪونهي- عملدارن مان ڪو اٿي ڪنهن جي مدد ڪرڻ لاءِ تيار ڪونهي! جيڪي
پوکيو سو نيٺ ايٿن لڻڻو پوندو, اها ڪنهن کي خبر هئي!
* ٻن لک ماڻهن جي حيدرآباد دکن تاثين پکڙيل لوڙهن ۽ جيلن ۾ بثد هكڻ
مان ليمبرڪ جي سڙيل دل تي احا ڇنڊو نہ ٻيو هو. ناثل نمير 208/88 ٣0ٿا-5/1 115
۾ ڊسمبر 1944ع کان وئي اڀريل 1946ع تائين واري ڄاڻايل لکپڙهہ مان ظاهر ٿئغي
ٿو تہ ڪيئن ليميرڪ تجويز پيش ڪري رهيو هو ت, (جيگن روس وارا پنهڻئجي
تبضي هيٺ آيل علائقن جي قومن کي سائبيريا کڻي وڃي لير ڪيمپن ۾ وساٿيندا
هئا ۽ جيئن برطانيا وارا پنهنجي ڏوهارين کي کڻي آڻي آسٽريليا ۾ ڇڏيندا هئا) تيٿن
حرن کي کڻي وڃي اندمن جي ڀِيٽن ۾ ٿٽو ڪجي. جيتوڻيڪ ليمبرڪ کي اُن
وقت خبر هئي ت. جنگ جي دوران 1942ع کاڻ وئي اندمان ٻيٽن تي جپان وارن جو
تبضو هو ۽ جنگ جي آخري سالن ۽ مهينت ۾ سڀاش چندرڀوش جي اڳواڻيءَ ۾
مليشيا, سنگاپور, اندمان ۽ برما جي علائقن ۾ رهندڙ هندوستان جي ماڻهن آزاد
هند فوج ۾ ڀرتي ڪري جنگ جي ٻارڻ بنائڻ لاءِ خود هندوستاني انگريزي نوج
سان مقابلي ۾ موڪليو پئي ويو, جڏهن 1945ع ۾ انگريزن ورائي اندمان ٻيٽن تي
قبضصو ڪيو ۽ اتي سندن بند ڪيل قيدين مان ورلي ڪو قيدي باقي ڏٺائون, تڏهن
انگريز حڪومت نيصلو ڪيو ت, اندمان کي انهي کاڻ پوءِ جيل ۽ ڪيمپ طور
استعمال نہ ڪيو ويندو, پر انهن سڀٽي ڳالهيہ هوندي بہ ليمبرڪ انهي آسري ۾
حرن کي اوڏانهن موڪلڻ جون لکپڙهون ڪري رهيو هو ت, حرن کي برياد ڪرڻ
جي سلسلي ۾ هيستاثين جيڪا ڪثر رهجي وئي هجي. ت, اها كين اندمان ٻيٽن
ڏانهن موڪلي پوري ڪٿي وڃي.
* جيڪڏهن هڪڙي پاسي ڌرتيءَ جي ماڻهن کي ملڪ مان ڪڍي ٻيي
ملڪن ۾ بند ڪرڻ جون تياريون ٿي رهيون هيون, تہ ٻٿي پاسي اهي ساڳيا عملدار
انهيءَ سوچ ويچار ۾ ڏينهن رات هڪ ڪري رهيا هئا تہ ڪيئن مکيءَ جي علائقي
۾ ٻاهريان ماڻهو آڻي وساٿجن جيئن انگريز حڪومت جو ڪارويار آسان ٿئي. جيئن
نائل 1208/82. 455/707 ۾ ڄاڻايل مارچ 1845ع کان وٺي مارچ 1946ع خط ۽
ڪتابت مان ظاهر ٿو ٿئي تہ ليميرڪ ۽ سندس دوستن جي اڳواڻيءَ ۾ تجويزون
پيش ٿي رهيون هيون تہ مکيءَ جي علائتي ۾ ڀٽجاب جي سابق فوجيت کي آڻي
وسايو ۽ آباد ڪيو وڃِي. ان تجويز تي عمل درآمد انگريزڻن جي ڏينهن ۾ شروع ٿي
حر گوريلا جنگ 27
چڪو هو- پر پاڪستان ٿيڻ کان پوءِ ان عمل کي وڌيڪ تيز ڪيو ويو ۽ مکيءَ
جي زمينن کي نہ رڳو پتجاب جي فوجبن ۾ ورهايو ويو, پر تجويز ٿي تہ چوٽيارين
وارو ڊيہ ٺاهي مکيءَ جو بنياد ئي ختم ڪيو ويو تہ جيئن آئينده ڪڏهن مکيءَ
جي علائقي کي ڪا ٻي ”شرپسند " قوت آزاديءَ جي ڪنهن تحريڪ لاءِ استعمال
نہ ڪري سگهي. حيدر بخش جِتوئيءَ کان سواءِ, ورلي ڪنهن سنڌي سياسي
اڳواڻ زميئن جي اهڙي طرح نيڪالي ۽ اصلي ماڻهن کي سندن علائتي مان بي دخل
ڪرڻ ۽ ان علائقي جي ثقانت ۽ معاش کي تباهہ ڪرڻ جي باري ۾ ڪو لفظ چيو
هوندو. اڄ بہ چوٽيارين جي ڊيہ جي منصوبي کان متاثر ٿيل مکيءَ جا رهاڪو الائي
ڪهڙين ڪهڙين مصيبتن کي منهن ڏئي رهيا آهن, پر سندن دانهوڻ ۽ واڪا ٻڌڻ
وارو ڪير بہ ڪونهي.
بهرحال. ليميرڪ پنهنجي من ۾ هڪڙيون رٿيون پئي رٿيون تہ عين انهيءَ
وقت ڌڻي تعاليٰ رٿون پئي رٿيون. جيئن چوندا آهن تہ هڪڙي ويريءَ من ۾ ٻي جا
ڪري الله, هڪڙي دشمن من ۾ ٻي جا سائين سيباڻي, جڏهن هن پاسي ليمبرڪ
۽ سندس ديسي پرديسي مددگار ڌرتيءَ کي ٽامڻي بڻائڻ کان پوءِ بہ ننهن چوٽيءَ جو
زور لڳائي, وڏا منصوبا رٿي رهيا هئا تہ ڪيئن آزادي پسند قوتن کي يرياد ڪجي ۽
برطائيہ جي سلطنت کي ابديت بخشجي, تہ ٻئي پاسي ڌڻي رب غفار جي حڪم
سان اهڙا حالات پيدا ٿي رهيا ها جن سان ظلم ۽ ڏاڍ جي انهيءَ حڪومت جون
پاڙون کوکليون ٿي رهيون هيون ۽ اهڙا حالات پيدا ٿي رهيا هئا جو حڪومٽ لاءِ
ناممڪن ٿي رهيو هو ت. اتي رهي حڪومت ڪري- ۽ حڪومت جي وڏن آيوانن ۾
ملڪ کي آزادي ڏيڻ ڃون ن, پر ملڪ مان جتد ڇڏائڻ جون تياريون ٿي رهيون
هيون ۽ ليميرڪ جهڙن نندڍن هٿونڊن کي خبر ئي ن, هئي, تہ مٿي حڪومت وارا
ڇا پيا سوچين.
پهرين وڏي جنگ وانگي انگريز جيڪا ٻي وڏي جنگ کٽي سا دراصل ان
مالي ۽ انساتي طاتت جي ڪري هئي, جيڪا هندوستان تي حڪومت ڪرڻ جي
ڪري حاصل ٿي هئي. پر جنهن زور ۽ ٻل تي ٻئي جنگيون کٽيون هئاثين سو هاڻي
ٽٽندو نظر ٿي آيو.
(الف) هڪڙي پاسي جنگ جي ڪري برطانيہ جي حڪومت ڪمزور ٿي
چڪي هئي.
26 حر گوريلا جنگ
(ب) سنڌ ۾ هڪ سال لاءِ هڪ لک فوج سيڙائڻ کان پوءِ هيٽترڻ سخت
ل. سي اود نڌ جي حرڻ کي حڪومت ھيو ڪري ڀا
هيسائي تہ سگهي هئي.
(ت) ٿئي پاسي آزاد هند نوج ۾ انگريزي فوجن جي خلاف اهي ماڻهو وڙهي َ
رهيا هئا جيڪي خود انگريز جي نوج سان واسطو رکندڙ هٿا ۽ جپائيي
وٽ تقيد ٿي ويا هئا ۽ سڀاش چندرپرس جي اُڀارڻ ت تي انگريز فوجن سان
وڙهي رهيا هئا. اهڙي يت ار اچڪ تر أ
جو مطلب اهو ٿيو تہ انهي قوت تي هاڻي اهو ڀروسو ڪرڻ مشڪل هو ت,
انگريز جي چوڻ تي پنهنجي ماڻهن کي ماريندا.
(ڻ) آريڪاورفندڈ ڪي سا نهنا ننڪر ڦڌ ڪري انكننڻ ڪي
خلاف وڙهڻ لاءِ موڪلي رهيا هئا. اهڙي طر اڻهن سکن تي وڌيڪ
ڀروسو نٿي ڪري سگهيا, جن 1857ع جي ”غدر" ۾ انگريز جي
سلطنت قائم ڪرڻ ۾ مدد ڪئي هئي
(حج) پنجيى طرف تيوي وارن بغاوت جو اعلان ڪري ڇڏيو هو.
(ح) ڇڇهين پاسي ملڪ جي چثئني ڪنڊن مان آزاديءَ جي لاءِ جيڪي مختلف
سياسي تنظيمون ڪمہ ڪري رهيون هيون تن جون سياسي سرگرميون
وڌي ويون هيون ۽ انهن جي گهٽجڻ جو ڪو امڪان نظر ڪون. ٿي آيو.
انگريز جي لاءِ هاڻي انهن سڀني آوازن کي دٻائڻ مشڪل ٿي ويو هو. پر عبي
ان وتت جڏهن ليميرڪ ۽ سندس قماش جا ديسي ۽ پرديسي عملدار انگريز
سلطنت کي نہ رڳو بچائڻ پر ان کي ابديت بخشائڻ جي خيال ۾ سنڌ جي حرن تي
اهي ظلہ روا کي رهيا هئا. اهڙي طرح انگريز سلطنت پنهتجي موت کان اول اها
آخري ۽ مايوسانہ, ڪوشش يا هچڪي هئي جيڪا بحڪم ربي الجليل باالآخر
ناڪاہ ٿي! ليمبرڪ کي انهيءَ ڳاله جي جيڪڏهن پڪ ث پر رڳو وهہ ۽ گمان بہ
هجي ها تہ انگريز ستڌ ماڻ ايٽرو جلدي نڪرڻ وارا هئا تہ هو ويچارو ڌرتيءَ جي
ماڈ ٹهن تي هيڏا ظلہ ڇا لاءِ ڪري ها
ليمبرڪ جو حال ت, انهيءَ ما 1
تہ پَريس! اهوئي سيب آهي جو سنڌ مان هليي وڃڻ کان سڄا سارا 26 سال پوءِ ٻہ
اهو سوچيندو رهيو تہ ماڻهو کيس سندس ڪئي تي حق بجانپ سمجهن. انهيءَ
حر گوريلا جنگ 29
ڪري دل جي تاضيءَ کي پرچائڻ لاءِ ڪتاب ”"!011015]” ويهي لکيو اٿس! پر دل
۾ ڪو قاضي هجيس ها تہ پرچيس ها! ئبيءَ پاڪ صلي الله عليه وسلہ فرمايو تہ
”شرم ڇڏ, پوءِ جيڪي وڻئي سو ڪرا!” سنڌ جي ماڻهن جن ليمبرڪ جو ساٿ
ڏنو ۽ جٹساٿ ن, يہ ڏنو- سڀٽي کي انهيءَ گناهہ جي پاداش ۾ اهو ڏينهن ڏسڻو پيو
جو سنڌ جي جن ماڻهن انگريزن جي مدد پئي ڪئي تن مان هڪڙا اهي هئا جن کي
يقيى هو تہ انگريز سدائيڻ سنڌ جي ڌرتيءَ تي حڪمران هوندا, ٻِيي کي جي
انگريزن جي ايديت جو يقين نہ ب هو تہ بہ ڏئائون ٿي تہ وقت سارو سرسي ۽ ڏاڍائي
انگريزڻ کي حاصل آهي, ان ڪري ستدڻ ساٿ ڏيڻ عيى سياڻپ هئي. اهڙي زماني
۾ آهي وري حرثي هئا جن جي مردن توڙي عورتن, ننڍن توڙي وڏن, ٻارن توڙي
ٻچن وَٽ ئي هڪڙي وائي هئي تہ اهو پٺيءَ ڳاڙهو لنگور الل جي؛ حڪم سان هن
ملڪ مان نڪرندو, اسان جو ملڪ ڪافر حاڪم جي تسلط ۽ يار کاڻ آجو
ٿيندو, ۽ هتي اسلامي حڪومت ايندڙ جيڪي ديسي پوليس وارا ۽ عملدار طاقت
جي نشي ۾ ٻچو مري متذري جهڙن بيگناهہ ماڻهن کي گولي هڻي ڪيرائڻ کان پوءِ
ورائي ٿٽّل نار جي ڪائين جي ڍڳ تي اڇلي كيت زنده ساٿڙيندا هئا, انهن کي
مظلومن جونڻ ماثرون پاراتا ڏئي چونديون هيون تہ ”توهان جو اهو وات ڳاڙهو
انگريز لنگور تہ ويندو هليو, اوهان کي ت. وري ب اسان سان هتي رهڻو آهي...۱”
انهن حالعن جو نيٺ نٿيجو نڪتو جو انگريز تت نيٺ ويا هليا. ٻئي طرف جن
کي ليمبرڪ اندامان جي ٻيٽن ڏانهن ٿي موڪليو سي اوڏانهن وڃڻ ۽ وڌيڪ
سختين سهڻ کان بڇائي ورتو.
هڪڙي پاسي جيڪڏهن ڏسجي تہ برطائيہ جي بادشاهت هتد ۽ ستڌ تي
ڪجه سال وڌيڪ اڃا بہ رهي ها تہ گهٽ ۾ گهٽ آهي 6513 حر جيڪي
+40 111065 [11111118) هيٺ 1943ع ۽ 1944ع ۾ رجسٽر ٿي هٿئا ۽ سء
گهٽ ۾ گهٽ اوترائي سندڻ ٻار زبردستي اندمان ٻيٽن ڏانهن موڪليا وڃن ها. ٻئي
پاسي ڏسجي تہ جيڪڏهن ليميرڪ ۽ جهڙس ٻيا انگريزي راڄ جا گهڻگهڙا سنڌ ۽
هند ۾ اهڙي انصاف سان هلن ها جهڙا هو پنهنجي ملڪن ۽ پنهنجي ماڻهڻ سان
هلن ٿا ۽ ظلم جو ايڏو ليڪو لنگهي نہ وڃن ها تہ شايد هند ۽ سنڌ تي اڃا بہ
انگريز جو راڄ هجي ها
تدرت جي طرفان انگريز کي وڃڻو هو سو نيٺ ويو, پر قوم جي ٻين ماڻهن
30 حر گوريلا جنگ
جي بي حسيءَ جي ڪري ملڪ تي وري اهڙن ظالن پوليس, سول, فوج ۽ انگريز
جي ورسايل جاگيردارن جهڙن ٻيی حاڪمن جو تسلط ٿيو جيڪي دراصل انگريز
جي حڪومت ۾ انگريز جا ساٿياري ها ۽ ظلمہ جي ڪمن ۾ سندس ڀاڱي ڀاٿيوار
هئا. اهوئي سبب آهي جو آزادي ملڻ کان پوءِ اهي لُٽ مار جي ڪمن ۾ مشغول ٿي
ويا. هندوستان مان آيل سول سروس وارن جي زور تي هندوستان ۽ پنجاب جي
ملٽري ۽ پوليس جي زور تي پنجاب وارن سنڌ کي پاڻ ۾ ورهائي کائڻ شروع
ڪيو. ۽ سنڌ جا ماڻهو جيڪي انگريز جي زماني ۾ حرن تي آيل ڏكئي وقت خوش
ٿي ٿيا يا ماٺ ڪيو ويٺا هئا سي ٻاهرين جي انهيءَ ناگهاني يلغار جي ڪري اهڙيءَ
تہ تڪليف ۾ اچي ويا جو قيامت تائين انهيءَ تڪليف جو روٿڻ ويٺا روئندا, پر ڪو
مداوو ڪوذ. ٿيندو. انهيءَ عذاب ۽ ڏک جو مداوو نہ ڪي ٿثيڅو آهي, نہ ڪي
ٿيندو. هن وقت سنڌ جو حال اهو آهن جو ان جا شهر, بستيون ۽ واهڻ نہ رڳو
ڌارين جي تسلط ۽ تصرف هيٺ آهن. پر جيڪي اڳكين زماتي ۾ تعليہ ۽ صحت
وغيره جا ٿورو ڪي گهڻو مهذب ادارا هئا. سي سڀ ناس ٿي ويا آهن ۽ ملڪ جو
اهو حال آهي جو جيڪو ڏاڍو آهي. تنهن کي جيڪي وڻي سو لٽي ٿري کڻي وڃي!
پوليس ٿاڻي ۽ عدالت وٽان ڪويہ شريف ماڻهو انصاف جو آسرو نٿو رکي سگهي.
اهو نتيجو آهي انهيءَ تربيت جو جيڪا ليميرڪ جهڙن عملدارن جي نظرداريءَ
ٍ هيٺ عملدارن حاصل ڪئي. جيڪو ٻج سٿو ورهين کان ڇِٽجي رهيو هو ۽ ان جي
آبياري ٿي هئُي, سو زهر جو سلو هاڻي وڌي وڻ ٿيو آهي ۽ هاڻي زهر جو ميوو
ٻچي راس ٿيو آهي! کائڻ بنا چارو ڪونهي ۽ جيڪو کائيندو سو پورو ٿيندو, سو
بچيو سو ڏيهن کي ڏس ڏيندو!
ليميبرڪ- اديب با سرڪاري پرچاري دهشتگرد ڪير؟
پراڻي زماني ۾ اديب. شاعر ۽ ننڪار پنهنجي تخليق ڪيل ڪردارن کان
ٿورو پٺڀرو ٿي. پوئتي ٿي. الڳ یا (198030110) ٿي, اهو تاثر ڏيندا هكا تہ هو لکندڙ
يا نتنڪار جي حيثيت سان غير جائيدار آهن, ڪنهن در جي پاسي ناهن. زندگيءَ
کي جيئن ڏسن ٿا تين پڙهندڙ جي آڏو پيش ٿا ڪن. جيتوڻيڪ سٺو ۽ بڇڙو,
گناهہ ۽ ثواب, نيڪي ۽ بدي 0٣11(( 018 2008)) پڌرا هوندا هئا. پر لکندڙ يا ايڪٽر
حر گوريلا جنگ 31
يا فنڪار ٻنهي جي نقطہہ نظر جي پڌرائي انهن جي تعارف کان, غير جانبدار ٿي
پيش ڪندا هئا. ادب ۽ پرچار ۾ اهوثي فرق هو جنهن جو احترام ڪرڻ ام
ضروري سمجهيو ويندو هو.
هاڻي هن زماني ۾. ليمبرڪ صاحب جهڙا پرچاري اديب پيدا ٿيا آهن جيڪي
ان وقت انگريز راڄ کي قائم ۽ دائہم رکڻ جي شوق ۾ ڌرتيءَ جي ماڻهن سان غير
انسائي, بلڪ. انسان دشمن انتظامي ورتاءُ رکڻ ۾ سڀئي کان اڳ هئا. سي برطائي.
جي حڪومت ختہ ٿيڻ کان پٽجويهہ سال پوءِ اٿي. پنهنجي انسان دشمن انتظامي
ڪارواين کي صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ جڏهن ادب جي آڙ وٺي ”سائين رکيو" جو
جڙتو ڪردار ٺاهي. ان جي زبائي ٻڌائي ٿو ت. حر قبيلي جا ماڻهو ڪيئن نت ڪٽر,
سفاڪ, دهشتگرد ۽ ڏهڪاري ڀا "]017015:]” هئا.
انصاف جي تہ تتاضا اها هئي تہ ٻيو ڪو اديب لکي ها تہ ٻنهي ڌرين مان
ڪهڙي ڌر وڌيڪ ڏهڪاري, دهشتگرد يا "!18110115" هئي. ليمبرڪ جيڪڏهن
حرن کي ]16110115 تہ چوندو تہ ٻيو ڪير کين ٽيررسٽ چوندو. پر هي ڪتاب تہ
ڄڻ بيان ٿيل ”سائين ركځي” جو= جيڪو انصاف روءِ هوند لیيمبرڪ جي
دهشتگرديءَ جون ڳالهيون ڪري ها, تہ ڪِيِئن هزارن حر عورتن جون لڄون
ليمبرڪ جي سپاهين لٽيون. ڪين هزارين حر عورتن کي پنهٽجي مردڻ کاڻ ڌار
ڪري جيلن ۽ لوڙهن ۾ ذلت جي زندگي گهارڻ تي مجبور ڪيو ويو ۽ ننڍڙن ٻارن
کي پنهٽجي ماثن, پيئن ۽ ٻين مائٽن کان الڳ ڪري تمام ڪسمپرسي ۽ محتاجيءَ
جي زندگي گذارڻ تي مجبور ڪيو ويو, ۽ ڪيئن ٻارن ۽ وڏن کي لوڙهن ۽ جيلن
۾ زوري زبردستي ڪري سرڪاري دوائون پياري ماريو ويو. آاهي سڀئي ڪاروايون
تہ تمام گهڻي دهشتگرديءَ واريوڻ ڪاروايون هيون. جيڪي عورتن جي حقن.
ٻارنجي حتقن ۽ انسان جي حقن جون ڀڃڪڙيون هيون, جيڪي جيٽيوا ڪنوينشن
((00110110)101) 20]10898)) جون ڀڃڪڙيون هيون, پر انهن ڀڃڪڙين جو ذڪر تہ هن
فنتڪار ڪيو ئي ڪونهي. نہ ئي قتسہ جو هيء پرچاري اديب, پنهنجي هن ڪتاب
مان رڳو اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ٿو ڪري ت, حر دهشتگرد, ڏهڪاري یا
ٽيررسٽ هئا.
ليميرڪ پنهڻجي هن ڪتاب ۾ اديب کاڻ وڌيڪ مبل, مشتهر يا
]10015 آهي. جديد نقسياتي جنگ جي اصولن کي استعمال ڪندي,
32 حر گوريلا جنگ
ليميرڪ پنهٽنجي ويريءَ (دشمن) کي (4119880191580) اڻڻ کان اڳ ئي ڪيراثئي
ڇڏڻ يا چٽ ڪرڻ ٿو چاهي تہ حر سفاڪ, ظالم ۽ دهشتگرد هئا. ليميرڪ,
پنهنجي نتڪار ۽ اديب جي حيثيت کي پاسيرو رکي. مبلغ يا مشتهر
(10[(9888110150']) جي حيثيت سان پڙهندڙن کي ٻڌأائي ٿو. هن ڪتاب لکڻ مان
سندس مقصد ڪهڙو آهي. پاڻ حر تحريڪ کي دهشتگرديءَ جي هڪ ڳجهي يا
زير زمہى (11001801110]) تحريڪ سڏيندي, پڙهندڙ کي ان جي مٿاڇري واري
حيثيت جو ذڪر ڪرڻ چاهي ٿو حالانڪہ ڪير هئا, انهن مان ڪهڙا فرق وارا
هئا ۽ ڪهڙا سالمہ هئا اها ڪا ڳاله. ڳجهي ھئي ڪان, ڪا. سڄي سنڌ کي خبر
هئي. سڀني عملدارن کي سڄي حر جماعت سڀني قسم جي ماڻهن جا تالا ب
معلوم_ هئا. اهڙي تعارف کان پوءِ:
ڏهڪار: .دهشنگ پسندايا دهشتگرد ڪير؟
هڪ سچ پرست اديب جو ڪم آهي ت ان ڳاله جي فائدي جو ذڪر ڪري
جنهن سان کيس محبت هجي. ۽ ان ڳالهہ جي خلاف لکي جنهن ساڻ کيس ثفرٿ
هجي. ليمبرڪ کي جيتري قدر حرن سان وير هو ۽ جنهن تن دهي ۽ اڻ ٿڪ انداز
سان حرن جي ”ڄڻ ٻچي ٻچي کي ناس” ڪرڻ جي ڪوشش ۾ لڳل هو, ۽ کين
اند مان ٻيٽ موڪلڻ جونڻ, يا مکيءَ کي پنجاب جي سسپاهين جي حوالي ڪرڻ
جون جيڪي رٿون احا بہ رٿي رهيو هو ان نقط نظر کان تہ وڌيڪ سچ ۽ صداتقت
واري ڳالهہ اها ٿكي ها جو هيءَ ڳالھ محمد صالح ڏهراج, محمد حسين پاٽولي یا
خود ليمبرڪ جي زياتي ڪجي ها. ان ۾ انهن تڪليفن ۽ سرفروشين جو ذڪر
هجي ها. جيڪي فوجون حرن کي دٻائڻ جي لاءِ ڪري رهيون هيون, انهن عورتن
جو ذڪر هجي ها جن کي دهشتگرد سمجهي انگريڙي فوجين لوڙهن ۽ جيلن
۾ وڌو هو. اهڙي طرح گهٽ ۾ گهٽ ليميرڪ تي ڂيانت ۽ ڪوڙ جو الزام تہ
لڳي ها.
”ها ٿئي ٿي ۽
ڻهي پاڻ کي دهشتگرد, ڪٽر, ظالم ۽ ذاني ۽ .0
”-:-90
ه ڄو
حر گوريلا جنگ 33
پوي. خاثن جي غيانت جي خبر ٿي پوي. جنهن طرح سائين رکيو 1946ع ۾
پنهنجي معصومي ٿو ڏيکاري. حر اهڙي قسمہ جي معصوميءَ جو شڪار ڪڏهن بہ
ڪون ٿيا. جڏهن حرن کي دٻائڻ کان معذور ٿي ليمبرڪ پنهٽجي ڪرسي 1946ع
۾ ڇڏي ۽ جڏهن انگريز هندوستان تي قبضي جاري رکڻ جي خواب کي پريشان
ٿيندو ڏسي, 1947ع ۾ ملڪ ڇڏي هليو ويو, تہ ب, حرن نڪي ڪڏهن هيڻي
ٻولي. نڪي ڪڏهن هو مايوس ٿيا. پر پنهنجي مقصد تي تائہ رهيا تہ تصارو اسان
جي ملڪ کي ڇڏي وڃي ۽ سندن پير جي گادي بحال ٿئي.
اها ڪانگريس پارٽي. اها آزاد هند فوج. ۽ اهي ٻيون پارٽيون جن انگريز کي
ملڪ مان ڪڍڻ لاءِ ڪوششون ڪيون ۽ جيڪي انگريزي راڄ جي نقطهُ تظر کان
غدار ۽ دهشتگرد هئا, تن کي هندوستان ۽ پاڪستان جي آزاد ٿيڻ کان پوءِ ملڪ
جي ٻين ماڻهن حريت پسند چيو. پر هڪڙو ليمپرڪ ٿي هن راند ۾ ايترو پٺٹتي
رهجي ويو جنهن آزاديءَ کان پنجويهہ سال پوءِ ب پنهنجي دل جي حسرت پوري
ڪرڻ لاءِ حرن کي دهشتگرد ۽ ڏهڪاري ٽيررسٽ چوڻ پسند ڪيو ۽ توقع ٿي
رکيائين تہ سنڌ ۾ اڃا بہ ڪي ماڻهو اهڙا هوندا جن کي هيءُ نقطك. نظر پسند ايندو.
سٺا ۽ بُڇڙا انگريز حاڪم: ليمبرڪ ڪهڙن مان هو؟
جڏهن نيپثر سنڌ ”فتم” ڪئي. يا سنڌ تي قبضو ڪيو., يا اڻ کاڻ اڳ
جيڪي ايجنٽ ٿي غيرپور جي درٻار ۾ آيا تن مان هڪڙڻ انگريزڻ ۽ سندن
هندستان مان آندل ديسي نوڪرڻ پا مئشيى سنڌ جي اڳوڻن حاڪمن ٽالپڀورن کي
تمام بڇڙا حاڪم ڪري پيش ڪيو. بيل راس (1055 11611) جهڙو موڏي مڙس
جڏهن جولاءِ 1841ع ۾ مٿو تہ ايسٽ وڪ 195091010) چيو تم خيرپور جي اميرن
تان وڏو عذاب لٿو ۽ انهن کي هڪڙو عارضي آرامہ (1ً1861(6 '(1611[]00197) مليو.
اهڙيءَ طرح ايسٽ وڪ پنهنجي ڪتاب ۾ ايلن بورو (( 1801170081 1:1168) کي
زماتي جو نئون فرعون ٿو سڏي (224 ص) ۽ چوي ٿو تہ ڪي انگريز حاڪم اهڙا
هئا جن جي ڪوڙن ۽ غلط قدمن انگريزن جي مٿن تي رسوائي ۽ ٽوٽي. 1۱15819800)
(1-059 نت کان سواءِ ٻيو ڪجه ت, آندو. (226 ص) ڇچاولس نييئر ۽ سندس ڀاءُ
وليم نيپئر سنڌي حاڪمن توڙي عوام کي ذليل سڏڻ جي ڪمہ ۾ سڀٽي کان اڳ
34 حر گوريلا جنگ
+ اڳ َا
اهڙن انگريزن آفيسرن وري جيڪي هندوستاڻ مان ديسي عملدارن آندا, تن
جي دلين ۾ پنهنجي لاءِ وڏائي ۽ برتريءَ جو احساس هو ۽ آهي سٿڌ جي ماڻهن کي
حقارت ۽ ذلت جي نظرن سان ڏسندا هئا. ايسٽ وڪ ڇوي ٿو تہ آهي ايجنٽٿ,
جيڪي پنهنجي لاءِ تريبانيا ساها (5919 00114 170) جهڙا منشي ۽ ميرنڻ لاءِ شيځ
علي حسن جهڙا صلاحڪار هٿدوستان ماڻ وٺي آيا هئا. سي وڏا رهزن, مڪار ۽
سازشي (118ل1181) عملدارڻ هكا. اهي نہ رڳو رشوتوڻ وٺي سرڪاري لکت
پڙهت ۾ کوٽ ۽ ٺڳي ڪندا هئا, پر رشوت وٺي سرڪار وٽ رکيل دستاويڙ
ڪڍي ڏيندا هئا. ايسٽ وڪ ٻڌائي ٿو تہ ڪيئن نہ پاڻ ۾ ساز باز ڪري مير علي
مراد ۽ مير رستمہ وارن کي نہ رڳو پاڻ ۾ ويڙهائي پاڻ جاوا ڪندا رهيا, پر سنڌ
جي زوال ۾ وڏو رول ادا ڪيائون. ( 254-55 ص) سنڌين سان نفرت ڪرڻ وارڻ
اهڙن هندوستاڻ مان آندل عملدارن مان اهڙو تہ ڪو ماڻهو آندائون ئي ڪوتہ
جيڪو سنڌين کي عزت جي نظر سان ڏسندو هجي.
پر اهڙن جابر ۽ ظالم اتگريز آفيسرن ۽ رشوت غور هندوستان ماڻ آئدل
ديسي عملدارن جي مقايلي ۾ وقتي بوتتي ڪي اهڙا سٺا انگريز حاڪم آيا جن,
بقول ايسٽ وڪ, انگريزن جو نالو روشن ڪري ويا. ايسٽ وڪ چوي ٿو تت ڪي
سٿا انئگريز سياسي ايجنٽ بہ هئا. ارڙهن سؤ پنجاه. (1850) جي ڏهاڪي تائيي,
جڏهن ايسٽ وڪ پنهنجو جڳ مشهور ڪتاب لکي ڇپايو, کيس جيڪي سئا
انگريز سجهيا ٿي تن مان ملڪلم (119[0011), ايلفنہسجن (15[01111501). مونرو
(ٿ110110), ڪلوز (6)10856), يوٽنگر (19001180), آئوٽرام (0901119) ۽ لاريٽس
(8016806]) جا نالا ڄاڻايا اٿس. پاڻغ هن وتت ڀخي نظر ڪري جن ٻيت سٺن
حاڪمن جا نالا ڳڻائي سگهوڻ ٿا تن ۾ خود ايسٽ وڪ کان پوءِ فريگر (06]).
جيڪب (8000]) ۽ جيمس (87165]) اچي ويندا. انگريز حڪومت جي آخري ڏينهن
۾ وري ايچ. ٽي سورلي ((50516 .11.1) جهڙا ڪي ماڻهو اديب ۽ اسڪالر هئا, تہ
سر لينسلاٽ گراهام (1811093) ]18110610 511) جهڙا سٺا حاڪم بي هئا. ۽ اهي
ماڻهو هئا جن ڪوشش ڪري سنڌ جي ماڻهن سان سٺا تعلقات رکيا ۽ سڻدڻ
گهڻگهرائيءَ وارا ڪہ ڪيائون. جن سنڌ جي ماڻهن کي تہ رڳو پستد ڪيو, پر
سنڌ جي ماڻهن کي عزت جي نظر سان ڏٺائون ۽ وقت اچڻ تي سنڌ جي اڳوڻن
حر گوريلا جنگ 35
حاڪمن ۽ عوام جي طرنداري ڪيائون, يا انهن جو پاسو ورتائون.
آئوٽرام ۽ ايسٽ وڪ اهڙا انگريز عملدار هئا جن ميرن تي ڪيل ظلمن جي
خلاف آواز اٿاريو ۽ سندن دفاع ۾ ڪتاپ لکيا ۽ انهن جي حق تي هئڻ ۽ ساڻن
نيپٿر جهڙن ٻين انگريزن جي زيادتين تان پردو کنيائون. دثيا کي ٻڌايائون تہ سندڻ
نظر ۾ ڪير ظالم ۽ ڪير مظلومہ هو. آئوٽرام جي باري ۾ ايسٽ وڪ لکي ٿو تت
”جيڪڏهن انهي عملدار يا ايجنٽ آئوٽرام کي وڌيڪ عرصي لاءِ سنڌ ۾ رکيو
وڃي ها تہ سنڌ جا ميدان ڪڏهن ب مياڻي ۽ دٻي جي ميدانن ۾ ذبح ٿيندڙ اتي جي
هزارن رهواسين جي رت سان نہ رڱجن ها! (257 ص)
ايسٽ وڪ جي انهيءَ خيال تي هلتدي اسين تصور ڪري سگهوڻ ٿا تت
جيڪڏهن سر جيمس سنڌ مان وري وري موڪل تي نہ ويندو رهي ها ۽ پوٿتي سر
چارلس اوليونٽ (11199791) 2087165) ,)51٤ لوڪس (10685]) ۽ سردار محمد يعقوب
جهڙا عوام دشمن, سنڌين سان ثفرت ڪندڙ عملدار ڇڏي نہ ويندو رهي ها تہ
اوڻويهيى صديءَ جي آخري ڏهاڪي ۾ سنڌ ۾ جيڪا مارشل لا لڳي ۽ ويهين
صديءَ جي شروع کان وئي جهڙي طرح سنڌ جا ماڻهو لوڙهن ۽ جيلن ۾ سڙندا
رهيا. سي ايین ظلمہ جو شڪار نہ ٿي ها. بلڪل اهڙيءَ طرح وثوق سان چئي
سگهجي ٿو جيڪڏهن سر لينسلاٽ گراهاہ 1941ع ۾ بدلي نہ ٿئي ها ۽ ان جي
جڳھ تي ھيو ڊو (1(007 ([108]) جهڙو سنڌ دشمن عملدار ۽ ساڻس جوڙ ڀيچي ٿي
ڪم ڪرڻ وارا ليميرڪ ۽ جنرل رچرڊ سن نہ اچن ها تہ سنڌ جي ڌرتي ايئن تپي
ٽامڻي نہ ٿئي ها ۽ ايترن ماڻهن, مردن, عورتن, ٻارن ۽ ڍورن سان ايڏو ظلم نہ ٿئي
ها. جنهن جو: يتو ذاستان ليمبرڪ اچ ليو.
اهڙن چڱڻن آنيسرن جي مقابلي ۾ اسٽيل (516616), لوڪس (0685-آ). جي.
اي. ٿامس (11101085'. 3.4)) جيڪو پاڻ کي ”خدا (11101185 )41191811 7
سڏائيندو هو ۽ هيوڊو, ليميرڪ ۽ جنرل رچرڊ سن جهڙا حاڪم هكا جن
انگريز جي بادشاهت کي ابديت بخشڻ جا خواب پورا ڪرڻ جي خيال ۾ ملڪ تي
ايڏا ويهي ظلم ڪيا جو ڌڻيءَ جي ڌرتي تپي ٿانڊا ٿي پئي ۽ انگريز حاڪم جو نالو
نشان سهڻ لاءِ تيار نہ ٿيو. اهڙي طرح اوچتو ڌڻيءَ وٽان حڪم آيو تہ ”سنڌ جي
ڌرتي انگريز کان خالي کپي!” اهڙيءَ طرح مخدوہ عبدالرحيہ گرهوڙي صاحب جا
لفظ سچا ثابت ٿيا. اهي لفظ اهي آهن جن کان ليمبرڪ ۽ سندس جاسولي ساٿي
36 حر گوريلا جنگ
ڏڪندا ۽ ڪئيندا هئا ۽ گرهوڙي صاحب جي پيشنگوتيءَ کي ڇاپڻ تي پابندي
وجهي ڇڏي هئائون. گرهوڙي صاحب چيو هو ت انهيءَ پير جي زماني ۾ انگريز
ملڪ مان, نگوسر ٿي., مردود ٿي نڪري ويندو.
هاڻ بيیان پيسر جو صسصحليح سشيجاد
ننيڙو نيشان ڻيندو بلوغت بادشاهہ
سس تيرهن سؤ ڇاونجاھ ۾ ٿيندو زلزلو زمانا
نصارو ويندو نگوسر ٿي هندو ۽ سنڌ منجهان
نصارو ويندو مردود ٿي ادر جي تهھرا
ليمبرڪ کي اها پيشنگوئري تمام گهشي ڏکي ٿي لڳي. پر جنهن سلطنت
کي بڄائڻ لاءِ ويهن ننهن جو زور لڳاياثيی, هٽلر ۽ ان سان وڏي پيمائي تي جنگ
هئڻ جي باوجود, اهڙي ڏکئي زمائي ۾ هڪ لک نوج ۽ ان جو ساڙ ۽ سامان حرڻ
جي خلاف وڙهڻ تي سيڙايائيي, ٻہ لک مرد, عورتون ۽ ٻار دريدر ٺوڪرونڻ کاٽٿڻ لاءِ
...راهن ۽ پرانهن علائقن ۾ لوڙهن ۽ جيلن ۾ بند ڪرايائيي. پر جنهن سلطتت کي
بچائڻ لاءِ اهي سڀ ڃتن ڪياٿيى, سا حڪومت ۽ سلطٽٽ ”مرشد جي دعا سان"
۽ گرهوڙي صاحب جي پيشنگوئي مطابق نگوسر ٿي وئي ۽ ٻين انگريزن سان گڏ
ليمبرڪ ب ٽپڑ ٻڌي. وڃي پنهنجي اصلي ماءُ جي ڪڇ ۾ ويٺو.
]1[
منهنجو ڏاڏو جنهن جو نالو مون تي رکيو ويو آهي سو پڇو خاصخيليءَ جو
ڀروسي جوڳو ماڻهو هو, جنهن کي عام طور تي بچو بادشاهہ ڪري سڏيندا هئا.
هن مکي ڍنڍ کي پنهنجي سرگرميت جو مرڪز بڻاثئي ڪن حالىت تائين انگريز
سرڪار خلاف جنگ جوٽي رکي هٿي. منهنجو ڏاڏو سائيم پيرو وڙير جي مائٽن
سان گڏ وڙهندي شهيد ٿي ويو هو. هن ڪاروائيءَ ۾ ساڻن گڏ ٻيا بہ ڪي ٿورا
مريد هئا. جن رت جي آخري ڦڙي تائين ۽ ڏکين حالتن تحت دشمن سان مڙس ٿي
مقابلو ڪيو هو.'"“ منهنجو پيءُ واليڏنو هڪ مشهور حر فقير ٿي گذريو آهي. انگريڙ
عملدار ليوڪس (5ةعند]) بڇوءَ واري بغاوت کي ختم ڪرڻ سيب شهرت ماڻي
هئي ۽ کيس پوءِ سنڌ جو ڪمشثر مقرر ڪيو ويو هو. واليڏني بڇوءَ جي انگريڙن
خلاف بغاوت ۾ هڪ مٿير جوان جيان حصو ورتو ۽ اڻهن حرن مان هڪ هو ڄڻ
کي پوءِ دکن!“ (960089]) ڏانهن جلاوطن ڪيو ويو هو. ان کان پوءِ ڊپٽي ليوڪس
سنڌ ۾ حرن لاءِ لوڙها قائم ڪيا هئا. اهڙيءَ ريت سانگهڙ کان ڇهہ ميل پري ڀڙي
نالي هڪ ڳوٺ ۾ پڻ هڪ لوڙهو قاثہ ڪيو ويو هو, جتي سالن جي جلاوطنيءَ
کان پوءِ واليڏني کي پڻ آڻي رهايو ويو هو. مان تہ ڄائو بہ لوڙهي ۾ هوس جنهن
جي ٿاٽڪ وٽ پوليس وارا بيٺا هوندا هئا. اُن ڪري جيڪڏهن آ هن جيل اندر
مري بہ ويس تہ اچرج جهڙي ڳالهہ ڪانہ هوندي. توکي تہ اها غبر هوندي تہ
لوڙهي ۾ رهيلَ حرن جي پوليس صيح ۽ شام حاضري ڀريندي هئي. توکي خير
هوندي تہ اهي تل ٫ت. نالي وئڻ سان کين ڪهڙي طريقي سان جواب ڏيندا هئا.
صبح مهل مرد ماڻهو ڪہ ڪار سانگي نڪري هليا ويندا هئا. پر رات جو کين
لوڙهي اندر رهڻو پوندو هو. عورتون ڏينهن جو بہ لوڙهي کان ٻاهر نہ نڪرنديون
.ار واريءَ رت ۾ پنهنجي آهرن سان هٿ ونڊائينديون هيون. اها بہ
حقيقت آفي تہ لوڙهن ۾ رهندڙ عورتن جي گهڻائي ٻارن سميغ سانگهڙ جي اوسي
پاسي ۽ دمہ واهہ جي ويجهو ٻنين ۾ لاٻارو لائي ڪندي هئي. سندن چيٺ مکيءَ ۾
2.. ٽرندا نديءَ جي ڏک ڻب اببيٹ جهڙو هندستا او علاظو,
38 ڇ حر گوريلا جنگ
گذرندو هو. جتي اسان حرن کي قديہ دور کان وٺي پوکي راهي جو حق هو. پر
اسان جي گهڻائي ڀاڳيت جي هئي جيڪي مال چاري پيٽ گذر ڪندا آهن. جڏهن آء
ٿورو وڏو ٿيس ت بايا سان گڏجي گهمڻ ويندو هوس. هن مون کي مکي ڍنڍ جي
جوءِ ۾ اهي ٻيٽ ۽ ڳجهيون جايون ڏيکاريون جتي بچوءَ بادشاهہ ويهي انگزيز
سرڪار کي مهاڏو ڏنو هو. اهو چڱو ٿيو جو آء ٻالجتيءَ واريءَ اوسٿا ۾ مکيءَ جي
هن جهنگل, ڍنڍ ۽ ڀٽ جي چپي چپي جو ڄاڻو ٿي چڪو هوس. منهنجا پيءُ ماءُ
حر جماعت جي اصولن جي سختيءَ سان پابندي ڪندا هئا ۽ پير ساٿينءَ جي
قدرش نات ۽ ڪانن ڪرامت کان بہ نون ټي واقف ڪندا رهندا هئا. أُناخوشيءَ
کان ڪڀڙن ۾ ئي نہ ماڀندا هئا تہ اسان سچا حر آهيون. جيئن ت لاياري واري رت
اسان لاءِ آجپي جي موسم هوندي هئي. تنهن ڪري اسان کي سچو آٿّت ۽ آنند
تڏهن ملندو هو جڏهن پير سائين اساڻ واريءَ جوءِ ۾ زيارتن لاءِ ايندو هو. پر آيٿن
هر سال نہ ٿيندو هو. پير ساٿين عليه رحمت جيڪو هاڻي هتي موجود نہ آهي. سو
ڏورانهن مريدن وٽ تمام گهڻو گهٽ ايندو هو. پر ڏن پٽ جي اوڳاڙيءَ لاءِ سندس
مقرر ڪيل خليقا تہ هر سال ايندا رهندا هئا.
توهان ۽ ٻيا اهڙا مريد جيڪي درگاه ڀرسان ويٺل آهن سي ٻير سائيى جي هر
هفتي زيارت جي سعادت حاصل ڪري وٺئندا آهن. اهي سمجهي نہ سگهندا آهن تہ
جڏهن مرشد ساٿين پنهنجي سر اسان مريدن وٽ ايندو آهي تہ اسان کي ڪيڏي
روحاني راحت ۽ خوشي محسسوس ٿيندي آهي. تون هڻ ڳاله کان يہ واقف ثہ
هوندين تہ پير ساٿين جي منزلن جو بندوبست ڪهڙيءَ ريت ڪيو ويندو هو. مان
توکي پنهنجي پهرينءَ زيارت جي ڳالھ ٿو ٻڌايان. اهڙي ڳالهہ ٻڌائڻ سان مون کي بہ
دلي خوشي ٿيندي ۽ تون بہ سرهاثئي محسوس ڪندين. خدا نہ ٿو ڀلائي تہ اها
زيارت روضي ڌڻيءَ جي گاديءَ تي ويهڻ کان ستت پوءِ ٿي هئي ۽ اسان کي اها
خوشخڂيري ٻڌائي وئي تہ پير سائين سردار زيارت ڪراثڻ جي مقصد سان اسان
واريءَ جوءِ ۾ اچي رهيو آهي. مون کي چڱيءَ ريت ياد آهي تہ منهنجي امڙ ۽ باپا
مرشد سائين کي وڌ کان وڌ ڏن ڏيڻ لاءِ هٿ پير هڻي رهيا هئا. ان مقصد سان هئن
ڀلا ڊور ڍڳا ب وڪيا هئا. تن ڏينهن ۾ آءٌ ٻار هوس. پر ڳوٺ جي هر ماڻهوءَ کي
لڳل چونرا کؤترا ۾ مان بہ شامل هوس. ڏهاڙي اهي خيرون پيون پونديون هيون تت
اڄ مرشد جي متزل ڪٿي آهي ۽ اها بہ ڄاڻ ملندي هئي تہ زميندار مريد جنهن کي
مرشد جي دعوت جهلڻ جو سونهري وجه مليو آهي, تنهن ڪهڙيءَ ريت اهو
بندوبست ڪيو ۽ ڪيٿن پنهنجي ذميواريءَ کي سهٹڻي نموني سان نياهي پورو
حر گوريلا جنگ 39
ڪيائيي. جڏهن هن سانگهڙ ڀرسان اچي منزل ڪئي هئي تہ پوليس مريدن کي
زيارت ڪرڻ کان روڪ لاءِ تنهن چوٽيءَ جا زور لاتا هئا پر پوءِ بہ ڀڄي ڪانہ
سگهي هئي. ان کان پوءِ اسان کي چيو ويو هو تہ مختلف ڏينهن تي ننڍين ٽولين
جي صورت ۾ پير سائين جي زيارت ڪري سگهو ٿا. امڙ ۽ بابا اسان ڀاءُ ڀيڻ کي
وٺي مرشد جي زيارت تي ڀرواري ڳوٺ ويا هئا. تن ڏينهن ۾ آٌ معصوم ٻار ۽
منهٽجي ڀيڻ پنڌ ڪرڻ مس شروع ڪيو هو ۽ ٻاتا ٻول ڳالهائڻ سکي هئي.
موڻ ماڻهن جو ايڏو وڏو ميڙاڪو اڳي ڪڏهن بہ نہ ڏٺو هو ۽ منزل جي
وسعت ۽ پکيڙ کي ڏسي وائڙو ٿي ويو هوس. چوڌاري قنات (501608 5ة«(:09))
ٿيريل هئي. وچ تي تنب جون قطارون هيون جن جي چوڌاري هڪ خوبصورت قسم
جو لوڙهو ڏنل هو. اهڙو بندوبست خاص ڪري هن موتعي لاءِ ڪيو ويو هو. لنگھ
وٽ پهريدار بيٺا هئا. بابي مون کي ٻڌايو تہ آهي پير سائييءَ جا خليفا ۽ مشهور فقير
هئا. ڦاٽڪ ڀرسان ماڻهن جي ڏاڍي ٻيه هئي. منهنجي امڙ منهنجي ڀيڻ جگنديءَ کي َ
هنج تي کنيو ۽ بابا مون کي کڻي پنهنجي ڪلهي تي ويهاريو. ماڻهو مرشد سائين جا
نعرا هڻي رهيا هئا. نيٺ زيارت جو وقت اچي ويو, دريان قنات جو پلۇؤ پاسي ڪيو.
پهريدار واڪا ڪري رهيا هئا ت, اساڻ مريد اتبوهہ ٿي هڪ ٻئي کي ڌڪا ڏيندا
اڳتي نہ وڌون ۽ نظم ۽ ضبط تاٿم رکون. مريد ڇرين وانگر اندر ڪاهي پيا.
پهريدارن مردن ۽ عورتن جي مٿن ۽ ڪلهن تي سوٽيون وسائڻ شروع ڪري ڏنيون.
اسان تہ اين تڪڙو نڪري هليا وياسون جهڙي ريت تيز رنتار وهڪري جو منهن
کلي ويو هجي. پهرين تہ هڪ ڀلنگ وٽ پهتاسون جنهن مٿان هڪ سهڻي چادر
وڇايل هئي. اسان کي آندل ڏڻ اتي رکڻو هو. ويجهو پهتاسون تہ ڌاتن جي اڇلائڻ
ڪري کڙڪاٽ ٻڌڻ ۾ آيا ۽ عورتون چوڙيون ۽ ٻيا ڳهہ لاهي رهيون هيون. جڏهن
اسان جو وارو آيو تہ ڏئوسونڻ تہ پلنگ تي ڳهن جو ڍير ٿي ويو هو. بابا ٿيلهي ۾
آندل پنجاهہ روپيا رکيا. امڙ چائديءَ جون چوڙيون لاڻيون. منهنجي ڀيڻ جي هٿ
کي پهرينءَ چوڙيءَ سان ڇهيو ۽ چوڙيون پلنگ تي رکيون. بابا وري مون کي رپيو
اڇلائڻ لاءِ ڏنو انهيءَ لاءِ تہ جيئن آئون بڂت ۽ ڀاڳ جو مالڪ ٿيان .ير سائين
جا خليفا ۽ خاص ماڻهو بيٺا هئا جيڪي ڏن ڏيندڙ مريدن جون پٺيون ٺڀي شابسون .
۽ واڌايون ڏئي رهيا هئا ۽ وڌ کان وڌ ڏن ڏيڻ لاءِ همٿائي ۽ دعاثئون ڪري رهيا هئا.
اهڙي رب يت اسان جا امٽنگ ۽ اڌما اڃا بہ وڌي رهيا هئا. ان کان پوءِ اسان مرشد جي َ
زيارت لاءِ أ ڳڀرو وڌياسون.
توکي ياد هوندو تہ تن ڏينهن اسان جو مرشد سائيڻ ڏاڍو سهڻو جوان هو. ِ
40 ٍ رل جنگ .
سندس اکيون تيز هيون. منهن ۾ مڻيان ايڏي جو کيس نهاري بہ نہ سگهيو هو.
کيس ڏسي منهنجو تہ هيانءُ ئي هٿن کان پئي ڇڏائجي ويو. هن کي سون ۽ موتي
مڙهيل ۽ جواهر جڙيل ٽوپي پاتل هئي. سندس ڪوٽ تي نهايت خوبصورت ڀرٽٿ
ڀريل هو ۽ هڪ اعليٰ تسم جي غاليچي تي هڪ گاديلي تي ويٺو هو. غاليچو بہ
ايڏو اوڇو ۽ خوبصورت هو جو معلوم آٿين ٿي رهيو هو ڄڻ اهو ڪڏهن بهشت تي
وڇايو ويندو هو. ڏاڍو نرم ۽ مٿس گلن جي نقش نگاري ٿيل هئي. پير ساٿين مٿان
ڇٽي جهليل هئي جنهن جي ڪنڊن ٻڌل لڪڙن کي ماڻهو جهليو بيٺا هئا۔ پير سائين
جي ٻيرن کي ڇهڻ ۽ دعا لاءِ ماڻهن جي ٻپيهہ لڳي پئي هئي ۽ ماڻهو اڳتي وڌڻ لاءِ
هڪ ٻئي کي ڌڪي رهيا هئا. اسان جڏهن مرشد ساٿين جي ويجهو پهتاسون تہ
پٺيان اجهل مريدن وئي اسان کي اڳتي ڌڪيو اسان وڃي سائين مٿان انيوه. ڪري
بيٺاسون. ٻيهہ ڪري انهن ماڻهن جا پير نڪري ويا جيڪي سائين مٿان ڇٽي جهليو
بيٺا هئا. پير سائين پيهہ پٽڻ ۽ ڌڪن ڏيڻ وارن ماڻهن کي پٽڻ پاراتا ڏيڻ شروع
لاهي کين ڪٽيو وڃِي. ان وقت ڏاڍو گوڙ گهمسان مڇي ويو, تنهن تي مان وٺي
روكڻ شروع ڪيو. بابا ماڻهن جي هن گوڙ مان ٻاهر نڪرڻ جي ڪوشش ڪٿئي
جيڪي وري كين اڳتي ڌڪي رهيا هئا. پر ماڻهن جي ايڏي ميڙ مان هڪ ماڻهوءَ
جو پوئتي موٽڻ ممڪن ٿي ن, هو. پوءِ اسان ڏکيو سکيو ٿي مرشد ساٿين جي پيرين
پياسون, پر اهڑي ادب ۽ احترام واري طريقي سان سندس پير نہ ڇهياسون جنهن
لاءِ سان سوچي آيا هئاسون. امڙ منهنجي ننڍڙي ڀيڻ کي دعا لاءِ اڳتي ڪيو., پر
پٺيان ماڻهن جي ايڏي ڀيڙ هئي جو امڙ کان ننڍڙي هٿن مان ڇڏائجي وئي جيڪا
سڌو وڃي مرشد ساٿين جي پيرن ۾ ڪري. ساٿين ان وقت ماڻهن جي انبوهہ ۾
ٿاسي ويو هو ۽ جان ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. تنهن ڪري منهنجي
ڀيڂ ڪجھ وقت لاءِ سندن پيرن ۾ پئي رهي. اسان پير ساٿين سردار کي پيرين پئي
خوشيءَ کان ڪپڙن ۾ نہ پئي ماپياسون ۽ ٻهڪندا ٽهڪندا اڇي گهر پهتا هئاسين.
جڏهن پير سائين اسان واري علائقي جي دوري تي هو تہ محيت سائين بيهڻ
اسان وٽ آيو هو. جيڪو اسان جو ويجهو مائٽ هو. هي وڏي اثر رسوخ وارو مفتي
هو. مان توکي هن بايت ٻڌائڻ چاهيان ٿو ت؛ ڪجهہ عرصو اڳ هو ڪنگريءَ ۾
رهندو هو جنهن کان تون ضرور واقف هوندين. هو سنهڙو هوندو هو ۽ ننڍڙي
ڏاڙهي هوندي هيس. گهڻو ڪري ڊگهو ڪوٽ ۽ ٽوٻي پائيندو هو جيڪا عام طور
تي ديني عالن کي پاتل هوندي آهي. هي گفتگو جو بادشاهہ هو. طبيعت جو مائيڻو
حر گوريلا جنگ 41
بااخلاق هوندو هو ۽ پير سائيت سردار جي ڪچهريءَ جو خاص ماڻهو هو. هو
جڏهن حرن واري لوڙهي ۾ آيو هو تہ مون کي پهريون پتو پيو تہ اسان جو گهراڻو
ڪيڏو نہ معزز آهي. سندس هلي وڃڻ کان پوءِ حر اسان جي تام گهڻي عزت
ڪندا هئا. محيت فقير جي ڀيڻ سوتٻائي پير وساڻ جي گهر واري هئي جنهن کي
پڇو بادشاهہ جو وزير سڏيو ويندو هو. پير وزير ۽ منهنجو ٽاڏو سائيہ رکيو
انگريزن خلاف بغاوت ۾ ليوڪس واري زماني ۾ شهادت ماڻي هئي. محبت فقير ۽
منهنجو بابا گهڻي وقت تائي ڪچهري ڪندا رهيا. هو مون کي ڏسي ڏاڍو خوش
ٿيو هو ۽ چيو هئائيي تہ ”تون بہ وڏو ٿي هڪ مشهور حر فقير ٿيندين."
گهڻي عرصي گذرڻ کان پوءِ پير ساٿين اسان جي علاثقي ۾ آيو. مون کي ياد
. هو پر هر ڀيري مون کيس اڳٿين کان وڌيڪ شان
شوڪت ۽ دبدٻي سان ڏٺو. مون کي سندس انداز گفتگو مان لڳندو هو تہ ڪو
وقت جو اماہ ڳالهائي رهيو آهي. ڪڏهن هو مکي ڍنڍ جي ڪٺار سان سوٿرن ۽
هرڻن جو شڪار بہ ڪندو هو. ان وقت هو اهڙين جهوپڙين ۾ رهندو هو جيڪي
عام طور تي ميربحرن جي پيهين جهڙيون هونديون هيون. سقر دوران سندس
.. . سا ايو ٻيهيون تيار ڪيون ويون هيون ۽ اهڙين پيهين
۾ رهڻ دوران هڪ ڇوڪري سندس خدمت چاڪري ڪندي هئي. مرشد سائين
هڪ ٻ ڀيرا اَڙهڙ ۾ بہ آيو هو ۽ باراني واهہ ۾ وهتو ب هو. جڏهڻ هو واھ. ماڻ ٻاهر
نڪتو هو ت.ہ ڪن حرن ڌو وڃي واهہ ۾ ٽڀ ڏتو انهيءَ لاءِ تہ مرشد سائين جي
جسم ميارڪ ساڻ ڇهندڙ برڪت ڀريو پاڻي سندن تن بدن کي لڳي. ماڻهو ان
موسم ۾ هن واهہ ۾ ٻڏي وڃڻ جي ڊڀ کان وهنجندا ٿي ڪون هئا. سندن تصور
هو تہ جيڪڏهن هن وقت واهہ ۾ وهجندي ٻڏي مري ويا تہ هو بهشت جا حقدار
هوندا. مان پنهنجين اکين سان ڏٺو وڏا زميندار ۽ سردار جيڪي بي انتها عزت ۽ َ
ات اير جا نالڪ هو تدا فثا: پا پير سان چو آڈزاڪسر بت ڏاهؤندا هعا: سانگهة
جا هٽ واڻيا هندو بہ سندس آڏو انڪساري ۽ عاجزيءَ ۾ هڪ ٻئي کان گوءِ کٹڻ
جي ڪوشش پيا ڪندا هئا ۽ سندس مريد پڻ هكا. پوليس ۽ ٻيا سرڪاري ملازمڎ
پڻ سندس تام گهڻو ادب ۽ احترام ڪندا هئا. مون کي اهو ڏسي ڏاڍي سرهائي
ٿيندي هئي تہ ڳاڙهين پٽڪين وارا جيڪي اسان هارين تارين سان هونءَ تہ جٺيون
ڪندا هكا پر سندس روبرو ڳوٺ جي لوسي ڪتي جيان پڇ پيا لوڏيندا هئا. يايا
هڪ ڏينهن موڻ کي ٻڌايو تہ اسان جو مرشد پنهٽجي والد بزرگوار کان بہ وڌيڪ
حر جماعت جي غريب حرن سان پيار ڪندو آهي. اهڙيءَ ريت محبت فقير جي
42 حر گوريلا جنگ
سالہ جماعت جي غليفن کان بہ گهڻي عزت هوندي هئي. حقيقت اها هئي تہ
اسان ٻڌو هو تہ پير ساٿين سردار سالم جماعت جي ڪن حرن کي ڪڍي ڇڏيو
هو. فقيرن جڏهن ڏٺو تہ مرشد سائين کائئن ناراض آهي تہ کين تل ڪري
ڇڏيائون. پر مان پنهنجي وڏڙن کان ٻڌل اهڙيون ڳالهيون توکي ڇو ٿو ٻڌايان. تو تہ
اهڙين ڳالهين ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هو, جنهن جي نتيجي ۾ تو ڪيترا ڏگها ۽
ڏچا بہ ڏٺا؟ مان اهو بہ ٻڌو آهي تہ سرڪار بہ اهڙن حرن کي سزا ڏيڻ لاءِ ور
کنجيون بيئي آهي. پر اهڙي مثل هڪ ماڻهوءَ جو لاش ئي نہ ٿو ملي. جڏهن تہ ٻئي
ماڻهوءَ جا مائٽ حرن کان ايترو تہ ڏهڪائجي ويا آهن جو سندن خلاف شاهديون
َ کان ڇرڪن ٿا. مان تنهنجيون ڳالهيون توسان انهيءَ مقصد سان ڪري رهيو
آهيان جو مان انهيءَ زماني کان وٺي سمجهڻ شروع ڪيو هو ت اسان جو مرشد
سائين اپار سگهارو ۽ حر جماعت بہ عزت ۽ احترام لائي آهي۔ منهنجي آرزو هئي
تہ جڏهن مان وڏو ٿي جوان ٿيندس تہ مان پنهنجي سچائي ۽ اخلاتن سان هڪ
مشهور حر ٿيندس. هي اهو زمانو هو جڏهن اسان جي گهر ۽ ٻين ڪن ٿوزن کي
لوڙهي مان آزادي ملي هئي ۽ پنهنجي ڳوٺ ۾ رهڻ لڳا هئاسون. منهنجي پيءُ
آزادي لاءِ اختياري وارن کي درخواستون موڪليون هيون ت. هن ڪنهن بہ تسم جو
ڏوهہ نہ ڪيو آهي ۽ لوڙهي ۾ رهڻ دوران ڪو ڍڳو ڊور بہ نہ چوري ڪيو آهي..
منهٽجو پيءُ هڪ غريب ماڻهو هو ۽ اهڙي آزادي حاصل ڪرڻ ۾ سوڀارو نہ ٿئي ها.
پر محيت نقير پير ساٿينءَ کي ايلاز منٿ ڪري اختياري وارن ڏي اهڙو خط لکرايو
هو. اهڙيءَ ريت اسان کي ٻارهن سالن کان پوءِ لوڙهي مان آزادي ملي هئي. ڀر ان
هوندي بہ بابا هر هنتي سنجهوري ٿاڻي تي حاضر ٿيندو هو. اسان پنهنجي گهر جي
نئي سر اٿاوت ڪٿي هٿي ۽ پنهنجي زمين ڪيول هندو کي ٺيڪي تي ڏني هئي.
اسان سندس هاريو ڪندا هئاسون ۽ ڏاڍو ريان كيان هغاسوڻ.
اسان کي هن گهر ۾ رهي اڃا سال بہ نہ گڏريو هو تہ اسان کي هڪ
ڏکوئيندڙ خبر لوڏي رکيو. سنڌ سرڪار پير ساٿين کي گرفتار ڪيو هو جنهن تي
مختلف قسمن جا الزہ مڙهيا ويا هئا ۽ کيس اهڙن معاملن کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪورٽن
۾ وڃڻو هو. هڪ هچاريءَ عورت سکر جي پوليس ڪٿپٽن وٽ دانهيو ھيو تہ پير
صاحب سندس پٽ کي ڪنگريءَ واري ڪوٽ اندر قيد ڪري رکيو آهي. حقيقت
اها هي تہ اهو ڇوڪرو ڀير سائينءَ جو نوڪر هو. جيڪو ڀڄي هليو ويو هو.
مرشد سائٿين ان کي واپس آڻي ڀڄڻ کان روڪڻ لاءِ کيس قيد ڪري ڇڏيو هو ۽
َ ساڻس پيار بہ ڪندو هو. سندس ماءُ ڪنگريءَ ۾ پير سائينءَ کي گهٽ وڌ
حر گوريلا جنگ 43
ڳالهائيندي وتندي هئي. تنهنڪري سائي جن مٿس ناراض ٿي پيا ۽ فقيرن مائي
کي قتل ڪري ڇڏيو. پوليس ڪٿپٽن هڪ عملدار ۽ سڀاهيءَ کي موڪليو جيڪي
رات جي وڳڙي ۾ ڪوٽ ٿپي اندر آيا جيڪا توهيم کان گهٽ ڳاله 'ڪانہ هئي.
هن اندر اڇي تلاشي ورتي ۽ اختيارين کي ٻڌايائون ت. کين بيشمار بندوتون ۽ بارود
هٿ لڳو آهي جنهن کي رکڻ جو پير ساٿين کي حق نہ هو. سرڪاري عملدارن
مختلف تسمن جا افواهہ وٺي اٿاريا تہ اهو ڇوڪرو هڪ صندوق ۾ واڙيل هو.
حقيقت کڻي ڪيگن ب. هجي پر اهو ڇوڪرو نافرمان نوڪر هو ۽ پير سائين کي
کيس سزا ڏيڻ جو حق هو.
اسان جي مرشد کي اهڙي قسہ جي ڏوهن جو مجرمہ سمجهيو ويو هو. ان
سان گڏ عورت بہ قتل ٿي وئي هئي. ان ڪري سکر جي ڪورٽ ۾ مٿس ڪيس
هلايو ويو. اسان مريد وسوڙجي ويا هثاسون تہ حڪومت ايڏي جرثت ڪيئن ڪٿي
آهي جو اسان جي مرشد کي عام ماڻهوءَ جيان سمجهي ان سان اڻ سونهون رويو
اختيار ڪري رهي آهي. اسان اڃا ٻڏتر ۾ هئاسون تہ ڇا ڪجي ۽ ڇا نن ڪجي جو
خليفا اوڳاڙيءَ لاءِ اچي تڪتا تہ پير سائينءَ جي بچاءِ لاءِ بمبئي جو ڪو بهترين
وڪيل آڻجي. منهنجي پيءَ گهڻا ڍور ڍڳا وڪڻي چڱي خاصي رتم خليفي کي ڏني.
اسان جي ڀيٽ ۾ اهڙن ماڻهن ايترو پئسو ڏوڪڙ نہ ڏنو هو. ان جو ڪارڻ اهو هو تہ
منهنجو ٻيءُ مخلص ۽ جذباتي مريد هو. منهنجي ماءُ بہ ڏهاڙي سانگهڙ ويتدي هئي.
ڪياب وڪڻڻ وارن وٽ ايندڙ واڻين ۾ ٻين ماڻهن کان پڇندي هئي تہ اخيارن ۾ ڇا
لکيل آهي. پر اهو پتو پئجي نہ سگهندو هو تہ اخيارن ۾ لکيل خبرون ڪوڙيون
آهن يا سچيون. تنهن ڪري اسان کي ڏاڍي ڇؤنرا کؤنرا لڳل هوندي هئي. هلي
هلي ڪيس نيٰٺ ختمہ ٿيو. پوليس طرنان بيهاريل هچارا شاهد جيڪي عورت ۽ ٻيڻ.
ناڻهن اچي ڦتل لاف ير اتائڻ مٿان قاهد ها سي ڪورٹ ۽ سنداس سامهڻ
ٻڙڪ بہ ٻولي نہ سگهيا. پر جج پوءِ ب پنهنجي فتويٰ ۾ ٻڌايو تہ پير ساٿيي نوڪر
ڇوڪري کي صندوق اندر بند ڪري رکڻ ۽ بيشمار بندوقن ۽ بارود رکڻ جو
ڏوهاري آهي تنهن ڪري کيس اٺن سالن جي قيد جو فيصلو ٻڌايو ويو.'" اهڙي
تانون تي لعتت ۽ اهڙي جج تي ڦٽڪار هجي. هو انگريز ن پر ايراني هو. اسان حر
آخري وقت تائين اي سمجهندا رهيا هئاسون تہ سرڪاري عملدار پنهنجي عزت ۽
1.. تاريخ 28 آگسٽ 1930 تي پير ساٿين کي ابراهيہم نالي هڪ ڇوڪري کي صندوق ۾ بند
ڪري رکڻ. ٻارنهن رائفلن. ٽن بندوتن ۽ پنجويه هزار گولين رکڻ جي ڏو ۾ اٺ سال قيد جي
سزا ٻڌائي وئي هئي. کيس قتل جي ڪيس مان آزاد ڪيو ويو هو.
44 حر گوريلا جنگ
وتار خاطر ائيي ڪري رهيا آهن تہ تہ سندن اصلي مرضي کيس ڇڏي ڏيڻ جي
آهي. اسان جي خليفي اعليٰ اختياري وارن ڏانهن سوين درخواستون موڪليون
هيون. ان کان سواءِ پِير سائينءَ خلاف بيهندڙ شاهدن کي ڌمڪاٿڻ ۽ ڊيڄارڻ لڳا
هئا. جڏهن جج پنهنجو فيصلو ٻڌايو ت سڀني جي پيرڻ هيٺان ڄڻ ڌرتي نڪري
وئي. منهنجي پيءُ جيان جيڪي ماڻهو ترباني ڏيڻ لاءِ تيار هئا سي ت. واٿڙا ٿي ويا
هئا ت ڇا ڪجي. حڪومت اهڙو بندوبست تہ اڳيئي ڪري چڪي هئي. ان جي
ڀيٽ ۾ اسان ڪجه ب نہ ڪيو هو. جيستائين اسان پاڻ سنڀاليون تيستاتين پير
سائين وڃي بميئي پهتو هو. اهڙيون گنديون خيرون توکي جلاوطڻيءَ دوران تہ
ضرور پهتيون هونديون. حرن جا سڀئي ڳوٺ ڏک جي سمنڊ ۾ ٻڏي ويا هکا.
حڪومت پنهنجي طاقت جي تشي ۾ حرن مٿان ڪيتريون ئي پابنديون مڙهي
ڇڏيون هيون. ڇاڪاڻ تہ سرڪار کي خدشو هو تہ حر پنهٽجي ردعمل جو ضرور
اظهار ڪندا ۽ اهڙن حرن ۾ منهنجو پيءُ بہ شامل هو مون تنهڻ زمائي ۾ اهي
خبرون ب ٻڌيون هيون. اتر سنڌ ۾ سنڌوءَ ۾ وڏو چاڙهہ اچي ويو آهي ۽ هندن کي
ڀڙڪائڻ واسطي شهر ۽ ضلعي سکر ۾ هندو- مسلمہ فساد ٿي ويا آهن. سرڪار
کي اهو سمجهڻ گهرجي ها تہ اهي مصيبثون. جن ڪري سرڪاري عملدار ڏچي ۾
ٿاسي ويا آهن سي اسان جي مرشد سان انصاف نہ ڪرڻ جي ڪري ت تہ پيدا ٿي
پيون آهن؟ خير اهي ڏکيا ڏينهن بہ گذري ويا. ان زماني ۾ اسان ماٺ رهي ڏاڍي
غلطي ڪٿي هکي. ڇاڪاڻ تہ اسان کي ويساهہ هو تہ انگريز سرڪار ضرور نڀاءُ
ڪندي. اسان کي تہ بگهڙن وارو ڪردار ادا ڪرڻ گهرچي ها. پر اسان ت پٿا ڌنار
جي رڍن جو ڌڻ ٿي پيا هئاسون. منهنجي پيءُ جي آزاديءَ کان ٿورو پوءِ اسان کي
ڊڄ هو تہ مان سرڪار اسان کي وري لوڙهي اندر بند ڪري. انهيءَ زماني ي
محبت فقير سمنڍِ رستي وڃي ٻير سائينءَ جي زيارت ڪري آيو هو جيڪو بميئيءَ
کان ڏکڻ پاسي هڪ تيد خاني ۾ بند هو. هن اچي اساڻ کي ٻڌايو تہ مرشد سائيي
تهايت خوش هو ۽ سرڪار کيس جيل اندر گهڻيون سهولتون ڏئيون آهن, جيڪي
عام قيدين کي نہ ڏئيون وينديون آهن. هو ان وقت مرشد سائينءَ سان ٿيل سڀتي
ڏاڍاين کي تمام گهڻو نندي رهيو هو. پر ان جو ڪوب فائدو نہ هو. ان کان سواءِ
مرشد سائييءَ جي وڪيل جناح جي ناڪاميءَ تي گهڻو ڪاوڙيل ٿي ڏٺو جنهن جي
ڪاميابيءَ جو سڀني کي آسرو هو. کيس ڪنگري واري درگ ه جي بندوبست جو
ٻہ گهڻو اُڊڪو هو. ان بابت محبت جيڪو ڪجھ چيو هو سو ٿورو ٿڪو مون کي
ياد آهي. مون کي خبر هئي تہ هو اسان جو ويجهو مائٽ ۽ پير سائين سردار جي
حر گوريلا جنگ أ 45
اهم فقيرن مان هڪ هو, تنهن ڪري مون کي سندس ڇيل لفظ گهڻو ڪري ياد
آهن. تن ڏينهن ۾ آءٌ ايڏو وڏو نہ هوس. ان هوندي بہ آءِ سڻدس ڇيل لفظ ورجاثئي
سگهان ٿو جيڪي مون کيس بابا ساڻ ڳالهائيندي لڪي ٻڌي ورتا هئا. هو ٻيو
تو مان سمهيو پيو هوس ۽ هنن سمجهيو هو ته آءٌ ننڊ
70 ٻڌ! مرشد سان ڏاڍي غداري ٿي رهي آهي۔ پير سائينءَ کي نہ رڳو
ڪوڙهي انگريزي سرڪار ڏک ۽ ڏجها ڏئي رهي آهي پر سندس ويجها ماٿٽ بہ
سندس ويري بڻجي ويا آهن. انهن سان سالہ جماعت جا ڪي پڙهيل ڳڙهيل فقير
بہ ٻٽ ۽ جهٺ ٿي بيٺا آهن. سندن چوڻ آهي تہ پير سائين ظلمہ ڪيو آهي ۽ پنهتجا
ڪيتا لوڙي رهيو آهي. تو ٻڌو هوندو تہ مرشد سائين جي پڳ ٻڌڻ مهل انهيءَ
جماعت جي ماڻهن ن اعتراض ڪيو هو ت ڀڳ جو حقدار زندا شاهہ (51191۱ 21188)
(جيئل شاه) آهي ۽ ان ن کي ٻڌائي وڃي ڇاڪاڻ ت. اهو وڏي ڀاءُ جو پٽ آهي.
اسان کي خ خبر آهي تہ اسان جي اڳئين مرشد وصيعت ڪٿي هئي تہ پگ زندا شاهہ
رد باداقن ثثا :وي ډټ٬ټوب با ناي يت جوف اڄ
ماڻ َ کان وڌيڪ آهي جيڪو پاڳاري جو پٽ نہ آهي. اهڙي اصول جي خلاف
سوچڻ غلطي آهي. ٻئهي خاندانن جو ٿاڏو تہ کڻي هڪ هو پر اها ڪا وڏي ڳال
ڪان آهي. هي بي شرہ بي حيا زندا شاهہ چئي رهيو آهي پير سائين سردار کي
سرڪار جيل ۾ وڌو آهي سو مريدن کي سنٿين دڳ لائڻ جهڙو نہ آهي, بلڪ ان
لائق ٿي نہ آهي. تنهنڪري ان جي جاءِ تي کيس پير ڀاڳارو تسليمہ ڪيو وڃي.”
ٰ هن ماٺ ڪٿي تہ منهنجي پيءَ ڪجه۔ہ چيو جيڪو آءٌ سمجهي نہ سگهيو
هوس. محيت سائين اها ڳالھ بہ ٻڌائي هئي ت سکر جي اختياريءَ وارن ڀير ساٿيڻ
جي ملڻ لاءِ کيس ٻي پاس ڏني آهي. منهنجي پيءُ کي اهو بہ چيو هئائين تہ هتان
واپس موٽڻ کان پوءِ هو ڪنگري اچي ساڻس ملي. يابا کي هفتي كن کان پوءِ
سنجهوري ۾ پوليس وٽ حاضر ٿيڻو هو. بابا سائين مون کي چيو تہ سائين! مان
ڪنهن ضروري ڪم سانگي پير سائينءَ سان ملڻ وڃي رهيو آهيان. اتان اڇڻ لاءِ
مون کي ڇهن مهيڻ لاءِ ضرور قيد ڪيو ويندو, ڇاڪاڻ ت مان ان دوران
سنجهوري پوليس وٽ حاضري ڀري نہ سگهندس. اهو بہ ٿي سگهي ٿو تہ مان
ڪڏهن بہ موٿي نہ سگهان. مرشد سائين جي ڪم جي ڀيٽ ۾ هيءَ ڪا وڏي ڳالهہ
نہ آهي. پر جيڪڏهن آءِ نہ ٿو موٿي سگهان تہ ٻچا منهنجا هي لفظ ضرور ياد
ڪجانءِ تہ؛ ”پير سائين ڀاڳاري جو سچو مريد ٿي رهجانءِ ۽ سندس نالي مٿان هر
46 ! _ حر گوريلا جنگ
شيءِ گهوري ڇڏجانءِ. ان خلاف جيڪڏهن توکي ڪا لالج ملي تہ ان ڏانهن اک
کڻي بہ نہ واجهائجانءِ. پر جيڪڏهن ڏک ڏوجهرا منهن ۾ اچي وڃن تہ بسم الله
ڪري اکين تي رکجانءِ. هي ڳاله ڌيان ۾ ضرور رکجانءِ تہ هو ڪيئن ڪري بہ
موٽي ايندو ۽ انهن ماڻهن کان ڇڪي پلاند وٺندو جن کيس ڏکن ڏوجهرن ۾ وجهي
ڇڏيو آهي. انهن کي بہ سزائون ملنديون جن کي هن وقت تائين ڪجه ب.ہ نہ ٿيو
آهي ۽ کيس ڇڏي ويا آهن. ٻيو تہ حر جماعت سان سچو رهجانءِ. پهرين حر ثابت
ٿجانءِ ۽ اسان جي جماعت توسان هر ڏکيءَ ويل واهر ڪندي. تنهنجو سؤٽ سچل
توکي ضرورت موجب هر ڳاله سمجهاٿيندو ۽ سيکاريندو. آخر ۾ هيءَ ڳالهه بہ ٻڌ,
تون هاڻي سمجهہ سان ٿي ويو آهين. چار ڏوڪڙ ڪمائي ماءُ جي تريءَ تي ضرور
رکجانءِ. مان ڪيِول سان پڻ ڳالهائي ڇڏيو آهي. تون سندس رڍون ٻڪريون,
پنهنجي رڍن ۽ ٻڪرين سان گڏ چارجانءِ. هو تو کي ٿي رپيا مهينو چاراڻي ڏيندو.
توکي هميشہ اهو ياد رکڻو پوندو تہ ڪنهن جو پٽ آهين؟ تنهنجو گهر بهادريءَ جي
ڪارنامن ڪري وڏيءَ عزت وارو ۽ گهڻو مشهور آهي. آس آهي تہ تون بہ پنهنجي
سورهيائي جي ڪارنامن سان سون تي سهاڳ ثابت ٿيندين.”
مون کيس وراڻيو تہ, ”ٻايا مون کي پاڻ سان گڏ وٺي هل ت. مان ڏسان تہ
اوهان غدارن کي ڪهڙي طريقي سان تتل ڪري رهيا آهيو." اها ڳالهہ ٻڌي هو
اڇرج ۾ پٿجي ويو. مون کيس گوڏن تي ٿڦڪيون هڻندي ٻڌايو تہ مان هن ۽ محيت
نقير جي وچ ۾ ٿيل ڳالهيون ٻڌي ورتيون آهن. هو مون تي ڪاوڙجڻ بدران ڏاڍو
خوش ٿيو ۽ امڙ کي سڏي چيائين تہ هي ننڍڙو ت. هاڻي ٿي سچو حر ٿي پيو آهي ۽
هن وقت ئي فقيرن سان گڏجي ڪاروايون ڪرڻ ٿو چاهي. هاڻي مون کي پڪ ٿي
وئي آهي تہ هي منهنجو پٽ آهي. هن .مون کي انهيءَ ڳاله لاءِ زور ڀريو تہ مان
اکيون. ڪن کوليان ۽ وات بند رکان. ملهہ وڙهندو ۽ قيد ٿيڻ واري راند کيڏندو
رهان, ٻارن سان شرطون رکي ڊوڙندو ۽ ميلا ملاکڙا ڏسندو رهان ۽ وڏيرن جي
اوطاقن ۾ ٿيندڙ پهلوانيءَ جي متابلن ۾ ضرور حصو وٺان. انهيءَ لاءِ تہ جيئڻ ماڻ
ڙت ۽ سگهارو ٿيان. پوءِ هن مون کي ۽ امڙ کي ڀاڪر پاتو. اهڙيءَ ريت موڪلائي
هلڻ وقت ڏاڍو خوش نظر اچي رهيو هو.
اسان کي ڪجھ عرصي لاءِ ڏاڍيون آسون ۽ اميدون هيون. هفتيوار حاضري
لاءِ بابي بدران امڙ مون کي سنجهوري ٿاڻي موڪليو تہ پوليس کي ٻڌايان تہ
منهنجي پيءُ واليڏني کي ڏاڍو تپ آهي ۽ هلڻ چلڻ جهڙو نہ آهي. مان بابا پدران
هي ڪم ڪري ڏاڍو خوش ٿيو هوس جيڪو وڏو ڪم ن. هو. مون پٽهئجي مقصد
حر گوريلا جنگ__ ڇ 47
کان گهٽ وڌ هڪ اکر ب ثہ ڳالهايو. پوليس عملدار متهئجو بيان لکيو پر ڳالهھ جي
تصديق لاءِ ڪنهن گهوڙي سوار کي اسان جي گهر نہ موڪلياٿين. هاڙھہ ۽ ڪاڙھہ
جي رٌت هئي. هن موسم ۾ پوليس وارا ۽ ٻيا ماڻهو ڪہ ڪرڻ کان پيا گوٿ ناٿ
ڪندا آهن. انهيءَ زماني ۾ يوسف فتقير حرن کي هن ڳالهہ تي آماده ڪرڻ لاءِ
نڪري پيو هو تہ هو لوڙهن جي ڦاٿڪن ۽ خزاني جي آنيسن سامهون بک هڙتال
ڪن تہ جيئن سرڪار مٿن رحم ڪري پير ساٿين کي آزاد ڪري ج ڇڏي. منهتجي
امان هن طريقي کي اجايو سمجهيو هو ان
ٿيندي. مون واري سوٽ سچل بہ چيو ت اهڙيون ڳالهيون فقط هندن کي سونهن
ٿيون جيڪي ڪنهن ماڻهوءَ کي ڌڪ ب نہ ھڻي سگهندا آهن. ان وقت اتر پار کان
هڪ خاصي خبر آئي تہ پير سائيي جي ڀائيٽي ڪارمنهيہ زئدا شاه کي ڪنگريءَ
ڀرسان ڪن فقيرن ٻگهيءَ تان لاهي قتل ڪري ڇڏيو آهي. مان چئي سگهان ٿو تہ
ڪجه وقت اڳ بابي مون سان اها ڳالھ. ڪئي هئي. هن ڪاروائيءَ ۾ ستن یا ائن
حرن حصو ورتو هو. محيت فقير اهڙن مجاهدن جي خبرداريءَ سان ۽ مختلف
علائقن مان چونڊ ڪئي هئي ۽ انهيءَ ۾ حر جماعت جي سڀني حرن پنهنجو
پنهنجو ڪردار ادا ڪيو هو. انهن مان ٽن جو تعلق جمڙاثو واري علائقي سان هو.
اسان واري حصي جي نمائندگي اڪيلي سر بابي ڪٿي هئي. اسان جي مغالفن
مان ٻِن سئجراڻين حصو ورتو هو جيڪي واهہ جي ٻئي پاسي ميو جي ڳوٺ جا
رهاڪو هئا. بابي گهوڙي جي واڳ هٿ ۾ وجهي ٻگهيءَ کي جهلي ورتو. ٻين پٺين
طرف کان اچي دشمن کي جهنم رسيد ڪيو هو. وٽس پستول هو پر هو فاثر
ڪري ن سگهيو هو. بدقسمتي جي ڳاله اها هئي تہ روڊ ماڻهن سان ڀريل هو ۽
ڪيترن ئي ماڻهن اها ڪاروائي اکين سان ڏٺي هئي. فقيرن کي ان وقت کيس قتل
ڪرڻ نہ کيندو هو. پوليس بہ اک ڇنڀ ۾ جاءِ واردات تي پهچي وئي ۽ واردات جا
ان کي ڪيترا اهڃاڻ ملي ويا. ان کان جلد ئي پوءِ هڪ سنجراڻي ۽ هڪ ٻروچ
جهلجي پيا. منهنجو پيءُ روپوش ٿي ويو. کيس ڳوٺ ايندي گهر ويجهو جهليو ويو
هو. پوليس کيس ڏوهاري ثابت ڪري ڪان سگهي هئي. ڪجه عرصي کان پوءِ
هڪ هڪ ڪري سڀئي ڏوهاري جهلجهي پيا هئا. سڀئي ثابت قدم حر هئا. آخر ۾
ڪورٽ ٻن سنجراڻين کي ثاسيءَ جي نحويٰ ٻڌائي هئي. حرن جون اهڙيون
خطرناڪ ڪاروايون ڏسي سرڪار ڏاڍي ڏمرجي پئي هئي ۽ مشڪوڪ حرن کي
جلاوطن ڪري دکن ۾ قائم ڪيل لوڙهي ۾ رکيو ويو هو." دکن ڏانهن وڃڻ کان
1. سينٽرل چيل حيدرآبادہ
48 حر گوريلا جنگ
اڳ ۾ امڙ باٻا سان حيدرآباد واري سينٽر ۾ ملاتات ڪئي هئي. پابنديءَ ڪري هو
پاڻ ۾ ڳالهائي ڪونہ سگهيا هئا ۽ پوليس وارا بہ مٿان بيٺا هئا. جيجل کانئس فقط
هڪ سوال ڀڇيو هو ت هوءَ ٻارن ٻچن سميت ساڻس گڏجي دکن هلڻ لاءِ اختياري
وارن کي درخواست ڏئي يا ن؟ بابا کيس أٿين ڪرڻ کان منع ڪٿئي هئي. امڙ ڏاڍي
عقل واري هئي جهن اختياري وارن ڏانهن جهٽ پٽ هڪ درخواست موڪلي ڏني
تہ سندس مڙس هن کان ڪاوڙيل آهي تنهن ڪري کيس حياتيءَ جو خطرو آهي.
ان کان سواءِ هن پنهنجي پٽ ۽ ڌيءُ کي پرڻائڻ جو فيصلو ڪيو آهي. پر حقيقت
اها هئي تہ اسان ٻئي پرڻي واري عمر کان بلڪل ننڍا هئاسون. ان کان سواءِ اهو بہ
لکيو هئائين تہ جيڪڏهن کيس دکن ڏانهن جلاوطن ڪيو ويو ت, هو تباهہ ٿي ويندا.
اهو بہ عرض ڪيو هئاٿين تہ سندس طبيعت ٺيڪ ڪانہ آهي ۽ اتان جي آبهوا
برداشت ڪري ڪان سگهندي ۽ پنهنجي ۽ پنهنجي ٻچن جي پيٽ گذر لاءِ ٻٽي
ٻارو پا سنڀاليندي آهي. انهن کان سواءِ ٻيا بہ ڪيترا ڪارڻ ٻڌايا هئائين.
سنجهوري جي صوبيدار کي خوش ڪرڻ واسطي هن ڏانهن تيمتي سوکڙيون
ڀاکڙيون بہ کڻي وئي هئي. صوبيدار کيس ٫ِقيم ڏياريو هو تہ سندس درغواست تي
سندس فائدي ۾ ٹوٽ هڻندو. هتي مان هي ذڪر ڪرڻ بہ ضروري ٿو سمجهان تہ
امڙ ڏگهہ ٻچن جي ماءُ هئي پر پوءِ بہ ڏاڍي سهڻي هئي. صوبيدار بہ أٿين سمجهيو
هوندو تہ هوءَ گهر ۾ اڪيلي رهي تہ ڏاڍو ڀلو ٿيندو. تنهن ڪري هن امڙ جو ڪيل
عرض اگهايو. امڙ مون کي چوريءَ ٻڌايو تہ بابا جي خواهش هئي ت. هوءَ هتي حر
جماعت جي نظر هيٺ سنڌ ۾ رهي پوي. سنڌ سرڪار زندا شاھہ جي قتل جي
مکيہ مجرم کي جلاوطن نہ ڪري خوش ڪات هئي. ان کان پوءِ مشهور معروف
حر محيت فقير, بچو بادشاهہ جي پٽ وريام فقير. يوسف ۽ سندس پٽ, محمود'
فقير لغاري ۽ سندس پيءُ کي جلاوطن ڪري ڇڏيو جيڪو سڀٽي ڂليفڻ جو مک
هو. ان کان سواءِ اسان جي سؤٽ سونٻائي کي پڻ جلاوطن ڪري ڇڏيو, فقط
انهيءَ ڪري ت هوءَ پيروءَ وزير جي گهر واري ۽ محبت فقير جي ڀيڻ هئي. انهيءَ
وتت اسان ماٺ رهڻ تي مجبور هئاسون تہ متان پوليس مڇرجي پوي.
ان وقت آ ڳٽر ٿي چڪو هوس. ڀيڻ جيئندي ڏاڍي وڻندي هئي. ٻځي
گڏجي راند ڪڏندا هئاسون. هوءِ ڏاڍي ڦڙت چالاڪ ۽ عقلمند هئي. اسان ٻٿي
هڪ ٻئي کي ٻير سائين ۽ ان جي ڪانيءَ ڪرامت جونڻ ڳالهيون ٻڌائيندا هٿاسون.
اهڙيون ڳالهيون اسان کي پنهنجي ماءُ ٻڌائيندي هئي. مان بابا جي هداي کي
وساري ڪونہ ڇڏيو هو ۽ پنهتجي ٽهيءَ جي ٻارن کان ڊوڙڻ ۾ تكو هوس. سانگهڙ
حر گوريلا جنگ 5
يا سنجهوريءَ تائين پورا پنج ميل هڪ ساهيءَ ڊڪي ويندو هوس ۽ ڪو بہ ٻار مون
کي ڀڄي ڪون سگهندو هو. ملهھ ۾ بہ. هڪ شيدي ڇوڪري کان سواءِ سڀتي کي
ماري ويندو هوس. هي ڇوڪرو وڏي ملهہ جو پٽ هو جنهن کي ٿر جو وڏيرو
ملاکڙن ۾ ملھ وڙهڻ لاءِ تاتي رهيو هو. هو مله جا سڀٿي داءَ ڄاڻندو هو. مان وري
اهي اٽڪلون کائنس سکيس. مان اُن وقت اُن عمر ۾ پهچي چڪو هوس جو رت ۾
هڪ قسم جو نون جڏبو پيدا ٿي چڪو هو جيڪو راند کيڏڻ سان ماٺ ڪوٽہ
پئي ٿيو. چاهيہ پئي تہ ملهہ واري پڙ کان سواءِ ٻغي هنڌ بہ جيڪر ڪنهن کي
ڀاڪر پايان. مان ڀانيو تہ عشق سان لاڳاپيل ڳالهيون هوريان ڀڻڪيون نہ وڃن. ان
ڪري مان عشقيہ راڳ ڳائڻ سکي ورتو ۽ ڪنهن سان ملڻ جي خواهش ٿي رهي
هئي. پاڻ کي سينگارڻ ۽ محبوبہ کي سوکڙي ڏيڻ لاءِ پئسي ڏوڪڙ جي بہ ضرورت
محسوس ٿي. پوءِ مان پاڙي جي هڪ جيڏن واندن سان گڏجي جوا ڪرڻ بہ
شروع ڪٿي ۽ ان کان پوءِ ڍڳي چوريءَ جي هشي بہ پئي جنهن وسيلي ضرورت
کي منهن ڏيڻ لاءِ چار ڏوڪڙ ب ملي پوندا هئا جن مان ڪجه خرچ پکي لاءِ امڙ
کي بہ ڏيندو هوس۔ ٰ
اها ڄڻ هڪ فطري ڳالھ هئي. منهنجي ننڍڙي ڀيڻ اهڙي ڀاءُ جي سارسٹڀال
هيٺ ھٿئي جيڪو اڌ سامايل ڇوڪرين ۾ دلچسپي وٺي رهيو هو, سانگهڙ جي يازار
۾ جوا کيڏندو هو ۽ نالي وارن ڇورن سان گڏجي ڍڳا چوراٿيندو هو ۽ مکيءَ ۾
پاٿاريدارن جي حوالي ڪندو هو. جڏهن مان گهر ويندو هوس ت هوءَ مون کي ڏاڍو
قرب ڏيندي هئي. هڪ پيار ڏيندڙ ڀيڻ جيان ساھہ پئي صدتي ڪندي هئي. مان ب
کيس سڀ ڳالهيون ٻڌائي وڃي توڙ ڪندو هوس. دل چاهيو تہ جيڪر امڙ کي
چوان تہ مان پنهنجي ڀيڻ جيئندي جو وري بہ سرپرست ٿيڻ ٿو چاهيان۔. چڱيءَ
ريت سمجهي ڇڪو هوس ت هوءَ پوکي راهي ۽ ڍور ڍڳي چارڻ پيارڻ ۾ منهنجو
سڀرو ۽ سٻر ساٿي ثابت ٿي سگهي ٿي۔ هوءِ سامائي ڪائہ هئي. پر سندس
خواهش هئي کيس ڇوڪريءَ بدران ڇوڪرو تصور ڪيو وڃي. معلومہ ائين ٿي
رهيو هو ت, هوءَ وڏي ٿي ڏاڍي سهڻي عورت ٿي پوندي. مان اهڙي ڳاله امڙ کي
ٻڌائي تہ ان ٺهہ پهہ وراڻيو تہ تون كري خراب ٿيو آهيي, پر مان پنهنجي نياڻيءَ کي
ايئن ٿيڻ ثہ ڏينديس. جيئندي اسان جي ڪر جو نتگ ناموس ثابت ٿيندي. تنهن
ڪري تنهنجو جيئنديءَ سان واسطو نہ اڄ نہ سڀاڻي ۽ مون کي اهڙي ڳالهہ چوڻ
جي ڪڏهن ب جرثت نئ ڪجانءِ. ٰ
ڍڳي چوريءَ مان جيڪي ڇار پئسا ملندا هئا سي کپائيندو ڪون هوس پر
50 ٍ حر گوريلا جنگ
جئنديءَ جي پرڻي لاءِ نٿ, بولو, ڪڙيون. ۽ چوڙيون وئندو ويندو هوس. امڙ بہ
هن جي ڇولي ڳندي ڀرڻ لاءِ چارئي پهر پئي سئي هلاٿيندي هئي. انهيءَ زماني ۾
وهانءَ ٿي ويو. منهنجي ڪنوار جو نالو“عزت هو جيڪا منهنجي ننڍي ڇاچي جي
ڌيءَ هئي. هوءَ ٿورو وقت ٿيندو جو گذاري وئي آهي. اسان جو ننڍي کان مڱڻڅو
ٿيل هو۔ هوءَ ٿانڊي تيڻي رکي ۽ بي حس هئي. ڪنواري هئي, مون کي عورتٿ
جي نفسيات سمجهڻ جو تجربو هو. مون سمجهيو تہ جيڪڏهن هن مون سان پيار
نہ ڪيو تہ اها اچرج جهڙي ڳاله هوندي. امان سان تہ سندس ترستوان هئا, پر
جيئندي جي سونهن سوڀيا کان پٿي سڙندي پڇندي هئي. مان جيئندي کي گاريون
ڏيڻ تي کيس ٻہ ٽي ڀيرا ماريو بہ هو. اسان ٻنهي زال مڙس جو وقت ڏاڍو سو
گذرندو هو. امان کي هڪ يا ٻہ ماڻهو چاهيندا هئا. سندن تعلق حر جماعت سان
هو جيڪي ڪڏهن اسان جي گهر بہ ايندا هئا. هو مون کي پاڻ جهڙو حر سمجهندا
هئا. سئدن ڳالهين مان ثوان ڇڏيا جاڳي پوندا هئا ۽ دل گهرندي هئي تہ جيڪر
مان ب حر جماعت جو اهل فرد هجان.
پير سائين هڪ نقير کي معتقد مريدن سان رابطي قائمہ ڪرڻ لاءِ مقرر ڪيو
هو جنهن کي ڪڏهن دکن ڏانهن جلاوطن ڪيو ويو هو. مرشد ساٿين پنهنجي
بنديخاني مان کيس ڪي هدايتون ۽ حڪم لکي ڏنا هئا. مون کي اهو پتو ڪون ہ
آهي تہ اهي ڪاغذ سنڌ ۾ ڪهڙي طريقي سان پهتا هكا. پر انهن خطن جو مقهومہ
هوريان هوريان لڪڙتار وسيلي جيڏانهن تيڏاهن پکڙجي ويو. توکي خير هوندي تہ
اسان پنهنجي مرشد جي چيل لفظن جو ڪيترو انتظار ڪري رهيا هئاسون. پهرين
پيغامہ ۾ هن سؤٽ محبت فقير جي ڪارواين کي تمام گهڻو ساراهيو ۽ اطميتان
جو اظهار ڪيو هو. اڻ پيغام ۾ بابي جو ب اڻ سڌي طرح ذڪر هو. مرشد سائييءَ
جو اهو پيغام مون کي چڱيءَ طرح ياد آهي.
”محيت هڪ سچو مريد ۽ بهادر غازي آهي. مون کيس فاتم جو لقب ڏئو
آهي۔ ال تعالي بہ کيس انهيءَ نالي سان سڏيندو. هو غازي آهي ۽ قيامت جي
ڏينهن هو موڻ سان گڏ هوندو." ان کان پوءِ پير سائينءَ جا چيل لفظ هن
طرح آهن:
”محيت جي ٽوليءَ جا ماڻهو بهشت جي دروازي تي موجود فرش جهڙا
مقدس آهن. پيغمبر صلي الله عليه وسلمہ جن ب مشڪل وقت پنهٽجن اصحابن کان
وناداري جو عهد ورتو هو. محبت ۽ سندس ماڻهن ب مون سان ڄڻ قسم سان عهد
ڪيو آهي. آهي پيغمبر صلي ال عليه وسلہ جي اصحابن جيان سچا آهن. اهي
حر گوريلا جنگ 51
غازي آهن."
پير سائينء7 حڪم ڪيو هو تہ ساري حر جماعت محيت نقير ۽ ٻين جي
عزت ڪري جن ۾ سؤٽ سچل جو بہ تالو هو. سندس ڇيل وڌيڪ لفظ هن
ريت هكاءِ
”جنهن کي مرشد چڱو سڏي ٿو سي رسول صلي الله عليه وسلہ جن جي
آڏو بہ چڱا هوندا ۽ جيڪو رسول پاڪ وٽ چڱو هوندو سو خدا وٽ بہ چڱو
هوندو. اهو ماڻهو جيڪو کين عزت ڏيندو اهو قيامت جي ڏينهن عزت وارو ٿيندو.
جيڪڏهن ڪو اٿين نہ ڪندو ت ان لاءِ هن دنيا ۾ عذاب هوندو.”
امڙ مرشد ساٿينءَ جي اهڙن لفظن ڪريِ گهڻي خوش هئي تہ سندس گهر
ڀاتيي کي تمام گهڻي عزت ڏني وٿي آهي۔ جڏهن هوءَ سانگهڙ جي بازار مان
موٽندي هئي تہ تڪي توري وک کڻتدي هئي. گنديءَ جي ٻُڪر هڻي هلندي هئي
تہ سندس اکين مان شان ۽ وتار پيو بکندو هو. ايڏي سهڻي هوندي هئي جو
سندس مٿي تي سبزي ترڪاري جي هڙ هوندي هئي تہ بہ ڄڻ ڪنهن ملڪ
جي راڻي لڳندي هئي. اسان جي پاسي وارا حر جماعت جا ماڻهو کيس ڏاڍي
عزت ڏيندا هئا. گل نظاماڻي ۽ سندس سمائٽ غليفي کي تماہ گهڻي زمين
هوندي هئي. جيڪا سانگهڙ جي ڇوتاري پکڙيل هئي۔ انهن مان هرهڪ پنهنجي
ٽالا جيڪنديءَ خو سگ گهريو هو:اپر ننهٹجن ما كين مخدابديهانا بر انڪار
ڪري ڇڏيو.
مان بہ پنهنجي ليکي پاڻ کي گهڻو ڪجهہ سمجهندو هوس ۽ چوريءَ ۾
ڪنهن جي ب پرواھ. ڪون ڪندو هوس. هڪ ڏينهن مينهن جي ڇوريءَ ۾ سڳ
سوڌو پڪڙجي پيس. پوليس مون کي جهلي وئي ۽ سنجهوري واريءَ ڪورٽ ۾
پيش ڪيو ويو. مان سمجهان ٿو تہ منهنجي ڪنهن ڇور ساڻيءَ ساڙ وڃان جوڻي
كتئي هوندي. پر مان جهلجي گهڻو ڪجه سکي ڇڪو هوس. صوبيدار ڪورٽ ۾
بيان ڏنو تہ ”هي عادي ڇور آهي ۽ هن جو لاڳاپو ملڪ جي خطرناڪ حر گهراڻي
سان آهي. "جڏهن مئجسٽريٽ پڇيو تت توکي ڇا چوڻو آهي تہ مون کيس وراڻيو تہ
”اهو سڀ ڪوڙ آهي ۽ صوبيدار جو ڪوڙو الزام آهي۔ هي منهنجي ماءُ سان ناجائز
تعلقات رکڻ ٿو چاهي. اهڙي انڪار کان پوءِ هن اهو جڙتو ڪيس جوڙي ورتو
آهي.” منهنجي بيان ڪيل پوٿين ڳالهہ تہ سچي هئي پر چور عامہ طور تي بچاءُ
خاطر اهڙا بيان ڏيندا رهندا آهن. مئجسٽريٽ کي ويساھہ ڪون آيو ۽ مون کي نو
مهينا سزا ڏٿي ڇڏياٿيي. جڏهن مون کي پهريون ٻار ڄائو تہ مان هتي حيدرآباد واري
52 حر گوريلا جنگ
جيل ۾ هوس جيڪو ڄمڻ سان ئي مري ويو. مون کي ان ٻار جي ونات تي ڪو
ڏک ڪون ٿيو هو. ڇاڪاڻ تہ مون موت جي منظر کي ڪوت ڏٺو هو. مان خوش
هوس تہ لکيل ٽٿري نہ سگهندو آهي. مان ۽ منهنجي زال جوان آهيون تٹهن ڪري
گهڻي اولاد جي اميد هئي. هتي جيل ۾ ڪيترائي تجربيڪار ماڻهو موجود هئا جن
وٽان آ گهڻو ڪجه پرائي رهيو هوس. گهر موٿڻ کان پوءِ منهٽجي لاءِ دنيا گهڻا
رتا لي نااهثا. آنهيَ زتاڻي هه بر اسافت منزتار تن حخند رت يچن
بنگال جي ڪلڪتي ڀرسان جيل ۾ رکيو ويو هو. مرشد سائيءَ جو مريدن سان
لڳاتار ڳانڍاپو موجود هو. ڪامورن کي اهڙي تعلق تي سخت اعتراض هو. نظر
ايٿن اچي رهيو هو تہ سندس لکيل ڪجه خط پوليس کي هٿ اچي ويا هئا. مان
پير ساڻينءَ جي لفظن کي گهڻو وقت پوءِ سمجهڻ لاثق ٿيو هوس جيڪي ڪجھ هن
ريت هئا:
”ڏسو تہ فقط ٻہ ٽي لک ماڻهو هندستان جي ٽيهن ڪروڙن کان وڌيڪ
انسانن تي حڪومت ڪري رهيا آهن. ان جو ڪارڻ اهو آهي تہ هتدستان جا ماڻهو
گيدي ۽ فش آهن. سنڌ هندستان جو حصو آهي. اهي ٽي لک ماڻهو انگريزن جي
فوج آهي ۽ هي حقيقت شرور ياد رکڻ گهرجي.”
”هٿيار بيادر ماڻهن جي سونهن آهي ۽ هٿيار سان سندس دل بهادر ٿي ويندي
آهي جنهن جي مدد سان جيڪو چاهيندو آهي ڪري سگهندو آهي. ڪهاڙي ۽ لٺ
بہ هٿيار جو قسم آهي.”
”سنڌ جو گورنر جيڪو فوجي جرنل آهي ۽ ڪمشنر هن حقيقت کي ضرور
ڄاچيندا پرکيندا تہ مريدن پنهتجي مرشد جا چيل لفظ هنئينءَ سان هنڊايا آهن یا
نہ. ان سان گڏ هڻ ڳال کي بہ نہ وساريو وڃي ت,:
”هرڪنهن کي مري هي جهان ڇڏڻو آهي. تنهن ڪري ان کي سچو شهيد
ٿي مرڻ گهرجي. جيڪڏهن ڪو ماڻهو موت کان ډڄي گهر ۾ ويهي رهندو پوءِ بہ
تہ کيس مرڻو آهي. جيڪڏهن هو بهادر آهي ۽ دشمن سان وڙهي مري ٿو تہ ان کي
مثل نہ چٿبو ڇاڪاڻ تہ سندس نالو قيامت تائين وڄندو رهندو.”
جيڪڏهن سرڪاري ڪامورا اهو سمجهي رهيا آهن تہ مرشد کي هندستان
جي ٻئي پاسي جيل ۾ بند ڪيو ويو آهي ۽ دکن جي لوڙهي ۾ موجود مريد کائنس
ڪو پيغامہ حاصل ڪري ڪون سگهندا سا سندن ڀل آهي. ٻيڻ مريدن کان جلد
ئي پوءِ محبت فقير جي ڀاءُ کي بيجاپور واري لوڙهي ڏانهن روانو ڪيو ويو هو.
کيس خبر هئي تہ پير سائيي جي مريدن ۾ هڪ اهڙو ماڻهو ب هو جنهن جو نالو هن
حر گوريلا جنگ 53
جي نالي جهڙو هو ۽ سندس تعلق اتر سنڌ سان هو جيڪو گهڻو مشهور بہ ڪون
هو. ان ماڻهوءَ کي چيو ويو ت مرشد سان بنگال جي جيل ۾ ملڻ لاءِ پاس واسطي
سرڪار کي درخواست ڪري. جيڪڏهن اها قيول ڪئي وٿئي ت محبت فقير جي
ڀاءُ حوالي ڪٿي ويندي جيڪو ان ماڻهو جو همنام هو. اهڙي چالاڪي ڪامياب
وئي. ڪامورن کي اها خير ڪانہ پئي تہ پير سائينءَ جي ملاقات لاءِ ڪنهن غلط
ماڻهوءَ کي موڪل ملي آهي. سرڪار کي اهڙي حقيقت جي خبر پوڻ تائين تمام
گهڻي دير ٿي چڪي هئي. تنهن ڪري اهڙي ملاتات رڪجي ڪان سگهي هئي.
ان کان پوءِ ٻہ ٽي سال ڪجه ب ڪون ٿيو جنهن جو بيان ڪري سگهجي.
مان دڳن جي چوريءَ ۾ ڌم لائي ڏني. اهڙن ڪڌن ڪمن ۾ نظاماڻي وڏيرا منهنجا
ڀرجهلا ٿي بيٺا هئا. کي منهنجي ڀيڻ جيئندي جي سگ جو آسرو هو جيڪا ذري
گهٽ جوان ٿي چڪي هئي. سونهن ۾ ب سرس هئي. آڪڙ ۽ وڏائي ب ڏاڍي هگس.
امڙ جي لاڏ ڪري هوءَ گهر مٿان ڇائيل هئي ۽ ڪنواريءَ ڇوڪريءَ لاءِ يئن ڪرڻ
چڱو ڪونہ سمجهيو ويندو آهي. منهنجي زال کي ت ڪير کنگهندو بہ ڪونہ هو
جيڪا ڏاڍي ڇيڙاڪ ۽ تيسياري هوندي هئي. اهڙين ڳالهين ڪري کيس ڇڇڪي
اچي وئي ۽ ٻار ضايع ٿي ويس. منهنجي اچڻ کان جِلد ئي پوءِ اميدواري ٿي وٿي
هي ۽ گهر ۾ ب صلح ۽ سانت ڇائنجي وئي هئي. مان بہ پوکيءَ راهي جي ڪرت
'سان لڳي ويس ۽ هڪ ٻئي نظاماڻيءَ جو هارپو ڪرڻ لڳس جيڪو گهڻو پري
ڪوڻ هو. ٫
مون کي پٽ ڄائو. هو ٻارنهن مهينت جو ٿيو ت. سڄي ملڪ ۾ هو هواءِ ٿي
وٿي تہ پير سائيم جيل مان آزاد ٿي رهيو آهي. ان ڪري اسان پڪو پهہ ڪيو تہ
سڀئي مريدن کان پهريان سندس ڙيارت اسان ڪنئداسون.!" مان ڪيول کان هڪ
سؤ رپيا اتارا ورتا ۽ ڏاند گاڏيءَ ۾ چڙهي شهداپور روانا ٿياسون. سڀني گهر ڀاتبہ
کي ڀلا لٽا پاتل هئا. اتي پهچي ڏٺوسون ت, اوسي پاسي جا بيشمار مريد گڏ ٿيا بيٺا
هئا. غريب غريو ڏاڍو خوش هو. سياري جي رت هئي. اسان پاڻ سان هنڌ بسترا
ڪون کنيا هيا. اسٽيشن ڀرسان هڪ وڻ هيٺان وڃي لڏو لاٿو. اسان ڪيترن
ڏينهن تائين مرشد ساٿين جي اوسيئڙي ۾ ويٺا رهياسون. هڪ رات جو پتو پيو ته
پير سائين هڪ اسپيشل ٽرين وسيلي بهاولپور کان روانو ٿي چڪو آهي. ياک ڦٽيءَ
کان اڳ ٿي اسٽيشن تي ٻنهي پاسن کان مريد قطارون ڪري بيهي ويا. مون کي
1. پير صاحب سزا ڪاٽي آڪٽوبر 1936ع ۾ سنڌ موٽي آيو هو. کيس سزا جي معاني بہ ملي
هٿِ:
54 حر گوريلا جنگ
الڪو هو تہ متان ننيڙي کي ٻيه ۾ ڪو ڌڪ نہ لڳي تنهن ڪري عورتن کي چيم
تہ جاءِ جي ڇت تي چڙهي ويهن ۽ انهيءَ طريقي سان مرشد ساٿينءَ جي چڱي ريت
زيارت ڪري سگهنديون. مون کي ماڻهن جي ميڙ ۾ چڱو موتعو ملي ويو هو. وڏن
ماڻهن ۽ پوليس جي موجودگيءَ ۾ ماڻ اڳيان بيٺو هوس جيڪي عام ماڻهن کي
پوٿتي ڌڪي بيهارغ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. جڏهن اسٽيشن تي گاڏي آئي تہ
ڏنہ اها وڏن ماڻهن سان ڀڀريل هي جيڪي پئسو خرچ ڪري وڃي بهاولپور پهتا هئا
۽ پير ساٿينءَ جي اُچڻ جو بندوبست ڪيو هئائون. آهي لهندا مرشد سائين جي
گاڏي جي سامهون بيهندا ويا. منهنجا ڀاڳ ڀلا هئا جو مان هيٺ لهڻ کان اڳي ئي
سندس زيارت ڪري ورتي هئي. هو کن پل لاءِ دروازي وٽ اچي بيهي رهيو.
سندس شاندار ٽوپي ۽ ڪپڙا صبح جي سج ۾ چلڪي چمڪي رهيا هئا. سندس
هٿ ۾ چانديءَ جي عصا هئي. پر مان سندس منهن جي مڻيان ڏسي دنگ رهجي
ويو هوس. جيڪڏهن هو جلاوطن ٿيڻ کان اڳ شهزادو هو تہ هو هاڻي بادشاهہ ٿي
اسان وٽ پهتو هو. هن پير پٽ تي مس رکيوتہ بيشمار حرن جا نعرا هوا ۾
گونجڻ لڳا:
جن ماڻهن سندس گڏرڻ لاءِ تطار ٻڌي رستو چوڙيو هو تن سندس آرامہ سان
گذري وڃڻ لاءِ بندويست ڪيو. جڏهن اسٽيشن جي دروازي ڏانهن وڌڻ لڳو تہ
پٺيان سندس قدمن واريءَ جاءِ تي مريد سمهي ٻيا ۽ ان جاءِ کي ڇمڻ لڳا. عام
پوليس. ريلوي عملدار ٻہ مرشد سائينءَ کي خوش ڪرڻ لاءِ بناوٽي قسم جا سلام
ڪري رهيا هئا. جڏهن ماڻهن جو وڏو ميڙ مرشد جي ڪڍ لڳي پيو تہ مان تہ جي
ٿارين ۾ هٿ وجهي بل ڏنو تانجو ريل جي پٽڙيءَ تي وڃي ڪريس. اسٽيشن کان
ٻاهر مرشد جي سواريءَ لاءِ پالڪي بيٺي هئي ۽ مُٿس چڙهڻ کاڻ اڳ هن هٿ
لوڏي مريدن کي دعا ڪٿي. منهنجي دل ڀرجي آئي ۽ اکي مان ڳوڙها ٽمڻ لڳا. اتي
بيٺل ماڻهن مون کي ڌڪي پوئتي هٽائي ڇڏيو. ان وقت ڪنهن مون کي ڇولي کان
وٺي پوئتي ڇڪيو, ڪنڌ ورائي ڏئہ تہ امڙ هئي جيڪا اڳتي وڌي رهي هئي.
منهنجي ڀيڻ ۽ زال بہ ان پيهہ مان ڌڪي مڪي اڳتي وڌڻ جي ڪوشش ڪري
رهيون هيون ۽ منهٽجي گهر واريءَ جي هنح تي ٻار هو. مون رڙ ڪري کي چيو تہ:
”اوهان هيٺ ڇو لهي آيون آهيو. توهان تہ جاءِ جي ڇِت تي آرام سان ويٺا
هئا." تنهن تي امڙ وراڻيو ت, ”گندا ڇوڪرا, تون چوين ٿو تہ مان مرشد کان مٿي
ويٺي هجان ۽ هو هيٺ ڌرتيءَ تي بيٺو هجي.”
حر گوريلا جنگ یو َ
مان اهو ٻڌي لڄي ٿي بيهي رهيس ڇاڪاڻ ت هوءَ صحيح ۽ آءِ غلط هوس.
مون کيى چيو تہ اڳتي وڃان تہ جيئن مون کي مرشد جي پالڪيءَ جي هڪ لڪڙي
کي کڻڻ جو سونهري وجه ملي. امڙ چيو تہ ڀلي. وڌيڪ ڇيائين تہ هوءَ ۽ گهر جا
ٻيا ڀاتي مرشد سائين جي ڪڍ ڪنگريءَ تائيی هلندا.
مان انهن ٿورن خوشقسمتڻ مان هڪ هوس جنهن کي مرشد سائييءَ کي کڻڻ
جو موتعو مليو هو, ن. تہ سوين ماڻهو ائين ڪرڻ لاءِ سڪي رهيا هئا. اهڙيءَ ريت
پير سائينءَ کي ويجهي ڏسڻ جو وجه ملي ويو هو. هلندا هلندا نيٺ سائييءَ جي
وڏڙن جي ٺاهيل شاندار ڪوٽ جي ٿاٽڪ کان اندر داخل ٿياسون جيڪو درگاه
سون سان سينگاريل قبي ڀرسان هو. هتي پير سائينءَ جي غير موجودگيءَ ۾ در َ
جي بندوبست رکڻ وارن فقيرن آيل مريدن واسطي ڇانور رڌائي ڍير ڪري ڇڏيا
هئا. مون ۽ موڻ سا ت گڏ آيل عورتن ڏاڍي شوق سان تن لنگر کاڌو ۽ بي انتها
خوش هئاسون.
]2[
پير ساٿييءَ سان ملڻ لاءِ وڏا وڏا زميندار ۽ اهم ماڻهو انتظار ۾ ويٺا هئا. اهڙن
موتعن تي اسان جهڙن غريب ماڻهن کي زيارت جو موتعو گهٽ ملندو آهي. ٻن ٽن
ڏينهن رهڻ کان پوءِ مان پنهنجي گهر جي ڀاتيت کي ساڻ ڪري ڳوٺ روانو ٿيس۔
ان کان اڳ مون درگاه تي ڏن ڏئي ڇڏيو هو. ڪنگريءَ جي بازار ۾ اهي انواه. هلي
رهيا هئا تہ ڪائونسل جي مک چونڊڻ لاءِ انتخاب ٿي رهيا آهن. ۽ ڪراچيءَ ۾
هندو ۽ مسلمان گڏجي ڪمشثر بدران سنڌ ڇو انتظام سنڀاليندا. جيڪو هن وقت
تائيى هن ملڪ جو انتظامي سربراهہ رهندو آيو هو.'أ" اها ڪائونسل پير سائينءَ جي
مدد حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي. ڇاڪاڻ تہ آهي اوسي پاسي جي ماڻهن
کان ووٽن وئڻ جي ڪوشش ڪئنا. اها چونڊ بہ لوڪل بورڊ جي چونڊ جهڙي
هوندي, جنهن ۾ هاري ناري ڪمي ڪاسبي ۽ هٽ واڻيون بہ ووٽ ڏيندو. پير
ساٿين سردار جا ٻہ لکين ووٽ آهن جيڪي سندس حڪم مطابق ووٽ وجهندا ۽
اميدوارن کي سندس واهر کان سواءِ ڪاميابي ڪاتہ ٿيندي. اسان هتي اوڙي ڀاڙي
جا ڪيترائي وڏا ماڻهو ڏٺا جن ۾ اڳئين ڊپٽي ليوڪس جو پٽ ب. شامل هو, جنهن
کي حرن تي ڏاڍ ۽ ظلم ڪرڻ جي بدلي انعام ۾ زميت ملي هئي. جيڪو پڻ پير
سائينءَ جي آڏو لوسي ڪتي جيان پچ لٽڪائي رهيو هو. بارني واهہ جي ڪڙ ساڻ
هن جي ڳوٺ سان تعلق رکندڙ هڪ ڪراڙو ۽ ٿلهو ماڻهو بہ هتي ڏسجي رهيو هو.
ان کان سواءِ کڀري ۽ عمرڪوٽ جا ٻہ ٽي وڏا زميندار بہ ساڻييءَ جن سان ملڻ لاءِ
واجهہ وجهي رهيا هئا. اهڙين نين ڳالهيت مان محسوس ٿي رهيو هو تہ اسان جو
مرشد ساٿين طاقتور آهي. اهو وايومنڊل ڏسي اسان ڏاڍو خوش ٿياسون, ڇاڪاڻ تہ
اسان کي آسرو هو تہ اڳتي اسان مٿان پوليس ڪو ڏاڍ ڪان ڪندي ۽ ڪڏهن اهو
سڀاڳو ڏينهن ٿيندو جو مرشد سائين اسان جي پٽ تي ڀيرو ڪندو.
ڪجھ عرصي کان پوءِ اسان ٻڌو تہ پير ساٿين هوائي جهاز رستي حح تي ويو
آهي. ٿورو وقت تہ اسان سندس اچڻ جو انتظار ڪيو. ٻٻن ٽن مهينئن کان پوءِ خير
1. سنڌ بميٿي سان نوي سال گڏ رهڻ کان پوءِ هاڻي تازو الڳ ٿي هئي ۽ کيس صوبي جو درجو
مليو هو. اهي چونڊون نٿين صوبائي آسمبليءَ لاءِ ٿي رهيون هيون.
حر گوريلا جنگ ِ 7
سلامت سان موٽي آيو. اسان اهي خيرون يب ٻڌيون تہ اتي سندس وقت جي وڏي
امام جيان آڄيان ڪٿئي وٿي هئي۔
هن سال اسان جي پوک ڏاڍي ڀلي ٿي هئي. فقط اها ڳڻتي هئي تہ ڪين
ڪري بہ بابو موٽي اڇچي. سندس اچڻ جو پڪو آسرو بہ هو. ڇاڪاڻ تہ
سمجهيوسون پئي ت. مرشد ساٿين ضرور پنهنجو اثر رسوخ استعمال ڪندو. ٿوري
وقت کان پوءِ مرشد سائين زيارتن لاءِ سقر تي نڪري پيو هو. امڙ کي زيارت وت
کيس اهڙي درخواست ڏيڻ جو موتعو ملي ويو. هن موتعي تي اڳٿيت کان وڌيڪ
مزيد زيارت لا اچ گڏ ٿيا هئا ۽ مرشد سائين امڙ کان درغواننت وٿي هڪ پاستي
رکي ڇڏي هئي. پر امڙ کي پڪ هئي تہ مرشد ساٿين ڪنهن ٻئي موتعي تي کيس
پا وٽ گهرائيندو. پر هن اسان کي ڪون, گهرايو ۽ مئزل کڻي اڳتي روانو ٿيو. امڙ
مون کي ٻيءَ منزل واري جاءِ ڏانهن روانو ڪيو تہ جيئن خليفي کان درغواست
بابت احوال ڀڇان, جيڪو پير سائين سردار جي خدمت ڇاڪري لاءِ مقرر هو. انهن
مان هڪ ماڻهوءَ مون کان نالو ۽ ڪم پڇيو ۽ چيائين تہ ٻچا! تون پير ساٿينءَ کي
انهيءَ ڪم لاءِ تڪليف نہ ڏي. منهنجيءَ ڳالهہ تي ويساهہ ڪر ت جن فقيرن کي
سرڪار پنج سال اڳ جلاوطن ڪيو هو سي مهيئي ٻِن ۾ واپس اچي رهيا آهن, جن
۾ تنهتجو پيءُ واليڏنو بہ آهي. پير ساٿين سردار پنهنجي هن خواهش جو اظهار اهڙن
اسيميلي ميميرن سان پڻ ڪري ڇڏيو آهي جن کي ساٿين چونڊن ۾ مدد ڪٿي
هئي. تون ڪو الڪو ن ڪر, ٻانهن سيرانديءَ ڪري وڃي گهر ويه. رب مڙئي
سڻائي ڪندو.
بدقسمتيءَ جي ڳالهہ اها هئي جو ان وقت پير سائين جي حاضري ۾ اسان
جا ڏٺل وائٺل ماڻهو ڪونہ هئا. انهن حرن جو تعلق ڪنگريءَ اتر سنڌ سان هو.
شايد تون انهن جي پيئرن جي نالن کان ضرور واقف هوندين. سانگهڙ جي نوري
وساڻ ۽ ٻين ٻن کي متزل سان گڏ رهڻ جو چيو ويو هو ۽ اهي پير ساٿينءَ سان لاڙ
۽ ٿر وارين زيارتن دوران گڏ هئا. اسان هئن ٽنهي کي ت سڃاڻندا هئاسون, پر نوري
جي دل اسان ڏانهن ڪوسي هئي جيڪو ڪن ڳالهين ڪري بابي سان ڪاوڙيل
هو. مون کي پير سائينءَ سان ملڻ جي موڪل ڪان ملي. امڙ اهڙيون ڳالهيون ٻڌي
مايوس ٿي وئي پر اهو چئي ماٺ ٿي وئي تہ اسان کي محبت جي موٽي اڇڻ تاٿين
ڪجه ن ڪرڻ گهرجي. پير ساٿين انصاف وارو آهي. جڏهن کيس ياد آيو تہ اسان
تي تمامہ گهڻيون مهربائيون ڪندو. کڏ پئي مٿو نورو.
پير سائين راجڀوتن جي حڪمرانيءَ ڏانهن نڪري ويو. اسان کي اهي
5558 حر آوريلا جنگ
خيرون پيون پونديون هيون تہ هو خير سلامتيءَ سان اڳتي وڌي رهيو آهي. مارواڙ
۾ پهچڇي سائين هرڻن جو شڪار ڪيو ت اتان جا بت پرست هندو ڇڙي پيا. اتان
جو راجا تعصب پسند هو ۽ شڪار ڪرڻ جي منع ڪري ڇڏي هيائين. اتان جي
هندن سندن توهين ڪٿي تنهنڪري مرشد سائين بہ ڏمرجي ويو ۽ حرن کي حڪم
ڪيائين تہ انهن ڪافرن کي ڪٽي دِير ڪيو. انهيءَ مار موچڙي ۾ ڪيترائي هندو
گهائجي پيا هئا. پوءِ مرشد تر جي هڪ خليفي کي راجا ڏانهن موڪليو تہ جيئڻ ان
کي ساري صورتحال سمجهائي سگهي. راجا کي جڏهن ساري تصي جي خبر پئي تہ
شڪار ڪرڻ جي پاس ڪڍي ڏنائين جنهن مطابق مرشد ساٿيي سندس ملڪ ۾
...ڪي بہ شڪار ڪري ٿي سگهيو. ٿر جي راءِ بہ پير سائين جي ڏاڍي شانائتي
آجيان ن ڪي هٿي ۽ ۽ کيس سڻجيل گهوڙو ۽ چاندي ڏن ۾ ڏني هياٿين. ٿر وارين
يا ها هه وي ني دتادي ت ڪا ڏيٺ
واٺ ڪانہ هئي۔ ِ
ڪجه عرصي کان پوءِ مرشد ٿر کان موٽي سنڌ پهتو. هتي مان ٻ. ڳالهيون
.با ڪس جنه مان سندس طاقت ۽ انصاف جو پتّو پئجي وڃي ٿو. جيل ۾
هجڻ دوران هن پنهنجي ڪن خانگي معاملن جي يندوبست ۽ سنڀال ڪرڻ لاءِ اسان
جي پاڙي جي هڪ وڏي ماڻهوءَ کي مقرر ڪيو هو جيڪو سندس متعقد مريد بہ
هو. هن مريد هڪ ڀِيري مرشد سائين جي مٽزل جو بندوبست بہ ڪيو هو. هن
9 پر واري ڳوٺ ۾ اچي منزل ڪٿي تہ ان ساڳئي
ماڻهوءَ کيس وري بہ دعوت قيول ڪرڻ جي گذارش ڪٿي جيڪا سائيءَ قبول نہ
ڪئي. اها ڳالهہ جاڏي تاڏي هو هواءِ ٿي وئي. سائي جڏهن ٿر کان موٽيو ت. هن
ماڻهوءَ وري بہ دعوت ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي جيڪا تبيول ڪئٿي وئي. پر پير
ساٿين جڏهن سندس ڳوٺ پهتو تہ پتو ٻيو تہ هن لعثتيءَ پنهنجي اوطاق ۾ ٻ پوليس
وارا ويهاري ڇڏيا هئا. مرشد جي هن توهين ڪري مٿس ڏمرجي پيو هو, ڇاڪاڻ
تہ اها ساري جڳ کي خبر هئي تہ پير سائيت ۽ سندس مريد پوليس کي ڏسڻ بہ
ڪون سهي سگهندا آهن ۽ اٿن ڪرڻ کان گهڻو لهرائيندا آهن. انهيءَ ڪري مرشد
اها دعوت ڪانہ کاڌي ۽ نوڪرن کي حڪم ڪيائين ت, هن کي موڇڙن سان ڪٿڻ
جي دعوت کارائن ۽ سندس ڪارو منهن ڪن تہ راڄن کي ير پوي. ان کان پوءِ
وري اهي بہ خيرون پيون تہ سائينءَ جي ملڪيت سنڀالڻ کاڻ پوءِ کيس اطميتان
جوڳو حساب ڪتاب پيش ڪونہ ڪيو هيائين.
ٿورن ڏينهن کان پوءِ ساٿين دعوت کي مهمل ڪري انهن ٻنهي سنجراڻيي جي
حر گوريلا جنگ ٍ 59
قبرن تي ويو جن کي زندا شاهہ جي قتل جي ڏوهہ ۾ ڦاسي ڏني وئي هئي. ڦاسي
کان پوءِ سندن لاش هن جي وارثن حوالي ڪيا ويا هئا جن کين آڻي مير جي ڳوٺ
واري قبرستان ۾ دنن ڪيو هو. ساٿين اٿين چوندي پري کان گهوڙي تان لهي پيو
تہ هتي اسان جا سورهيہ جوان سل آهن ۽ سڀٽي کي ستدڻ نقش قدم تي هلڻ
گهرجي. هاڻي هن جي ڏکويل ڪٽنين جي هر نموني واهر ڪئي وڃي. سندس اها
ڳالھ ٻڌي مريد لٿا ۽ پئسا ڏوڪڙ شهيدن جي قيرن ڏانهن اڇلڻ شروع ڪيا. ٿُورن
ڏينهن کان پوءِ هزارين رڀيا گڏ ٿي ويا. پير سائين ستدڻ قيرن مٿان ڇٽي تعمير
ڪرڻ جو حڪم ڏڻو.
ٻن ٽن ڏينهن کان پوءِ اسان ٻڌو تہ منهنجو پيءُ واليڏنو. محبت فقير ۽ ٻيا
جن کي سرڪار جلاوطن ڪري ڇڏيو سي سائيڻ جي شخصي ضمائت تي آزاد ٿيڻ
وارا آهن:
سنڌ جي مسلمان اسيميلي ميميرن جن جي پير ساٿين چونڊن ۾ مدد ڪٿي
هئي تن بہ پنهنجا واعدا پورا ڪيا هئا. هن ڪم ۾ هندو ميميرن ب گهڻو ساٿ ڏنو
هو. ان کان سواءِ گورٽر بہ پوليس جي ڪوڙن بيانن کي نظر ۾ رکندي پير سائين
جي اخلاقن جي تمام گهڻي تعريف ڪئي هئي ۽ ساڻس واعدو ڪيو هيائين تہ
سندن مريدن سان ظلم تہ ڪيو ويندو. ٿوري وقت کان پوءِ ڀڙي ((:1111]) ۽ بين
>- ها
تون پاڻ اندازو ڪري سگهيت ٿو تہ اسان فقيرن جي واپس اڇچڻ جي ڪري
ڪيڏو نہ خوش هياسون. مان ۽ امڙ سندڻ آچيان لاءِ ميرپورخاص وڃي پهتا
هُاسون. اسان کي توقع هئي ت. اهي گاڏيءَ رستي اچي جهول پهچندا. اسان سان
ڀاڪر پائي ملڻ کان پوءِ محبت فقير چيو تہ آزاد ٿي آيل سڀكئي حر پهريائبي
ڪنگريءَ ويندا ۽ سائينءَ جي زيارت ڪندا ان کان پوءِ منهنجو پيءُ ۽ سچل تہ
وهلو ٿي ڳوٺ موٽيا پر محبت فقير مرشد سائين وٽ درگاهہ تي رهي پيو.
هن چيو تہ تون اعتيار ڪر ت پير سائين جڏهن ب سياري جو اوهان واري
جوءِ ۾ زيارت ڪرائڻ ايندو تہ اسان جي گهر جي وناداري ۽ سچائيءَ جو ضرور
ذڪر ڪندو. :
ٿورن ڏينهن کان پوءِ بابا اچي اسان سان گڏ گذارڻ لڳو ۽ پنهنجي ننڍڙي
پوٽي کي ڏسي اسان سڀني کي ميارڪون ڏنيون. ان کان پوءِ هن جلاوطتي ۽ پير
سائين جي ڪيل سندن آچيان جا احوال ڏتا ۽ اسان کان بہ خير صلم جا حال
احوال پڇڻ لڳو. هڪ ڳالهہ جي مون کي ڳڻتي هئي جنهن کي ٻڌي امان جو تہ
0 حر گوريلا جنگ
ڪن ٿئي ڪونہ لڏندو هو. ان وقت جيئندي ۽ منهنجي گهر واري ٻاهر هيون ۽
ٻڪري ڏهي رهيون هيون. مون موتعو ڏسي بايا کي چيو ت. بابا مون کي جيئنديءَ
جي شاديءَ جو نڪر آهي. هوءَ ڪيترن ڏينهن کان سامائي ويٺي آهي ۽ گهر ۾ اڌو
ساماڻو وياءُ وهارڻ چڱو ڪونہ آهي. ميوو جڏهن پڇي راس ٿئي تہ ان کي پُٽي
وئجي نہ تہ ڪنو ٿي هيٺ ڪري پوندو. امان توکي ٻڌايو آهي الائي ن.. تہ گل خان
نظاماڻي ۽ سندس سئوٽ خليفي هر هڪ پنهنجي پٽ لاءِ جيئنديءَ جو سگ گهريو
آهي. اهو سکيو ستابو گهر آهي. جيڪڏهن اسان انهن سان ڳنڍياسون تہ ڏاڍي
چڱي ڳالھہ ٿيندي. امڙ تہ ڪونہ ڪو بهانو ڏئي پئي نٽائيندي رهندي آهي.۔ شايد
اها تنهنجي اوسيئڙي ۾ ويٺي هئي تہ تون پاڻ اچي اهڙو نبيرو ڪندين. توکي اها بہ
خبر هوندي تہ انهن سان تت اڳي بہ ويجهڙائپ آهي.
امڙ منهنجيون آهي ڳالهيون ٻڌي آٻي مان نڪري وئي ۽ چوڻ لڳي تہ مون
توکي ڪيترا ڀيرا چيو آهي تہ تون پنهنجي ڪمہ سان ڪم رک. جيثنديءَ سان
تنهنجو ڪو واسطو ڪوت, آهي. ڏاڙهي اچي منهن ۾ لٿي اٿئي ۽ پٽ جو پيءُ بہ
آهين. جيل بہ ڪماٿي آيو آهين. اٿبن نہ سمجه تہ لهي اڀري رڳو مون تي ٿي. مان ۽
پڻهين موڳا مٿر آهيون ۽ ڪج ب نہ ٿا ڄاڻون. مان وري بہ چوانءِ ٿي تہ گهر جي
ڳالهين ۾ ٽنگ تہ اڙاءِ. اکين اڳيان ٽري وڃي ٻاجهريءَ جي جهار هڪل.
بابي ٻڙڪ بہ ڪانہ ٻولي. مون کي هٿ جي اشاري سان ٻاهر وڃڻ جو چيو.
مان اتان اٿي ٻنيءَ ڏانهن هليو ويس. پر دل گائون ماٿون هئي. پڪو پهہ ڪيم ت. اها
ڳالھ بابي سان اڪيلائي ۾ کوليندس. جڏهن بابي سان اهڙي ڳالهہ کوليہ تہ ڏٺم
تہ هو نظاماڻين کي جيئنديءَ جي سگَ ڏيڻ واري معاملي ۾ ٿڌو هو ۽ کيس ڏاڍو
اچرج ٿيو. پر پوءِ سوچيم تہ جيڪڏهن گهر ۾ جاءِ هجي ت پوءِ هو ٻاهر ٿٽي نُہ
ڪجي. مون کي پڪ هٿي تہ هن معاملي ۾ سچل تہ ڪجه بہ نہ چوندو. جڏهن
مون اها ڳاله کيس ٻڌائي تہ چياٿين تہ ادا هن دنيا ۾ ڪنهن کي ڪل ڪانہ آهي تہ
ڇا ٿيندو؟ جيڪو تقدير لکيو هوندو سو ٿيندو ۽ اهڙيون اڻ چٽيون ڳالهيون عام
هونديون آهن. مون کي ڪا پڪ ڪان هئي پر محسوس اٿين ٿي رهيو هو تہ امڙ ۽
سچل جيئندي جي سگ بابت نيصلو ڪري چڪا هئا, پر کين ڪاميابيءَ جي
ايڏي پڪ ڪان هئي. تنهن ڪري اهي هن کي پنهنجي دل جي مونجه ٻڌائڻ کان
نٽائي رهيا هئا. منهنجيءَ زال کي ڪابہ خير ڪان هئي. هن جا جيئندي سان تر
سوان ڪون هٿا تنهن ڪري منهنجي زال ٻاٻور ٻاهر ڪانہر ڪڍي هئي ۽ مان بہ هن
ڳالهھ کي وسارڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هوس.
حر گوريلا جنگ ڇ 1
ٿوري وقت کان پوءِ محبت فقير اسان جي گهر آيو. هو پير سائينءَ کان
موڪل وٺي ٻہ ٽي ڏينهن ڳوٺ گذارڻ آيو هو. مون ڏٺو تہ هو جيئندي ڏانهن توج
سان ڏسي رهيو هو ۽ هلڻ ڇلڻ کي تاڙي رهيو هو ۽ کيس ائين تڪي توري رهيو
هو ڄڻ مال ڀڙيءَ ۾ ڪو غريدار ڍور کي جاچي پرکي ڏسندو آهي. اهو ڏسي مون
کي پڪ ٿي وئي ت, هو جيئنديءَ جي سگ يابت سوچي رهيو آهي. اهو ہ شڪ
ٿيہ تہ هو جيئنديءَ جو سڱَ پنهنجي لاءِ نہ وٺي رهيو آهي. هو تہ بابي جي عمر
جو آهي. کيس اڳي ٻہ زالون آهن جيڪي سندس عمر جيتريوڻ آهن, پر هڪ
ڏينهن پوياڙي جو ڍورن کي مال جي مَنهن ۾ ٻڌي گهر ۾ داخل ٿي رهيو هوس تہ
محبت کي هي لفظ چوندي ٻڌي ورتا هيم:
ڇوڪري ت تانيءَ پيٽي پٽ آهي. مان کيس اها ڳالهہ ٻڌائيندس پر شال
منهنجا اکر سندس سونهن ۽ سوڀيا جي حقي نمائندگي ڪري نہ سگهن. جهڙي
طرح آٿيتي ڃو عڪس صورت جي نمائندگي ڪندو آهي. توهان بہ تسبيحون
سوريو تہ من اوهان جي من جون مرادون ڀوريون ٿين ۽ هو کيس ڏسڻ جي خواهش
جو اظهار ڪري پر.... ايترو چئي هو ماٺ ٿي ويو. شايد هنن گهر جي ٻنڀي مان
منهنجو پاڇو ڏسي ورتو هو. ان کان پوءِ هو ڳالهہ بدلائي چوڻ لڳو تہ مير صاحب
جي ڳوٺ ۾ هڪ وهابي مولوي واعظ ڪري رهيو هو تہ مسلمان پيرن جي ڌيارتن
لاءِ تہ وڃن ۽ نہ وري پيرن جي درگاهن تي سکاؤن ۽ ڏڻ پٽ ڏين. اهڙي ڳالهيی
ڪري الله پاڪ ناراض ٿي ويندو آهي. معلوہ اٿين ٿي رهيو آهي ت. هن مولويءَ جو
مقصد پير سائين سردار جي توهيي ڪرڻ ۽ حرن جي دلين ۾ شڪ وشبها پيدا
ڪرڻ آهن. ڪنگريءَ منجهان نوجوان حرن جي هڪ ٽولي انهيءَ ڳوٺ ڏانهن
موڪلي وئي هئي جن اچي محيت سان ڳالهايو ۽ ان (مولويءَ) جي مذهبي اصول
تي تيصرو ڪيو. ان کان پوءِ مولوي ۽ ان جي ڇاڙتن سان گرما گر بحث شروع
ٿي ويو. ڳوٺ ۾ هنگامي صورتحال پيدا ٿي وئي هئي. هن وڳوڙي وايومنڊل کي
منهن ڏيڻ لاءِ سکر پوليس جو ڪٿپٽن پاڻ آيو جنهن اسان جا ڏه ماڻهو جيل
:موڪلي ڇڏيا. انهن ۾ ڪي ماڻهو پير ساثين جا نوڪر بہ هئا, جنهن ضرورت کي
محسوس ڪندي پنهنجي هڪ ويجهي مائٽ کي مکي. شاهدن ڏاڻهڻ هڻ مقصد سان
موڪليو تہ ڪورٽ ۾ شاهديون نہ ڏين.
پوءِ هن بابا ڏانهن منهن ڪري چيو ت واليڏنا! پير سائينءَ منهنجي ڳوٺ ۾
پوليس خلاف بندويست ڪري ڇڏيو آهي. هن سکر جي پااثر هندن کي بہ پوليس
خلاف ڀڙڪائي ڇڏيو آهي جن ۾ سنڌ اسيمبليءَ جو ڪانگريس جو ميمير ۽
6 حر گوريلا جنگ
اخبارن جا ٻہ ايڊيٽر بہ آهن جيڪي هن غلاف تقريرون ٻہ ڪري رهيا آهن ۽ پنهنجي
اخبارن ۾ پوليس جي زيادتين خلاف خيرون بہ ڏئي رهيا آهن. کين ڪنگريءَ جي
پٌنچات کي مخاطب ٿيڻ لاءِ گهرايو بہ ويندو آهي. تنهنڪري هتان جا هندو پير
ساٿين جي مريدن جهڙا معتقد ٿي پيا آهن. ڪج هہ وقت اڳ ڳوٺ جي هڪ هندوءَ
اسلام قبول ڪيو هو جنهن تي هندو پسرجي ٻيا هئا. پير سائين کيس گهرائي چيو
تہ مسلمان صوبيدار خلاف اڅتياري وارن وٽ دانهين ٿيءُ تہ هن هڪ هندوءَ کي
زوري مسلمان ڪيو آهي جيڪو هڪ ننڍو ۽ ڪڇي عمر وارو آهي ۽ سندس
سوچ سمجهہ ۾ پختگي نہ آهي. ان کان پوءِ پير سائيي هڪ اعلان جاري ڪيو تہ
هندن کي اهڙي طريقي سان مسلمان ڪرڻ تي خدا ڏمرجي ٿو. ان ساڻ گڏ هندو
پئنچڇات جي ماڻهن کي چيو هٿائثيى تہ هو جيڪڏهن مسلمان ٿيل هٽندو ڇوڪري
کي وري هندو ڪندا تہ هو ساڻن هر قسہ جي مدد ڪندو. مان محيت ساٿيي جي
اها ڳالہ ٻڌي کيس وراڻيو تہ پير صاحب هندن ۽ انهن جي اهڙن تڇ سماڻ معاملن
۾ دلچسپي وٺي پنهنجي ايڏي وڏي حيثيت ۽ معيار کان ڪجه هيٺ ت نہ لهي آيو
آهي؟ ڇاڪاڻ تت مان محبت جون اهڙيون ڳالهيون ٻڌي ۽ کيس مطمئن ڏسي اچرج
۾ پئجي ويو هوس. تنهن تي هن مون کي.وراڻيو تہ ڏس! سائي رکيا تون وات
ڳاڙهو ڇوڪر آهين تون سياسي حڪمت عمليءَ کي سمجهي نہ سگهندين. ميان
اهي واڻيا انهن ڄورن کان بهتر آهن جن کي مسلمائن جو دوست سمجهيو ويندو
آهي. پر چيتي لاءِ گدڙ جهڙي مخلوق نائدي واري هوندي آهي. پير ساٿين جڏهن
بنگال واري جيل ۾ بند هو تہ اتي قيد ٿيل ڪانگريس وارن سان بحث مياحثا
ڪندٳاهقٳ اتهڻ وتان يڻو ڪمن نيو هڻاڻن: آهن ثان دهت څا خؾن ماد
ڪيترا سائيم جا ڄاڻو هئا جيڪي بہ ۽ ٻيا هٿيار ب. جوڙي سگهندا هئا. سنڌ ڇا
هندو. ڪانگريس جي انهن ماڻهن جي ڀيٽ ۾ ڪجھ بہ نہ آهن. ڪانگريس معرفت ِ
اسان اهو ڪجه ڪري سگهيا آهيون جو سنڌ جا هندو پوليس جي خلاف ڪم
ڪري رهيا آهن ۽ پنهنجي خاص تسم جي طريقہ ڪار سان پوليس جون وايون
ولڙهيیون ڪري ڇڏيون آهن. اهوئي ڪارڻ آهي جو پير سائيت انهن جي تعريف .
ڪري کين خوش ڪرڻ جون ڪوششون ڪري رهيو آهي. پر دل ۾ کانئن نفرت
ڪري ٿو.
َ بايا هن جون ڳالهيون ٻڌي ڪنڌ ڌوڻي رهيو هو. مان پير سائين جي ايڏي
وڏي سوچ ۽ سمجه جو ٻڌي ٽٻيءَ ۾ اچي ويو هوس جو سڀ ڌريون هن جي لاءِ
ڪم ڪري رهيون هيون. محيت نقير ٿورو وقت ڳوٺ رهي ڪنگريءَ هليو ويو.
ًح گوريلا جنگ 3
پير سائين زيارتن ڪرائڻ جي مقصد سان جڏهن اسان واري علائقي ڏانهن آيو تہ
پنهنجي بنگلي ۾ اڇي قياہم ڪيو هٿائيي. ان وتت مون ٻہ ٽي ميل اڳتي وڃي
سندس زيارت ڪرڻ پئي گهري. مرشد سائٿيي اتر کان هڪ ننڍڙي واهہ جو
انسپيڪشن پاٿ ڏئي سڌو سنجهوري ڏانهن وڌي رهيو هو جيڪو ٻٻر جي وڻڻ
ساڻ ڇانيل هو. ان جي هڪ پاسي سرڪاري بنگلو آهي. تنهن وقت اُن ۾
نوابشاهہ جو پوليس ليفٽينئٽ منزل ڪيو ويٺو هو. پير ساثيي جن پنهنجن مريدن ۽
خادمن جي وڏي اٽالي سان جڏهن اچي اتان لنگهيو ت, هي انگريز پوليس عملدار
بنگلي جي ڇت تي چڙهي کيس ڏسڻ لڳو. ڇاڪاڻ تہ واھہ جي ٻنهي ڪنڌين سان
هزارين مريد قطارون ڪري سندس انتظار ۾ ويٺا هئا ۽ مٽزل ڪرڻ کان پهريائيي
زيارت ۽ استقيال ڪرڻ جا خواهشمتد هئا. پير سائينءَ جي تافلي اڳيان هلندڙ فقير
جيڪي سائين جي غاليچي وڇائڻ ۽ رستي کي صاف ڪرڻ جي خدمت تي مامور
هئا تن جڏهن ڏو تہ انگريز عملدار مٿي بنگليٰ جي ڇِت تي ڪرسيءَ تي ويٺو آهي
تہ هو بنا ڌڙڪ جي مٿي هليا ويا ۽ کيس هيٺ لهڻ لاءِ آماده ڪيائون. مان اهو
ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو هوس. مون کي ياد آهي تہ ڪجه وقت اڳ امڙ بہ مون کي
اهڙيءَ ڳالهہ تان ڇِنڊ ڪڍي هئي ت پير سائيي ڪنهن کي ب پاڻ کان مٿي ڏسي
ناراض ٿيندو آهي. سائيت جي منزل تي مان انهن فقيرن کان پڇيو تہ اوهان انگريڙ
عملدار کي ڪهڙي طريقي سان هيٺ لهڻ تي راضي ڪري ورتو هو. هئن وراڻيو تہ
ان معاملي ۾ اسان کي ڪابہ تڪليف پيش ڪان آڻي. اسان خاس نهايت ٹرميءَ
سان ڳالهايو ۽ سڌو سنئون احوال ٻڌايو جنهن تي هو چوڻ لڳو تہ منهتجو مٿي
ويهڻ جو مقصد پير صاحب ۽ سندس مريدن کي ناراض ڪرڻ نہ آهي. مان پاڻ
سندس مئزل تي اڇي ساڻس ملڻ چاهيان ٿو.'" پير سائيڻ زيارتن ڪرائڻ جي مقصد
سان هي دورو هاٿيءَ تي سوار ٿي ڪيو جيڪو سندس هڪ دولتمند مريد کيس
ڏن طور ڏنو هو. آهي ڳالهيون بہ ٻڌڻ ۾ اينديون هيون ت اڳتيم پير سائيی ٿر جي
حڪمران راءِ صاحب کي پنهٽجي طرفان ڪا سوکڙي موڪلي هئي. ان عيوض راءِ
صاحب پير سائين کي پينديءَ جي ڀاکڙيءَ سان ڀلو مهري اٺ موڪليو هو. ان کان
پوءِ راءِ صاحب پير سائينءَ کي خالص جنس جو ڪاٺياواڙي ڀلو گهوڙو ڏنو هو
جيڪو اڳي ڏنل اٺ کان وڌيڪ قيمتي هو.
محيت فقير پنهنجي واعدي جو پڪو هو. هن هڪ مٹزل تي خاص اسان جي
اٿبی ئي ٿيو هو جيشن هتي ٻڌايو ويو آهي۔. ِ
64 ڇ حر گوريلا جنگ
گهر ڀاتين جي زيارت جي لاءِ پير سائييءَ کان اجازت ورتي هئي. ان وقت مرشد جي
ڪچهريءَ ۾ محبت فقير ۽ ياروءَ نالي سندس دل پسند ڇوڪرو موجود هو جنهن
جون اکيون ڏاڍيون سهڅيون هيون. اسان جي گهر جون ٿئي عورتون شالن ۾
ويڙهيون سيڙهيون تنبوءَ جي ڪنڊ ۾ بيٺيون هيون. اُن وقت بابي مون کي دعا لاءِ
ساٿييءَ آڏو پيش ڪيو ۽ محبت نقير چيو تہ مرشد ساٿين هيءُ ڇوڪرو بہ پنهنجي
.. ار يڻ چاهي ٿو. مرشد ساٿي جڏهن سندس سامهون
غاليچي تي ويهڻ جو حڪم ڪيو ت, مان سندس احترام خاطر ڀٽڪو لاهي پنهٽجا
پير ڍڪي ڇڏيا. هن پنهنجي رعبدار آواز سان مون کي چيو تہ واها سا٬ّيڻ ڏنو تہ
ڏاڍو ڀلو نالو آهي۔ اسان کي پنهنجن وڏڙن تنهنجي ٽاڏي سائيى ڏني بابت ٻڌايو هو.
شال سندس روح جنت ۾ هجي. واليڏتي کي بہ اسان جتت جي غوشغيري ڏئي
آهي. هن دنيا ۾ هي اسان سان سچو رهيو آهي ت. عقبيٰ ۾ بہ هو اسان جي ويجهو
هوندو. اسان کي اڃا بہ گهڅو ڪجه ڪرڻو آهي جنهن لاءِ سچن مريدن جي
تتروزنت آهي. نمريين لاءِ تقط٬الله ثمالز آهي: پر اسان ٻرسچڻ رن كن جنجهن
وٺندا آهيون. سو سائينءَ ڏنا ٻڌاءِ تنهنجي ڪهڙي خواهش آهي؟
مان سائين جون اهڙيون ڳالهيون ٻڌي اچرج ۾ پئجي ويو هوس ۽ هٻڪندي
هٻڪندي عرض ڪيم, ”شل قريان ٿيان, مٽهٽجو عرض آهي ت, اوهان پنهنجي
خدمت ۾ رکو.”
واهہ مان بہ تو جهڙن سچن ماڻهن کي پنهنجو غازي بڻائي رهيو آهيان.
محيت! تون ڪنهن مناسب موقعي تي هن جوان بابت مون کي ياد ڏيارجانءِ. ساٿيي
رکيا! توکي اسان جون دعاثون آهن. ان کان پوءِ مان اٿي تثبوءَ پاسي سان وڃي
بيئس ۽ بعد ۾ ڇوڪريءَ جو ذڪر نڪتو جنهن جو مون کي شڪ هو. منهنجي
ماءُ جيئنديءَ کي ٻانهن کان وٺي اوچتو اڳتي وڌي آئي ۽ مرشد سائيءَ کي ڪجه
چوڻ لڳي جنهن ۾ ڪو ريط ئي نت هو. پوءِ هن جيئنديءَ جو اگهاڙو مٿو جهڪائي
وڃي غاليچي سان لاتو ۽ ان وقت تائين سندس اگهاڙو مٿو غاليچي تي پيو رهيو
جيستائين پير ساثيڻ کيس قبول ڪرڻ جا لفظ نہ چيا: ”چڱو اسان هڻ تادر
خوبصورت شيءِ کي ضرور ڏسنداسون.” جهن تي منهنجي ماءُ جيثنديءَ کي
اٿاري پنهنجي ڇاتيءَ سان لاتو ۽ دڙڪا ڏئي کيس شال لاهڻ لاءِ چيو. منهنجي ڀيڻ
کي ڀرت ڀريل هڪ سنهڙو چولو ۽ ڳاڙهي رنگ جي پٽ جي سٿڻ پاتل هئي جيڪا
سونهن ۾ شهزادي لڳي رهي هئي. سندس منهن ۾ وتار هو ۽ وار ڪنوارين
ڇوڪرين جيان ويڙهيل هٿا ۽ پير صاحب آڏو الهڙ سونهن جيان بيٺي هئي. گهڙي
حر گوريلا جنگ 65
کن لاءِ ماٺار ڇانئي رهي. ان وقت پير ساٿيي سردار سندس سونهن کي جاچي
پرکي رهيو هو ۽ آخر ۾ چياٿين:
نهايت شاندارا ڌيءَ مان تنهنجي ڏنل هيءَ سوغات قبول ڪئي. هن سوکڙيءَ
بدلي اوهان تي خدا راضي ٿيندو. توهان جان نثار مريد آهيو. منتاسب موقعي تي
محبت فقير اوهان وٽ ايندو ۽ پوءِ هن سهڻيءَ ڇوڪريءَ کي سنوارجو ۽
0
مان سمجهي ڇڪو هوس ت. امان جي جيٿنديءَ لاءِ ڪهڙي خواهش هئي
جيڪا هاڻي پوري ٿي وئي هئي. کيس پير سائيه جي انشي ٿيڻ لاءِ تيار ڪيو پئي
ويو. گهر پهچڻ کان پوءِ منهٽجي ماءُ جيئنديءَ جي وارن کي مٺو تيل هنيو, اکين ۾
ڪجل وڌو ۽ سندس هٿن تي تازي مينئدي لڳائي ۽ کيس هڪ نثٌيى خوبصورت
تجربي لاءِ تيار ڪري رهي هئي.
پير ساٿينءَ وٽان ان شام تاٿين ڪو بہ حڪم ت. پهتو ۽ امڙ کي اڇي اڍڪو
لڳو. سندس ويچار هو ت سندس گهر کي اهڙيءَ عزت ملڻ ڪري ٻيا مريد ساڙ ۾
سڙي رک ٿي ويا آهن ۽ اسان جي خلاف سازش سٽٿڻ ۾ رڌل هوندا. کيس اها بہ
چنتا ٿي پئي تہ دشمن مرشد سائيي جا ڪن ڀريندا هوندا. کيس اهو بہ شڪ هو تہ
پير ساٿين تي ڇوڪري ياروءَ جو بہ وڏو اثر آهي تنهن کيس شراب پياري نشو ڏئي
ڇڏيو هوندو ۽ ساري رات کيس اهو ونڌڪو لڳو رهيو. نٿون سج اڀريو تہ کيس
نیون الڪو لڳو هو. بايا کيس دڙڪا ڏنا ۽ چيائينس تہ, ”توکي ايمان نہ آهي۔
تنهنجيون اهي ڀڏيون ڳالهيون ٻڌي ڇوڪريءَ کي ڳڻتي ورائي ويندي ۽ ملول ٿي
ويندي ۽ سندس سونهن ۽ سوڀيا ۾ گهٽتائي اچي ويندي. خوشقسمتيءَ سان اسان
جي اها ڳڻتي گهڻو وتت ڪان هلي. هڪ شام جو محبت گهوڙي تي چڙهي آيو ۽
جيئنديءَ کي پاڻ سان ٻيلهہ ويهاري وٺي ويو. ڪيترن ڏينهن تائين جيئندي گهر
ڪان آئي ۽ امان ايڏي خوش هثي جو ڪڀڙن ۾ ڪان ٿي ماٻي.
پوريون ڇار راڻيون, اها ڪا گهٽ ڳال ڪان هئي. اسان کي شڪ هو تہ
کيس مستقل طور حرم ۾ رکيو ويندو تہ ڪگت ناهي. پر اسان جا اهڙا آسرا ۽
اميدون گهٹيونڻ نہ هليون ۽ جيئندي پنجين ڏينهن موٿي آئي. هن سان گڏ پير
ساٿينءَ جو ٻِيو نوڪر هو جنهن اڇڻ سان اسان کي ميارڪون ڏنيون ۽ جلد ئي
هليو ويو. توکي خبر آهي تہ حرن ۾ اهو تقاعدو نہ آهي تہ ائڻيءَ کان حال احوال
پڇجي. پر جيئنديءَ جي هلت ڇلت مان ڀائنجي رهيو هو تہ سندس اهو تجريو
شاندار رهيو آهي. سندس وڏائي ۽ آڪڙ امان کان سواءِ اسان سڀئي کي چيڙائي بر
6 حر گوريلا جنگ
ڪري ڇڏيو هو.
جيتري قدر منهنجو تعلق آهي تہ مون کي بہ پنهنجي مقدر بابت ڇنتا لڳل
هئي. ڇاڪاڻ ت, مون کي پير سائين سردار جو غازي بئجڻو هو. اسان ٻِڌو هو تہ
ساٿين پنهنجي ٿر جي اڳكيت دوري ۾ بيشمار حرن جا نالا لکيا هئا ۽ سندن فوجي
سکيا لاءِ بندوبست ڪيو ويو هو. پير ساٿين اهڙن ماڻهن کي غازيءَ جي لقب ساڻ
سڏيندو هو. ڇاڪاڻ ت, انهن پنهٽجون جانيون ڄڻ وقف ڪري ڇڏيون هيون. مان
أٿبي سمجهي رهيو هوس ت حرن جي اهڙي تنظيم ڪنهن خاص مقصد واسطي
بنائي پئي وڃي. جنهن وسيلي ٿر ۽ مارواڙ جي هندو راجاثئن کي مجبور ڪيو
ويندو تہ پنهٽجن ملڪن ۾ هو حرنڻ ۽ ٻين مسلماٽنڻ سان سهڻي نموني پيش اچن.
منهنجو پيءُ هن معاملي ۾ صفا چپ هو ۽ مون کي ڪجھه۔ ٻڌائڻ لاءِ تيار تہ هو. ان
ڪري مان سانگهڙ جي نوجوان حرن کان پڇا ڳاڇا ڪندو رهيس. انهن ٻڌايو تہ
”نورو وساڻ ۽ ٻِيو هڪ حر توکي غازي ٿيڻ يايت گهڻي معلومات ڏئي سگهندا.
ڇاڪاڻ تہ اهي حر جماعت ۾ اهم عهديدار آهن." مان سندن اهڙيون ڳالهيوڻ
ٻڌي مايوس ٿي ويس. پير ساٿينءَ کي پنهنجي وناداري ڏيکارش لاءِ تہ تيار هوس. پر
نوري هيٺ رهي سندس حڪمڻ مڃڻ لاءِ تيار نہ هوس, جيڪو ڪجه وقت اڳ
بابي سان تڪرار ڪري چڪو هو. هن ماڻهوءَ صلاح ڏئي ت, ”تون محبت جي ٿر
کان موٽي اچڻ کان پوءِ ساڻس مشورو ڪر ۽ كانگس پڇ تہ پير سائين سردار
ڪڏهن دوري تي اُسري رهيو آهي.”
محيت جي هن وقت اهم حيثيت هئي ۽ پير سائين کيس محمود لغاريءَ کان
بہ گهڻي عزت ڏيندو هو. جيڪو اجايو سجايو منهن ڏئي پنهنجي ڳوٺ لاڙ هليو ويو
هو. محيت فقير غازي تنظيم جو مکي عهديدار هو.'“ جڏهن مون کيس غازي ٿيڻ
جي ڳالھهہ ڪٿي تہ هو خوش ٿيو ۽ چيائين تہ, ”جڏهن هاڻي غازين جي نئيت ڀرتي
جي ضرورت پئي ت. تنهنجو نالو ضرور لکيو ويندو.” تنهن تي مون کانگس پڇيو تہ
پير ساٿين سکرل ۾ ٿيندڙ فسادن کي مڻهن ڏيڻ لاءِ غازين جي ڀرتي تہ نہ ڪري
رهيو آهي ۽ جيڪڏهن اٿين آهي تہ مان بلڪل تيار آهيان. منهنجي انهيءَ سوال جي
جواب ۾ محبت چيو ت., ”نا اهڙي ڪابہ ڳالهہ ڪانہ آهي." وڌيڪ چياٿين تہ
”شايد تون انهن ڳالهين کان اڻ واقف آهين. هن لاءِ مان فقط ايترو چئي سگهان ٿو
1. هي مسجد مئزل گاهہ وارو جهڳڙو هو. جنهن ڪري سکر ۾ 1939ع ۾ فرقيوارانا نساد ٿيا هئا.
2. سندس اصلي نالو الله بخش هو. چٻرٽوڪ وچان سندس اهو نالو ٻڌائي ٿو. اهو أاشارو مسٽر
الله بخش سومري ڏانهن آهي.
حر گوريلا جنگ 67
تہ هي فساد اسيمبليءَ ۾ پارٽي اختلافن سان لاڳاپيل آهن. مسلہ ليگ خداداد جي
پارٽي کي ناڪامِ ڪرڻ ٿي چاهي. جنهن کي عامہ طور تي ”ڊکڻ” ڪري سڏيو
ويندو آهي ۽ اهو هاڻي گذريل سال کان سنڌ جو وزير اعليٰ آهي. پير سائين سردار
ليگ وارن کان نفرت ڪندو آهي, جنهن جو سندس سؤٽ بي ميمير آهي. ان کان
سواءِ ٻي ڳالهہ اها آهي تہ حر مسلمانن جي اهڙيءَ ڪنهن پارٽيءَ ۾ شريڪ نہ
ٿيندا. جيڪا پير سائين کان سواءِ ڪنهن ٻِئي ماڻهوءَ ٺاهي آهي۔ جن نفرت جوڳن
ماڻهن پير سائين جي جيل ۾ هئڻ وتت ساڻس ملاتات ڪانہ ڪئي سي. ڪامياب
ٿيڻ کان پوءِ بہ پنهنجي اها عزت ماڻي نہ سگهندا. پير ساٿييء وٽ ڪانگريس لاءِ
تمام گهڻي عزت آهي ۽ اهي بہ سندس تام گهڻي عزت ڪندا آ ن ۽ پنهنجي
مقصد ماڻڻ واسطي کيس مدد ب ڪري سگهندا." محبت مون کي اڳي بہ ڪجهہ
ٻڌايو هو جيڪو مون کي چڱيءَ ريت ياد آهي. هن ٻڌايو هو ت.. ”مان سمجهان ٿو
تہ مرشد سائين هن غخيال جو آهي تہ ڪانگريس جو نقط نظر آهي تہ جيڪڏهن
سائيب هڻ پارڻيءَ سان الفاد ڪؿدواق مدلمائن اچ مڅالفت فزندي ټ اها پارڻين
سن ۾ بہ طاقتور ٿي ويندي. مسلمان ڪانگريس کان انهيءَ ڪري نفرت ڪري
رهيا آهن جو ان پارٽيءَ ۾ هٽ واڻيان., اسڪولي ماستر ۽ هيٺيى طيقي جا هندو
شامل آهن. تنهن تي مون کانگُس پڇيو تہ اهڙي مماملي ۾ غازين جو ڪردار ڪهڙو
هوندو. منهنجي اهڙي سوال تي محبت ٿوري گهڙي ماٺ ڪري سوچڻ لڳو ۽ پوءِ
چيائيی تہ پير سائين جيل ۾ هجڻ مهل ڪانگريس وارن سان گهڻا بحٿ مياحٿثا
ڪندو هو جنهن وسيلي کيس هيءَ ڄاڻ ملي هئي ت,ہ ڪانگريس جي ليڊر گانڌي
کي ماڻهن کي انگريزن خلاف ڀڙڪائڻ جي ڏوهہ ۾ جيل ۾ بند ڪيو ويندو آهي تہ
ڪارڪن تيستائيى دهشتگرديءَ جون ڪاروايون ڪندا رهندا آهن جيستائين تنگ
ٿي سرڪار ان کي آزاد نہ ڪندي آهي. ان ڪري جڏهن سرڪار توکي بہ جيل ۾
بند ڪري ت. تنهتجي آزاديءَ واسطي يہ ساڳيو طريقو استعمال ڪيو وڃي۔-" پِير
سائيى جڏهن آزاد ٿي مريدن جي زيارت ڪرائڻ جي مقصد سان ٿر واري جوءِ ۾
پهتو هو تڏهن پوليس کان ٿورو وٿيءَ تي پري هڪ ٻاٻي جي موتعي تي مريدن کي
گڏ ڪري کين خطاب ڪندي چيو هئائين تہ, ”جڏهن مون کي گرفتار ڪيو ويو هو
تہ اوهان هٿ هٿ تي رکي رنن جيان گهر ويٺا هئا ۽ اها ڪيڏي نہ شرمہ جهڙي
ڳالهہ آهي. جڏهن تہ گانڌيءَ جي پوئلڳن سندس گرفتاريءَ تي ساري هئدسخان
خاص ڪري گجرات ۽ ٻين علائقن ۾ باهہ ٻاري ڇڏي هئي. سرڪار کيس گرفتار
ڪري گهڻو پڇتايو هو. پر منهنجي ڀيٽ ۾ گانڌي جي ڪابہ حيثيت ڪان ٿو
8 حر گوريلا جنگ
رکي. مون کي بہ ڪيڏي نہ خوشي ٿئي ها جيڪڏهن منهتجا حر بہ منهٽجي آزاديءَ
واسطي ڀليون تباه. ڪن ها. ريلوي ڀٽي اکيڙي ناس ڪن ها ۽ ٿيليفون جون تارون
ڪٻي ان جو نظام درهم برهم ڪري ڇڏين ها. ٿر جي سادن ماڻهن واڪا ڪندي
چيو هو تہ اسان ان وقت بي خبر ۽ اڻ ڄاڻ ها سون. پر جيڪڏهن هاڻي ايین
ڪيو ويو ت هو پنهنجي زندگيءَ سان گڏ هر چيز قريان ڪري ڇڏيندا. پير سائين
سندس اهڙي عقيدت ۽ جان نثاريءَ کان گهڻو متاثر ٿيو ۽ پنهتجي منشيءَ کي
حڪم ڪيائين تہ جيڪي مريد تسم تي جان نثاريءَ جو واعدو ڪن. تن جا نالا
قلمبند ڪيا وڇن. اهڙن جان نثار حرن جي نالن لکڻ کان پوءِ کي مختلف حصن ۾
ورهايو ويو هن ڳاله کان پوءِ اهي حر, جماعت ۾ وڌيڪ اهم ۽ اثر رسوخڂ وارا
سمجهيا ويندا آهن. ان کان پوءِ هر حصي جو جدا مک مقرر ڪيو ويو. مک جي
اها بہ ذميواري هوندي آهي تہ هو پنهتجي پنهتجي حد جي حرن ۾ نظم ۽ ضيط
پيدا ڪري. کيس اهو ب ڏسڻو هوندو آهي تہ کين پير ساٿييءَ جي فرمان مطابق
فوجي سکيا ملي رهي آهي يا نہ. اڻ کان سواءِ ان مک کي هن ڳاله تي پڻ ڌيان
ڏيڻو آهي تہ سندس سنگت جا ماڻهو پير سائين جي سڏ تي اک ڇنڀ ۾ حاضر ٿي
سگهن ٿا يا نہ. هڪ ڀيري ٿر جي دوري وقت مان بہ پير ساٿينءَ سان گڏ هوس.
هن انهن غازين کي پاڻ وٽ سڏايو هو جن کي هڪ سال اڳ ڀرتي ڪيو ويو هو.
اهي هر منزل تي اچي حاضر ٿيندا هئا ۽ هو رات جي وڳڙي ۾ سندن فوجي پريڊ
جو معائتو ڪندو هو ۽ ڏسندو هو تہ سندس جاري ڪيل حڪمن تي پاقاعدگي:
سان عمل ٿي رهيو آهي يا ن.. پير سائين جڏهن انهن ماڻهن کي خطاب ڪندو هو ت
نهايت سهڻا لفظ ڪتب آڻيندو هو ۽ چوندو هو تہ سائين رکيا! هن کي جان نثاري
۽ وفاداري جي عظمت بابت سکيا ڏي ۽ کين ٻڌاءِ تہ منهنجي سڏ تي هڪدم پهچ
پنهنجي ايمان ۽ اعتتاد جي ثابتي ڏين. ان کان پوءِ هئن لاءِ جنت جا دروازا هميث
لا کليل. هزندا. َ
مون محبت کي چيو تہ هتي ڪي ڳالهيون ٻڌجن ٿيون پر انهن جو تعلق
سان آهي جن سان سنڌ جي ماڻهن جو ڪو بہ تعلق ڪو ن, آهي. تنهن تي ھ
وراڻيو تہ اهڙيون ڳالهيون ثابت قدم ۽ سچن حرن لاءِ آهن. پير سائين هاڻي غاز
جي عام ڀرتيءَ جو حڪم ڪيو آهي.
هن مون کي اهو يہ سمجهايو تہ انگريز هاڻي پنهنجي پراڻي دشمن جرمن ہ
جنگ ۾ رڌل آهن. اسان جي مرشد جو خيال آهي ت.ہ هن ڀيري کيت ضرور شڪسہ
ايندي ۽ هن موتعي لاءِ اسان کي هر طرح تيار رهڻ گهرجي. ان ڪري هن “.
حر گوريلا جنگ 69
منزل وڃي ٻنيءَ ۾ ڪٿئي آهي جيڪا مير جي رياست ۾ آهي ۽ ڪنگريءَ بہ
ڪڏهن ڪڏهن ايندو آهي. پاڻ هن ڳالهہ جو اظهار ڪيو اثاٿين تہ ڪنگري وازي
ڪوٽ جون ڀتيون اوچيون آهن جيڪي جرمن هوا يازن کي ضرور ڏسڻ ۾ اينديون
۽ يمن وسيلي تياه ٿي سگهن ٿيون.
محبت وڌيڪ ٻڌڏايو تہ مرشد سائين زمين تي رهڻ کي وڌيڪ ترجيح ڏٿئي
رهيو آهي. هن ڪري جو غازين کي فوجي سکيا ڏيڻ جي سهولت آهي. ملڪ جي
ڪنڊ ڪڙڇ کان ايندڙ مکن کي سولائيءَ سان هدايتون ڏئي سگهندو. ان کان
سواءِ نوس نوس ڪندڙ پوليس جي ڪاوڙ کان بہ پري ۽ آجو هوندو. توکي معلومہم
هئڻ گهجي تہ غازين کي گڏ ڪرڻ کان جِلد ئي پوءِ سکر جي ڪليڪٽر کائگس
پڇيو هو تہ ايترن ماڻهن گڏ ڪرڻ جو مقصد ڇا هو؟ پير سائين کيس هي جواب
ڏئي مطمگن ڪري ڇڏيو تہ اهي ماڻهو ڪنگريءَ جي حفاظت لاءِ گهرايا ويا هئا پر
حقيقت اها آهي ت اهڙي مقصد لاءِ تہ چاليهن يا وڌ ۾ وڌ پتجاھ ماڻهن جي ضرورت
هئي. ان کانپوءِ هن مير جي ملڪ ۾ اچي غازين جي ڀرتي جاري رکي جڻنهڻ ۾
ڪنهن ب قسم جو خلل ن پيو. پر مان ڪير آهيان جو اهڙيون اهم ڳالهيون ٻڌايان.
پير سائين پاڻ اچي پنهنجي اعليٰ سوچ ۽ فڪر مطابق توکي ڪي اهہ ڳالهيون
ٻڌاٿيندو. 9
]3[
مان محيت فقير جو مائٽ هجڻ ڪري ڏينهن ڏئي جو پير سائيڻ جي زميى تي
ايندو ويندو هوس۔. سنڌ جي مختلف علائقن کان ايندڙ حرن لاءِ رات جي وڳڙي ۾
اچڻ جو دستور هو ۽ اهي درياهِ واري پاسي کان هڪ گهاٽي ٻيلي مان گذري ايندا
هئا. لاڙڪاڻي واري پاسي کان ايندڙڻ لاءِ پير ساٿئيڻ ٻيڙين جو بندوبست ڪرائي
ڇڏيو هو. اسان ڪنگريءَ کان پنڌ ايندا هكاسون ۽ رستي سان ٻہ ٽي ميل هلي
اچي هڪ وڏي لوڙهي وٽ پهچبو هو, جيڪو رستي جي پهرٿين وڪڙ وٽ هو.
محيت مون کي ٻڌايو تہ اهو لوڙهو ٻہ ٽي مهينا ٿيندا جو پير سائين جي ساري زمين
جي چوتاري ٿيرايو ويو آهي جنهن جو گهيرو ڪيترن ميلن ۾ ٿيندو. ٻ, لنگھ اٿس.
هڪ اتر واري پاسي کان ۽ ٻيو ٻيلي واري طرف اولھ کان آهي. هر لٿگھ وٿ حرن
جي هڪ گارڊ پوسٽ هئي. جڏهن محبت فقير اتان لئنگهندو هو تہ کيس سلامي
ڏني ويندي هکي۔ ان کان بہ هڪ ميل کن اڳتي اڃا بہ وڌيڪ اوچو لوڙهو هو
جيڪو اسان کي ڀري کان نظر اچي رهيو هو. جيڪو چڇهچ سائي ٻيلي جي وٿ
سان هو. لوڙهي جي لنگهہ کان ٿورو اڳتي هڪ کليل ميدان هو. اُن جو ائدر ٻ سؤ
تدم هوندو. ان کان پوءِ بہ لوڙهي جو هڪ ٻيو وانگاڙو هو. اهو بہ اسان ٽپي اند,
ٿياسون. هن لوڙهي کان ٿورو اڳئي اڃا بہ اتاهون لوڙهو ڏسجي رهيو هو. محب-
ٻڌايو تہ انهيءَ لوڙهي جي اندر پيهون ٺهيل آهن. جنهن ۾ پير سائين ۽ سندس گھ
جا ڀاتي رهندا آهن. ٍ
حرن جي گڏ ٿيڻ کان پوءِ غازين جي انفرادي نہ پر ٽولين جي صورت ۾ ڀرة
ٿي رهي هئي. محبت کي گهڙيءَ گهڙيءَ لوڙهي کان اندر گهرايو ٿي ويو. هن ٻڌا
تہ پير سائين سردار ٻي ڀرتي سڀاڻي صب جو ڪندو جنهن ۾ نوان آيل حر کئ
ويندا. سندس زمين جي ٻئي حصي ۾ وڻن هيٺان رهيا پيا آهن. ڀرتيءَ جي اها رہہ
ٻئي لوڙهي اندر ۽ أندركين لوڙهي جي لنگه ڀرسان ادا ڪئي وئي هئي. حر گا
دستي جي رهڻ واري ڪمري ڀرسان هڪ ٿلهو ٺهيل هو جنهن تي سائي رنگ
جهنڊو جهولي رهيو هو. جڏهن اسان اٽڪل هڪ سؤ حر گڏ ٿي وياسوڻ تہ ,
ٰ سائين آيو ۽ اچي ٿلهي تي بيهي رهيو. سندن مٿّي سان سيدن واري سائي دسہ
حر گوريلا جنگ : 71
ٻڌل ۽ خاڪي سلوار قتميص پاتل هئي. شڪار وقت ب مان کيس انهيءَ لياس ۾
ڏٺو هو. سندس هڪ پاسي کان تلوار ۽ ٻئي پاسي کان پستول لڙڪي رهيو هو.
اسان سندس احترام خاطر گوڏڻ ڀر ٿي بيٺاسون, پر سائين اٿي بيهڻ جو حڪم
ڪيو ۽ چيو ت, مان جيڪو ڪجه چئي رهيو آهيان دل جي ڪي سان ٻڌو وڃي.
مون کي سندس چيل هر لفظ ياد آهي:
”توهان اسان جا جان نثار مريد آهيو جن پري کان اچي اساڻ کي پنهنجي
تربانيءَ واري جذبي جي ٽابتي ڏني آهي. اسان کي جِلد اوهان جهڙن جان نثار ۽
بهادرن جي ضرورت پوندي. توهان سڀئي قرآن شريف تي انهيءَ وعدي ڪرة لاءِ
تيار آهيو تہ اوهان اسان جي هر حڪم جي فرمانيرداري ڪندا ۽ ضرورت مهل
اوهان پنهنجا سر بہ قريان ڪرڻ کان نہ ڊڄندا؟”
اسان وراڻيو تہ بلڪل تيار آهيون. پوءِ پير ساٿين منشيءَ کي سڏ ڪيو جنهن
ريشمي پوتڙين ۾ ويڙهيل ترآن شريف کڻي اچي کيس ڏنو. مرشد ساٿين سم الله
چئي اهو قرآن کانگس ورتو. پير سائين جي بسم الله چوڻ تي اسان بہ بسم الله جا
لفظ ورجايا. پوءِ سائين قرآن شريف جون هڪ کان سواءِ سڀ ڀوتڙيون لاهي
ورتيون. ان کاڻ پوءِ محبت ۽ ٻڻ اڳيان بيٺل اسان فقيرن کي هڪ پئي پٺيان تطار
۾ بيهڻ جو حڪم ڪيو. ان کان پوءِ منشيءَ هر هڪ غازيءَ جو نالو ٻيءُ جو نالو
ذات ۽ ڳوٺ جو نالو قلميند ڪيو. ان ڪارروائي پوري ٿيڻ کان پوءِ هڪ هڪ
ٿيندا مرشد ساٿين وٽ ٿلهي تي پهچندا ويا. اهڙيءَ ريت مرشد سائين هر هڪ
غازيءَ جي مٿي تي قرآن رکي هن ريت قسم کڻائي رهيو هو تہ جڏهن ب پير سائين
سردار حڪم_ ڪندو ت هو بئا دير اڇي حاضر ٿيندو ۽ سندس حڪم تي جان جي
قرباني بہ ڏيندو.
جڏهن سڀني غازين قسمہ کڻي پورو ڪيو ت, پير ساٿين کي مختصر خطاب
ڪيو. هن ان جهنڊي ڏانهن اشارو ڪيو جيڪو هن مڪي شريف کان آندو هو ۽
چيائين تہ هي جهنڊو امامت جي علامت آهي. اهو وقت جِلد اڇڻ وارو آهي جڏهن
هو جهاد دوران اهو جهنڊو جهولائيندو.
توهان مان گهڻن کي اهو اچرج ٿيندو تہ ڪافرن جي حڪومت لاءِ اهو
ڪهڙي ريت ممڪن هو جو توهان جي مرشد کي جيل ۾ بند ڪيو هئائين, پر
جيڪڏهن توهان پيغميرن ۽ وڏن امامن جي تاريڂ پڙهندا تہ اوهان کي معلومہ ٿيندو
تہ کين اهم ذميواري سونيڻ کان پهريائين آزمائش وسيلي سندس اهليت کي
پرکيو ويندو هو. توهان مون ساڻ پنهنجي جان قريان ڪرڻ جو تسم کڻي چڪا
2 حر گوريلا جنگ
آهيو. هاڻي مان اوهان کي هيءَ ڳاله واضح ڪري ٻڌائي رهيو آهيان تہ مان سنڌ
جو آزاد حڪمران ٿيڻ وارو آهيان ۽ پڻ اها تقدير جي منشا آهي. مان انگريزڻ کي
هتان تڙي سندن ملڪ جو حڪمران ٿيندس. اهڙي پيشنگوئي پير عبد الرحيمہم
گرهوڙي سؤ سال کان بہ وڌيڪ عرصو اڳ ڪئي هئي ۽ ان جي چيل لفظن ڏانهن
ڌيان ڏنو وڃي.
اُن کان پوءِ مرشد سائينءَ هڪ ڪتاب مان بيت پڑهيو ۽ ٿورو وقت ترسي
ان جي معنيٰ بيان ڪٿي ۽ ٻڌايو تہ اهڙيون نشانيون هاڻي ظاهر ٿي چڪيون آهن
جهڙو جهازن جي ايجاد ۽ مختلف ملڪن ۾ جنگيون ۽ انقلاب وغيره. ان کان پوءِ
عبدالرحيمہ فقير اسان جي مرشد جي شجري مان ائين گادي نشيى جو ذڪر ڪري
ٿو ۽ ٻتائي ٿو ت سنڌ تي اهو گادي نشين حڪمراني ڪندو جنهن جي منهن تي
مائيءَ جا سياندا 5َ 1061-1091 هوندا ۽ راجڌاني ڪنگري ٿيندي. پير سائين جڏهن
ننڍرو ٻار هو تہ کيس وڏي ماتا نڪتي هئي. تنهن ڪري کيس منهن تي مائيءَ جا
سياندا هئكا۔ سڀٽي کي اها خبر هئي تہ پاڻ آئون گادي نشين آهي. هن پير اسان
واري پٽ ۾ بہ اچي درگاه قائم ڪكي هئي. تون پاڻ ئي سمجه تہ مرشد جون
اهڙيون ڳالهيون ٻڌي اسان جي اندر ۾ ڪيڏا آمنگ ۽ اڌما پيدا ٿي چڪا هوندا۔
اسان سمجهي ڇڪا هئاسون تہ پير سائين جي هن سڀثتي کي ساڀيان ڪرڻ لاءِ
اسان کي ڪهڙو ڪردار ادا ڪرڻو هو. مرشد سائين اسان جي قريانيءَ جو جذڏيو
ڏسي گهڻو متاثر ٿي ڇڪو هو ۽ اسان کي خبردار ڪيو هكائٌين تہ سندس حڪمن
جو انتظار ڪرڻو پوندو.
هن چيو هو تہ سڀ ڪجه ليڪ ٿي ويندو ۽ انگريز سرڪار جا سڀ ڀو ڀولا
ڀڃي ڇڏيو. هن حڪومت جو ڪنگريءَ ۾ ڪهڙو حال آهي؟ اتي ٿيندڙ ڏوهن جي
رپورٽ پوليس وٽ داخل ٿيندي آهي يا مون وٽ ۽ منهنجن خاص فنقيرن وٽ؟ اهڙا
ڪيس ڪير اڪلائيندو آهي روهڙي جو مئجسٽريٽ يا منهنجا مقرر ڪيل امين؟ هن
شهر جو محصول ڪير اوڳاڙيندو آهي؟ هتان جي پئنچات جا ميمير منهنجا نوڪر
آهن. مان هتان جي ماڻهن جو اهڙيءَ ريت تحفظ ڪندو آهيان جهڙي ريت
حڪمران پنهنجي رعيت جو تحفظ ڪندو آهي. جيستائين هو منهتجي فرمانيرداري
ڪننا ايندا مان سندن تحفظ ڪندو ايندس. سکر ۾ هئت کي رڍن ٻڪرين جيان
ڪٺو ويو. مان كين بندوقن جي ويهن ليستت ڏيڻ لاءِ بپ ڪوشش ڪٿي هئي. پر
اهڙا هٿيار سندن نائدي جا نہ آهن. منهنجو هڪ حر جيڪڏهن ڏنڊو هٿ ۾ ڪري
سندن ڪڍ پوندو ت. هو بندوتن سان مسلح ويهن ئي واڻين کي ڊوڙائي پيٽ ۾ سور
حر گوريلا جنگ 73
وجهندو. جڏهن اهو وقت آيو تہ فقيرن جي هٿن ۾ ڏنڊن بدران ٻيو ڪجه هوندو.
مان وري ب اوهان کي چئي رهيو آهيان ت اوهان کي حڪومت کان ڪڏهن
بہ ڊڄڻ نہ کپي. هاڻي اسان ڪنهن ڪمشنر جي حڪمرانيءَ هيٺ رهڻ وارا نہ
آهيون. گورنر منهنجو ذاتي دوست آهي. مان کيس چٿئي ڇڏيو آهي تہ ضلع آفيسرن
جي رپورٽن ڏانهن ڌيان نہ ڏئي جيڪي منهنجي ذاتي حيثيت کان سڙي رهيا آهن.
جيڪڏهن وزيرن بہ منهنجي خلاف شڪايت ڪئي ت انهن ڏانهن ب ڌيان ن. ڌريندو.
کڻي ڪير ب هجي پر انفرادي طور منهنجي مدد ۽ مريدن جي ووٽن جي ضرورت
پوندي. ڪانگريس يميئي ۽ هندستان ۾ هڪ طاقتور پارٽي آهي. هن پارٽيءَ جا
سنڌي اڳواڻ سندن پارٽي جي هدايتن موجب مون سان گڏ آهن ۽ منهتجي سلام
تي ايندا رهندا آهن. سنڌ اسيمبليءَ جي ڪانگريسي ميمبرن جي مدد سان پنهنجي
مک فقيرن کي جيل مان آزاد ڪرائڻ ۾ سمڀارو ٿيو آهيان جيڪي اوهان مان ڪڻ
جا پيءُ. ڇاچا, ڀاءَ ۽ سوٽ, ماسات هوندا. جيڪي ڪجه وتت اڳ دکن جي
لوڙهن ۾ بند هئا. انهن جي سهڪار سان حرنڻ مٿان لوڙهن ۾ رهڻ واريون پابنديون
ي تم ٿي ويون آهن. پر اوهان کي هيءَ ڳالهہ ياد رکڻ گهرجي ت توهان قرآن
شريف تي قسمہ کٽيو آهي ۽ حر جماعت جو بہ اصول آهي ت توهان هن معاملن
بابت ڪنهن غازيءَ کان سواءِ ٻئي ماڻهوءَ کان منهنجي اشاري کان سواءِ ڀڙڪ ب تہ
ٻڌائيندا. ممڪن آهي تہ ڪانگريس ۽ ان جا وزير اسان جي هئن مقصدن حاصل
ڪرڻ ۾ اسان جي واهر ڪن. اوهان غازين کي منهٽجا هي لفظ ضرور ياد هكڻ
کپن ت اوهان کي اهڙيون ڳجهيون علامتون ٻڌايون وينديون, جن وسيلي توهان اڻ
سڃاتل غازيءَ کي سڃاڻي وئندا. اهو ب اوهان تي فرض آهي تہ اوهان منهنجن یا
منهتجن نائبن جي حڪمن جو انتظار ڪريو ۽ حڪم ملڻ کان پوءِ آهي ڪم ڪيٿن
بہ ڪري پورا ڪرڻا آهن.
پير سائيي جي هلي وڃڻ کان پوءِ محبت ۽ ٻيا فقير ۽ رجسٽر سميت منشي
اڳتي وڌيو. ڪن ڳڻ کان پوءِ اسان کي علائقن موجب ٽوليڻ ۾ ورهايو ويو هو.
مون هتي ٻہ ماڻهو پنهنجي جوءِ جا ڏٺا جن کي مان سڃاڻندو هوس. مون هن سان
صلاح مشورو ڪيو. محيت جڏهن اسان سان ڳالهائڻ آيو تہ مان کيس چيو ت اسان
نوري وساڻ هيٺ ڪم ڪرڻ لاءِ تيار نہ آهيون. بهٽر تہ أٿين آهي تہ تون اسان کي
پنهنجي ڪمانڊ هيٺ رک. تنهن تي هن کلندي چيو تہ جيڪڏهن اوهان توري
هيٺان رهندؤ تہ نورو وري منهنجو ما تحت هوندو. مان غازين جو چيف آف
اسٽاف آهيان-
پ74 َ حر گوريلا جنگ
ٻئي ڏينهن اسان جي نوجي سکيا شروع ٿيغي هئي. مان هيءَ ڳالهہ تيول
ڪرڻ لاءِ تيار آهيان تہ مان فوجي ڊرل ([!17:1) کي ڏسي ٿڏاڍو دل شڪستو ٿي پيو
هوس. اها ساڳي ڊرل تہ سڻجهوري ۽ سانگهڙ جا پوليس سپاهي بہ ڪندا هئا پر
اسان واري فوجي سکيا مارج ۽ زميت تي زور سان پير ھڻڻ کان مختلف هئي. اسان
جي چر پر ڊڪ ڊوڙ سان لاڳاپيل هئي جنهن تي سنگنل (5198191) ۽ سيٽيءَ سان
قايطو رکيو ويئدو هو. اسان کي اهو بہ سيکاريو ويو هو تہ غازين جون بئدوتن
سان مسلح آمهون سامهون بيٺل ٻہ ٽوليون دشمن تي ڪهڙي طريقي سان فاثر
ڪنديون؟ پر جيڪڏهن انهن مان هڪ ڌر ڪهاڙين سان مسلح آهي تہ ان کي وچ
مان نڪري وڃڻ گهرجي. اسان کي فاثئر ڪرڻ جي ٿوري ٿوري مشق ڪرائي
ويندي هئي. بندوقن جو تعداد تمام ٿورو هو. مون کي اهڙي ڳالھہ ڪانہ ٿي وڻي.
مان اها ڳالھ محيت سان ڪٿي جيڪو هن ساري فوجي سکيا جو نگران اعليٰ هو.
کيس اهو بہ ٻڌايہ تہ پير سائين اسان جي انسپيڪشن تي بہ ڪڏهن ڪڏهن ايندو
آهي. محبت منهنجي اهڙين ڳالهين ڪري مون کي ڇنڊ پٽي ۽ ڇيائين تہ توکي اهو
نہ چيو ويو هو تہ سڀ ڪجه ٺيڪ ٿي ويندو. توکي مرشد ۾ ڪو ويساهہ نہ آهي
ڇا؟ پر هاڻي توکي اهو ٻڌائڻ ۾ ڪو حرج نہ آهي تہ پير ساٿين ٿر جو دورو ڪيو
آهي ۽ اتان جي راجپوتن حڪمرانن تحفي ۾ بندوتون ڏنيون آهن انهن ملڪن ۾
بندوتن تي ڪا بہ پابندي نہ آهي. جڏهن ساٿين سنڌ ڏانهن واپس اڇي رهيو هو تہ
هن گورنر ڏانهن انهن بندوقن بابت لکيو ۽ ان سان گڏ انهن جي استعمال جي مقصد
کان بہ کيس واقف ڪيو هيائين. گورنر کيس جواب لکيو هو تہ اهي بندوتون
انگريز راڄ جي حدن ۾ آڻي نہ ٿيون سگهجن ۽ راڄڀوتن جي ملڪ ۾ رکيون وڃن.
تنهن ڪري مرشد ساٿين اهي بندوتون دنگ تي رهندڙ هڪ معتقد مريد جي حوالي
ڪيون ۽ کيس تاڪيد ڪياٿيى تہ انهن جي چڱيءَ ريت سار سنڀال ڪٿي وڃي ۽ ُ
ڪڏهن هت کي ڪتب آڻڻ جي ضرورت محسوس ٿيندي. جيڪڏهن کائنس ڪير
پڇا ڳاڇا ڪري ت, کيس ٻڌايو وڃي تہ هن سڀ بندوتون وڪڻي ڇڏيون آهن. تنهن
تي مون کانگس پڇيو تہ مرشد ساٿين گورنر کي ڇو ٻڌايو تہ کيس انهن ملڪن مان
ڏن ۾ بندوتون مليون آهن؟
ساٿين (سائين رکيا) تون ڏاڍو ڏاهو آهين ڀرتو ۾ تڪڙ جي عادت آهي ۽
سوچڻ کان اڳ ۾ ڳالهائڻ شروع ڪري ٿو ڏئين. تون اها ڳالهہ ٻڌي هوندي تہ
گهڻي هٿيار بارود ڪري مرشد سائين کي تانون ڀڃڻ جو مجرم قرار ڏنو ويو هو.
ان ڪري کيس گهڻيون تڪليثون بہ ڏسٹيون ٻپيون هيون. تو کي خبر آهي تہ هتي
حر گوريلا جنگ 75 .
ٻيلي جون جهرڪيون بہ وڃي ساريون خيرون حڪومت کي ٻڌاٿينديون آهن, پر ٿر
۾ اهڙي قسم جا پکي نہ ٿيندا آهن ۽ جيڪو ڪجه سنڌ جي دنگ کان ٻاهر ٿئي
ٿو. تنهن کان هتان جا ڪامورا واقف نہ هوندا آهن. هتان جا ماڻهو آهي اجايون
سجايون ڳالهيون پيا ڪندا آهن تہ پوليس کي ساريون خيرون ڪڏهن نہ ڪڏهن
معلومہم ٿي وينديون آهن. تون هڪ ڳالھ ياد رکي ڇڏڌ, پير ساٿينءَ کي ساري دنيا
جي خبر آهي ۽ هن حڪومت کي اهو سارو احوال ٻڌائي ڇڏيو آهي, تنهن ڪري
هتان جا ڪامورا پير پساري آرام سان ويهي رهندا. مرشد سائيي جيڪڏهن اهي
سارا هٿيار بارود کڻائي اچي زمين تي هتي رکي ها جيڪا سير جي رياستن جي
حدن اندر آهي جتي انگريزن جو هٿيارن تي ليسن وارو تانون پڻ موجود آهي. اهڙي
ڳالھ هلندي وڃي نيٺ وزير جي ڪن ۾ پئي ها ۽ اهو وري پنهنجي ذاتي انا جو
مسئلو سمجهي ڀير سائيڻ کي زير ٻار ڪري ها ۽ زميت جي تلاشي وٺي سندس
توهبن ڪري ها. تنهن ڪري هو سڀ هٿيار ۽ بارود سنڌ جي دنگ تي راجڀوتن
جي ملڪ ۾ ڇڏي آيو آهي. هتي ڏه ٻارهن بندوقون آهن جيڪي ڄڻ تہ شڪار
ڪرڻ جي مقصد ساڻ رکيوڻ ويوڻ آهن جن جي ليسن تي ٻين ماڻهن جا نالا بہ
لکيل آهن.
سندس اهڙيون ڳالهيون ٻڌي چڀ ٿي ويس. اٽڪل مهيني کن کان پوءِ مون
درخواست موڪلي تہ اسان جي ٽوليءَ کي ٻئي تسم جون مشٿتون ڪرايون وڃن.
.جهن آ ڳوٺ وريس تہ ڪڻڪ لاب تي هئي. پر اسان جو ڌيان ڪنهن پئي
ڪ ڏانهن ڇڪايو ويو هو. جڏهن مرشد سائين اسان واري جوءِ ۾ اچي ڊاٻو ڪيو
تہ تمام گهڻا مريد گڏ ٿي ويا هئا. تنهن ڪري زيارت ڪرڻ وقت سائينءَ کي تمام
گهڻي تڪليف اچي وئي هئي. ٻڻ يا ٽن جڳهن تي جتي کيس مريدن کي ڪجهہ
هدايتون ڪرڻيون هيون ٻہ ٽي هٿ اوچا ٿلها تعمير ڪيا ويا هثاجيڪي ويڪرا بہ
هئا. انهن ٿلهن تي ويهي مرشد مردن کي زيارت پڻ ڪرائڻي هئي. آهي ايترا مٿي
هئا جو هزارين مريد سائين جو آواز بہ سولائي سان ٻڌي سگهيا پئي. اهڙو هڪ
ٿلهو مير واري ڳوٺ ڀرسان آهي جتي سئجراڻي مريدن جي گهڻائي آهي. ٻيو ٿلهو
سانگهڙ ويجهو آهي ۽ ان ڪوارٽر جي نزديڪ آهي جتي ڪڏهن حرڻ جو لوڙهو
هوندو هو. نظاماڻي ذات جي خليفن هن ٿلهي کي ڪاشيءَ جي سرن سان
سينگاريو آهي ۽ مٿس مرشد سائيت جو اسمہ گرامي ۽ ٻيا نالا لکيل آهن. سندس
چوڌاري چوديواري بہ ڏتي وئي آهي. اوسي پاسي جي حرن جو هيءُ ٿلهو ڄڻ
زيارت گاهہ بڻيل آهي. جيڪڏهن هن ايراضيءَ جي حرن کاڻ پڇندين تہ ڪٿي ويٺو
76 حر گوريلا جنگ
آهين؟ تہ تو کي وراڻي ڏيندو ت. آءِ ڪوٽ هيٺان ويٺل آهيان جنهن جي معنيٰ ٿينديس
ٿلهو. جڏهن حرن وارا لوڙها ختم ٿي ويا ت معتقد حرن اعلان ڪيو تہ عيد جي
تماز عيد گاهہ بدراڻ پير سائينءَ جي ثلهي ڀرسان ادا ڪٿئي ويندي ۽ اهو عيد
گاھہ سانگهڙ جي جامع مسجد ويجهو آهي جيڪو اتر - اولهہ طرف ۽ گهڻو پري بہ
تہ آهي۔.
انهيءَ زماني ۾ ان مسجد جو پيش امام هڪ مولوي هو جنهن کي مولوي
نور العيت پنجاب مان سانگهڙ آندو هو. هي ٻئي مولوي پير سائينءَ جي عزت ۽
احترام کي ڏسي ساڙ ۾ پيا سڙندا هئا. آهي ٻئي ماڻهو وعظ دوران ماڻهن کي
چوندا هئا تہ پير سائينءَ جي ثلهي ڀرسان عيد نماز پڙهڻ جائز ڪان آهي. آهي عيد
نماز عيد گاهہ ۾ ۽ حر ٿلهي ڀرسان پڙهندا آهن. اسان حر چوندا هئاسون تہ
جيڪي عيد گاهہ ۾ نماز پڙهن ٿا اهي مولويءَ جا مريد آهن. جڏهڻ آء اتر کان
موٽي اچي ڳوٺ پهتو هوس ت اساڻ جا ٻہ خليفا انهيءَ ارادي سان پير سائينءَ ساڻ
ملڻ لاءِ سندس زمين تي ويا هئا تہ هئن مولوين جو وات بند ڪيو وڃي تہ ڀلو. هئ
موٽي اچي انهيءَ پنجابي مولويءَ کي چيو تہ جيڪڏهن هو عيد نماز ٻئي هنڌ نہ پر
پير سائين جي ثلهي وٽ پڙهندو تہ ٺيڪ آهي پر جيڪڏهن هو پنهٽجي ڳالهہ تي
ڳت ڏئي بيهي رهيو ۽ حرن جي دلين کي ڏکوئيندو تہ کيس قتل ڪيو ويندو.
مولويءَ خليفن جي ڳالهہ کي كنگيو بہ ن.. تون پاڻ قبول ڪندين تہ هن مولويءَ
کي موتعو ڏنو ويو هو, پر هو پنهنجي هوڏ تان هيٺ نہ لٿو ۽ قتل ٿي ويو. ان قتل
جو ڏوهہ ٻئي تي نہ پر مٿس آهي. ميلن تائين سڀئي فقيرن کي خبر هئي تہ هن
مولويءَ کي قتل ڪرڻ ۾ ڪهڙا نقير شريڪ هئا. پوليس کي اڇي ڪاري جي
ساري سڌ هئي., پر خون جي کين ڪٿان بہ شاهدي ۽ ثابتي ملي نہ سگهي .
هن واقتعي کان جِلد ئي پوءِ اسان ٻڌو تہ پير سائين سانگهڙ اڇچي رهيو آهي.
مون کان وسري ويو آهي تہ توکي ٻڌايو اڻہ الائي ن, تہ ساتينءَ شهر کان ٻہ ٽي
ميل پري گڙنگ وٽ هڪ بهترين گهر تعمير ڪرايو آهي جيڪو ٻ يا ٽي ماڙ آهي۔
اها جڳھ سنڌ واپس ورڻ کان ٿورو اڳ هتان جي هڪ اهم مک ان زمين تي ٺهرائي
هئي جيڪا هڪ جان نثار مريد. ساٿينءَ کي وتف ڪري ڏني هئي. اسان کي ٻڏايو
ويو تہ مرشد سائين پنهنجي نينگرن جا طهر رجيي عيد تي هن گهر ۾ ڪرائيندو.
مريدن طرنان رجبي عيد جي زيارت ۽ نينگرن جي طهرن لاءِ تياريون تت مڪمل ٿي
چڪيونڻ هيون. پري کان ايندڙ ماڻهن جي رهڻ لاءِ هن جڳه کان اوڀر پاسي ۽
مسجد ويجهو ڪچا منهہ تعمير ڪيا ويا هئا. اناج جون ڪيتريون جنسون ۽ گيهہ
حر گوريلا جنگ 77
ڪنگري کان آندو ويو هو. ڪاج جو بندوبست پير سائينءَ جي شاهانہ حيثيت
موجب ڪيو ويو هو.
سائينءَ جن جي پهچڻ کان جِلد ئي پوءِ توري وساڻ کي حڪم ڪيو تہ
گڙنگ واري روڊن ۽ ڪچن رستن سان ٻہ ٿي غازي مقرر ڪيا وڃن جيڪي گڙڑنگ
ڏانهن ايتدڙ ماڻهوءَ کان پڇن تہ هو ڪهڙي ارادي سان آيو آهي؟ جيڪڏهن كين
اطميِنان جوڳو جواب نہ ملي تہ ان کي اڳتي اچڻ جي موڪل نہ ڏين. هي وساڻ
پير سائينءَ جو سانگهڙ لاءِ خاص ماڻهو هو. مون کي ب هن ڪم سان لڳايو ويو
هو. اسان جو راشن ڀاڻي اتان ايندو هو. نوري وساڻ انهڻ سنجراڻين کان روبرو
پيش ڪرڻ لاءِ سائينءَ کان اجازت گهري هئي جنهن پنجايي مولويءَ کي تتل ڪيو
هو انهيءَ لاءِ تہ جيئن سائين اهڙي ڪم کي قبول ڪري. اسان کي هدايتون مليل
هيون تہ پير سائين کي انهن ماڻهن جي نالن کان واقف ڪريو جن مولوي صاحب
جي پٺيان سانگهڙ ۾ عيد نماز پڙهي هئي. ڪن ماڻهن سائينءَ کي معاف ڪرڻ لاءِ
گذارش بہ ڪئي هئي پر هن اهو فيصلو نظاماڻي خليفن جي حوالي ڪري ڇڏيو,
جن في ماڻهو ٻ رپيا ڏنڊ وڌو. پر انهن ماڻهن تي ٻہ سکو رپيا ڏنڊ وڌو ويو, جن
پنجابي مولويءَ جي قتل جو اطلاع پوليس کي ڏنو هو. ان کان سواءِ سندڻ ڙياٽون
ب. ڪٿيون ويون هيون ۽ اهو ڀير صاحب جو پنهنجو حڪم هو.
مرشد ساٿينءَ جي اچڻ کان هڪ هفتو پوءِ عيد آئي هئي. حرن جو ايترو
تعداد اچي گڏ ٿيو هو جيترو مون اڳي ڪڏهن يہ ن ڏٺو هو. لاڙ هالا جو اوسو
پاسو, جمڙائو, نارو ۽ ٿر ڄڻ اٿلي پيو هو. اها گهڙي تہ مون کان ڪڏهن تہ
وسرندي جڏهن پير ساٿيڻ سردار اوچتو اچي پنهنجي گهر جي ڇت تي بيٺو. کيس
نهايت شاندار ڪپڙا پاتل هئا. صبح جو سدورو سمون هو. سائين اٿين چمڪي ۽
ٻهڪي رهيو هو, ڄڻ جنت مان اوچتو ڪو فرشتو لهي آيو هجي. گهڙيءَ کن لاءِ تہ
ماٺ ٿي وئي. پوءِ اهڙو سوساٽ ٻڌڻ ۾ آيو ڄڻ لاباري تي آيل ڪڻڪ مان تيز هوا
گذرندي هجي ۽ اسان مرشد کي سامهون ڏسي پنهنجا ڪنڌ جهڪائي ڇڏيا. پير
ساٿين حر ڀائپي ۾ پيار ۽ پاٻوهہ تي زور ڏنو ۽ هدايت ڪٿي ت پاڻ ۾ ايڪو ۽ ٻڌي
تائر ڪٿي وڃي ۽ حر جماعت جو راز ڪنهن کي ب نہ ٻڌايو وڃي. ۽ ٻين ماڻهن
سان تعلقات خڅتم ڪيا وڃن. هن ڪانگريس ۾ موجود ايڪي. ٻڌيءَ ۽ متجهھس
سياسي تنظيہ کي گهڻو ساراهيو. هن چيو ت اها ڳالهہ غلط ٿيندي جو کي هندو
سمجهي کانگن نفرٿ ڪئي وڃي. سندن اصول جهڙوڪ پيسي کي هروڀرو اٿم نہ
ڪرڻ یا ڳئون نہ ڪهڻ ڏاڍا سٺا آهن ۽ مسلمانن کي بہ سندن اصولن جي پوئلڳي
7 حر گوريلا جنگ
ڪرڻ کپي. هن ارادي جو ب اظهار ڪيو هئائين تہ هو اهڙيون ڳالهيون دوردراز وارن
مريدن ڏانهن لکي موڪليندو. ان کان پوءِ جرمنيءَ ۽ انگريزن جي وچ ۾ هلندڙ
جنگ ڏانهن اشارو ڪيائٿين ۽ ٻڌايائين تہ جرمنيءَ ڪيترن ئي ملڪن کي تباهہ
ڪري ڇڏيو آهي ۽ دنيا ۾ ايندڙ اهم تبديلين لاءِ تيار رهڻ گهرجي ۽ اهوئي ڪارڻ
آهي جو حر جماعت جي ايڪي ۽ ٻڌيءَ لاءِ اڳي کان وڌيڪ زور ڏئي رهيو آهيان ۽
ايندڙ ڏكثي وقت ۾ سندن تحفظ لاءِ جاکوڙي رهيو آهيان. ان کاڻ سواءِ حر
جماعت جي تتظيہ لاءِ اهڙن ماڻهن کي عهديدار مقرر ڪيو اڻہ جن گهڻيون
مصييتون ڏٺيون آهن. مرشد پڙهيل مريدن تي زور ڏنو تہ سندس ڳوٺ مان جاري
ٿيندڙ اغبار ضرور خريد ڪن ۽ پڙهن. انهيءَ وسيلي هو سندن خيالن کان ۽
ڪانگريس جي نقطہ نظر کان واقف ٿي سگهندا.
رات جو غازين ۽ اهم فقيرن جوڻ گڏجاڻيون سڏايون وينديون هيون. جن
مان هڪ ۾ مان ۽ بابو بہ شريڪ ٿياسون. جيڪا گهر جي آڏو اوچي چوديواري
اندر ڪوٺائي وئي هئي. پير ساٿين ورانڊي ۾ ويٺو هو. سندس ٻنهي پاسن کان
گولا ري رهيا هئا ۽ اسان سڀِ سندس سامهون هيٺ ويٺا هٿاسون. هڻ اسان کي
ٻڌايو تہ انگلينڊ جي وڏي شهر ڇو نالو لنڊن آهي. جتان ڇا گهڻا رهاڪو انگريڙ
آهن. هن شهر تي هاڻي جرمنيءَ جا هواٿي جهاز مينهن جيان بہ وسائي رهيا آهن.
هاڻي پڪ آهي تہ ٿورن ڏينهن اندر انگريز هٿيار ٿا ڪندا ۽ آڻ مڃيندا. اهي غبرون
هن پاڻ ريڊيو مشين تان اردوءَ ۾ ٻڌيون هيون جيڪو هن پنهنجي زمين واري رهائش
گاه تي هڻي ڇڏيو آهي. هن ڳالهھہ ۾ ڪو شڪ شبهو نہ هئڻ کپي ت. اها ريڊيومشين
هو پاڻ موٽر ۾ کڻي آيو هو ۽ اساڻ پاڻ ۾ اهڙيون خيروڻ ٻڌندا رهندا هئاسون. أن
ريڊيو مشين کي سيٽ بہ پاڻ پير ساٿين ڪندو هو. ٻيون ڪيتريون ريڊيو
اسٽيشنون اينديون هيون, پر اهي هو ٻڌڻ تہ چاهيندو هو ۽ جڏهن گهريل اسٿيشن
ايندي هئي تہ ٻَدڻ شروع ڪندو هو. هڪ ڏينهن اسان کي بہ ٻڏڻ لاءِ چيو هئائين.
انهن ڏينهن ۾ مون کي اردو ڪان ايندي هئي. باتقي ڍڳي چوريءَ ۾ ڀڙ هگس. پر
منهنجو پيءُ دکن واري لوڙهي ۾ رهيو هو, جنهن ۾ هندستان جا سياسي ڪارڪن
پڻ رهندا هئا. تنهن ڪري کيس هيءَ ٻولي سمجهہ ۾ ايندي هئي. هي ۽ ٻيا ماڻهو
جيڪي اردو سمجهي سگهندا هئا, اهڙيون خيرون ٻڌي ڏايا خوش ٿيندا هئا. بابي
مون کي مناسب موتعي تي ريڊثي ذريعي ٻڌل خبرون چڱيءَ ريت سمجهايون تہ
جرمتي اختياريءَ وارا چئي رهيا آهن تہ سندن فوج لنڊن تي جلد قيضو ڪري
وئندي, جيڪو اڳي ئي جلي رهيو آهي. انگريزن کي مڪمل تباهہ ڪرڻ کان پوءِ
حر گوريلا جنگ 79
هندستان ۽ ٻيا ملڪ آزاد ٿي ويندا. جن تي انگريزن ڏاڍائيءَ سان قبضو ڪري
ورتو آهي. تنهن ڪري هر ملڪ جا ماڻهو اهڙين ڳالهين لاءِ تيار رهن. ان کان پوءِ
پير ساٿين هيءَ ڳالهہ ٻڌائي تہ سنڌ جو گورنر سندس حيشيت کان پوريءَ ريت
باخبر آهي. سندس ويجهو دوست آهي .هو گورتريءَ وارا سارا اختيار کيس ڏيڻ
لاءِ راضي ٿي ويندو. پر هن وقت اسان لاءِ اهڙين حال کي منهن ڏيڻ واسطي تيار
رهڻ ضروري هو ۽ اسان کي اهڙيون ڳالهيون حڪم کان سواءِ ڪرڻ ن. گهرجن.
ڳوٺ موٽي اچڻ کان ڀوءِ مون ڏٺو تہ امان جيئنديءَ کي سئا ڪپڙا پارايا هئا ۽ هار
سيئگار ڪرايو هو. کيس توقع هئي تہ سائين هن ڀيري ب گڙنگ واريءَ جاءِ ۾ رهڻ
لاءِ اڪيلو ايندو. بايا چيو تہ مرشد ساٿين هن ڀيري ڪن ضروري ڪمن ۾ ايڏو تہ
مشغول آهي جوکيس هاڻي جيئندي ياد بہ ڪانہ ايندي. منهنجي ماءُ اهڙي ڳاله
سان جي گهر لاءِ اڻائي ۽ نڀاڳي سمجهي رهي هئي. اها سمجهي رهي هٿي تہ پير
ساٿين زمين جي سار ستڀال لاءِ محبت کي پوٿتي ڇڏي ڏنو آهي. پر جيڪڏهن هو
ساڻس گڏ هجي ها تہ جيئنديءَ کي ضرور گهرائي وٺي ها.
پير سائين اسان واريءَ جوءِ ۾ رهڻ دوران حرن ۾ موجود جهيڙا جهڳڙا آچار
ويچار ڪري نبيري ڇڏيا ۽ داعيی مدعين کي ڀاڪر پارائي کير کنڊ ڪري ڇڏيو
هو. فيصلن دوران جيڪي ڌريون ڏوهي ثابت ٿيون هيون تن مان ڪن کي ڏنڊ ڏيڻا
پيا ها تہ ڪن کي موڇڙن جون مارون مليون هيون. جن ڌرين وٽس اڄايو دانهيه
هو, تن جون سزا طور ڏاڙهيون مڇون ڪوڙايون ويون هيون. اهڙيءَ ريت نوري
وساڻ ۽ بابي جون پاڻ ۾ دليون ڪوسيون هيون, تن ۾ بہ ٺاهہ ڪري ڇڏيائين.
سندس چوڻ هو تہ هن جي اهم فقيرن جي پاڻ ۾ مٽ ڦوڪ ب نہ هجي. ان وقت
سائين سچل تي ڪجه ناراض هو. پير سائين اعلان ڪيو هو تہ سندس حر
جماعت ۾ ڪير بہ ڪٽوارو يا وانڍو نہ هئڻ گهرجي. انهيءَ طريقي سان سندس
جانثار مريدن جي تعداد ۾ واڌارو اچي ويندو. اهڙن معاملن ۾ ڪڏهن مرشد سائين
پا ڪنوار ۽ گهوٽ ڳولهي جوڙا بنائيندو هو. سچل جي گهر واري گذاري وئي
هئي ۽ پير ساٿين کيس هڪ رن زال سان شادي ڪردة لاءِ چيو. تنهن تي سچل
کيس عرض ڪيو تہ تريان وڃان! هوءِ بيمار آهي, جيڪا ڪنهن ٻار ڄِڻڻ بدران
منهنجي ساري آڪه بيمار ڪري تباھہ. ڪري ڇڏيندي. اها ڳاله گهڻن ماڻهن ٻڌي
تہ سچل مرشد سائين جي نافرماتي ڪئي آهي, ان ڪري سائين کي پنهنجي وتار
کي بحال ڪرڻ لاءِ ڪجه ڪرڻو هو ۽ مٿس ٻہ هزار روپيا ڏنڊ ”و ويو. سچل
زمين ۽ ڍور ڍڳا وڪڻي ڏنڊ جي پورت ڪئي. تنهن کان پوءِ کيس معافي ملي, اى
0- حر گوريلا جنگ
کان پوءِ ان عورتٿ جو ڪنهن بہ نالو نہ ورتو. پر هن واتعي کاڻ بعد متهتجي سؤٽ
۾ وڏي تبديلي اچي وئي هئي.
اتر سنڌ جي هڪ پير جي بلوچ مريدن ڪجه مانڌاڻ مچائي ڇڏيو هو.
جيڪو پاڻ کي ڀير سائين سردار جو مٽ ثاتي سمجهندو هو. ناري جو هڪ
سميجو زميندار پير ساٿين جو پيارو مريد آهي, جنهن اڇي مرشد ساٿين کي دانهن
ڏني تہ انهن ٻروچن منهنجو هڪ ماڻهو ماري وڌو آهي ۽ سندس هٽ ٿري لٽي
ٻهاري کڻي ويا آهن. تنهن هن مجرمن جي پيءُ کي گهرائي تمامہ گهڻو ڏنڊ رکيو تہ
جيئن مظلوم ڌر جي نقصان جو ڪجه۔ پوراثو ٿي سگهي. اهو ماڻهو ڏنڊ ڏيڻ کان
گوٿناٿ ڪرڻ لڳو. ان کان پوءِ اسان کي اها خبر پئي تہ نوري وساڻ ڪن ٻيڻن
غازين کي ساڻ ڪري انهڻ ٻروچن چون ڊزن كن عورتون ۽ ٻار اغوا ڪري اچي ٿر
۾ يرغمال ڪيا. لاڳاپيل ٻروچن ڀڄي وڃي پوليس وٽ فرياد داخل ڪئي. پوليس
پنهنجي پر ۾ تہ هر هلائي ڇڏيا پر کين ڪٿان اهڃاڻ ملي نہ سگهيو. ان جوءِ جا
وڏا ننڍيا زميندار. عام يو نزڊ جا کت لايد خاش سردار
جي طاقت تہ حڪومت کان بہ گهڻي آهي ۽ هنن سان حرن جا ترستوان ثہ آهن.
تنهن ڪري ڊڄ جهلي نہ سگهيا ۽ پنهنجا تر تڏا ڇڏي لڏي ڪيڏاهن هليا ويا. هن
مان جند ڇٽڻ تي اسان بہ ڏاڍا خوش ٿيا سون. پوليس ب معلومات حاصل ڪرڻ
لاءِ کين استعمال ڪندي هکي. پر اهي اسان وٽان ڪک بہ حاصل ڪري نہ
ا: تب
پير ساٿين مکيءَ ۾ ڪيمپ ڪرڻ دوران ٻہ ڏينهن سوئزن جو شڪار ڪيو ۽
جهنگل ۾ اسان غازين جي پريڊ جي بہ انسپيڪشن ڪئي. مان سمجهان ٿو تہ
مرشد سائين جي اڇڻ جي هن موقعي تي بندوق جي فاثرن سان ٻ ٿي ماڻهو ماريا بہ
ويا هئا. پر اهڙي دانهن پوليس کي ڪان ڏئي وئي هئي. ٻہ ٽي ڏينهن ٽڪي مرشد
ساٿين موٽي ڪنگري هليو ويو.
سائينءَ پٺي اڃا مس ڏني تہ ڳاڙهين ڀٽڪين وارا اچي پهتا جيڪي مرشد جي
موجود هجڻ وقت هيڏانهن اچڻ کان پيا ڇرڪندا آهن. هن اڇڻ سان پڇا ڳاڇا
ڪري ماڻهن کي ڌمڪائڻ ۽ هيسائڻ شروع ڪيو. مولوي نورالدين سانگهڙ جي
مكجسٽريٽ وٽ شاهدي ڏيڻ ويو هو. نوري وساڻ ڪن فقيرن کي خاص حڪم
ڏڻي ڇڏيا هئا. حر جماعت جو پراڻو دشمن مولوي نورالدين پنهنجو زهر هاري ۽
مكسٽريٽن جا حرن خلاف ڪن ڀري ڳوٺ ڏانهن موٽي رهيو هو تہ پنجابي مولويءَ
جيان هن کي قتل ڪيو ويو. ان ڪاروائي کان پوءِ غازي پير سائينءَ کي ميارڪ
حر گوريلا جنگ 1
ڏيڻ لاءِ سندس زمين تي ويا تہ هنن حر جماعت جي دشمن کي ماري ڇڏيو آهي.
اسان کي آس هئي تہ مرشد سائين اسان واري جوءِ ڏانهن سگهو ايندو ۽
هتان جي سڀني غازين کي پاڻ وٽ گهرائي پنهنجي امامت جو ٿريرو ٿڙڪائيندو ۽
انگريزنڻ جي حڪومت کي ختم ڪرڻ جو اعلان ڪندو. جڏهن حح واري عيد
جي موقعي تي پاڻ هتي پهتو تہ رجبي عيد جيان هتي سندس جڳه جي آڏو واري
ميدان تي مريد تمام گهڻا گڏ ٿي ويا هئا. اسان کي ٻڌايو ويو هو تہ اهڙيءَ ڳال
جو اڃا ڪو امڪان نہ آهي. ڇاڪاڻ ت ان مقصد کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ اڃا بہ
وڌيڪ تعداد ۾ غازين جيي ضرورت هئي. يقين ڪر تہ اها ڳالھ ٻڌي الائي ڪيترا
نوجوان مريد ٻاهر نڪري آيا. آزاديءَ جي اهڙي جهاد لاءِ گهڻي پيسي جي پڻ
ضرورت هٿئي. ان ڪري خليقن ٻنهي زيارتن مهل پيسي ڏوڪڙ گڏ ڪرڻ جي تمام
گهڻي ڪوشش ڪئٿي هئي. غازين جي مختلف ڪيٽ اسان کي ٻڌايو تہ
رضاڪارانہ طور گڏ ڪيل اهڙو پيسو ڏوڪڙ تمام ٿورو آهي. تنهن ڪري انهيءَ
مقضڈ لڍ ٳتان تي ڪر بنا طزيقا اعتار ڪرنا ٻوڻيا؛
اُن وقت بابي ۽ نوري وساڻ وچ ۾ ٺاهہ ٿي چڪو هو, جنهڻ نوري کي اهڙين
ڪارواين ڪرڻ لاءِ مون کي چونڊڻ لاءِ چيو. اسان جي ٽولي پير سائينءَ جي هڪ
دولتمند مريد جي گهر کي وڃي ڌاڙو هنيو جيڪو اڳي بہ تماہ گهڻو چندو ڏئي
چڪو هو. هن وڃي پوليس وٽ فرياد داخل ڪئي جنهن تي پوليس. پيرانوءَ جي
يا الخ انا جات
مين اڀڃي نز ڃټاغؿ سن خزانهيءَا وٽ نم ڪراي هي نظامالن خلدفا ت ظاهر
۾ پوليس ۽ ڀاڳئي سان ٻٽ جهٽ ٿي بيهي رهيا ري نن ال لات
ڏنائون ۽ اهڙيون تہ ابتيون سبتيون ڀٽيون پڙهاياثئون جو هو اعتبار ڪري ويا تہ
مجرم هتان جا نہ آهن. ِ
ٻين ڪيترن جڳهن تي ساڳيون ڪاروايون ٿيو ڻ پر مون کي گڏ هلڻ لاءِ نينڊ
ڪانہ ڏني وئي هئي. تن ڏينهين اسان گل خان نظاماڻيءَ جي ٻني ڪندا هئاسون ۽
بابو ٻنيءَ تي موجود هو. خير سان لابارا بہ لهي چڪا هٿا ۽ آرهڙ جي ڪوسي رت
هئي جو پير سائينءَ اچي گڙنگ ۾ منزل ڪئي. ساڻس گڏ پنهنجو اهل عيال هو
جيڪو ڪيترن موٽرن تي سوار ٿي اچي خير سان هتي پهتو هو. پير سائييءَ
پنهنجي نينگرن جا طهر ڪرايا جيڪي اڳي ڪجه۔ وقت لاءِ مهمل ڪيا ويا هئا.
اهڙي ڪاج لاءِ سارو سيڌو سامان اتر کان آيو هو. جيڪو اچي شهدادپور جي
ريلوي اسٽيشن تي لٿو هو. ان سامان کڻي اچڻ لاءِ اسان جي ڏاند گاڏي ب وئي
”8 حر گوريلا جنگ
هئي. مون ڏٺو هو تہ گهر جي ٿاٽڪ وٽ ٺهيل توشا خاني ۾ ايترو سامان هو جو
اهو ڇت تائيی ڀرجي ويو هو جنهن ۾ ڇانورن جون ڳوڻيون ۽ پئٽرول جا دٻا ب. هئا.
هن موقعي تي بہ اڳي جيان تمام گهڻا مريد اڇي گڏ ٿيا هئا. اسان غازين کي رات
جو لڪ ڇوريءَ ۾ پير ساٿييءَ پاغ وٽ سڏايو هو.
هن اسان کي ٻڌايو تہ توهان جي حقيقي ڪم وارو ڏينهن هاڻي ويجهو اچي
پهتو آهي. سندس وڌيڪ بيان هن ريت هو تہ عريستان ويجهو عراق نالي هڪ
ملڪ آهي جتي راد علي نالي هڪ اڳواڻ بغاوت ڪٿي آهي ۽ هن انگريزن جي
ڇاڙتي سرڪار جو تختو اونڌو ڪري ڇڏيو آهي.'“ انگريز حڪومت راشد عليءَ
جي بغاوت کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪراچيءَ ۾ موجود انگريزي نوج اوڏاهن موڪلي
رهي آهي.'“ پير سائين اهو بہ چيو تہ انگريزن کي پنهنجي ملڪ ۾ جتي ڪٿي
جرمتي ڪٽي رهي آهي. کين جلد ئي مصر مان ڪڍي گهر ڀيڙو ڪيو ويندو. هن
اسان کي سمجهائيندي چيو تہ جرمنيءَ جي نہ رڳو عراق, پر ايران ۽ اقغانستاڻ ۾
بہ آجيان ڪگي ويندي. ڇاڪاڻ ت, هي ملڪ اتي پنهنجي جاسوسن وسيلي اهڙو
بندوبست ڪري ڇڪو آهي.
پر جيستائين جرمني اوستاٿين پهچي. تيستاٿين مون کي هڪ اعلان ڪرڻو
پوندو ۽ پنهنجي غازين ۽ جان نٿار مريدن جي مدد سان سنڌ جي انگريز حڪومت
کي ختم ڪري پنهنجي آزاد حڪومت قائم ڪندس. اوهان کي سمجهڻ کپي تہ
اهڙو سج ضرور اڀرندو. اوهان کي منهنجي اهڙي اوچتي سڏ تي سج لهڻ کان اڳ
پهچڻو پوندو .هن سفر تي اسهڻ وقت پنهنجي اولاد ۽ زال کان موڪلائي اڇڻو پوندو
۽ هن نياري سر لاءِ اوهان کي جِلد ئي نيند ڏني ويندي. جنهن لاءِ هن دنيا ۽ هن
زندگي کي پڻ الوداع چوڻو پوندو. ڇا اوهان انهيءَ لاءِ تيار آهيو؟
توکي يقين هوندو تہ مرشد ساٿينءَ جي هن لفظن چوڻ تي سڀٽي غازين ۽
جان نثارن لبيڪ چكي هوندي. پر مان سمجهان ٿو تہ حر جماعت جي هن وڏي
اجتماع ۾ ان گهڙيءَ پنهنجي جيري ۽ آنڊن ۾ هڪ ڪبنڻي محسوس ڪٿي هئي.
ان کان پوءِ مرشد سائينءَ حڪم ڪيو تت هڪ ٻئي ڀرسان قطار ۾ سمهي
پؤ. پوءِ اسان ڀٽڪا ۽ شالون مٿان وجهي اهڙيءَ ريت سمهي پياسوڻ جو اسان جو
لڱ بہ ڏسڻ ۾ نہ ٿي آيو. ان ويل منهٽجي دل گائون ماٿون هئي. مون کي الڪو ٿي
پيو تہ مرشد سائين اسان کي قتل ڪري ڇڏيندو. شايد هو اسان کي آزمائڻ چاهي
1. سر هيو ڊو 19010 ( 11081 51٣ اپريل 1941 ۾ سنڌ جو گورٽر ٿي آيو هو.
2. پير صاحب کي آڪٽوبر 1941 ۾ سنڌ کان ٻاهر تظريند ڪيو ويو هو.
حر گوريلا جنگ 83
ٿو تہ اسان مرڻ وقت ماٺ هونداسون الائي تہ. پوءِ مان هڪ قسم جو عجيب آواز
ٻڌو. جنهن جا لفظ مون کي سمجهہ ۾ ن آيا. پر محسوس ٿيو تہ آهي اڳي بہ ٻڌل
آهن. ٹيٺ اها رسہم پوري ٿي وٿي ۽ مرشد سائين پنهنجي اصلي آواز ۾ اسان کي
آڻي بيهڻ لاءِ چيو ۽ فرمايو:
”اوهان موٽ جي پاڇي کان لنگهي چڪا آهيو ۽ زندگي جيڪا هاڻي
محسوس ڪري رهيا آهيو, سا بلڪل نٿين آهي. جيڪا منهنجي لاءِ يمتي اوهان
جي امام لاءِ وقف آهي. وڃو اوهان هاڻي هر خوف خطري کان اَجا آهيو ۽ منهنجي
سڏ لاءِ هر وقت تيار رهچو.”
مان ٻيت غازين سان گڏجي سانگهڙ وارو روڊ ڏئي گهر پهڻس. مون پنهئجي
عمر کان وڏي هڪ غازي کان پڇيو ت مرشد سائيت جيڪا اسان مٿان دعا پڙهي,
تتهن جو مطلب ڇا هو؟ مان سمجهان ٿو تہ مون اهڙي دعا اڳي بہ ڪاٿي ٻڌي آهي.
مسجد ۾ ڇِٺيءَ ڇماهيءَ ويندو آهيان تنهن ڪري مون کي ڇٽي ياد ڪانہ ٿي
بيهي. ان ماڻهوءَ وراڻيو تت ”اهڙڻ لفظن ٻڌڻ لاءِ مسجد ۾ وڃڻ هروڀرو ضروري نہ
هوندو آهي. جيڪڏهن تون ڪنهڻ مسلمان جي مٿٿ جو ڪلهي ڪانڌي ٿيو
هوندين تہ توکي ضرور ياد هوندو تہ اها جنازي جي نماز هٿي. جيڪا مردي کي
دفن ڪرڻ کان اڳ ملان پڙهائيندو آهي."
]4[
هن رسم جي ادائگي کان وهلو ئي پوءِ پير سافين ڪراچي هليو ويو. سنڌ
جو اڳيون گورنر جيڪو کيس تمام گهڻي عزت ڏيندو هو, بدلي ٿي ويو هو. ان
جي جاءِ تي هڪ ٻيو ماڻهو آيو هو. جنهن ساڻس ملڻ جي خواهش ظاهر ڪئي
هئي. پير سائين هفتي کن کان پوءِ موٽي آيو. پر کيس ڪراچيءَ جي آبهوا وڻي وئي
هئي. هتي مهينو کن رهڻ کان پوءِ هو واپس ڪراچي هليو ويو. اها منهنجي لاءِ ڪا
نگبن ۽ اچرج جهڙي ڳالهہ ڪان هئي. پر بابي کي چنتا ڻي پئي. تنهن ڪري هن
محبت کي پاڻ وٽ سڏايو ۽ ماني ٽڪي ب هن سان گڏجي کاڌاتيي. هيءُ مرشد
سان گڏ ڪراچي ويو هو. مون ڏٺو تہ منهنجو سؤٽ محبت وسوڙيل هو. پر هو
عورتن کي ڪراچيءَ جا حال احوال ڏيڻ ۾ مشغول ٿي ويو. سندس ڳالهيون ٻڌي
مان ب هرکي پيس تہ جيڪر مان بہ هي وڏو شهر ۽ سمنڊِ ڏسان, جِتي وڏا وڏا
آگيوٽ پيا ايندا آهن. ماني کائڻ کان پوءِ اسان عورتن کي گهر ۾ ڇڏي اچي
ڪڙئي تي ٻٻر هيٺان ٺهيل ٿلهي تي ويٺاسون. اهڙيءَ ريت اسان جي ڳاله ٻولهہ
ڪير ٻڌي بہ نہ ٿي سگهيو. ٻيو اتي اوله کان هوا جي ٿڌڙي هوا گُهلي رهي هئي.
سو ڏاڍو مزو پئي آيو. نكين گورنر ۽ سائينءَ جي ملاقات دوران محيت موجود نہ
هو, پر پير سائين ڪن مريدن جي منهن تي پنهنجي پريشانيءَ جو اظهار ضرور ڪيو
هو, جن ۾ محبت بہ موجود هو. جن جان نثار مريدن کي ان ڳڻتيءَ جهڙي ڳالھ
کان واتف ڪرڻ ضروري سمجهيو هو, تن ۾ اسان جو گهر بہ شامل هو. هو چوڻ
لڳو تہ, ”واليڏنا! جڏهن مون نئكين گورنر ڊو (9060]) جي مقرريءَ يابت اخيار ۾
پڙهيو تہ مون کي ڀرون پئجي ويا هئا. پير ساٿين سردار هن مان ڪنهن همدردي
جي اها توتع نہ ڪندو, جيڪا کيس اڳئين گورنر مان هئي. مون کي اتفاق سان اها
بہ ڄاڻ ملي وئي تہ هن پنهنجي جوانيءَ جو دور سنڌ ۾ گذاريو آهي. هن سفر
ڪري ساري سنڌ گهمي ڏئي هئي. هن علائقي جي جاسوسي ڪرڻ جي نيت سان
هو مهاڻن ۽ ڪمين ڪاسبين سان ڪچهريون ۽ ڊاڙا ڊشما هڻندو وتندو هو. اڳيون
ڪمشٽر ب هن تسم جو ماڻهو هو. پر ڪنهن گورنر کي اٿين هجڻ نہ کپي. گورٽرن
جهڙا ماڻهو تہ دهلي جي نواين ۽ راجائن سان اڻندا ويهندا آهن يا سندن سملا ۾
حر گوريلا جنگ 85
رهيل اعليٰ رتين جي انگريزن ساڻ تعلقات هوندا آهن. انهن کي توابن ۽ اميرن جي
عزت جي خير هوندي آهي ۽ پوليس جي رپورٽن تي ڌيان نہ ڏيندا آهن. انعقامي
ترڪوائن ڊ چُرين ماڻهن جي نرزياد ڏانهن تب واجهائن ته ڏُسَندا آمن: اهڙا مقلا
اڄ ڪله وزير نبيريندا آهن. پر اسان کي هن ڳاله لاءِ تيار رهڻ گهرجي تہ ”ڊو ”
هر ڳالھ جي ضرور جاچ پرک ڪندو هو. هي ليوڪس جي زماني ۾ ڊپٽي هوندو
هو. ۽ ڊپٽي بہ صحيح معنيٰ ۾ هوندو هو. هي بہ اهڙو ظالمہ آهي جهڙو سندس
اڱيون اعليٰ عملدار هو.
تنهن تي بابي کيس وراڻيو تہ, ”ان جي معنيٰ ت, منهنجي ڇؤئرا کؤنرا اجائي
ڪانہ آهي تہ نئيت گورنر پير سائين کي ڪراچيءَ ۾ رهڻ لاءِ مجبور ڪيو آهي.
جيڪو سنڌ ۾ سندس طاقت کان هيسجي ويو آهي." محبت پنهنجي هٺن جو
اشارو ڪري چيو ت, ”اهو ڪو تہ ٻڌو اٿئي تہ ٻہ شينهن هڪ ٻيلي ۾ رهي نہ
سگهندا آهن. ظاهر آهي تہ ڪراچيءَ ۾ هزارن جي تعداد ۾ فوج ۽ پوليس آهي.
تنهن ڪري اتي گورنر وڌيڪ طاقتور آهي.”
”پوءِ پير سائين سندس اها ڳاله ڇو تبولي؟”
”مون کي اها خبر ڪان. آهي تہ سندس دل ۾ ڇا آهي؟" هن وڌيڪ چيو تہ
سندس رهائش جي بندوبست لاءِ هڪ مهيئو لڳي ويندو. هڪ مهيني ۾ ٻيو بہ
گهڻو ڪجه ٿي سگهي ٿو. ان کان پوءِ پتو پوندو تہ ساٿينءَ جو ڪهڙو فيصلو آهي.
هن تہ اڳيئي چكي ڇڏيو آهي تہ اسان کي هر ڳاله کي منهن ڏيڻ لاءِ هميشه تيار
رهڻ گهرجي." ان کان پوءِ گهڻو وقت مًٰاٺ ڇانيل رهي ۽ پوءِ محيت اعتماد
سان ڳالهائڻ شروع ڪيو:
”اهو سوچڻ بہ ڪفر آهي تہ پير سائين جي ڏات ۽ ڏاهپ ڍو کي شڪست
ڏئي ڪان سگهندي. هڪ تہ ڇا هڪ سو ڊو هجن تہ بہ شڪست سندن مقدر
آهي. موجوده گورنر پنهنجي طاقت جي گهمنڊ تي سمجهي رهيو آهي ت هو اڳيت
حڪومتن جيان جِبر ۽ ڏاڍ ڪري حالت تي ضابطي رکڻ ۾ سُوڀارو ٿي ويندو.
سنڌي وزير پنهنجي طاقت کان دستبردار ٿيندا؟ جيڪڏهن ڊو ٻہ ليوڪس جيان
وڏيون وکون کڻي تڪڙو ڊوڙڻ ٿو گهري تہ سندس ڄنگهون نڪري وينديون ۽
چوٽيءَ پر وڃي ڪرندو. سنڌ جو موجوده وزير پير ساٿينءَ جو هڪ بهترين دوست
بہ آهي. وڏو وزير خداداد جنهن کي عامہ طور ڊکڻ سڏيو ويندو آهي. تنهڻ جي
وڏي وزارت جو سارو دارومدار ٻاهر نڪري ويندو تہ ڪنگريءَ مان نٽڪرندڙ اخيار
جي هندو ايڊيٽر کي ڪن ۾ ٿوڪ ڏيندو تہ هو سنڌ جي ڪانگريسي اڳواڻن کي
86 حر گوريلا جنگ
ڳجهيءَ ريت ٻڌائي تہ پير صاحب ڪانگريس پارٽيءَ ۾ داخل ٿي رهيو آهي ۽
پنهنجي سڀٽي مريدن خادمن کي اٿين ڪرڻ لاءِ چئي رهيو آهي تہ گورتر جي دماغ
مان هوا نڪري ويندي. سنڌ جو ڪانگريس اڳواڻ گانڌي جو پگ مٽ يار آهي,
جيڪو هندستان, دکن ۽ سنڌ جي ڪانگريس جو ڄڻ پير آهي. هن وقت تائہ
ڪن عياش قسم جي مسلمانن کي پنهنجي پارٽيءَ ۾ شامل ٿيندو ڏسندو هو تہ ٻئي
هٿ کڻي اکيت تي رکندو. پوءِ تہ گورنر جا تہ ڇهہ ئي ڇڄي پوندا. پير ساٿين خلاف
ڪجه ڪرڻ لاءِ منجهس دل ٿي ڪان ٿيندي ۽ کيس پنهنجي مقصد ماڻڻ ۾ ڪا
دير ئي ڪان لڳندي. اسان کانئس پڇيو تہ عراق ۽ ٻين ملڪن جو ڇا حال آهي,
جتي پڻ انگريز جنگ ۾ رڌل آهن. محبت وراڻيو تہ انگريزن جو چوڻ آهي تہ راشد
علي ڀڄي وڃي ايران ۾ پئاه ورتي آهي. اهي بہ خبرون پيون ٻڌجن تہ انگريڙن
دمشق تي پڻ قبضو ڪري ورتو آهي. انهيءَ لاءِ تت جيئن جرمن وارا اڳتي وڌي نہ
سگهن. پر حقيقت بہ اها آهي تہ هو پنهنجي فوج کي ائين ڪتب آڻي رهيا آهن ۽
شڪست کان پچڻ لاءِ انهن ملڪن تي پڻ قبضا ڪري رهيا آهن, جن جو جنگ
سان تہ ڪو واسطو ئي نہ آهي. ڇاڪاڻ تہ يورپ ۾ هئڻ جڏهن بہ جرمنيءَ جو
مقابلو ڪيو آهي تہ هن کي سمنڊ ۾ اڇلائي ڇڏيو آهي. ڏسڻ ۾ آثين اچي رهيو
آهي تہ مصر ۾ بہ انگريزن کي اهڙي شڪست ايندي جو کين ڇٽيءَ جو کير ياد
اچي ويندو, جنهن جو نتيجو اهو ٿيندو تہ دمشق ۾ موجود سندن نوج ڪٽجي
ڪڻا ٿي ويندي.
مون کي انهن ملڪن جي وايومنڊل جي ڪابہ سس ڪان, هئي ۽ منهنجي
لاءِ سندس ڳالهيون ڄڻ تہ دٻي ۾ ٺڪريون هيون. پر سمجهيم تہ بابي جهڙو
تجربيڪار ماڻهو مطمگن ٿي ويو آهي تہ پوءِ مون ۾ بہ اعتماد اچي ويو, ٻئي ڏينهن
صبح جو جڏهن محيت اساڻ کان موڪلايو ت. اسان جو هيانءُ سڌير ٿي چڪو هو.
مون ڏٺو تہ هو جيثنديءَ جي ڏاڍي عزت ڪري رهيو هو ۽ کيس بئدم
سڏي رهيو هو, جڏهن هوءَِ ساڻس ڳالهائي رهي هئي ت. کيس مان مرجاتا سان ٻڌي
رهيو هو. اهڙي عزت ۽ احترام عام تسم جي ڇوڪرين جو نہ ڪيو ويندو آهي.
محيت فقير جي اهڙي روش جيئنديءَ جي مزاج تي وڏو اثر ڪيو. امڙ بہ ڏاڍي
متاثر ٿي وٿي هئي. جنهن سدائيس پنهنجي لاڏ ڪوڏ سان جيئنديءَ کي کڻي آسمان
تي پهچايو هو. صون واري زال ويچاري تہ ڄڻ نڌڻشڪي هئي, جو ڪير کيس
کنگهندو ب ن, هو. چارئي پهر پئي گهر جو ڪم ڪندي هئي. ٿورن ڏينهن کان پوءِ
پير سائين جو خاص ماڻهو بابي ڏانهن نياپو کڻي آيو تہ هو جهٽ گڙنگ واري بنگلي
حر گوريلا جنگ 7
تي پهچي. جڏهن هو موٽي آيو تہ ڏئہم تہ سندس اکين ۾ نانگ ويٺا ها ۽ سندس
منهن اهڙو خوفناڪ هو, جيكن سندس زندا شاه کي قتل ڪرڻ وقت هو ۽ ٽاڈ
ڪري چيو هئائين تہ مڙسن تان جهڙ ۽ جهيڙا تہ لهندا ئي نہ آهن. هاڻي انگريزن
سان هڪ هڪاڻي ڪرڻ جي ويل اچي وئي آهي. پير ساٿين سردار حڪمہ ڪيو
آهي تہ مان ۽ ٻيا اهم نقير جيڪي پوليس وٽ هفتي وار حاضري ڏيندا آهن,.
روپوش ٿي هليا وڃن. انهيءَ لاءِ تہ مختان حڪومت اوچتو تجربيڪار گوريلا
ويڙهاڪن کي گرفتار ڪري مرشد جي فوج جي اهہ اڳواڻن کي کانئس جدا
ڪري ڇڏي. سرڪار هن کان اڳ بہ اهڙي ڪاررواڻي ڪئي هئي. مرشد سائين
هيءُ ڪيڏو ن, دانشمنديءَ جو ڪم ڪيو آهي. مان ت. ويڙهاند جون ڳالهيون ٻڌي
وڌي ڳڀرو جوان ٿي ويو آهيان. مون کي پڪ آهي ت منهنجا ساٿي بہ پنهنجن پيئن
۽ چاچن جي لڄ ۽ عزت رکندا. جن سان گڏجي دشمنتؾ سان ٻولائي جهيڙيو هو.
هي اهو زمائو هو, جڏهن منهنجا ڪي ساٿي ڄاوا ب. مس هئا.
مون پڇِيو تہ پير ساٿييءَ ٻيا ڪهڙا فقير چونڊيا آهن, تنهن تي بايا انهن جا نالا
ٻڌايا. مون ڏٺو تہ اهي غازين جا مکيہ ڪمانڊر هئا انهن ۾ وريام نقير هو. جيڪو
بچو بادشاه جهڙي شينهن مڙس جو پٽ هو. ٻيو گل خان نظاماڻي هو, جنهن جا
اسين هاري هئاسون. انهن کان سواءِ امام بش سنجراڻي بہ هو, جنهن هاڻي تازو
انگريز پرست ڌر خلاف زيردست ڪارروايون ڪري پنهنجو ڌاڪو ڄمائي ڇڏيو
هو. مٿين ڪونڌرن ۾ سانگهڙ پوليس اسٽيشن وارو الله بچايو خاصخيلي بہ هو
جنهن ارڏي جوان جو خون منهنجي ڳچيءَ سان ٻڌو ويو آهي. هاءِ گهوڙا ڏسو تہ
تهرا توکي شايد اهو پتو نہ آهي تہ مان پنهٽجي ٻاروتڻ کان وٺي هن ال بڇائي کان
ڏاڍو متاثر هيس, دل ۾ چوندو هيس تہ اهڙو ڪو ڏينهن ضرور ايندو جو آئون هن
ساڻ گڏجي ڪم ڪندس ۽ بهادريءَ جو اهڙو ڪم ڪندس, جو هو مون کي
پنهنجو دوست سمجهندو ۽ منهنجي عزت ڪندو. هو هڏڪاٺ ۽ قد ۾ سڀٽي کان
اُتر ۽ ڏاڍو سهڻو جوان هو, اوسي پاسي جون حر عورتون هن مٿان ساھہ ڇڏيئديون
هيون. اکيون شيريون هونديون هيس, تنهن ڪري هرڪو کيس پٺاڻغ ڪري
سڏيندو هو. سڀاءَ ۾ ڳنڀير ۽ پنهنجي احساس ۽ جذبي جو کليو اظهار نہ ڪندو
هو. مان بہ کيس هروڀرو ويجهو نہ پوندو هيس., منهنجو خيال هو تہ اهڙو ڪم
ڪيان جو هو مون کي اهميت ڏيڻ لڳي.
مون بهتر سمجهيو ت بايا کي چوان تہ هو مون کي پاڻ سان وٺي هلي. هو
جڏهن جهنگل وسائيندو آهي تہ مون کي گهر چٻرا ڏيندو آهي. جڏهن مان کيس
8 حر گوريلا جنگ
اها ڳالھ ڪئي ت وراڻيائين تہ جيستاتين مون کي ڪو حڪر ث, ملندو, مان پري تہ
تا شي : مافند نا ون يون اتان ان اچن
ملي سگهين ٿو, پر ايترن حرن جي گهرن تي پهري ڏيڻ لاءِ پوليس جو تعداد تمام
ٿورو آهي. سو مان وچو واڙيءَ ڪڏهن دہ واهہ ڏئي اوهان سان ملڻ پيو ايندس.
اسان اهڙو طريقو اختيار ڪيو جو پوليس جي ڌيان ڇڪائڻ کان سواءِ اسان
پاغ ۾ ملئدا رهندا هثاسون. هڪ ڏينهن باٻا اسان کي ال واهي چئي هليو ويو,
بوڇڻ ڇنڊي, هٿين خالي فقط ڪهاڙي ڪلهي تي رکيو نڪري ويو. جنهن کي هو
هيانءُ برابر سانڍيندو هو.
محبت پير ساٿين سان گڏ هو. منهنجو انومان هو ت هو سندس حڪم مطابق
انگريزن سان جهيڙي ڳنڍڻ لاءِ تيارين ۾ مشفول هوندو, مهيني کان پوءِ ساٿين
ڪراچي هليو ويو ۽ ان جاءِ ۾ رهڻ لڳو, جيڪا لاڙ جي سندس هڪ دولتمئد
مريد هن لاءِ جوڙائي هئي. اها ڳالهہ مون کي محبت ٻڌائي هئي, جنهن سان پير
سائينءَ جي ڪراچيءَ اسهڻ کان ٿورو اڳ ملي چڪو هوس. هن چيو هو تہ واليڏني
کي سلام 5 57 اڃان
ڪي ٿوريون ت تياريون رهيل آهن, جيڪي پير ساٿين ڪراچيءَ ۾ ويهي ڀاث پوريون
ڪندو. ساٿينءَ جا گهر ڀاتي گڙنگ ۾ رهيل آهن ۽ پهريداريءَ جي مقصد سان ٿر
مان غازي گهرايا ويا آهن. پر سرڪاري ڌر ان ت کي ٻي ڳالهہ سمجهي روڪڻ جي
ڪوشش ڪندي. سائين رکيا! مان هن بايت فقط ايترو چكي سگهان ٿو تہ سائين
ڏينهن ٻِن ۾ پهچي ويندو, پر ايندو جلدي.
مان اها ڳاله تہ ٻڌائي نہ ٿو سگهان تہ منهٽجي اوسيئڙي وارو اهو وقت الائي
ڪيئن گذريو. پوليس اسان جي گهر پهچي اچي بابي بابت پچا ڳاڇا ڪٿي ۽ اسان
ان جي غير حاضريءَ جي ساري حقيقت ٻڌائي ڇڏي تہ هو هتان هليو ويو آهي. هو
ڪٿي آهي؟ تنهن جو پتو اسان کي تہ آهي. پوليس اتان تير هجڻ جن ناضي
گارين جا ڍير لاٿي ڏنا. سندن اگهاڙيون ۽ ڪچيون گاريون ٻڌي امان ڏمرجي پئي ۽
رڙيون ڪندي کين چيو ت, ”توهان کيس جهنگل ۾ ڇونٿا ڳوليو, سڀئي ماڻهو اتي
هٿيڪا اٿو ۽ اهي شڪار لاءِ ويا آهن.”
مون کيس چيو ت, ”چري چپ ٿي وڃ! نہ تہ هي اسان سڀٺي کي گرفتار
ڪري وٺندا." منهنجي اها ڳالهہ ٻڌي جهنگ ٻليءَ جيان مون تي چڙهي وئي ۽
چوڻ لڳي. ”ڇريو آهين تون, توتي شل لعنت وسي. جيڪي ڪجھ مان چوان ٿي.
[[- 9-00
حر گوريلا جنگ 99
سڀئي هڪ وقت ۽ بنا ڪنهن ڪارڻ جي نڪري ن. ويا آهن. پوليس پاڻ نتيرن
کان ڊڄي رهي آهي. پر توکي اها ڳالھ ڏسڻ لاءِ اک ئي ڪان آهي. جيڪڏهن هو
اسان کي گرفتار ڪندا ت سندڻ لاشن جا ب ٿاڻن ۾ ڍير لڳا پِبا هوندا۔ پير ساٿيم
پڏهن ست ڻڃو بادشاء يو ت پوڪ يل يڻ 'رارااماثهز نا هوندا؛
پوليس وارا اسان کان وٿيءَ تي بيٺا هئا ۽ اسان جون ڳالهيون ٻڌي نہ ٿي
سگهيا. پر مان وسوڙي ۾ اچي ويو هوس تہ امڙ جي هنبي تنبي ڪرڻ ڪري تپي
باهہ نہ ٿي ويا هجن. ان وت ت اسان کي سندن شڪ شبها دور ڪري کين ٿڌي
ڌاڻي وجهڻي هئي. امان تہ رهندو ٻہ اڻندي ٿي کڻي ڀنڀور کي باهہ ڏئي. اهي ت. ان
وقت بہ مون کي گرفتار ڪري پئي سگهيا. ان جو نتيجو اهو ٿئي ها تہ مان ويٺو
جيل جو اٽو کانوان ها ۽ منهنجا جيسي ۽ جيڏا پير سائينءَ جي هلايل آزاديءَ جي
تحريڪ ۾ هڙثون وڙثون ۽ جانيون ماليون حصو وٺن ها. مان جيل جي دروازي کان
ان وقت ٻاهر اچان ها جڏهن هو سارو کٽ کكٽي اچي توڙ ڪن ها. مان اها ساري
ڳالھ امڙ کي يہ ٻڌائي پر انهيءَ عمر ۾ امڙ جهڙي عورت کي اها ڳاله لفظن ۾
سمجهائڻ ممڪن ئي نہ هئي تہ تون غلط آهين. هفتي کان پوءِ مون وٽ نوٽيس اچي
پهتو تہ تون پنهتجي پيءُ واليڏني بدران سنجهوري پوليس وٽ هفتيوار حاضري
ڏيندو ڪر.
پير ساٿين جي اچڻ واري ڏينهن جي مون کي ڪا اوڃتو خبر ڪائہ پئي
هئي. مان ڏينهن ۾ ٻ ڀيرا شهداد پور سانگهڙ روڊ تي دم واهہ تي ٺهيل ڳنڍن واري
پل تي وڃي ڪلاڪ ٻہ ويهندو هوس. تنهن زماني ۾ اهو پڪو رستو اڃا نون لهيو
هو. ڪڏهن ڏئن واثئن ساڻ بازار ۾ ڳالهہ ٻِولهہ ٿي ويندي هئي. جڏهن مون کي
اولهہ پاسي کان ڌوڙ يا دف ڏسڻ ۾ ايندو هو تہ خوشيءَ کان هيايءُ هٿڻ مان
ڇڏائجي ويندو هو. پر پوءِ پتو پوندو هو تہ اها لاري ڪنهن ن ڪنهن وڏيري یا
ڪاصوري جي هوندي هئي. پوءِ تہ ابوءِ ڪري چيلهہ تي هٿ ڏئي بيهي رهندو
هوس. هڪ ڏينهن پوياڙيءَ جو آء ڏُهاڙيءَ جيان پل تي بيٺو هوس. خدا نہ ٿو ڀلائي
تہ تن ڏينهن ووٽن جي پهرين چونڊ ٿي ڇچڪي هئي. ائين ڪندي هڪ موٽر ڏلہ
جنهن جي ٻنهي پاسن کان بندوقن جون ناليون لٺين جيان ٻاهر نڪتل ڏٺہ. مون
سمجهيو تہ ڪو وڏو ماڻهو شڪار سانگي نڪري پڀيو هوندو. ويجهي اڇڻ تي
سڃاڻي ورتہ تہ اهو پير سائين سردار هو. کيس خاڪي ڪپڙا پاتل هئا هڪ وڏي
مل جيان سندس منهن مبارڪ ۽ سونهاري ڌوڙ ۾ ڌنڌائيل هئي. مان تہ گهڙيءَ کن
لاءِ گهوماٽجي ويس. پر پوءِ پاڻ کي سنڀالي زور سان نعرو هيہ ”ڀيڄ پاڳارا”. مان
90 حر گوريلا جنگ
سمجهان ٿو تہ مرشد ساٿين اهو نعرو ضرور ٻڌو هوندو. موٿر تيز رفتاريءَ ساڻ روڊ
وٺي سانگهڙ ڏانهن وڃي رهي هئي. ساٿينءَ ڪنڌ ورائي مون ڏانهن ڏٺو ۽ مرڪيو.
مان گهڙي کن لاءِ پنهنجو مٿو احترامہ کان جهڪائي روڊ تي رکيو. پوءِ اٿي کڙو
ٿيس ۽ اوڀر طرف ڊوڙڻ لڳس. ان وقت مون کي ڪو هوش ۽ حوصلو ن, هو.
گڙنگ ڏانهن وڃڻ لاءِ پهرياٿين سانگهڙ وڃڻو پوندو آهي. پوءِ يا تہ توري واهہ
جو ڪپ ڏئي اڳتي وڌڻو پوندو آهي. یا وري گاڏر دڳ ڏئي نظاماثيى جي ٻٿيہ کان
ٿري وڃڻو پوندو آهي. اهو دڳ ٻنيءَ مان ور وڪڙ ڪري گذرندو آهي, تنهن
ڪري ٻيڻو پنڌ آهي. مان ڀڄڻ ۾ ڏاڍو اڇهرو هوس. هن کان اڳ ۾ حياتي بچائڻ
واسطي ڪيترا ڀيرا تيز بہ ڊوڙيو هوس. پر مان هت ٻن ميلن جي پنڌ هڅڻ ۾
جهاٽڪو ڪري ڏيکاريو, مون کي ياد آهي تہ مان ڪڏهن بہ اڳي هيئن واج مينهن
ٿي نہ ڀڳو هوس. جڏهن مان گڑڙنگ واري بنگلي کان سڏ پنڌ تي پهتس ت مون کي
هڪ غازي للڪاريو. ”خيردارا مان اڳتي وڌيو آهيت.” تنهن تي مان کيس
سهڪندي چيو ت., ”منهتجي رستي کان هٽي بيه مرشد سائين اچي رهيو آهي.”
منهنجي ڳالهہ ٻڌي هن بہ وٺي ڀاڄ شروع ڪئي. پر مان کيس پهچڻ ٿي نہ
ڏنو. مون بنگلي جي در وٽ ان وقت پهتس, جڏهن ساٿين جي موٽر پر واري رستي
ڏانهن مڙي مسجد وٿان گذري رهي هئي. مان رڙ ڪري پهريدارن کي چيو تہ ڦاٽڪ
کولي ڇڏيو ۽ شهزادن کي جاڳايو ۽ کي ٻڌايو تہ مرشد ساٿين اچي رهيو آهي.
هنن اهو ڪم اک ڇِنڀ ۾ ڪري ورتو. ان وقت موٽربہ اڇي آڳند ۾ بيٺي
ڦاٽڻڪ وٽ بهريخارت خلامي ڌئي. شهڑانا نيار ٿيا بيثا هثا. سائين جڏهن موٿر مان
ٻاهر نڪتو تہ ساڻس پيرين پٿي مليا. مرشد سائين چوڌاري نهاري چيو تہ توهان کي
بهترين پهريداريءَ ڪري ميارڪون هجن. پوءِ سندس نظرون مون تاٿين اچي بيهي
ويون ۽ پڇڻ لڳو. ”هي ڪير آهي؟" تنهن تي شهزادن وراڻيو ت. ”سائين! اسان
کي خير ڪانہ آهي تہ ڪير آهي؟ وڌيڪ چياثون تہ ٿي سگهي ٿو ت, متان ڪو نٿون
پهريدار هجي. عقابي نظرن واري هڪ ماڻهوءَ جواب ڏنو, جيڪو غازين جو شايد
ڪو ڪئپٽن هو تہ سائين هي منهنجي سنگت جو ماڻهو نہ آهي. هن رعبدار آواز ۾
مون کان پڇيو تہ ”تون ڪير آهين ۽ هتي ڇو آيو آهيي؟" مون کان هڪ اکر بہ
واتان اُڪلي ڪونہ سگهيو. پير ساٿين اڳتي اچڻ جو اشارو ڪيو. مون ڀٽڪو لاهي
هيٺ اڇليو ۽ جهڪي پنهنجي نرڙ کي سندس پيرن تي رکڻ جي ڪوشش ڪيم.
ساٿييءَ مون کان پڇيو ت, ”تون سهڪي ڇو رهيو آهيى” مون گذارش ڪئي.
”بڄائيندڙ مون تي رحم ڪريو, مان سائين رکيو بهڻ آهيان."
حر گوريلا جنگ 91
پير سائين فرمايو, اهو نالو تہ مون کي ياد آهي. تنهنجو منهن مهانڊو بہ ڄڻ
ڏٺل ٿو لڳي. توڻ واليڏني فقير جو پٽ آهيم. پر گهنڊن واري موريءَ وٽ تو
منهئجو سلام ڪيو هو ث؟ ادب سان وراڻيہ, ”هائو قريان وڃان."
”توکي پَرَ آهن ڇا؟ جو تون اسان کان اڳي هتي پهچي وٿين؟”
”مالڪ آءٌ ڊوڙي پهتو آهيان.”
منهنجي اها ڳالهہ ٻڌي پير ساٿيہ سردار پوٿتي منهن ڪري غازين کي فرمائڻ
لڳو ت, ”سڀ تعريفونڻ الله تعاليٰ واسطي آهن. اسان کي ننڍڙن ننڍڙن واتعن مان
پتو پئجي وجِي ٿو تہ آسمان کان ڪي علامتون ظاهر ٿي رهيون آهن. هن توجوان
جي ڪرامت جهڙي تيز ڊوڙ مان اسان کي جدوجهد جي ڪاميابيءَ جو يتين ٿي
وڃي ٿو. جيڪڏهن اهڙا جان نثار اسان جا ويڙهاڪ سپاهي هوندا تہ اسان کي
ڪابہ طاقت روڪي ڪان سگهندي. هي تہ سونڻ کان وڌيڪ هڪ جاڻ نثار ۽ تيز
رفتار غازي آهي. سنڌ جي آزاد حڪمران طور جيڪي ماڻهو مون کان انعام اڪرام
وٺڻ جا خواهشمند آهن, تن کي سائين ركئي بهڻ جيان هلڻ چلڻ کپي. ”
َ منهتجا سڄڻ مان توکي ڇا ٻڌايان ت. جڏهن سائيءَ منهٽجي لاءِ اهي لفظ چيا
۽ منهنجي تعريف ڪٿي تہ مون چاهيو پٿي تہ مان جيڪر مرشد مٿان تريان ٿي
وڃان ۽ مان هميشه اهوٿي سوچيندو رهيو آهيان تہ جيڪر منهنجو موت أثبن ٿٿي.
جڏهن مرشد ساٿين منهنجي ڪلهي تي هٿ رکيو تہ مان پنهتجو ساهہ سڪائي بيهي
رهيس.۔. مان هن جاکوڙ ۾ لڳو رهيو آهيان تہ پير سائين جيڪا جان نثاري ۽ قرياني
جو جڏبو مون ۾ ڏٺو هو, تنهن کي عملي طور ثابت ڪري ڏيکاريان. جڏهڻ مون
کي اها گهڙي ياد ايندي آهي تہ منهنجي ويرين جو وکريل وه منهنجو آڱوٺو بہ پٽي
ڪوتہ سگهندو. اهڙي خوشي کان پاڻ کي ڏاڍو سگهارو ٿو سمجهان, جو
چوان ٿو تہ کوليءَ جون ٿلهيون سيخونڻ مروڙي ٻاهر نڪري هن وارڊر جو هڪ
مُڪ سان جيڪر مٿو وڃي ڀڃان ۽ ٻڇانگ ڏئي جيل جي اوچي ديوار بہ جيڪر
اورائگي وڃان.
مرشد سائين اندر هليو ويو. محيت سائينءَ سان گڏ آيو, جيڪو پوءِ موٽر
مان هيٺ لٿو ۽ مون کي مبارڪ ڏناٿين. سندس اکيڻ ۾ چِمڪ اڇي وئي هئي۔ اتي
ٻيا غازي بہ گڏ ٿي ويا ۽ منهنجون تعريفون ڪرڻ لڳا. پر مون کي سندس اهڙيون
ڳالهيون پل هيٺان لنگهندڙ پاڻيءَ جي شور جيان ڪجه متجهيل معلوہ ٿي رهيون
هيون. اٿن محسوس ٿي رهيو هو ڄڻ آء فخر ۽ خوشيءَ جي نشي ۾ چور ٿي ويو
آهيان. مون کي اها بہ سڌ ڪان, هئي تہ محيت مون کي ڇا چيو. پير سائين سردار
”9 حر گوريلا جنگ
حر غازين کي آغري حڪم ڏيڻ آيو هو. خاص ڪري خزائي ۽ هٿيار بارود لاءِ,
جيڪي هن متاسب موتعي لاءِ گڏ ڪري رکيا هئا. آيو بہ فقط انهيءَ مقصد سان هو
۽ انهيءَ ساڳئي مقصد خاطر کيس ڪنگريء ڏانهن بہ وڃڻو هو. ان وقت محيت
مون کي چيو تہ پنهنجي مانائتي ڀيڻ ۽ ماءُ کي جهجها سلامہ ڏجانءِ. هن ڀيري ايڏو
رڌل آهيان جو مٿي کڻهڻ جي بہ ويسند ڪانهيہ. مون کي پڪ آهي تہ اسان جلد
ٿي آزاديءَ جا ڀلا ڏينهن ڏسنداسون. ٰ
کيس اندران سڏ ٿيڻ تي هو مون کان موڪلاٿئي هليو ويو. تون پاڻ
سمجهندو هوندين تہ پير سائين جي عزت افزائي ڪري مان ڪيڏو خوش هوس ۽
الاٿي ڇا ڇا سوچي رهيو هوس. پر مون کي ان وتت ڪا اُمنا گُمئا بہ ڪان هئي تہ
مان ائين ڪري ڪن غازين ۽ غازين جي ان ڪكپٽن جو وير وهائي رهيو آهيان,
جيڪو ان وقت پير سائين سان گڏ اندر بنگلي ۾ ويٺو هو. هي جون مدايون مون
پنهنجي اکين سان ٻہ ڏٺيون هيون. گهر موٿڻ ويل مون ۾ ايڏي آڪڙ ۽ وڏائي هئي
ڄڻ مون ملاکڙي ۾ پهرين جوڙ جي سڀني ناميارن ملهن کي دسي سرسي ڪئي
هجي. پير سائين منهنجي تيز رنتاري جي تعريف ڪٿي هکي ۽ پنهنجي خواهش جو
اظهار ڪيو هئائين تہ سل حرن ۾ اهڙا سو ماڻهو تيز رفتار هجن۔ ان ڪري سمجهڻ
لڳو هوس ت, مان واتعي تيز رفتار آهيان. ان وقت آءٌ ننڍو هوس ۽ ٿرجي حرڻ کي
ڪونہ سڃاڻندو هوس. جيڪي ٿر جي هرڻن جهڙا تيز رفتار ۽ چيتي جهڙا خوفتناڪ
هوندا آهن.
منهنجي عزت افزائي جي جڏهن امڙ کي خبر پٿي تہ هوءِ بہ ڏاڍي خوش ٿي.
پر هوءَ منهنجي ٿڦڙتيءَ ۽ تيزرفتاري کان وڌيڪ مرشد سائينءَ جي درياه دليءَ جي
تعريف ڪرڻ لڳي هئي. مون واري ٻانهن (زال) مون کي ڏسي مونڻ تان ٻلهار پئي
وٿي. پر ڪجه ڙڪ بہ ٻاٿي ڪانہ پئي سگهي. پر سمجه ۾ اٿين پكي آيو تہ
منهنجي هن ڳالهہ ڪري ڄڻ آسمان تي اُڏي رهي هئي. رات جي مانيءَ کان پوءِ
جيئندي مال کي ڇوڙي اندر ٻڌڻ ڪان وئي ۽ مون کي سڏي پاسي تي وٺي وئي ۽
مون کان پڇڻ لڳي تہ پير سائين خوش هو ۽ هن مون سان ڪهڙن لفظن ۾ گفتگو
ڪئٿي ۽ اهڙيون ڳالهيون بار بار پڇڻ لڳي ۽ اهو بہ پڇيائين تہ ان جو اسان جي گهر
لاءِ ڪهڙو خيال هو.
نيٺ هن هڪ سوال پڇي ورتو تت, ”ان کان سواءِ ٻيو ڪجه ب ڪون ٿيو ۽
مون کي مٿس جهٻو اچي ويو. مون کيس وراڻيو تہ مون أٿين محسوس ڪيو تہ
جڏهن سائيڻ سنڌ جو بادشاه ٿيندو تڏهن اسان جي گهر کي ضرور ياد ڪندو.
حر گوريلا جنگ ”9
جيئندي اها ڳالهہ ٻڌي ماٺ ٿي وئي ۽ پنهنجي بي انتها خوبصورت اکين سان مون
ڏانهن گهورڻ لڳي.
ان کان پوءِ هن ڪنڌ ورائي ٻكي طرف ڏٺو ۽ چيو تہ امڪان آهي تہ اسان
سڀني کي دل ۾ ياد ڪندو هوندو. پر جيڪڏهن اوهان هن جنگ ۾ جوڌن چيان
وڏي ويڙهاند ڪٿي ت بابي ۽ توکي ضرور ياد ڪندو. پر آء تہ موڳي آهيان, اجايو
ويٺي سندر سپنا ڏسان. پر سائين رکيا! اهو بہ ٻڌاءِ تہ پير ساٿين سردار پنهنجا پاڪ
هٿ تو مٿان ڌريا هئا. ڇ
ان وتت مون کي اهو خيال آيو تہ عورتون ويچاريون پيار جي پيڙا سهڻ جون
عادي آهن. سچ تہ اهو آهي تہ اهي ڪڏهن آسرو لاهي وهي ڪونہ رهنديون آهن ۽
ڪڏهن بہ ڪون سوچينديون آهن تہ ڪو اسان کي وهاري بہ ويٺو آهي.
مون توکي اها ڳالهہ ڪان ٻڌائي آهي تہ روپوش ٿيڻ کان پوءِ مان بابي سان
مليو هوس. ڇاڪاڻ تہ ان جي ملاتات سان لاڳاپيل اهڙي ڪا ذڪر لائق ڳاله
ڪان آهي. هن مون کي هفتيوار ٿاڻي جي حاضري ڀرڻ لاءِ تاڪيد ڪيو هو. ان
کان ڌيرج ڪرڻ ۾ هميش, تيار رهڻ جو پڻ مشورو ڏنو هئائين. پير سائين جي
واپس ٿيڻ کان هڪ ڏينهن اڳ مکيءَ وڃي ساڻس ملڻ لاءِ مقرر جڳه تي پهتس تہ
هو اتي موجود ڪون هو. مون کي وسهي ويو تہ کيس گڙنگ مان ڪي ستا حڪمہ
پهتا آهن. آءِ موٽي ساٿين جي رهائش گاه پهتس تہ ڏئم تہ حرن جو ميڙاڪو لڳو
پيو هو. ڪي ماڻهو سامان کي هيڏي هوڏي ڌڪڻ ۾ رڌل هئا. ڀرسان ٻيا بہ گهڻا
ماڻهو بيٺا هئا. جيڪي حيثيت ۾ اهہ نظر اچي رهيا هئا. پهري تي بيٺل غازي مون
کي ٻيو ڀيرو هتي ڏسي پريشان ٿي ويا هئا ۽اعتراض ڪرڻ لڳا هئا. کي مون کي
واپس موٽائڻ جي جرئت ڪانہ هئي. ڇاڪاڻ تہ مون تي سائينءَ جي مهربانتي ڏسي
چڪا هئا. مون کي پتو پيو تہ بايو ائدر اڱڻ ۾ موجود هو جنهن کي اڳئين راٿ
ٻين فقيرن سان گڏ گهرايو ويو هو, تنهن ڪري ساڻس ملڻ واسطي ٻاهر ويهي
رهيس. ٿوري وقت کان پوءِ ٿڦاٽڪ کليو ۽ موٽر ٻاهر وڃڻ لڳي, جنهن ۾ پير ساٿين
ويٺو هو ۽ محيت ڊرائيور سان ويٺل ڏسڻ ۾ آيو. مون سائين کي سلام ڪيو ۽
موٽر کي سانگهڙ ڏانهن ويندي ڏسندو رهيس ۽ سوچي رهيو هھگس ت سائينءَ کي
ٻيو ڀيرو الائي ڪڏهن ڏسندس. ان ڏينهن کي گذرثي پورا چار سال ٿي ويا آهن جو
کيس ڪون ڏٺو آهي. هاڻي تہ اکيون بہ اوسيگڙو ڀلي ويون آهن.
منهنجو ٻيءُ واليڏنو, وريام, نورو وساڻ ۽ ٻيا فقير ۽ مشهور حر هاڻي ٻاهر
نڪري آيا هئا. ير سائين سردار واري رستي سان بيٺل پهريدار پوليس وارڻ ٻڌايو
94 حر گوريلا جنگ
تہ مرشد سانگهڙ کان اڳتي نڪري ويو آهي ت پوءِ پوليس ۾ غير روايتي چرپر
موجود نظر ڪانہ آئي. باٻي بہ مکيءَ ڏانهن منهن ڪيو, ڪجه پنڌ تائثيم مان بہ
ساڻس گڏيو ويس. اسان گل خان نظاماڻيءَ جي ڳوٺ ڀرسان موجود جهنگل ۾
گهڙي کن بيٺاسون. بابي مون کي چيو تہ سائيت رکيا مرشد جي پنهنجي وات جا
الفاظ آهن. ” جيڪڏهن مون کي سرڪار گرنتار ڪري ت, اهو خيال ڪجو تہ
جيثن پوليس توهان کي اوچتو گرفتار ڪري نہ سگهي." محبت مون کي ٻڌايو آهي
تہ پير ساٿين گورنر جي هيءَ ڳاله قبول ڪئي آهي ت. هو ڪجه وقت لاءِ ڪراچيءَ
کان ٻاهر ڪونہ ويندو. جڏهن سوڍي کي بنا اطلاع جي سندس ڪراچيءَ کان
ٻاهر نڪري وڃڻ جي سڌ پوندي ت پريشان ٿي ويندو. جيڪڏهن ساٿين هتي ويهي
انگريز حڪومت جيٴخلاف بغاوت جو جهنڊو جهولاٿيندو تہ ڪابہ غوف خطري
جي ڳاله تہ آهي, ڇاڪاڻ تت هتي هزارين ڪونڌر غازي جوان موجود آهن, جيڪي
سر ترين تي کڻي اچي ميدان ۾ لهي پوندا. پر سندس ڪنگري پهچڻ بہ نهايت
ضروري آهي. ان ڪري جو کيس زميت ۽ ٻين اهم معاملن جي لاءِ ڪي ضروري
حڪم احڪام جاري ڪرڻا آهن جو هو گهڻي وقت کان وٺي اتي ويو ئي ڪونہ
آهي. محبت جو چوڻ آهي تہ سائينءَ کي مير جي رياست مان لنگهي وڃڻ جو ڪو
خطرو نہ آهي. وزير کي جركت ڪان ٿي سگهندي جو اتان لنگهندي کيس هٿ بہ
لائي سگهي. پر ڳوري ڳالهہ اها آهي تہ کيس انگريز جي پير کان گذري پنهنجي
ٻنيءَ ۾ وڃڻو آهي. جيڪا غيرپور رياست جي حدن اندر موجود آهي. سکر جي
ڪلڪٽر کي تار وسيلي ضرور ڄاڻ ڏني وئي هوندي تہ پير سائين ڪراچيءَ کان
نڪري ڇڪو آهي. اهو چئي ڪون, ٿو سگهجي ت. هي انگريز ڪامورو ڇا ڪندو؟
اهو ماڻه وگهڻي وت کان وٺي مرشد جي ٻير ۾ ڪنڊي جيان چڀي رهيو آهي. هن
ڪانگريس جي اسيميلي ميميرڻ خلاف پڻ گورنئر جا ڪن ڀريا آهن, جن پير
سائييءَ کي يقن ڏياريو آهي تہ هو هن انگريز ڪليڪٽر جي بدران نوابشاه ضلعي
جيان ڪو مسلمان ڪامورو مقرر ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا. پر اڻهڻ ٻہ کيس
مايوس ڪري ڇڏيو آهي. اميد آهي تہ محبت اهڙي حرفت هلاٿيندو, جيئن انهن
ٻنهي جي وڃ ۾ ڪو ٽڪرءُ پيدا تہ ٿئي.
بابي جي اها ڳالهہ ٻڌي منهنجي لٽن کي ڄڻ ياهہ لڳي ويئي ۽ بابي کان
پڇيمہ تہ جيڪڏهن هتان جو انگريز ڪامورو ساٿين جو رستو روڪي بيهي ٿو رهي
تہ پوءِ ان کي گوليءَ سان اڏاري ڇو نہ ٿا ڇڏين؟ هو ب تہ اسان جيان ماڻهو آهي.
تنهن تي بابي وراڻيو تہ جيڪا تون سوچين ٿو, سا هڪ فطري ڳاله آهي.
حر گوريلا جنگ هو
پر جڏهن پير ساٿينءَ اسان سان ڳالهايو هو تہ ڪيترن فقيرن کيس هن ڪاموري
کي قتل ڪرڻ لاءِ عرض ڪيو هو. مرشد كين آئين ڪرڻ کان سختيءَ ساڻ
روڪيو ۽ چيو هئائين تہ هن جهڙين وڏين تحريڪن ۾ خاص تسم جي ڪم لاءِ
صحيمح وقت بہ هوندو آهي تہ غلط وقت بہ هوندو آهي. هن وقت تائين
جيڪي ڪجھ۔ هن ڪيو آهي. تنهن ڏانهن انگريزن ڌيان ثہ ڏنو آهي. هن اسان کي
سمجهايو آهي تہ جيستائين اسان ڪنهن ڪاموري جو نانءُ نہ وئنداسون ت. هنم جي
ڏنل رپورٽن تي ڪراچيءَ ۾ ڪو ٽيان نہ ڏيندو تہ انتظاميہ. خطري ۾ آهي. اهڙي
ريت سندس آزاديءَ جي هلندڙ هلچل بنا ڪنهن روڪ رنڊڪ جي پنهنجي
رفتار سان آئين هلندي رهندي, جهڙيءَ ريت اڄ تائين هلندي آئي آهي. جيڪڏهن
اسان هن وقت ڪنهن ڪاموري کي هٿ لاتو تہ ڳالهہ ڳچيءَ ۾ پئجي ويندي ۽
سرڪار اڳي کان وڌيڪ خطرناڪ عملدار موڪلي ڏيندي. ان کاڻ سواءِ ٻين
ضلعن جي لاءِ بہ سندس ڪن اپڙا ٿي ويندا. اهو بہ ٿي سگهي ٿو ت. حر جماعت
خلاف اڃان بہ وڌيڪ ڪارا تانون ٺاهن ۽ اسان جي مرشد جي رستي کي وڌيڪ
ڏکيو بڻائي ڇڏين.
مرشد سائتت هن مخاملن تن كهدر يويد ريچازيو آهي. كين بڪ آهي تت
کيس گرفتار ڪيو ويندو ۽ گرفتاريءَ لاءِ تيار ب آهي. ڪامورن وٽ اهڙيون ثابڻيون
موجود نہ آهن جنهن جي آتار تي چئي سگهن تہ سائينءَ قانون جي ڀڃڪڙي ڪئي
آهي. وڌ ۾ وڌ اهو ڪندا جو کيس واپس ڪراچيءَ موڪلي ڇڏيندا. اهو بہ
ممڪن ڏسڻ ۾ ن. ٿو اچي تہ هاڻوڪو گورتر پنهئجي سگهہ جي گهمنڊ ۾ اچي پير
سائين تي وڌيڪ ڀابندي مڙهي. جيڪڏهن هو ائين ڪرڻ جي ڀُل ڪري ٿو ويهي تہ
پوءِ اسان ساريءَ سنڌ ۾ اهڙي باهہ ٻاري ڇڏينداسون جو کيس پنهنجي ڪئي تي
پڇتائڻو پوندو ۽ کيس مجبور ٿي سائين وٽ ايلازو ٿيڻو پوندو ۽ کيس چيو ويندو تہ
ڀلائي ڪري هن باهہ کي ٿڌو ڪريو. جيتري قدر منهنجو خيال آهي ت. هي سائينءَ
جي مقصد لاءِ ڏاڍو سڀاڳو ٽاڻو آهي ۽ سولائيءَ سان پنهنجو پيغام بہ پهچائي
سگهندو ۽ ڪامورا پيا هڪ ٻئي ڏانهن تارون موڪليندا رهندا. ِ
بابي مون کي ٿڏي ٿانهري ٿيڻ جي هدايت ڪٿي ۽ چيائين تہ جيڪڏهن
ڪجه ۔ ٿئي تہ هوءِ هائي ڪري ڪو اوڻو پير نہ کڻجان جيستائين مٿان کان حڪم
نہ ٿا ملن تيستاٿيت اُٻهرو ب نہ ٿجانءِ. سڀني ڳالهين جو اڳواٽ بندوبست ڪيو ويو
آهي ۽ ڪڏهن ب ايمان نہ لوڙهجانءِ. سندس ڳالهائڻ ويل مان ائين سمجهي رهيو
هوس تہ ڄڻ مان ساري حر جماعت جي سگه بڻجي ويو آهيان. سندس هلي وڃڻ
96 حر گوريلا جنگ
کان پوءِ منهنجي دل لڙي پئي. امان جي پڪ ڏيارڻ واريون ڳالهيون بہ بي ڊپيون
پئي لڳيون ۽ منهنجي ڍپ باءِ کي دور ڪري نہ سگهيون.
ٻن ڏينهن کان اسان جي ايمان جي پرک جو وقت اڇي ويو هو. ويساه جوڳي
خبر ملي هئي تہ جڏهن پير سائين سردار پنهنجي زمين تان واپس ٿيو ۽ سندس موٽر
انگريز پير ۾ داخل ٿي تہ سکر جي ڪليڪٽر کيس روڪي چيو ت. پوليس جي
پهريداريءَ هيٺ ريل گاڏيءَ رستي ڪراچيءَ ڏانهن موٽي وڃي. اسان جي گهر جون
عورتون اها ڳالهہ ٻڌي ڊڄي ويون. پر اسان کي پوري پڪ هئي تہ سائين پنهنجي
توهين ماٺ ڪري سٺي آهي, تنهن ۾ ضرور ڪا سندس ڏاهپ رکيل هوندي ۽
اسان کي ان بابت چؤئرا کؤنرا نہ هڻڻ کڀي ۽ ساٿين ويرين مٿان جلد ٿي سوڀ ۽
سرسي ماڻيندو. مان بہ مکيءَ ۾ وڃي بابي ساڻ مليس تہ هو ڪاوڙجي پيو ۽
چيائين تہ بتا نياپي هيڏانهن نہ ايندو ڪر. ان کان پوءِ چيائين تہ فلاڻي وت ۽ فلاڻي
جاءِ تي ضرورت جون ڪجه شيون کڻي اچجانءِ. ان وقت اسان کي اهي خبرون بہ
پهتيون تہ مرشد جي سؤٽ کي ڪن غازين سکر ۾ قتل ڪري ڇڏيو, جيڪو
. شش وا ڳالهہ ٻي سا کي ڏاڍي خوشي ٿي ت اتان جا حر مرشد
جي توهين ڪري مڇرجي پيا آهن. سندس چوڻ هو ت اسان کي بہ پوئتي پوڻ نہ
گهرجي. مون کيس ٻڌايو تہ مون کي هر چيز ڪري ڇڏڻ جيتري سگه آهي. پر
مون کي ٻڌايو وڃي تہ ڇا ڪرڻو ۽ ڪيئن ڪرڻو آهي. مان دل ۾ سوچي رهيو
هوس تہ پير سائين گڙنگ واري بنگلي ۾ ۽ غازين جي وچ ۾ ڪراچيءَ کان گهڻو
محفوظ هو. اهو بہ امڪان هو تہ گورٽر سندس مريدن جي ڪاررواين جو الڙام
مٿس مڙهي. ٻئي ڏينهن بابي جي چوڻ مطابق مان وڃي ساڻس مکيءَ ۾ مليس.
ڏنم تہ کيس بہ مون جيان جيءَ کي ڃپ ڪان هئا. مون کائنس هيءَ ڳاله مڃائي
ورتي تہ مکي جي ٻئي پاسي نقيرن جي ٿيندڙ گڏجاڻي ۾ مون کي بہ وئي هلي. هن
رستي ۾ سکر ۾ جيڪو وهيو واپريو هو, سو تير پتير ڪري مون کي ٻڏايائين تہ
ڪجه ۔ مهينا اڳ مرشد سائين پنهنجي سؤٽ کي ڪنگريءَ مان ڪڍي ڇڏيو هو.
ڇاڪاڻ تہ هو سندس دشمن ٿي پيو هو. ان کان پوءِ هو سکر جي ڪامورن ڇا
ڪن ڀرڻ لڳو. هن جي سرپرستن کيس سزا کان بچائڻ واسطي پنهنجي حفاظت ۾
رکيو هو. سندس ڇوڌاري پوليس موجود رهندي هئي. سندس گهر بہ وچ شهر ۾
هو. جنهڻ تي رات ڏينهن پوليس پهرو ڏيندي هئي. پر ان هوندي بہ ٽن فقيرن جي
ڪهاڙين کيس جهنمہ ڏانهن موڪلي ڇڏيو. هن سان سندس نوڪر ۽ هڪ پوليس
سپاهي بہ مارجي ويو. هي غدار زندا شاه جي گهر ۾ ٽڪيل هو, جيڪو ٻين ماڻهن
حر گوريلا جنگ 9
ڏسڻ ۾ اٿين اچي رهيو هو تہ اهم حيثيت وارا فقير پاڻ ۾ ڏندين پٿجي رهيا
هئا. نئوري وساڻ منهنجي پيءُ ڏانهن نهاريندي ڪاوڙ مان چيو هو ت اهو سارو ڏوه
محيت جو آهي۔ هو پير سائين کي مڃائي ڪنهن ٻٿي رستي وٺي وڃي ها ۽ کيس
ان رستي سان وٺي ويو, جتي سکر جو ڪليڪٽر سائينءَ جي اچڻ جو انتظار
ڪري رهيو هو. هاڻي اسان حڪومت کي سڌو سٿئون ٻڌائڻ ٿا چاهيون تہ مرشد
جي وڌيڪ توهين اسان سهي ن. سگهنداسون.
امام بخش. غازين جي ٻين نوجوان اڳواڻن کي چيو تہ اسان کي پير پساري
ٻين جي آسري ۽ اوسيڙي ۾ ويهثؿ نہ گهرجي ۽ جٿن جي صورت ۾ ڪراچي
هلجي. حڪومت سائينءَ خلاف ڪو قدام کڻي. تنهن کان اڳ اسان کيس پنهنجي
حفاظت ۾ وٺون تہ ڀلو ٿيندو. ننڍي ٽهيءَ جي فقيرن جي ڳالهہ ٻڌي وڏي عمر وارا
نقير هڪ ٻئي جي منهن ۾ تڪڻ لڳا, ان کان پوءِ نوري ڳالهايو:
”نہ امون!! أٿي ڪڏهن بہ ٿي نہ سگهندو. ڇاڪاڻ ت هن اسان کي سختيءَ
سان هدايت ڪٿي هئي تہ سندس یا محبت فقير جي حڪم کان سواءِ اسان کي
ڪجه ڪرڻ نہ گهرجي. اهڙا ضروري حڪم سمجهو ت پِنڌ ۾ هوندا. اسان کي
هتي حالتن کي مڙسيءَ سان منهن ڏيڻ ۽ ڀرپور تياريون ڪرڻ گهرجن. اسان فقيرن
مان ڪن ڏاهن ماڻهن کي ڪراچيءَ اسهڻ کپي. ڇاڪاڻ تہ جيڪڏهن وايومنڊل
ڳنڀير آهي ۽ سائين محبت وسيلي ڪو تياڀو نڙو نہ ٿو موڪلي سگهي تہ هو اهڙي
ساري واثٺ لهي ايندا ۽ ضروري پيغام بہ كئيو ايندا. گهڻي بحث مباحٿثي کان پوءِ
اهو فيصلو ٿيو تہ گڙنگ واري بنگلي تي رهيل ساٿينءَ جي نوڪرن مان هڪ کي
ڪراچي موڪليو وڃي. اتي مون چيو تہ ان ڪم لاءِ مون کي موڪليو وڃي ت آءٌ
تيار آهيان۔. 09
توکي کنگهندا ب نہ. مون کي غازين جي ڪئپٽن جي حيثيت ۾ هرڪو سڃاڻي ٿو
تنهن ڪري مان اڄ رات ڪراچي هليو ويندس.
فقيرن جي گڏجاڻي هلي پوري ٿي. 077099 ويو. مان
گهر ڏانهن موٿڻ لڳس ت بايو مون سان ميل ٻہ گڏ هليو. هو منهڻجو جذبو ڏسي
ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيو هئائيڻ ت, ”توکي هن وتت ڪنهن بہ ڪارروائيءَ ۾ شامل
ڪري نہ ٿو سگهجي. موڪلاٿئڻ مهل مون کي چوڻ لڳو تہ جيڪو ڪجه سکر ۾
فقيرن ڪيو آهي. تنهن کي ضرور سمجهڻ کپي. اهڙو ڪم جان تثاري, عقل ۽
بهادريءَ جو نتيجو آهي. اهو بي ايمان سرڪاري چڇهري هيٺ هو, وچ شهر ۾ ۽
9 حر گوريلا جنگ
گهر جي چوڌاري وڏو ڪوٽ هو. هٿياريند پوليس پهري تي بيٺل هئي. مان پڪ
سان چوان ٿو تہ جيڪڏهن ت وکي هن ڪم سان موڪلجي ها تہ تون غازين جي
وڏي ٽولي وئي رات جي وڳڙي ۾ وڃي ڪارروائي ڪرين ها. پر تون تہ ان گهر
تائيی بہ پهچي تہ سگهين ها. ڇاڪاڻ تہ پوليس توکي اڳتي وڌڻ ٿي ڪان ڏئي ها.
اُن جو ڪارڻ اهو آهي جو سکر جهڙن وڏن شهرڻ ۾ رات جو پوليس جو پهرو
هوندو آهي. هڪ تجربيڪار فقير هكڻ ناتي توکي اهڙن ماڻهن جي عادتن جي ڄاڻ
رکڻ لازمي آهي. حملي لاءِ فقط ٽي حر آيا هئا. ڏينهن نهايت گرم هو ۽ منجهند جو
ٽاڻو هو. سڀئي پهريدار آرامي هئا. بازار ۾ هارين ۽ ڌنارن جي ٻيهہ لڳي پئي هئي.
جن جي ڪلهن تي ڪهاڙيون رکيل هيون. اهي نہ رڳو پنهنجي مقصد ڪامياپ
ٿيا. پر پنهتجي فرضن پوري ڪرڻ کاڻ پوءِ فقط هڪ ڄڻو جهاجي پيو. اهڙڻ موتعن
تي گهڻن ماڻهن جي موجودگيءَ ڪري محفوظ رهي سگهيو آهي. مان اها ڳالهہ
تبول ٿو ڪريان تہ اهي ماڻهو اسان کان وڌيڪ ارڏا ۽ ڪنڌار مڙس هكا. جن زندا
شاه کي قتل ڪيو هو. جيڪڏهن پير سائينءَ جا سڀ غازي هن ريت ڪوپا ۽
ڪلنگيڌر جوان ثابت ٿيا تہ سرڪار ڪجه بہ ڪري ڪان, سگهندي. هن کان ٽي
ڏينهن پوءِ محبت هڪ نهايت دکداکڪ خير آندي هئي تہ ساٿئين جي ڪراچيءَ
واري بنگلي تي پوليس جا اعليٰ عملدار آيا. جن اچي کيس حڪومت جو لکيو
ڏيکاريو, جنهن ۾ هن کي نظربند ڪرڻ جو حڪم هو. ٿوري وقت کان پوءِ پير
ساٿين ان انگريز ڪاموري سان گڏ موٽر ۾ ويٺو ۽ هليو ويو. پتو نہ آهي تہ کيس
هاڻي ڪٿي رکيو ويو آهي.
محبت جي اکيڻ مان لڙڪ ڳڙي پيا ۽ چوڻ لڳو تہ جيڪڏهن اسان دنيا جو
چڇيو ڇيو ووڙيو تہ سائين کي ضرور ڳولي لهنداسون. مرشد ساٿين پنهنجو ڪجھہ
سامان پاڻ سان کڻي وڃڻ پئي چاهيو. ان دوران هڪ عام قسم جي فقير کي
سرٻپاٽ ڪري ڪجه چيو ۽ کيس کسڪي نڪري وڃڻ جو چيائين. ان وقت پير
ساٿين پوليس ڪامورن کي رڌايون بيٺو هو. اهو فقير نڪري اچڻ ۾ ڪامياب ٿيو ۽
غازين کي اچي سائييءَ جو پيغام پهچايو هکائين. هافي انگريزم خلاف اسان جي
جنگ شروع آهي ۽ حر جماعت جي هرهڪ ماڻهوءَ کي حڪم آهي تہ منهئجي
حڪم جي اطاعت ڪن ۽ سمجهن ت اهو منهنجو نہ پر پير سائين سردار جو پنهنجو
حڪم آهي.
]5[
مان سمجهان ٿو تہ سڀٽي غاڙين أٿيت سوچيو هو, جهڙيءَ ريت مون کي توتع
هئي تہ اسان کي سگهارين ٽولين ۾ ورهائي پوليس ٿاڻن ۽ خزاني جي آئيسن تي
حملي ڪرڻ جو حڪر ڏنو ويندو ۽ ساري ملڪ ۾ ٻڙڌڪ ۽ ٻڙتول مچي ويندو.
حڪومت واٿڙي ٿي ويندي ۽ کيس پنهنجي غلطيءَ جو احساس ٿيندو ۽ مرشد
ساٿين کي آزاد ڪري ڇڏيندا. مان ڪجھ ن ڪرڻ جي چنڊ ۾ پيسجي رهيو هوس
اڏا اق نان ارا اتان ان
. ول ڪا ٿا جج جا جواب ڏاڍي تماڻائيءَ سان ڏيندا هئاسون. اهي
اهڙا پوليس وارا هئا. جن جو اک ڇنڀ ۾ ڄڻ ٻچو رلائي پئي سگهياسون.
مان مکيءَ جو منهن ڪري. ڪڏهن وڃايل ڍڳن کي ڳولڻ جو بهانو ڏئي
فقيرن سان ملڻ لاءِ ڏهاڙي مکيءَ ويندو هوس تہ مٿان حڪم آيو آهي يا نہ. مون
کي اهو سبق سيکاريو ويو هو تہ آسمان ٽٽي پوي. پر ننڍي کان ننڍو راز بي ڪنهن
کي ٻڌائڻو نہ آهي. هڪ ڏينهن نهايت آرام سان جهنگ مان وڃي رهيو هوس ت
اوچتو مٿان اڇچي ڪمبل پيو ۽ اوچتو ٽي ڇار ڄڻا منهنجي مٿان چڙهي ويا. هڪ
ماڻهو رعبدار آواز ۾ چيو ت, ”دولت, واهہ جو ڪم ڪيو اٿيئي. مون کي ت, اها
تڃل٬تر اك مڪي تو ڊيا ساڳي رس سا الندو: تولخ واڻالو بي
منهنجي دل بيهڻ لڳي. ڇاڪاڻ تہ انهيءَ نالي وارو ماڻهو سانگهڙ پوليس جو پيراڍو
هو. تنهن کاڻ پوءِ ٻيو ماڻهو چوڻ لڳو تہ ”مان سندس هڪ ٻن ۽ ٿن ڏينهن ڇا پراڻا
پيرا ڏٺا آهن, صوبيدار صاحب! جيڪي هئ پيرن کان سواءِ آهن ۽ اوٽ موٿ ڇا
آهن." ”تون اها جاءِ ڏيکاري سگهندين جتي هي ماڻهو پاڻ ۾ ملندا رهندا آهن."
009900099
نڪري هليا ويا هئا. اتي سندن ڪيترا نشان هئا. اتي ويٺا هكا ۽ ٻيڙيون بہ
ڇڪيون هئائون. کيس ڪيئن ڪري بہ ان جاءِ تي پهڇڻو هو تنهن ڪري سندس
اچڻ جي توتع هئي.”
مان سندس ڳالهيوڻ ٻِڌي پگهرجي ويو هوس. بعمد ۾ هڪ ماڻهوءَ منهنجي
ڳالھ کي جاري رکندي چيو تہ هي نڀاڳا حر تہ چوندا آهن تہ اسان ت نهايت
100 حر گوريلا جنگ
خبرداريءَ سان پهريداريءَ جو ڪم ڪندا آهيون. بهٽر اهو ٿيندو ت, کانگس ڳجهو
علامتي لفظ )٣855 ٣#6٤0( پڇون. انهيءَ سان اسان ڪيترن ئي حرن کي جهلڻ ۾
سوڀارا ٿي وينداسون. ان لاءِ اهو مناسب نہ آهي تہ پنهنجي اثالي کي هن گهاٽي
جهنگل ۾ ورهايون ۽ مٿن ڪڙو چاڙهيون. تنهن تي هڪ ماڻهوءَ هندستاني ٻوليءَ
۾ چيو تہ ”صوبيدار صاحب! پڇوس ت هو ڇا ٿو چوي؟“ پوءِ مون کي چوڻ لڳو
پٽ اسان توکي وڏو انعام ڏينداسون. مان ماٺ ۾ هيس کين ڪا بہ ورندي ڪاتہ
ڏئم. هڪ زبردست لت لڳي. ڪمبل ۾ منهنجو ساهہ ٻوساٽجي رهيو هو.
”حرامي. صوبيدار کي ورندي ڏي نہ تہ بج بج ڪري تنهنجي ڏاڙهي پڌر
ڪري ڇڏينداسون.”
جمعدار محمد علي ٿورو ترس! اڙي تنهنجو نالو ڇا آهي؟
”سائين رکيو” مون کيس وراڻيو.
اسان توتي ڪافي وقت کان وٺي نظر رکندا پيا اڇون. ان جو توکي ڪو پتو
نہ آهي؟ هن جهنگ ۾ پوليس جو وڏو تعداد آهي. اسان پنهنجو وقت وڃائڻ تہ ٿا
چاهيون. جيڪڏهن تون پنهنجي هوڏ تان هيٺ نہ لٿين تہ توکي جهٽہ جو مزو
چکائي ڇڏينداسون, جنهن کي تون ساري عمر ياد ڪندو رهندين. جيڪڏهن تون
اسان جو چوڻ وٺندين تہ تنهنجو ڏوٿي ڍڪڻ گيه۔ہ ٿي ويندو ۽ سرڪار توکي ججها
پئسا انعام ڏيندي. هاڻي ٻڌاءِ ڇا ٿو چوين؟
مون کين ڪو جواب نہ ڏتو.
”پنج سؤ رپيا”
ت ب. مان ماٺ.
پوءِ تہ مون کي وٺي ڪٽڻ شروع ڪياٿون.
”پنج سكو ڇا. اوهان جيڪڏهن ڀنج لک بہ ڏيندؤ تہ ب. آءُ أٿبي نہ ڪئدس.”
مون وڏو ساھ کڻندي کيس چيو.
”ڪنهن سڀاهيءَ وٽ ڳاڙها مرج آهن؟"
يڪ
”آهي مون کي ڏي گلزارا اڄ تون ٿڦُڪو ٻوڙ کائجانءِ. مان ڏسا ن تہ هي
همراهہ پاڻ لاءِ ڇا ٿو پسنند ڪري؟ سائين رکيا! هي آخري موتمو اٿئي. ٻڌاءِ ڇا ٿو
چوين؟“
”نہ" مون کيس وراڻيو.
0900-0-09
حر گوريلا جنگ 101
منهٽجي ڪنڌ مان هٿ ڪڍيائين تہ اڻي ويهي رهيس ۽ چٻري جيان اکيون ڇنيڻ
لڳس ۽ وات ٿاڙي اثبى ساھ کڅڻ لڳس جيئن خشڪيءَ تي مڇِي ساهہ کڻندي
آهي. منهنجي نظلر هڪ خطرناڪ اکين واري قدآور ماڻهوءَ تي پئي جنهن کي
خاڪي ڪپڙا پاتل هئا ۽ کيس ڳچيءَ ۾ ڪارتوسن جو ڀٽو پيو هو, جيڪو هيٺ
وڇايل ڪپڙي تي پلٿي هنيو ويٺو هو. هي سانگهڙ جو سب انسپيڪٽر نہ هو.
سندس منهن مهانڊو ڏئل هو. کيس اڳي ڪٿي ڏٺو هيہہ. ڪنڌ ورائي ٻيڻ ماڻهن
ڏانهن نهاريہ. ڏئم تہ منهنجو ٻيءُ ب. موجود هو, جيڪو مون کي هڪ ڀاسي کان
جهليو بيٺو هو. ٻئي پاسي کان نورو وساڻ هو. سمجهيم تہ هاڻي ڇريو ٿي رهيو
آهيان. ان کان پوءِ منهنجي آڏو بيٺل ماڻهوءَ کلڻ شروع ڪيو. مون کيس سڃاتو
جيڪو مئو خاصخيلي هو. هو روپوش هو ۽ ساڻس واتقيت گهٽ هئي. ٻہ ٿي ماڻهو
ٻيا بہ نڪري آيا. جنهن مان هڪ مٺوءَ جو ڀاءُ هو. کين ٿورو گهڻو سڃاڻندو هوس۔.
وڌيڪ وائڙو ان ڪري هيس جو انهن جوان حرن ۾ الهيچايو ب موجود هو جنهن
جي دوستي لاءِ آءِ سڪندو هوس. هو هڪ وڻ جي ٿڙ سان ٽيڪ ڏيو ويٺو هو.
سندس هٿ هيئٺان ڊگهي ڳن سان ڪهاڙي چمڪي رهي هئي. هو مون ڏانهن ڏسي
مرڪي رهيو هو ڄڻ مون کان پڇان ڪندو هجي. ان کان پوءِ هو اتان اٿي جهئگل
وارو پير چارو ڏئي ڪيڏانهن هليو ويو. بايو ۽ نورو وساڻ منهنجون ٻانهون
ڇڏي اٿي بيهي رهيا. هئن مون ڏانهن ڪاوڙ مان ڏٺو. مون کي خوشي بہ ٿي رهي
هئي ۽ ڦڪائي بہ محسوس ٿي رهي هئي. مان زمين تي ڪنڌ رکي رٿڻ لڳس.
جڏهن مان ڪجھ تازو ڻيس تہ ڏئہ ت بابي ۽ نوري وساڻ کان سواءِ ٻيا سڀ ماڻهو
هن جيڪي ڪجه مون کي چيو هو سو بہ سانگي سان ٻڌي ڇڏ. سٽٿدن
خيال هو تہ مون پنهنجي لاپرواهي ڪري سڀني فقيرن جي زندگي خطري ۾ وجهي
ڇڏي هئي. هن منهنجي پيءُ کي ساڻ ڪري مون کي سبق پئي سيکاريو. نوري
اهو بہ ٻڌايو تہ وٽن منهنجي بي انتها عزت آهي ڇاڪاڻ ت مان حر جماعت جي
خدمت ڪرڻ بو واعدو ڪيو هو ن تہ هو منهنجي اهڙي غفلت ڪري مون کي
جهنگ ۾ ئي ماري ٿٽو ڪن ها.
بابي بہ ساڳي ڳالهھ ڪٿي ت انهيءَ پرک ۾ جيڪڏهن تنهنجو پير ٿورو بہ
ترڪي وڃي ها تہ توکي ماري ڇڏين ها. تون پاڻ کي جيڪڏهن دلير سمجهي رهيو
آهين تہ توکي اهو بہ سمجهڻ گهرجي تہ پير سائيءَ جا هزارين مريد تو جيان بهادر
آهن. تون بهادريءَ جي هن ننڍڙي امتحان ۾ ڪامياب ٿي ويو آهين پر تون اهو ب
102 حر گوريلا جنگ
سمجهي ڇڏ تہ توکي حقيقي ڏکن ڏاکڙن مان پاڻ گذرڻو آهي. جيڪڏهن تون
ڪنهن ڪاروائيءَ ۾ پاڻ کي اهل ثابت ڪيو تہ تنهنجيون سڀ ڪچايون ڦڪايون
وسري وينديون. منهنجي سوالن جي جواب ۾ مون کي بابا ٻڌايو تہ گوريلا جنگ
محيت جي اتر کان موٽي اڇڻ کان پوءِ شروع ٿيندي جيڪو اتر سنڌ جي غازين
جي اڳواڻن کي ٻڌائڻ ويو آهي. تہ مون جهڙن عام قسہ جي غاڙين کي ساڳئي
وقت ميدان تي ت.ہ آڻن, جيڪي ٿاڻن تي هفتيوار حاضري ڀريندا آهن. انهيءَ ڪري
سرڪار خبردار ٿي ويندي. انهيءَ ۾ اسان جو فائدو آهي ڇاڪاڻ تہ حڪومت
سمجهندي تہ حر جماعت جو وڏو حصو اڳئين جيان آراہ سان ويٺو هوندو. ان
هوندي بہ مون کي نہ وساريو ويندو ۽ جن ماڻهن کي ڪاروائي لاءِ پهريائيي سڏ
ٿيندو انهن ۾ منهنجو نالو بہ هوندو.
هن ٻڌايو تہ هاڻي اسان صحيم نيصلو ڪري ورتو آهي. پنهنجي ٽوليءَ جو
مک نورو وساڻ آهي. پر اهو وريام نقير جو ناٿب آهي. گهڻو ڪري مان بہ ان سا
گڏ آهيان. مٿو خاصخيلي جنهن کي تو هاڻي ڏٺو تنهن کي پڻ هڪ ٽوليءَ جو اڳواث
مقرر ڪيو ويو آهي. منهٽجي خيال مطابق اها بهادر ويڙهاڪن جي ٿولي آهي.
مون چيو تہ پهريان تہ مان نوري وساڻ هيٺ رهڻ نہ پئي چاهيو ڇاڪاڻ ت, هو
مون کي بيڪار سڏي ٽوليءَ جي غازين کي خوش ڪري ها. ان کان سواءِ
الهيچائي جي منهن مان بہ منهٽجي لاءِ بڇان بکي رهي هئي. پر منهٽجي خواهش
هئي تہ جيڪر آءِ سندس ٽوليءَ ۾ ڪم ڪريان. سمجهان ٿو تہ هو مون کي ان
وقت تاٿين پنهنجي ٽوليءَ ۾ داخل نہ ڪندو, جيستائين آءٌِ ڪو بهادري جو ڪم نہ
ڪريان. مان امام بخّش جي ٽوليءَ ۾ رهڻ ٿو چاهيان. مان سندس ٽوليءَ جي هر
ماڻهوءَ کان بهٽر ڪہ ڪري سگهاڻ ٿو. باٻي اعتراض ڪيو تہ اهي يوسف
سنجراڻي جي سنگت جا ماڻهو آهن جنهن کي عام طور تي چريو نقير ڪري سڏيو
ويندو آهي. هت جو اسان سان پراڻو وير آهي. تنهن ڪري تون اهڙيءَ ٽوليءَ ۾
ڪم ڪر جنهن وٽ حر جماعت جي عزت اححرام آهي. هن ائين بہ چيو تہ اهو
وڌيڪ ضروري بہ آهي, ڇاڪاڻ تہ ان سنگت جو اصل مک اساڻ جو سؤٽ سچل
آهي,. جيڪو ٻيرو وزير جو ويجهو مائٽ آهي. پر هو پير ساٿينءَ کان خوش نہ آهي.
تنهن ڪري هن ويڙهاند ۾ گهٽ دلچسپي وئي رهيو هو.
نيٺ اهو فيصلو ٿيو تہ مان پنهنجي مائٽن جي ٽوليءَ ساڻ گڏجي ڪمہ
ڪريان جيڪي سڱاوندي ڪري اسان وانگي وساڻ ساڻ گڏيل آهڻ ۽ اسان جا
پراڻي ڳوٺ ۾ پاڙيسري هوندا هئا. اهڙي ريت اسان سان کوليڻ جي قطار ۾ حسن
حر گوريلا جنگ 103
وساڻ آهي جيڪو پڻ اسان جو ويجهو مائٽ آهي. پهريائين هيءُ ورياہ فقير جي
ٽوليءَ جو ماڻهو هو ۽ سندس ڀروسي جوڳو ماڻهو هو. منهنجي پيءُ جي چوڻ
مطابق عيسو خاصغيلي ب ان سان گڏ آهي. هي ماڻهو ڀڙي وارن ڏينهن کان مٽهئجو
دوست هو. مون کيس ڪنهن ب ڪاروائيءَ ۾ نہ ڏٺو هو.
فيصلو اهو ٿيو تہ مان ٿن ڏينهن کان پوءِ ورياہ فقير سان وڃي ملان جيڪو
مکيءَ اندر ڪنهن ٻيءِ جاءِ تي موجود هو. اهو سمجهيو پئي ويو تہ ان وقت تاٿين
محبت فقير بہ اتر کان موٽي ايندو. حر جماعت جا سيڀئي مک اچڇي ساڻس اتي
ملندا. آءٌ گهر موٿيس ت دل ۾ ٿاڍو خوش هوس.
توکي خير هجڻ گهرجي تہ جڏهن آءٌ ٽن ڏينهن کان پوءِ مقرر جاءِ تي مکيءَ
پهتو هوس ت مان ڏاڍو خبرداريءَ سان ويو هوس. جهئگل جي اُن حصي جي
چوڌاري ڇڪر ڏنو هيہ ۽ ڇوريءَ کسڪي اتر کان اچي پپري ڀٽ تي پهتو هوس.
مان اميد ڪري فقير جي ڳجهيءَ جاءِ وٽ پهتو هوس. کيس اڳي ڪڏهن بہ
تہ ڏئو هيم.. پر منهنجي اها آس پوري ٿي ڪانہ سگهي هئي. پڀري ڀٽ تي ڪو وڻ
ٻوٽو نہ آهي ۽ گهڻي ايراضي ۾ پکڙيل ڏسيي. پر واري جهنگل کاڻ اتاهين آهي.
جيڪو هن ڀٽ جي اوڀر طرف ناري واري پاسي آهي. پهرين تي ڪوب ماڻهو ڏسڻ
۾ تہ آيو, جڏهن مان ڀِٽ تي ڏھہ قدہ مٿي چڙهيس ت., ڪنهن مون کي للڪاريو.
مون کين غاڙين وارا خاص علامتي لفظ چيا تہ هن مون کي اڳتي وڌڻ جي موڪل
ڏني. ڀٽ جي وڪڙ ۾ لوڙهي جو هڪ وانگاڙو هڪ منهن ۽ هڪ کوهہ آهي.
ڪجه زمانو اڳ هڪ درويش اڇچي اتي رهيو هو. هتي پهچڻ وقت بہ مون کي
للڪاريو ويو هو. مون کيس پنهنجو نالو ٻڌايو ۽ ائدر هليو ويس.
جڏهن اهو منظر مون کي ياد ايندو آهي تہ منهنجي دل ڏاڍي خوش ٿيندي
آهي. هاڻي مون کي تہ ڄڻ اثين معلوہ ٿي رهيو آهي. ڄڻ اتي انهن فقيرن جي ڪا
گڏڃاڻي ثي ڪانہ ٿي هئي. جيڪي پوءِ لازوال شهرت جا مالڪ ٿي ويا. پر ان
گڏجاڻيءَ ۾ اتراتماي حرن مان ڪوب ماڻهو ڪون هو. ٿر مان بہ ڪي ٿورا ٿڪا
ماڻهو اچي شامل ٿيا هئا. مون کي سندڻ نالا کڻڻ نہ گهرجن, جيڪي هاڻي
شهادتون ماڻي ڇڪا آهن. اسان جي شاعرن هنن کي گهڻو ڳايو آهي. آء توکي فقط
اها ڳاله ٻڌائيندس ت ان گڏجاڻيءَ ۾ ڇا ٿيو هو. مان ت سڀئي کان دير سان آيو
هوس. ان جو ڪارڻ اهو هو تہ مان ور وڪڙ ڪري پهتو هوس. اچڻ وقت نهايت
خيرداريءَ کان ڪم ورتو هيمہ ۽ هر اهم جاءِ تي بيهندو ھيڏي هوڏي ڏستدو
تڪيندو تاڙيندو اڳتي وڌندو ٿي رهيس. گڏجاڻيءَ واري جاءِ تي ڀهتس تہ غازين
104 حر گوريلا جنگ
جي پوئينءَ قطار ۾ هڪ دوست ميرڻ مريءَ جي ڀرسان وڃي ويٺس جيڪي هيٺ
ويٺا هئا. جنهن سان گڏجي مان ڍڳا چوري ڪئدو هوس.
هن مون کي ٻڌايو تہ سڀٿي مُکَ اڃان بہ اندر پاڻ ۾ صلاح مشورو ڪري
رهيا آهن. ٿوري ٿوري وقت کان پوءِ ڪجه ماڻهو لوڙهي جي وانگاريءَ اندر داخل
ٿيندا ٿي رهيا ۽ اسان سان گڏ ويهندا ٿي ويا. هتي هرڪو سرٻاٽن ۾ ڳالهائي رهيو
هو. ڇاڪاڻ تہ سڀني کي خبر هئي تہ اهو ڳنڀير موتعو هو. ٿوري عرصي کان پوءِ
ڪجھ ماڻهو منهن کان ٻاهر نڪتا. ٻن ٿن کٽن تي چادرون وڇائي. انهن کي ڪجهہ
اڳڀرو ڇڪيو ويو. ان کان پوءِ مک ٻاهر آيا. وريام فقير جهونڙو هو, جنهن جي
سنهاري بہ سفيد هکي. ان کاڻ پوءِ گل خان نظاماڻي اسان جو رئيس هو, جنهن پير
سائين سردار خاطر پنهنجيون سانگهڙ جون ڀليون زمينون ڇڏي ڏنيون, پنهنجي
سک واري زندگي کي خبرباد چئي اڇچي جهنگ ۾ رهڻ لڳو هو. ان کاڻ سواءِ
محبت فقير, بايو, نورو وساڻ ۽ هڪ ٻ ٻيا ماڻهو ب هئا. گهڻن ايلازن مٿٿن کان پوءِ
وريام فقير اچي گڏجاڻي واري اهم جاءِ سنڀالي. هڻ محبت فقير جي ڪڻ ۾
ڪجه سوٻاٽ ڪيا ۽ پوءِ ڳالهائڻ شروع ڪياٿين:
وها بث يز كيٰ سجافندا هونداخماڻ٬ڪو بادقاد ريت الد غلت او
پٽ آهيان (منهنجي ڀرسان ويٺل ڪنهن ماڻهو هوريان چيو ت, تون تہ پنهنجي پيءُ
جي تہ اڌ ۾ ب نہ آهين.) منهنجي محبوب مرشد سڏ ڪيو ت آءٌ هليو آيس. مان
سندس مهربائيءَ سان غازين جي فوج جو مهندار آهيان (۽ ان سامهون رکيل جتين
کي سڌي ڪرڻ جو حڪم ڪيو آهي. منهنجي ڀرسان ويٺل ساڳي ماڻهو
هوريان چيو) وريام نقير وڌيڪ چيو تہ اسان کي پير سائينءَ جي آزاديءَ لاءِ
وڙهڻ گهرجي. مون کي دل واري ڳالهہ لفظن ۾ چوڻ ڪان ٿي اچي. پر ايترو
ضرور چوندس تہ جڏهن مان اوهان کي ڌڪ هڻندس تہ نيٺ ڪڏهن تہ اوهان مون
کي ان جو جواب ڏيندؤ. (نہ اسان ائين بلڪل ڪوتہ ڪتداسون ساڳئيءَ ماڻهوءَ
سرڀاٽن ۾ چيو)
مان هاڻي محيت فقير کي چوندس ت هو اچي اوهان کي سڀ ڳالهيون ٻڌائي.
وريام فقيِر آٿين چئي پوئتي ٽيڪ ڏئي آرامہ سان ويهي رهيو. مان ڀرواري
ماڻهو ميرش مريءَ جا وريام نقير لاءِ چيل لفظ ٻڌي ڪاوڙجي پيو هوس. ڇاڪاڻ تہ
حر جماعت ۾ هن ماڻهوءَ جي بي انتها عزت ڪئي ويندي هئي. هن ۾ شخصي
طور تي تہ کڻي ڪابہ ڳاله ڪانہ هئي. پر هو بچو بادشاه (عليه الرحمة) جو پٽ
هو. ان کان پوءِ محبت نقير ڳالهائڻ شروع ڪيو. اسان فقيرن جو پهريون فرض ت
حر گوريلا جنگ 5-
اهو آهي جنهن جو ذڪر وريامہ فقير ڪري چڪو آهي. يعني حڪومت کي مجبور
ڪجي ت جيئن اها پير ساٿين کي آزاد ڪري. توهان کي اها ڳاله ٻڌڻ لاءِ ضرور
أُ تغ هوندي تہ کيس ڪٿي رکيو ويو آهي. اسان کي هن وقت اهو پتو پئجي
ڪونہ سگهيو آهي, تہ کيس حڪومت ڪٿي رکيو آهي. پر شڪ آهي ت هو دکن
۾ ڪٿي بند آهي. ڪيترا فقير انهيءَ علائقي جي لوڙهن ۾ رهن ٿا جن کي چيو
ويو آهي تہ اتان جي سڀني جيلن مان اهڙو پتو ڪن. ان سان گڏ اسان جو جهيڙو
بہ شروع ٿي ويندو. پهرين ڳالهہ اسان کي هيءَ سمجهڻي آهي ت. اسان کي پنهنجيءَ
سگه جو ايترو اظهار ڪرڻو آهي. جيڪو حالؾ مطابق مئناسب ۽ پير ساٿيي
آزادي لاءِ ضروري هجي. ڪانگريس جا ميمبر مرشد ساٿينءَ جي عزت ڪندا آهن.
جيڪڏهن اهي سندس آزاديءَ لاءِ حڪومت کي مڃائڻ جي ڪوشش ڪندا تہ اهو
جلد آزاد ٿي سگهي ٿو. اسان بہ ڪانگريس لاءِ مخلص آهيون. هو جيڪڏهن ائين
ڪندا تہ اسان کي بي انتها خوشي ٿيندي. انهيءَ لاءِ ن تہ اسان جهيڙي جي
جهنجهٽ کان آجا ٿي پونداسون. پر سائيتٴهتي پهچي پنهنجي رٿايندي موڄپ
انگريزن سان اڇي (گوريلا) جنگ جي شروعات ڪندو. انهيءَ ڪري اوهان غازين
کي ڪي وڏا هٿيار کڻڻا نہ آهن. جيڪي هن انگريزن کي مهاڏي ڏيڻ لاءِ گڏ ڪري
رکيا آهن. انهن هٿيارن کي سندس حڪم تائين هٿ لائڻو نہ آهي. جيل مان آزاد ٿي
اڇڻ کان پوءِ جڏهن هو پنهنجي ڪمانڊ تحت جنگ جي شروعات ڪندو تہ اهي
هٿيار بہ پنهنجي مرضيءَ موجب ورهائيندو.
تنهن ڪري بهتر اهو آهي تہ اسان مان هرهڪ کي پنهنجا هٿيار ڪم آڻڻا
پوندا ۽ پوليس کي ڏيڻ لاءِ رشوت جي پئسي جو ب اسان کي پاڻ بندوبست ڪرڻو
پوندو. ان کان سواءِ اثر رسوخڂ وارن ماڻهن کي ڏيڻ ۽ پير سائين سردار جي خزاني
۾ جمع ڪرائڻ واسطي بہ پئسي لاءِ اسان کي ٿئي هٿ پير هڻڻو پوندو. توهان
0
جيڪي ماڻهو حر جماعت جي ڳجهوڻ ڳالهيت کان واقف آهن اڻهڻ مان ن جند ڇڏانڻى
پوندي. ڇاڪاڻ تہ اهي ٿري ويا آهن ۽ راز واريون ڳالهيون حڪومت کي ٻڌائي
رهيا آهن. اهڙن ڪارمنهن جي فهرست تيار ڪٿئي وئي آهي. ٻيت مکن سان صلاح
مشوري کان پوءِ ضرورت مطابق انهيءَ فهرست ۾ ٻين نالن جو پڻ واتارو ڪيو
ويندو. هئن ٻنهي ڳالهيت جي ڏس ۾ اڳي بہ گهڻو ڪجه ٿي چڪو آهي. پر نظر
اين اچي ٿو تہ اهڙيون ڳالهيون حڪومت کي سوچڻ لاءِ مجبور ڪونہ ڪنديون.
باقي ٿين ڳاله رهيل آهي جنهن لاءِ سائينءَ جي جيل مان آزاد ٿي اچڻ کان پوءِ اسان
106 حر گوريلا جنگ
کي طعڻو بہ ڏنو هو تہ اسان اهڙيون ڳالهيون ڪوتہ ٿا ڪريون جيڪي اسان کي
ڪرڻ گهرجن. يعئي اسان کي ريل جو نظام درهم برهم ڪرڻو آهي. واهن کي
کنڊ هڻڻا آهن ۽ تار واري رابطي جي نظاہم کي تباهہ ڪرڻو آهي. توهان کي ستت
ٿي اهڑيون خبرون پُجي وينديون تہ اتر سنڌ جي غازين ان ڏس ۾ ڪهڙيون
ڪاروايون ڪيون آهن. مان اهڙي ڪمانڊ لاءِ جلد ئي اوڏانهن هليو ويندس.
انگريزڻ سان هتي بہ جهيڙي جوٽڻ لاءِ انتظام ڪيا ويا آهن.
اهڙي ريت اسان جهيڙي جونٽڻ جي شروعات ڪري رهيا آهيون. پر
جيڪڏهن حڪومت پنهنجي هوڏ تان هيٺ نہ لٿي تہ اسان پنهنجون ڪاروايون
وڌائيندا رهندا سون. اسان جنگ جو انتظامہ هن ريت رکيو آهي تہ غازين جي ٽولي
پنهنجي مقرر ايراضيءَ اندر ڪاروايون ڪندي. ڌاڙن وسيلي هٿ آيل قيمتي ڳگهن
ڳٺن ۽ پئكسي ڏوڪڙ جو وڏو انداز پير سائين سردار جي خزاني ۾ جمع ڪرايو
ويندو. اهڙين ڪارواين وسيلي هٿ آيل هٿيارن يابت فيصلو ٽوليءَ جو اڳواڻ
ڪندو. پر ان باري ۾ ورياہ نقير ۽ توري وساڻ جا حڪم آخري ۽ فيصل ڪن
سمجهيا ويندا. جهيڙي جهٽي جي ڇيڙي نبيريءَ لاءِ ب کيڻ ۽ مون کي اطلاع ڏنو
ويندو. توهان کي هيءَ ڳالهہ پڻ ياد رْکڻ گهرجي ت پير سائين پنهنجي خيال جو
اطظهار ڪيو آهي ت, مون کي سندس بااختيار نماڻئدو مقرر ڪيو وڃي.
ان کان پوءِ محبت فقير مکن جا نالا پڙهي ٻڌايا. ڪيِترن ماڻهن کانگس سوال
ڪيا جن جا هن جواب ڏنا ۽ گڏجاڻي ختم ٿي وئي.
مان اتان اٿي مک نقير سان وڃي مليس. بعد ۾ بابو مون کي وٺي حسن وٽ
آيو جيڪو منهنجو اڳواڻ ٿيڻو هو. مان کيس سڃاڻيندو هوس. حر جماعت ۾
سندس عزت بہ گهڻي ڪٿي ويندي هئي. مان سمجهان ٿو تہ تو بہ هن کي ڏٺو
هوندو جيڪو آڏو اڱڻ ۾ مشق ڪندو رهندو آهي. 0 ت؛
ان هوندي بہ ايئن ڪونہ چوندس ت, هو اهل فقير ڪونہ آهي, منجهس اڳواڻيءَ
ڪرڻ وارو جوش جڏبو ڪِونہ آهي يا هو شهرت جي لاٿق 00
ڪيل ملاتات واري سچي ڳاله هن ريت آهي تہ هو مون سان رکو مليو, ڄڻ تتو
ويٺو هو. پوءِ هن بابي ڏانهن منهن ڪري کيس چيو تہ جيڪڏهن هي جوان اسان
جي ٽوليءَ ۾ ڪو سٺو ڪم ڪري نہ سگهيو ت اها منهنجي اوڻائي نہ هوندي. مان
سندس هر ضرورت جو خيال رکندس ۽ کيس اڳتي وڌڻ جو موقعو ڏيندس.
منهنجو نرض آهي تہ مان کيس اهم ڪاروائيءَ ۾ مناسب موقعو ڏيان. پر
ڪارڪردگي سندس هوندي. محبت ۽ ورياہ سانگهڙ روڊ کان ن اتر مکيءَ ۽ جمڙاثو
حر گوريلا جنگ 107
جي وچوارو علائقو منهنجي حوالي ڪيو آهي. هن کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي سٺي
ڳالھہ آهي. هن جوان بابت عيسيٰ مون کي ٻڌايو آهي تہ سائين رکيو همت ۾ ٻٻن
ماڻهن جي برابر آهي. بعمد ۾ منهنجو هيءُ دوست مون کي ڀاڪر پائي مليو ۽ ٻاهر
وٺي ويو۔ مون کي پنهنجي ٽوليءَ جو سريستو احوال ڏنائيى جنهن مان معلوم ٿيو تہ
هن ٽوليءَ جو هر هڪ جوان جوڌو ۽ مٿير مڙس هو.
ٿوري دير ڳاله ٻولھ ڪرڻ کان پوءِ اسان موٽي مک فقيرن وٽ آياسون. مون
کي ٻڌايو ويو تہ مان هر وقت روپوش ٿيڻ لاءِ تيار رهان ۽ متاسب موقعي تي اين
ڪري پنهنجي ٽوليءَ جي اڳواڻث سان اڇي مکيءَ ۾ ملان. اهڙي ضرورت محسوس
ٿيڻ تائين مون کي پنهنجي گهر رهڻ گهرجي. مون کي اهڙي اطلاع ڪرڻ لاءِ پڻ
بندوبست ڪيو ويو هو. ان کان پوءِ مان مکيءَ وڃڻ لاءِ آتو ويٺو هوس. مون کي
گهر واريءَ کي ڇڏي وڃڻ جو ڪو ڏک ڪون هو. مون کي ٻہ ٽي سنگتياڻون
هيون جنهن ڪري هوءَ ڪجه پريشان رهندي هئي. منهئنجو ڀٽ هاڻي ڪجه وڏڙو
ٿي ويو هو جيڪو ننڍيون وڏيون شرارتون ڪندو هو. مون کي اها ڳڻتي هئي تہ
مان هن کان گهڻو وقت پري رهندس. مون کي پڪ هئي تہ امڙ هن کي پڪو حر
بڻائي ڇڏيندي. پنهنجي ڀيڻ جو مون کي ڏک ضرور هو. سندس مقدر ڪو سٺو
ڪو نہ هو پر مان ڪجه بہ ڪري ڪونہ ٿي سگهيس. هوءَ ڪرامت ٿيڻ لاءِ
واجهائي رهي هئي تہ جيئن هو ڪو نوجوان مرد ٿي پوي. منجهس ڏاڍو جوش ۽
جذبو هو ۽ امان جيان ڏاڍي دلير هئي پر ڏاهي ت ان کان بہ گهڻي هئي. هن مون
سان واعدو ڪيو هو تہ هرڳاله ڏاڻهڻ سچيتائيءَ سان ڌيان ڏيندي ۽ منهنجي
روپوش ٿيڻ کان پوءِ اوسي پاسي جيڪو وهندو واپرائيندو تنهن بابت سارو احوال
مون وٽ پهچائيندي.
ٿوري وقت اندر مختلف غازين جون ٽوليون پنهنجي ڪاررواين ۾ جنيي
چڪيون هيون. مان توکي اهو ڪون ٻڌائيندس تہ مٺوءِ ۽ امام بخش ڪهڙيون
پهريون ڪارروايون ڪيون هيونڻ يا انهن اڳواڻن ڇا ڇا ڪيو هو جن کي هالا ۽
شهداد پور واري جوءِ حوالي ڪري ڏني وئي هئي. پر تون اها ڳالهہ چڱيءَ ريت َ
سمجهي سگهين ٿو تہ غازين جي مختلف ٽولين ۾ ڪهڙا جذبا پيدا ٿي چڪا هئا؟ ۽
سندن مددگار ماڻهن جي دلين ۾ ڪهڙا امنگ اڌما هئا؟ مان بہ پنهنجي اڳواڻ کي
اهو ڏيکارڻ لاءِ تڙقي رهيو هوس تہ سندس ٽوليءَ جا جوان بہ ٻِين ارڏن ۽ اڻموٽ
.جوانن کان ڀوئتي ڪونہ آهن. مان توکي ٻڌايان ٿو تہ اسان کي ڪارروائي ڪرڻ
جو پهريون موقعو ڪهڙيءَ ريت مليو هو؟
106 ٽ حر گوريلا جنگ
نوايشاھہ جو پوليس ڪئٿپٽن هڪ بندري قد جو انگريز هو. سندس ڳاڙهو
گول منهن بہ ننڍڙي ٻار جهڙو هو. سندس دماغ ۾ هيءَ ڳاله وڌي وٿي هي تہ حر
جماعت جي ڪاررواين جو صدر مقام گڙنگ وارو بنگلو آهي. سندن ڪاررواين ۾
ڪم ايندڙ هٿيار وغيره هتي رکيا ويندا آهن, تنهن ڪري هو وڏي پوليس اٿالي
سان اچي گڙنگ پهتو ۽ اعلان ڪيائيس تہ هو هن جي هيٺ کان وٺي مٿي تاثيت
تلاشي وٺندو. مون کي خير ڪان, آهي ت, اهڙين حال کي منهن ڏيڻ لاءِ پهري تي
بيٺل غازين کي ڪهڙو حڪم ڏو ويو هو؟ هن وقت مٿن اهو فرض هو تہ پير
سائينءَ جي گهرو ملازمن سان گڏجي هن پوليس ڪئپٽن کي هيءَ ڳالھ سمجهائڻي
هكي تہ سندس هن ڪارروائيءَ جي ڪري حالمّون وڌيڪ ڳنڀر ٿي وينديون.
ڇاڪاڻ تہ گهر ۾ اندر پاڪ ۽ شهزادا موجود هئا. سندس مائٽن مان ڪو ب عاقل
بالغ مرد هنن سان گڏ ڪون هو. هت کيس س٤ون سڌو ٻڌائي ڇڏيو تہ جيڪڏهن
مرشد ساٿينءَ جي غير موجودگيءَ ۾ تلاشيءَ جهڙو ڪڌو ڪم ڪيو ويو تہ حرن
لاءِ بہ قهري ڪارروايون ڪرڻ ناگزير ٿي وينديون, پر انگريز عملدار پنهنجي هوڏ
تان هيٺ ڪوت, لٿو. هن چيو تہ مان پاڙي جا معزز ماڻهو مشير طور پاڻ سان گڏ
آندا آهن. جيڪي ڏسندا تہ تلاشي عزت آبرو سان عمل ۾ آئي ۽ اندر رهيل پاڪن
۽ شهزادن کي ڪا تڪليف ڪائ ڏني ويندي. گهڻيءَ ريڙهہ پيڙهہ کان پوءِ غازي
تلاشيءَ دوران هڪ ڪمري کان ٻٿي ڪمري تائين انگريز عملدار ۽ پوليس جي
ڪڍ هلندا رهيا. هن ڏٺو تہ اهو انگريز ڪامورو هو ۽ پوليس وارا هر جاءِ تي نوس
نوس ڪندا ٿي رهيا. مذڪوره انگريز سان آيل ٻن مشيرن مان هڪ مسلمان ۽ ٻيو
هندو هو جتهن جو تعلق گهنڊن واري ڳوٺ جي پئٽچات سان هو. هن هندوءَ کي
سيد جي حويلي اندر وڃڻ جي جرتگت ڪانہ ٿي هئي. جيڪڏهن هي ڪافر ائيہ
ڪري ها تہ غازي کيس اتي جو اتي تتل ڪري ڇڏن ها. هن انگريز کان اثين
ڪرڻ کان معافي ورتي هئي. پر هو انهن پوليس عملدارن سان گڏ هو جيڪي گهر
جي اڱڻ جي تلاشي وئي رهيا هئا. هن دروازي جي چاثٺ وٽ پير رکيو ئي مس تہ
تل ٿي ويو.
هن تلاشيءِ ۾ کين ڪک ب. ڪونہ مليو. هڪ شهزادي ڀوڳ خاطر پنهنجي
هوائي بندوق کڻي انگريز پوليس ڪئپٽن کي ڏني جنهن سان هو ڳيرا ۽ ڪبوتر
شڪار ڪندو هو. هن چيو تہ جيڪڏهن سرڪار کي هن جي ضرورت آهي تہ
حاضر آهي. سندس اھا ڳالهہ ٻڌي اهو انگريز پنهتجي ناڪاميءَ جي ڪري پريشان
ٿي ويو. ان کان پوءِ هن ٻاهر زيارت جي مقصد سان ايندڙ حرن جي رهڻ لاءِ ٺهيل
حر گوريلا جنگ 109
جڳهن جي تلاشي شروع ڪکي. جيڪي پوليس اسٽيشن تي ٺهيل جڳهن جيان
هڪ تطار ۾ ڏاڍيون سهڻيون ٺهيل هيون. انهن جڳهڻ ۾ ٻن تن هزارن مريدن جي
رهڻ جي گنجائش هئي. ان کان پوءِ هو رڌ پچاءُ واري حصي ڏانهن بہ ويا جتان
جون منهيون ڪاٺ ۽ ڪکن جون ٺهيل هيون. هڪ ڪلاڪ جي تلاشيءَ دوران
اتان جي هر شيءِ داڙا ڦاڙا ڪري ساڙي رک ڪري ڇڏيائون.
مان پنهنجي هن گڻهگار اکين سان اهو دونهون ڏٺو. مان ان وقت شام جو
پنهنجي سنگتياڻي ڪماليءَ سان منٺار ڀنڀري جي ڳوٺ ۾ ويٺو هوس. هي ڳوٺ
گڙنگ جي بلڪل ڀرسان آهي. مان حقيقت جي خبر لهي اهڙو نيايو مکيءَ فقيرن
ڏانهن موڪلي ڏنو. مون کي يقيت ٿي ويو هو تہ ٻئي ڏينهن تي مون کي ڪاررواين
ڪرڻ لاءِ ضرور گهرائي وٺئندا. مان وڃڻ لاءِ ڏاڍو اتاولو هوس ۽ چاهيہ پئي ت. زال
کي مان هڪ سئي مڙس جيان الهہ واهي چئي ان رات ٿي مکيءَ هليو وڃان
ڇاڪاڻ ت ان شام جو مون کيس ماريو هو.
ٻئي ڏينهن صبح جو مون کي اڇڻ جو نياپو مليو جنهن جو مون کي اوسيئڙو
بہ هو. مان اُن وقت پنهنجي ٻنيءَ ۾ پوک کي پاڻي ڏئي رهيو هوس تہ هڪ
ڇوڪرو جهنگل جي وٽ کان ظاهر ٿيو ۽ اچي مون کي چيائين تہ ساٿين رکيو پٽ
واليڏنو تون آهين؟ تنهن تي مون کيس چيو ت هائو. ان کان پوءِ هن چيو تہ تنهنجا
دوست هوڏي (مٿي سان اوڀر =- اتر ڏانهن اشارو ڪندي) توکي دعوت کاٿڻ لاءِ
سڏي رهيا آهن. سئدس ڳالھ ٻڌي مون کانگس پڇيو تہ ”ڪهڙي جاءِ تي؟” تنهن
تي هن اها جڳه ٻڌائي ۽ وڌيڪ چيو تہ رستي ۾ پاڻي آهي تنهن ڪري توکي وڪڙ
ڪري اوڏانهن وڃڻو پوندو.
مون سندس ڳالھہ سمجھي ورتي ۽ جهٽ ئي گهر ويس ۽ سڀئي کان
موڪلايہ. امان تہ گهڻيون دعائون ڪيون. منهنجي ناريءَ جي نيڻن مان نير اٿلي
پيو. ننڍڙو واليڏنو بہ کبرا ڪرڻ لڳو. اهو ڏسي منهنجو جيءُ جهري پيو. مان
کيس ڏاڍو پيار ڪندو هوس. منهنجي ڀيڻ جون اکيون چمڪي رهيون هيون هوءَ
چاهي پئي تہ جيڪر مان کيس جهيڙي لاءِ پاڻ سان گڏ وٺئي هلان. ”اهڙا ڪيترا
طريقا آهن جو هڪ ڦڙت ۽ چالاڪ ڇوڪري ڏاڍو ڪہ اچي سگهي ٿي. مان
فقيرن لاءِ پاڻي ڀري سگهان ٿي. ماني پچائي سگهان ٿي ۽ بازار مان ڪي اهمہم
خبرون کڻي کين پهچائي سگهان ٿي.” جيئنديءَ ڏک وچان چيو هو.
مون کيس ياد ڏياريو تہ تون پير سائينءَ جي اٺڻي آهين. توکي هڪ عام
ڇوڪري جيان هيڏي هوڏي گهمڻ گهتڻ نہ گهرجي ۽ پنهڻجي عزت ۽ احترام جو
110_ حر گوريلا جنگ
احساس هكڻ کيي. تنهن تي هن وراڻيو تہ ”ائڻي! ائڻيءَ جو تہ مون تي خالي نالو
آهي. مرشد سائيءَ تہ رڳو مون کي پنهئجي هٿ سان ڇهيو هو. تنهن ڪري مان
هڪ عام عورث مان الڅي ٿي پيس ڇا؟ مان ساڻونءَ جي هٿ جي ڇهاءَ ڪري تہ
هڪ عام عورت مان فقيرياڻي ٿي پئي آهيان. مان فقيرن سان گڏجي دشمن سان
جهيڙي ڇو نہ ٿي سگهان؟ مون کي عورت يدران مرد تصور ڪيو وڃي."
مون وٽ سندس ڇيل انهن لفظن جو ڪوبہ جواب ڪون. هو ۽ بايا بہ أٿين
ڪندو هو ۽ گهر جا معاملا ب. اڪلائيندو هو. اهو بہ سوچي رهيو هوس تہ
جيڪڏهن بايا يا مان مري وڃون يا جهلجي وڃون تہ پير سائين سان ويجهڙائي هئڻ
ناتي حر جماعت اسان جي گهر جي سار سنڀال لهندي الائي ن؟ مقرر جڳه تي مان
وڃي مک فقيرن ۽ عام غازين سان مليس جيڪي پير سائينءَ جي توهين ڪري پڻ
سڙي کامي رهيا هيا ۽ منهنجو بہ ساڳيو حال هو. گهڻن جي صلاح هئي تہ ڪي
فقير نوابشاهہ وڃن ۽ درخواست ڏيڻ جي بهاني پوليس ڪٿپٽن سان ملن ۽ کيس
تتل ڪري ڇڏين. مکن جو خيال هو تہ پهريائين پوليس ڪکيٽن سان گڏ آيل
تلاشيءَ جي ٻن اميئن کي قتل ڪيو وڃي. ڪن تڪڙن نو جوان اڳواڻن تي الزام
هٽتيو تہ هو ڪن ڪاررواين کي ٿڌو ڪري ننڍن غازين جي حوصل شڪتي ڪري
رهيا آهن. تنهن تي بابي مون کي ۽ ٻين غازين کي چڱي ڇنڊ ڪڍي ۽ چيو تت
سرڪار پگهار واري جي جاءِ تي هڪ پوليس وارو مقرر ڪندي آهي جيڪي اچي
خطرات کي منهن ڏيندا آهن. پر اوهان نوجوان گڏھ اهو ڪونہ ٿا سمجهو تت چج ۽
مكجسٿٽريٽ پوليس جي ورتل بيانن کي سچي ثابت ڪرڻ لاءِ شاهدن ۽ مشيرن جي
بيانن کي ڪم آڻيندي آهي. هئث کي پڻ موت جو خطرو هوندو آهي ۽ کين ڪجه
بہ ڏنو ڪون ويندو آهي. جيڪڏهن شاهد ۽ مشير قتل ٿيندا رهندا تہ اسان جي
خلاف شاهدي ڪير ڏيندو؟ تنهن ڪري اسان جي سگه وڌي ويندي ۽ لاچار ٿي
سرڪار پر سائينءَ کي ڇڏي ڏيندي. اهڙين ڪاررواين کان پوءِ اسان هر قسم جي
سرڪاري عملدارڻ جي رت وچان جهاڳينداسوڻ.
فيصلو اهو ڪيو ويو تہ پوليس جي انهن ٻنهي مشيرن کي ساڳيءَ رات قتل
ڪرڻ لاءِ ٻہ ٽوليون تيار ٿين. توتع هئي تہ پهرينءَ ٽوليءَ جي ڪمانڊ وريام فقير ۽
ٻيءَ ٽوليءَ جي ڪمانڊ نورو وساڻ ڪندو پر جهونڙي ورياہ فقير گهنڊن جي
ڪارروائي لاءِ حسن جي چونڊ ڪٿي ۽ مٺوءَ کي چيو تہ سندس ٽوليءَ مان ڪي
مٿير جوان سندس حوالي ڪري. توکي خبر آهي تہ جڏهن مون کي پتو ٻيو تہ انهن
غازين مان هڪ ماڻهو الهيچايو بٻہ آهي تہ ڏاڍو خوش ٿيو هوس,. ڇاڪاڻ ت, اهو مون
حر گوريلا جنگ 111
کي ڏاڍو وڻندو هو. گهنڊن جي پئنچات جي مکيءَ تي هٿياريند ڀوليس جو پهرو هو
جيڪو اسان جي هن ڪارروائي لاءِ رڌي پڪي ۾ ڄڻ پاڻي برابر هو.
مان هن جڳه کان چڱيءَ ريت واقف هوس. حسن ڪوتہ پئي چاهيو تہ شهر
جي گهٽيتڻ ۾ منهنجا پير موجود هجن. تنهن ڪري مون کي الهبچائي سان گڏ
ڪارروائي ڪرڻ لاءِ موڪلڻ جو امڪان گهٽ هو. پر خوشقسمتيءَ سان مون کي
اهڙو سونهري وجه ملي ويو. مون تي ۽ منهنجي دوست عيسيٰ تي اهو ڪمہ رکيو
ويو هو تہ اسان ٻئي ڄڻا روڊ ۽ ڳوٺ جي وچ تي موجود ڊٻَ تي پهري لاءِ بيهون ۽
گهنڊن ڏانهن هر ايندڙ ۽ ويندڙ کي منهن ڏيون. سياري جي رات هئي. سيءُ ب
چوي تہ اڄ نہ پوان تہ ڪڏهن پوان؟ پر اسان کي گهڻو وقت ترسڻو ڪون پيو.
اسان فائر جا ٻہ ٿي ٺڪاءِ ٻتا. پوءِ ڪن ماڻهن کي ڳوٺ کاڻ اسان واري طرف
پڄندو ڏٺو جيڪي واريء مان ٿڙندا ٿاٻڙندا اڳتي وڌي رهيا هٿا. مون کي بابي جي
ڪهاڙي هٿن ۾ هئي. مون هڪل ڪري چيو خبردار اڳتي نہ وڌو. اهو ماڻهو ٿورو
ڪنجهيو ۽ مون ڏانهن اچڻ لڳو. اونداهي هئي۔ ان هوندي ب سڃاتہ تہ اهو ماڻهو
اسان جو ڪوتہ آهي. هن پڻ پڻ ڪري چيو تہ ”مون کي جيئندان ڏي." ان وقت
منهنجي ساري جان تاڻجي وئي ۽ پوريءَ سگهہ سان ٻنهي هٿن سان ڪهاڙي هواءِ
۾ اڀري. منهنجي اک سامهون واري ماڻهوءَ جي ڳڄيءَ ۽ ڇاتيءَ ۾ هئي هن پهرئين
ڌڪ سان پٿر جيان وڃي هيٺ سٽڪو ڪيو ۽ منهنجي ڪهاڙي ذري گهٽ هٿن
مان ڇڏائجي وئي هئي. پوءِ عيسيٰ اڳتي وڌي سندس جسم کي ڇٿڻ لڳو جيئن
ماڻهو نانگ کي ڏنڊي سان چٿيندا آهن. ان وقت ڪيترا ٺڪاء ٿيا. ان کان پوءِ
ڳوٽ کان عورتن جون رڙيون ٻڌڻ ۾ آيون. تيسي ۾ آيل عيسيٰ کي روڪيمہ ۽
هيٺ پيل لاش کي جاچي ڏسڻ جي ڪوشش ڪيم. مون کي چڱيءَ ريت ياد آهي
تہ فخر ۾ منهنجو ڳاٽ اوچو ٿي ويو هو. ڇاڪاڻ تہ منهنجي هٿان قتل ٿيل ماڻهو
هڪ پوليس وارو هو. هن سان بندوق ڪان هئي. پر سندس ڀٽي ۾ بئنٽ لڳل
هئي.۔ مون سمجهيو تہ بهتر اهو ٿيندو تہ مان عيسيٰ کي گهنڊن موڪليان ۽ ٽوليءَ
جي اڳواڻ کي هن واتعي جي خبر ڏيان. ان ڪري ٿورو وقت وڌيڪ ترسفو پيو.
ان وقت ڳوٺ واري طرف کان ڪيتريون رِڙيون ۽ کبرا ٻڌڻ ۾ اڇڻ لڳا.
ٿوري انتظار ڪرڻ کان پوءِ نيٺ عيسيٰ موٽي آيو ۽ چيائيس تہ ”توکي ڳوٺ
کان اتر پاسي اچي ٽوليءَ سان مل جو حڪم ڪيو ويو آهي ڇاڪاڻ ت ڪارروائي
خير ڂوبيءَ سان مڪمل ٿي چڪي آهي. مان اڳواڻ جي حڪم موجب وڃي ٽوليءَ
سان مليس جيڪي ان تاڙي واري سڳ کي کڻڻ لاءِ هڙن ۾ ٻڌي رهيا هئا ۽ هڪ
112 حر گوريلا جنگ
ٻئي جي ادا ڪيل ڪردار تي ٺٺولون ڪري رهيا هيا. هڪ ماڻهو تسم کڻي چٿي
رهيو هو تہ هن هڪ پوليس واري تي سوچي سمجهي نائر ڪيو آهي. حسن مون
کان پڇيو تہ ڇا ڳاله آهي؟ مون کيس سارو احوال ڪري ٻڌايو ۽ معلوم ٿيو
تہ عيسيٰ هن واقعي ۾ پنهنتجي ڪارڪردگيءَ بابت کيس ڪجھ ب۔ نہ ٻڌايو هو
۽ اطلاع ڏنو هئاٿيى تہ اهو ماڻهو ساٿين رکئي جي ڌڪ سان سري ويو آهي.
تنهنڪري ٽوليءَ جي سڀتي ماڻهن مون کي شاباسون ڏنيون. مون کي پوءِ پتو پيو
تہ عيسيٰ اها ڳالهہ سوچي سمجهي ڪئي هئي جيڪا پوءِ منهنجي لاءِ نڪر جو
باعٿ ٿي هئي.
هئن مون کي ٻڌايو تہ ساري ڪارروائي طئي ٿيل رٿاينديءَ مطابق عمل ۾
آٿي ۽ خير سان ڪامياب ٿي وئي. هٿياريند پهريدار کيس للڪاريو هو پر اساڻ اڻ
وقت ويجهو پهچي چڪا هئاسون ۽ اسان جي شڪار ماڻهن کي ڪيڏانهن ڀڄي
وڃڻ جو موتعو نہ ملي سگهيو پر کيس گولي هنئي وئي. پوليس وارو پنهنجو رائنل
ڇڏي وٺي گهٽيءَ ڏانهن ڀڳو ۽ غازي سندس ڪڍ ت. پيا. هي شايد اهو پوليس وارو
هو جڻهن لاءِ ٽوليءَ جي غازيءَ جو چوڻ هو تہ هن مٿس ناثر ڪيو هو. مون کي
پڪ آهي ت. اها ڳالهہ اثين ڪان هٿي ڇاڪاڻ تہ بندوق لڳل ماڻهو ٻہ ٽي قدہ مس
هلي سگهندو آهن. اؽ کان پوءِ:غازين هڪندي ڀڪثچاٹِ جي مكيءَ سي گهر تي
حملو ڪيو ڇاڪاڻ تہ اتگريز سان مشير بڻجي آيو هو ۽ کين مرشد جي توهين
ڪرڻ ڪري شديد نفرت هئي. مٿس گولي ۽ بارود خرج نہ ڪيون ويون هيون.
هن ۽ سندس زال کي اڌ ڊزن ڪهاڙيون هڻي جهتمہ روانو ڪيو ويو هو. ٻين ڪيترن
واڻين کي ڪهاڙين جا زخمہ رسيا هئا. انهن مان ڪيترا بڇيا يا مئا؟ تن جو پتو اسان
کي تہ آهي. نہ وري اسان کي انهن جي ڪا پرواهہ هئي. اسان جو پئنچات جي
مکيءَ سان واسطو هو جيڪو قتل ٿي ويو. هن ۽ هن جي مٿن ماٿٽن جي گهرن جي
ٿر ڪئي وئي. مون کي افسوس ٿيو تہ كيول جو گهر اتان کان پري هو جنهن جو
اسان ڏانهن الائي ڪيترو قرض هو؟ پر اسان ان تائين پهچي نہ سگهياسوڻ.
اسان لٿٽيل سامان کڻي ٽڙي پکڙي وياسون ۽ آڌيءَ رات اچي هڪ اڪيلي
گهر ۾ گڏياسون جيڪو هن ڳوٺ کان ٻہ ميل ڀري اتر طرف هو ۽ حسن جي هڪ
دوست جو هو. جنهن اسان کي رات جي ماني ڏاڍي ڀلي کارائي هئي. بند ٽپي
مکيءَ ۾ داخل ٿيڻ وقت اسان کي ٽاڍي دير ٿي چڪي هئي ۽ اسان مختلف رستا
ڏئي مقرر جڳهہ تي پهتا هياسون. هتي پهچي پئسن کان سواءِ لٽ جو ٻيو مال
ورهايو ويو هو. مون کي پنهنجي پتيءَ ۾ سوٽي ۽ بهٽرين ريشمي ڪي وآيو هو.
حر گوريلا جنگ 113
منهنجي مرضي هئي تہ اهو ڪپڙو جيڪر گهر وڃي امان جن کي ڏئي اچان. اها
ڳالي خطري کان خالي ڪان هئي, ڇاڪاڻ تہ جاج پڙتال لاءِ پوليس اسان جي گهر
بہ ضرور اچڻي هئي. مون اهو سامان هڪ سنگتياڻيءَ وٽ رکي ڇڏيو باتي هڪ
واسڪوٽي پنهنجي استعمال لاءِ کڻي ورتي هيہ.
شايد توکي اها ڇنتا لڳي وئي هوندي تہ ٻئي مسلمان مشير جو ڇا ٿيو
جيڪو پڻ انگريز پوليس ڪئٿپٽن سان گڏجي پير سائين جي بنگلي جي تلاشي وٺڻ
آيو هو. هن نڀاڳي کي اڳي ئي ڪو اهڙو پتو پئجي ويو جو هو پنهنجو اهول ڪهول
وٺي وڃي حيدرآباد پهتو.
يوسف فقير جنهن کي عام طور تي چريو چيو ويندو هو تنهن وريام فقير کي
مڃاٿڻ لاءِ زور ڀريو تہ غازين کي هڪ ٽولي پير صاحب جي ان مريد کي تم
ڪرڻ لاءِ موڪلي وڃي جنهن سائيءَ لاءِ گڙنگ وارو بنگلو تيار ڪيو هو. مرشد
ساٿين پنهنجي غير حاضريءَ دوران هن کي زمينن سنڀالڻ لاءِ مقرر ڪيو هو. هي
اهو ماڻهو هو جنهن تي مريدن جي گڏ ڪيل پئسن کائڻ جو الزام هو ۽ پير سائيي
مٿس نارافض هو. اسان کي پوءِ پَو پيو تہ سائينءَ جن جي وڃڻ کان پوءِ هن
سرڪار وٽ دانهيو هو ته ڀر واري زمين کيس ڏيارجي جيڪا پير ساٿينءَ کكانئس
ناجائز نموني کسي ورتي آهي. هن ماڻهوءَ کي قتل ڪرڻ ۾ ڪا بہ تڪليف ڪانہ
ٿي. سندس گهر جي ٿر لٽ مان گهڻي مڏي ملي هئي. َ
گهنڊن واري ڪارروائي ۾ مون پاڻ کي هڪ لائق غازي ثابت ڪيو, تنهن
ڪري مان الهبچائي جي سامهون ڪنڌ مٿي ڪري هلندو هوس ۽ ساڻس ويجهڙائي
پيدا ڪرڻ جي ڪوشش بہ ڪيم. مون کي ياد آهي تت مون مختلف ڪاررواين جي
باري ۾ ساڻس بحث مباحثو ٻ ڪيو هو. مون کيس ٻڌايو هو تہ ڪاررواين دوران
عورتن تي هٿ کڅڻ غازين جو شان نہ آهي جن جو ڪم مردن سان مقابلو ڪرڻ
آهي. اهڙيون ڳالهيون اسان جي متصد ۾ غير ضروري, اعتراض جوڳيون ۽ مايوس
ڪن آهن پر الهبچائي منهجين انهن ڳالهين جي مخالنت ڪئي هئي.
هن جو نقطہ نگاه هو تہ غازي هڪ موت جو فرشتو آهي. جڏهن مرد ۽
عورت جي زندگي ختمہ ٿيڻ واري هوندي آهي تڏهن کيس سندس ساهہ قيض
ڪر لاءِ موڪليو ويندو آهي. پر اسان کي اهي حڪم ب. آهن تہ ڪنهن بي
ڏوهيءَ تي هٿ نہ کنيو وڃي پر هاڻي جيڪو ڪجه ٿي گذريو آهي تنهن لاءِ توکي
سمجهڻ کپي تہ پئنچات جي مکيءَ کي انهيءَ ڪري قتل ڪيو ويو تہ هن نہ فقط
حر جماعت خلاف پوليس جي مدد ڪٿي آهي پر پير ساٿينءَ جي حويليءَ جي
114 حر گوريلا جنگ
ڪوٽ ٿيڻ جي پڻ جرئت ڪئي آهي ۽ اهو نہ ٿو ڏسي تہ اندر پاڪ هستيون موجود
آهن. سندس زال کي انهيَ ڪري تتل ڪيو ويو آهي تہ هن پاڪن جي توهيہ
ڪٿئي آهي ۽ کيس قتل ڪرڻ جو ڪارڻ اهو آهي تہ هن پير سائين سردار جي
توهين ڪئي آهي.
هن مثال کي اسان اتي ڇڏي ٿا ڏيون پر حر جماعت ۽ غازين جي لاءِ وڌ ۾
وڌ فائدي جي ڳالهہ اها آهي تہ هن ملڪ جي ماڻهن کي دهشت زده ڪري ٿرٿلايو
وڃي. جيڪي ماڻهو انتهائي خطرن جي موتعي تي بهادريءَ جو مظاهرو ڪندا آهن
يا سندن ملڪ جي تياهيءَ وقت سندن ڀنجر بہ نہ ڀرندي آهي ۽ سمجهيو آهي تہ
ساڻن ڪجه۔ ٿيو ئي نہ آهي. پر جڏهن اها سڻس پوندي آهي ت. سندن ڪٿنڀ جون
عورتون قتل ٿيڻ واريون آهن ت. خوف وچان سندن پتا ئي پاڻي ٿي ويندا آهن. اهو َ
بہ ياد رکڻ گهرجي تہ هيءَ جنگ آهي. سائين رکيا! ان لاءِ اسان اهي هٿيار ڪم
آڻينداسون ۽ هر اهڙي عمل جو مظاهرو ڪنداسون جنهن مان اسان کي فائدو ٿئي.
مان هن باري ۾ اهو بہ پڪ سان چئي سگهان ٿو تہ جيڪڏهن اسان اهڙيون هڪ یا
ٻہ ڪارروايون ڪيوڻ ت پوءِ اسان کي عورتن کي قتل ڪرڻ کان پاسو ڪرڻو
پوندو ۽ کين فقط غداري جي بدلي ۾ قتل ڪيو ويندو. هن ڳالهہ ۾ تون بہ مون
سان سهمٽ هوندين ت, أٿين ڪرڻ ضروري آهي.
مون کيس وراڻيو تہ اها ڳالھ منهنجي اکيت تي. جيڪڏهن اها ڳالھ هوندي
تہ مان عورت کي قتل ڪري پڇتائيندس ن, پر حقيقت اها آهي تہ عورت جو قتل
اهڙو ڪہ آهي جنهن تي ماڻهو نخر ڪري ن. ٿو سگهي. جيستائيي منهئجو تعلق
آهي تہ مان گذارش ڪندس ت. مون کي عورت جي قتل وارين ڪاررواين کان ڀري
رکيو وڃي ت ڏاڍو ڀلو ٿيندو.
]6[
منهنجي زندگيءَ جو اهو پهريون قتل هو. ٿوري وقت کان پوءِ پتو پيو هو تہ
اها ڪا وڏي ڪاروائي نہ آهي. پر مونڻ لاءِ ان ماڻهوءَ جي قتل ڪرڻ جو هڪ
ڪارڻ هو تہ اهو هڪ پوليس وارو هو پر خاص خوشي انهيءَ ڪري هئي جو هو
پنجابي هو. مون کي سنديءَ جي چوڻي سدائين ياد رهندي آهي تہ ”سڀ ٿٽار,
پنجابي مار” آرمڊ پوليس تہ هئه سان ڀريل آهي رڳو ڏس پنجابي. آهي سڀئي
سمجهنئدا آهن تہ اسان سنڌين کان اعليٰ. انضل ۽ اوچا آهيون. تون اهو بہ ث اچ
تہ هن پنجابيءَ جي قتل ڪري بابا ڪيڏو خوش ٿيو هو. اسان جو اڳواڻ حسن
وري پنهنجي ليکي ڏاڍو ريان كيان هجي. مان هيءَ ڳاله بي توکي ٻڌائڻ ٿو گهران تہ
مان پنهنجي سنگتياڻيت وٽ بہ هن قتل جي ٻٽاڪ هنئي هئي. جن سان مون ان
واتعي کان پوءِ واريون ٻہ ٿي راتيون گذاريون هيون. گهر پهچي مان امان ڇڻ کي
پيرائتيون خيرون ڪيون هيون تہ مان هن ماڻهوءَ کي ڪهڙي ريت قتل ڪيو. اهي
منهئجي آڌرڀاءَ ۾ هڪ ٻئي کان گوءِ کڻي رهيون هيون.
مکيءَ ۾ اسان جي زندگي ڏاڍي سهڻي نموني سان گذري رهي هئي پر
ڪجه اڍنگي ب هئي. پٍنجابين. سکن, عيسائين ۽ بنگالين کان سواءِ هر ڳوٺ جو
هر گهر ايندڙ حر جي آجيان ڪري رهيو هو. اهڙا ڪجه ڳوٺ ٻروچن جا بہ هئا.
پر پوءِ هو اسان سان ٺهي ويا. ڇاڪاڻ تہ هو بہ اسان جيان ڍڳي ڇور هئا. ٿوري
وقت کان پوءِ اسان کي محسوس ٿيو تہ اهڙن ماڻهن کي سڌارڻ لاءِ ڪجه ڇٽڪو
ڏيڻ ضروري آهي۔
اسان کي پتو پيو تہ مکيءَ جي اتر پاسي ناري جي ڪٺار سان ۽ مير صاحب
جي رياست جي حد اندر وسندڙ ڳوٺ جا زميندار خيرپور رياست جي پوليس ناظلم
جي اَڳي پيڇي ڪري رهيا آهن. ڪنهن زماني ۾ هيءُ عملدار اتر سنڌ ۾ ڊپٽيءَ
جي عهدي تي هو. هن ماڻهوءَ اسان جي مرشد جي پهرين جلاوطڻيءَ ۾ اهم ڪردار
ادا ڪيو هو ۽ حر دشمتيءَ ۾ سڀ ليڪا لتاڙي ويو هو. بابو چوندو هو تہ انگريز
سرڪار جي ڪنهن بہ پوليس ڪاموري کي هن عملدار جيتري حرن جي صحيح
تعداد جي ڄاڻ ڪانہ هئي. سکر جي ڪٿپٽن جڏهن پير ساٿينءَ جي زمين جي
116 حر گوريلا جنگ
تلاشي ورتي هئي تہ خيرپور رياست جو هي ناظمہ بہ ساڻس گڏ هو. هي ناظمہم
گڙنگ واري بنگلي جي تلاشي وٺندڙ بندري انگريز کان وڌيڪ سڀاڻو هو ۽ پير
ساٿينءَ جي توهين ڪرڻ کان هترائي رهيو هو. هيءَ ڏاڍو خطرئاڪ ماڻهو هو ۽ ڀا
ڪنهن ڏوهہ جي بہ حرن کي گرفتار ڪندو هو. مٿي بيان ڪيل زميندار خير پور
رياست ۽ مکيءَ جي حر جماعت بابت کيس اهم معلومات راهم ڪندو هو. ان
ڪري سندس وات بند ڪرڻ ضروري ٿي پيو هو.
وريام فقير فيصلو ڪيو ت, ان ماڻهوءَ خلاف ڪاروائي غازين جي اسان واري
ٽولي سرانجام ڪندي. هڻ ڪاروائيءَ ۾ ستڻ اٺن غازين حصو ورتو هو. اسان جي
مخبرن اطلاع ڏنو تہ اهڙي ڪاروائي بالڪل سولي آهي ۽ ان ۾ ڪهاڙيون ڪہ آڻي
سگهجن ٿيون. ان ڪاروائيءَ لاءِ اسان جي ٽوليءَ جي سفارش وريام ۽ ٻِين
تجرييڪار فقيرن اسان جي واپس اڇڻ کان پوءِ ڪکي. اسان اهڙيءَ ڪاروائي
ڪرڻ جي لائق يب هئاسون. مان حسن واري ٽوليءَ سان گڏ ڪم ڪرڻ جي اهل
هوس ۽ سندس نظرن ۾ اهم ٻہ هوس. تون پاڻ بہ هن ڳالهہ مان اتدازو ڪري
سگهندين تہ هن ننڍڙي پر اهم ڪاروائيءَ لاءِ منهنجي چونڊ هن پاڻ ڪئي هئي,
جيڪا ٻن ٽن ڏينهن کان پوءِ عمل ۾ اڇڻي هئي.
مان توکي هڪ ڳاله ٻڌائي رهيو آهيان تہ هڪ ڏينهن آءٌ مکيءَ ۾ گهمي
رهيو هوس تہ هڪ فقير مون کي دولت کي قتل ڪرڻ جي ڳالھ ڪئي, جيڪو
سانگهڙ جي پوليس اسٽيشن جو مکيہ پيراڍو هو. هي ماڻهو اوسي پاسي واري
علائتي جو مشهور پيراڍو هو, جنهن کي سنجهوري جي پوليس گنڊن واري واردات
۾ حصو وٺندڙ ماڻهن جي پيرن کڻڻ لاءِ گهرائي ورتو هو. اسان کي خبر هئي تہ هي
ماڻهو اسان مان گهڻن اهم ماڻهن جا پير سڃاڻندو آهي جن جو تعلق ٻهراڙيءَ سان
آهي۔ اسان وٽ اهڙيون گهڻيون ثابتيون بہ هيون. اها بہ پڪ هئي تہ هن واردات ۾
جنهن ب ماڻهوءَ جي پيرن جو دولت پوليس کي ٻڌايو ت ان کي ڪهڙيءَ حالت ۾
گرفتار ڪيو ويندو. مئجسٽريٽ بہ هن جي ڳالهھ تي ويساھ. ڪندو. هن تي پوليس
جو اڳي ٿي اعتيار آهي. ڇاڪاڻ ت, هن کان اڳ هڪ ڪاروائيءَ ۾ هن ٻيراڍوءَ گل
خان نظاماڻيءَ جو پير ٻڌايو هو جيڪو سچ ثابت ٿيو هو. سانگهڙ جي ٻئي پاسي
هڪ ننڍڙي ڪاروائيءَ ۾ بہ هن ڪن فقيرن جا پير ٻڌايا. جيڪي سچا ثابت ٿيا
هئا. هاڻي پوليس هن ماڻهوءَ تي اکيون ٻوٽي اعتبار ڪندي هئي. هي ڏاڍو
خطرناڪ ماڻهو ثابت ٿيو تنهن کي ختم ڪرڻ لاڙمي سمجهيو ويو هو.
اسان کي هن ڪاروائيءَ جي رٿابندي ڪرڻ ۾ بہ ڪا ويل ڪان لڳي. دولت
حر گوريلا جنگ 117
ٻروج هو ۽ جکڙائو ڀِرسان هڪ ڳوٺ جو ويئل هو ۽ هفتي ۾ ٻ ڀيرا پنهئجي ڳوٺ
ويندو هو, جنهن جي اسان کي خبر هئي. اسان وٽ هڪ چالاڪ ڇوڪرو هوندو
هو جيڪو ڪجھه۔ اڳ مون ڏانهڻ فقيرن جو نياپو کڻي آيو هو. ان ڇوڪري کي
چيو ويو تہ مکيءَ وڇان لنگهندڙ دولت جي ان رستي جي ڄاڻ رکي جنهن سان هو
پنهنجي ڳوٺ ويندو رهندو آهي. اهڙيءَ معلومات ملڻ کان پوءِ اسان کيس پوليس
اسٽيشن ڏانهن هي پيغام ڏئي موڪليو تہ دولت جو پٽ سخت بيمار آهي ۽ شايد
مري وڃي. تنهن ڪري هو جلد ڳوٺ پهچي. ان ڇوڪري کي سمجهايو ويو هو تہ
دولت کي ٻڌائي تہ هو شهر ڀرسان رڍون چاري رهيو هو جو جکڙائو کان ايندڙ
ماڻهو کيس اهو نيايو ڏنو, جنهن پاڻ پوليس اسٽيشن ڏانهن اڇڻ نہ پئي چاهيو. مان
”995 وارا ٻروچ ڍڳي ڇور آهن ۽
پوليس ٿاڻي ڏانهن اڇڻ کان ا۱ .--"-"--"-"-- ن کان. اُن
--00*ٿٿٿڻٿ999حھٿ0
لڪي ويهي رهياسون. هن ڪاروائيءَ لاءِ اسان وٽ پندوتون هيون. دولت کي بہ
پوليس پيراڍو هئڻ ڪري هڪ پبندوق هئي.
توکي خير آهي تہ جڏهن ڪو ماڻهو دشمن جي گهاڙ ۽ تکيءَ تاڙ ۾ بندوق
هٿ ۾ ڪري لڪي ويهندو آهي تہ سندس هنتيانءُ ڪيڏو نہ دھهڪندو آهي. ان
وقت مون وٽ اهڙا اکر ئي نہ آهن جو مان ان ويل جي امنگن ۽ اڌمن جي ڳالهہ
00000
مون کي ت ڀل پل ياد آهي. اسان ٻئي ڄڻا رستي جي ساڳئي طرف ۽ هڪ ٻئي کان
ڏهہ قدہ پري ٿي ويهي رهيا سون. انهيءَ لاءِ تہ متان اسان هڪ ٻئي کي نہ ڌڪي
وجهؤن. حسن جي ٿم واري جاءِ سانگهڙ واري طرف هئي. اسان ٻنهي اها صلاح
ڪٿي هئي تہ اسان کيس ان وتت ڪجه نہ ڪنداسون جيستائين هو حسن واري
جاءِ |اجلل_؟ وڌندو. ان وتت حسن اشارو ڪندو ”شڪاري وڄاءِ” ان
تا ن٬نن ټٺ پور حتنډډلنخ ريت ڊير من ال نداي جائر َو بقاءاوٹي
"90900069550 کان اڳ ڪو
وانگي ٻ نہ لنگهيو هو. اسان کي اميد هئي ت. هو اهڙي خبر ٻڌڻ شرط پنهنجي پٽ
ڏانهن واڃ مينهن ڪندو ڳوٺ ڏانهن ويندو. مون کي هڪ ٿاڙهي تہ ڪيترا ڀيرا
ڇرڪائي ڇڏيو هو. مکيءَ ۾ ڇڏيل گور ڍڳا ڍور. وتيا ٿي هيڏانهن هوٽانهن
وڙڪندا. مان سندن کڙڪو ٻڌي هڪ دم بندوق سڌي ڪرڻ ۾ لڳي ٿي ويس.
مون کي الڪو ٿي پيو تہ اسان جو شڪار ڪو ٻيو دڳ ڏئي نڪري ويو آهي تہ
118 حر گوريلا جنگ
ڪئت ناهي يا وري اسان جي موڪليل نياپي واري ڇوڪري ۾ کيس شڪ ٿي
پيو هوندو. پر نيٺ مکيءَ جي رات وارن هميش. جي آوازن ۾ اگهاڙن پيرن جو
دهڪو ٻڌڻ ۾ آيو. جيڪو سانگهڙ واري طرف کان اڳتي وڌي رهيو هو ۽ سڀڀ
ڪجه اسان جي رٿا بندي مطابق ٿيو. حسن جڏهن ”شڪاري وڄاءِ” جا لفظ چيا
تہ هن تڪڙو هلڻ شروع ڪيو. ان کان پوءِ هڪ جاڙو ٺڪاءُ ٿيو, جيڪو منهنجي
۽ حسن جي پندوق مان هڪ وقت فاثر ڪرڻ ڪري ٿيو هو. دولت ان وقت ٿي
وڃي زميت ورتي. کانگكس ڪا رڙ بہ نڪري ڪان سگهي. اسان کي بندوق جي ٻي
نالي ڪتب آڻڻ جي ضرورٽ محسوس ڪان ٿي. لاش کي اٿلائي ڏٺو سون تہ
ڪارتوسن جا ڇرا کيس بلڪل اُن جاءِ تي لڳا هكا جنهن جو اسان تشان ورتو هو.
اسان جي بندوتن ۾ وڏي گيج جا ڇرا هئا جيڪي سندس وچ جسم ۾ وڃي كتا
هئا. پوءِ اسان وڻن جي ٽارين سان پنهنجا پيرا ڊاٿا ۽ هليا ويا سون. اسان رات جي
هن ڪاروائيءَ جي سوڀ ڪري ڏايا خوش هئاسون. اسان کي ڏک اهو هو جو
اسان سندس بندوق کڻي اچڻ وساري ڇڏي هئي پر هو ان رات اها کڻي ئي نہ
آيو هو۔
اسان جا چاري ۽ جانچوسي اهي خبرون کڻي آيا هئا تہ سانگهڙ کان وٺي
شهدماد پور ۽ اوري پري جي پوليس ۾ ٻڙتول مڇي ويو آهي ۽ کاتي جا ٻہ وٽا
عملدار دوري تي نڪري پيا آهن. انهن مان هڪ اسان جي ڪيل ڪارواين جي
جاج پڙتال ۾ لڳي ويو آهي ۽ هو پنهنجي هن ڪم ۾ رات ڏينهن رڌل آهي. ٻيو
ڪامورو انهن حرن جي فهرست جوڙي رهيو آهي جيڪي ٿاڻن تي مقرر ڏينهن
ات ثبيدا جثا ٴبداڻي ت ٿا اپ اسان سندن اهڑين ام ازواجن ڪارواين ين
ڏسى کلڻ لڳا هئاسين اسان جا ڪي اهڙا دوست بہ هئا جيڪي هفتى ۾ مقرر هڪ
تا ٿاڻن تي حاضري ڏيندا هئا پر اسان سان بہ ڪاروايڻ ۾ گڏ هئا. اهن کان
ڪوشش جي باوجود پوليس فقيرن بابت اطلاع حاصل ڪرڻ ۾ سوڀاري ٿي ڪانہ
سگهي هئي. انهن ڪارواين ڪري ڪجه خليفا ۽ حر جهليا بہ ويا هئا. اهو ڪهڙو
تانون هو جو حڪومت انهن بي ڏوهي ماڻهن کي جهلي وڃي اندر ڪيو هو. اهو تہ
ڏٺو وائٺو ڏاڍ هو. مون واري سؤٽ سچل کي بہ جهلي ويا هئا. جيڪو ماٺ ڪيو
گهر ويٺو هو ۽ اسان سان ڪنهن بہ ڪاروائيءَ ۾ شريڪ ن هو. مون جڏهن هن
بابت ڳالهائڻ شروع ڪيو ت, بابو ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٹي ويو ۽ چيائين تہ هن کي پيرو
وزير جي پٽ هئڻ ڪري گرفتار ڪيو ويو آهي. هي تہ ڄڻ ڄائو ئي اجايو آهي.
ڀيرو پنهنجي مرشمد جي سڏ تي سر تريءَ تي رکي لبيڪ چئي اچي پڙ تي پهتو هو
حر گوريلا جنگ 119
۽ اڇچي انگريز دشمن سان مهاڏو ڏنو هكائين. پير ساٿين کيس ٿوري اخلاقي
تنبيھ. ڪٿي هئي تہ هن موٽ ۾ کيس ڇڏي ڏنو آهي. هن حر جماعت ۾ ڄڻ
تہ هڪ قسم جو نفاق وجهي ڇڏيو آهي.حر جماعت جا ڪي اه ماڻهو مون کي
هن جي جاءِ تي مک چونڊڻ ٿا گهرن. منهنجا ٻچا اها ڳالهہ تنهنجي عزت جو پڻ
ڪارڻ بڻبي.
پوليس انهن فقيرن کي گرفتار ڪري وئي هئي جن هى ٻنهي ڪارواين ۾
غازين جي مدد ڪٿئي هئي. پر انهن مان ڪو بہ اهہ ماڻهو نہ هو. اسان جا
چانجوسي هي خبر کڻي آيا هئا تہ پوليس ٿاڻن تي نوٽيس هنيا ويا آهن تہ جيڪو
ماڻهو گهريل حر مکن جو پتو ٻڌائيندو تنهن کي هڪ هزار رپيا انعام ڏنو ويندو,
جن ۾ وريامہ, گل څان نظاماڻي, نورو وساڻ, امام بخش ۽ مٿو شامل هئا. هن
ڳالھ تي ٺٺوليون شروع ٿي ويون تہ حرن جي ڪن مکن کي سرڪار اهميت ئي
ڪانہ ڏني آهي. ڪن حرن تہ پاڻ ۾ ڏندين اگهاڙي بہ ڳالهايو. بابي مون کي ڇنڊ
ڪڍندي چيو تہ ”تون ان اجائي کاپاري ۾ نہ پؤ”. هن وڌيڪ چيو تہ ڪو بہ حر
پُسي ڪاڻ ڪنهن فقير جي جوڻي ڪان کڻندو. پر انهن مان ڪيترا نامرد ماڻهو
آهن جن کي اسان جي جوءِ ۽ جوڻيءَ جو پتو آهي ۽ ان پئسي خاطر هر ڳالهہ ڏسي
بيهي رهندا۔ اهو نہ رڳو اسان جو ڀلو آهي ۽ پير سائين جي لاءِ چڱائي انهيءَ ۾ آهي
جيستائين اسان پير پځتا نہ ڪري سگهون. تيستائين سرڪار اهڙين ڳجهين ڳالهين
کان بي خبر رهي تہ حر جماعت جا اهم ماڻهو ڪٿي آهن ۽ ڇاڪري رهيا آهن. ان
کان پوءِ جيڪڏهن اسان جي چر پر جي کين ڄاڻ ملي ب وئي ت پوءِ اسان جو وار
ونگو ڪري ڪان سگهندي. سندڻ اهڙين ڳالهين مان پتو پوي ٿو تہ هو اسان جي
چر پر کان بي خبر آهن. ڇاڪاڻ تہ سرڪار محيت ۽ منهنجي سر جي قيمت اڃا
مقرر ڪانہ ڪٿي آهي. اسان سندن اهڙي بي خبري کان گهڻا خوش آهيون. سو
سائين رکيا! پاغڻ کي اهڙي انڌي لالج کان پري رکجانءِ. انهيءَ ڪري هن کان اڳ
بہ جان نثار تباه ٿي ويا. مان سمجهان ٿو تہ اها ساڳي ڳاله هاڻي پڻ ورجائي ويندي
ق ڪئٹ ناهيٻ'َ ِ َ
ان کان پوءِ سرڪار ٻيو قدہ اهو کنيو جو هن هٿيار بند پوليس جو مقدار
گهڻو وڌائي ڇڏيو. اهڙي پوليس کي ٿاڻن, آئوٽ پوسٽ ۽ ڪن اهم ڳوئن ۾ مقرر
ڪيو ويو. ڇاڪاڻ تہ واڻين حرن کان ڊڄي سرڪار کي حفاظت لاءِ ٻاڏايو هو.
مٽوءَ خاصغيليءَ جي ٽولي شهداد پور کان اتر هڪ ڳوٺ خلاف شاندار ڪاروائي
ڪٿي هئي. ڳاله هيئنءَ هٿي تہ هن ڳوٺ ۾ رهندڙ واڻيا ٻن ڌرين ۾ ورهايل هئا.
120 حر گوريلا جنگ
جن مان هڪ سرڪار جي طرف ۽ ٻي حر جماعت جي پاسي هئي. حر جماعت
جي پاسي واري ڌر اچي فقيرن کي چيو تہ ڳوٺ تي حملو ڪري سرڪاري طرف
وارن واڻين ۽ پوليس کي تتل ڪري سندن مڏيون ملڪيتون ڦري هليا وڃن. انهيءَ
لاءِ تہ ڃيئن حر جماعت جا ساٿي هندو امن امان سان رهي سگهن. هي هڪ اهڙو
مثال هو, جنهڻ مان ٻيا ڳوٺ پڻ سبق سکي وڃن ها. هن ڪاروائيءَ ۾ مون ڪوبہ
حصو نہ ورتو. تنهن ڪري ان جو سريستو احوال ٻڌائي نہ ٿو سگهاڻ. پر ٻڌل ڳالهہ
يت آهي تہ پوليس وارا هڪ واڻئي جي هٽ آڏو ٺهيل دڪيءَ تي ڪچهري
99990000000
نار ڪرڻ ڏاڍو سولو هو. ان ڪاروائيءَ ۾ ٻہ پوليس وارا مارجي ويا ۽ ٻہ گهائجي
پيا هئا. انهن سان گڏ ڪجھ۔ ڳوٺاڻا بہ زخمي ٿيا جن جي حفاظت حڪومت نہ ٿي
ڪئي. ٿر لٽ ۾ مڏي ملڪيت گهڻي هٿ لڳي جنهن ۾ پوليس جون پئج بئدوتون
ٻ. شاٿ گئون ۽ گهڻو يارود شامل هو.
ان وت يا ان کان مهينو كن پوءِ تائين مون ننڍين ڪارواين ۾ حصو ورتو
هو, جن جو بيان ايڏو ضروري نہ آهي. حقيقت اها آهي تہ صون کان اهڙيون
ڳالهيون وسري ويون آهن. اسان اهڙا حملا اڻهن گهرن تي ڪندا هئاسون جتي
هٿيار بارود هوندو هو يا حر جماعت جا دشمن هوندا هئا. ڪن ڳوٺن تي ٿرلٽ جي
مقصد سان بہ ڌاڙا هڻندا هئاسون. ڪوب ماڻهو اسان جي آڏو تہ ايندو هو. اسان
دهشت ۽ ڏهڪاءُ قائم ڪرڻ لاءِ ڪيہرا ٫ بى گناه ماڻهو بہ ماريا هئا. جيڪڏهن
يون آهو پضو هجي باون کت آيدا وڏا ڪن ڪرظا آهن ناي مالهنو
ساراهيندا ۽ ڳائيندا ۽ اڳڻي ايندڙ حرن لاءِ اتساهہ جو ڪم ڏيندا ت, مان جيڪر
نندڍين نندين ڪارواين جي کاڀاري ۾ ثہ پوان ها.
مان توکي اڳي بہ ٻڌائي آيو آهيان تہ خيرپور ميرس جو پوليس ناظمہ حر
جماعت جو سڀ کان وڌيڪ دشمن هو. هو پوليس جي وڏي اتالي سان خيرپور
رياست جي حد ۾ گهمندو وتندو هو ۽ جتي بي کيس حر نظر ايندو هو ت, تا
ڪنهن سبب جي ان کي گرنتار ڪري وٺندو هو. سندس ڏوه فقط اهو هوندو هو
ت, هو پير سائينءَ جو مريد هوندو هو. اسان جا جاسوس بہ سندس مٽزل جي
چوڌاري ٻيا ٿرندا هئا ۽ ٻڌل ۽ ڏٺل خبروڻ پيا اسان ڏانهن موڪليندا هئا ۽ ناظم
معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪي ڏاڍ ۽ ظلم ڪندو هو تنهن جو احوال موڪليندا
رهندا هئا. اهڙيون ڳالهيون ٻڌي جهونڙو وريامہ نقير بہ هن خيال جو ٿي ويو
هو تہ هن ناظہ کي جلد ختم ڪيو وڃي تہ تہ خيرپور رياست جي حر
حر گوريلا جنگ 121
جماعت نهوڙجي ناس ٿي ويندي.
ان وتت اها ڳالهہ ٿي هئي جو خيرپور جو ناظمہ بڪار جي هڪ سميجي
سردار جو وير وهائي چڪو هو جيڪو ناري واري علائتي ۾ آباد هو. هن سميجي
کي سندس ملڪيت ۽ عزت آبروءَ ڪري هر ڪو نواب ڪري سڏيندو هو. قصو
هن ريت آهي تہ اهو نواب خيرپور رياست جي حدن مان هڪ ڇوڪري کڻي آيو
هو. ڇوڪريءَ جي مڙس اڇي خيرپور رياست جي پوليس کي فرياد ڏئي, جنهن
جي نتيجي ۾ نواب جا ڪيترائي ماڻهو پوليس جهلي وئي. کيس چڇتاءُ ڏنو ويو هو
تہ هن خلاف وارنٽ بہ جاري ٿيڻ وارا آهن. جڏهن اهڙن ڀڏن ڪمن ۾ وڏن ماڻهن
جا هٿ ٻِڌل هوندا آهن تہ معاملو ٻنهي ڌرين جي ٺاھہ سان پڄاڻيءَ کي پهچندو آهي.
تنهن ڪري نواب ڇا ڪيو جو بڪار جو هڪ سيد وٺي تناظہ وٽ لنگهي ويو تہ
سميجي نواب جو بچاءُ ڪري. ناظہ پاڻ بہ سيد هو. ناظم ڇا ڪيو جو تواب کي
گهروڙي ڀونڊو ڏنائين ۽ گاريون گند ب. ڏاڍيون ڏنائين ۽ کيس ڇيائين تہ ڇوڪري
پيدا ڪر, ن تہ ڌرتي ٿامو ڪري ڇڏيندوسايءِ. ان وقت نواب سميجي ڇوڪري
ڪٿي لڪائي ڇڏي هئي. چوندا آهن ت ٿٽ ڇٽي ويندا آهن پر ويڻ ڪون وسرندا
آهن. هو بي عزتيءَ جي وھ جو ڍڪ ٻي ت. ويو هو پر وساريو ن. هئاٿين. جڏهن پير
سائين غازين جي ڀرتيءَ جو حڪم ڏنو هو تہ هن سميجي سردار پنهنجي شڪارين
کي پرتي ٿيڻ جو حڪم ڪيو جيڪي اڳي ئي بندوتن هلائڻ جا ڪَويسر (ماهر)
ھکا. انهن جو مک ٽولو نظاماڻي هو جنهن کي پوءِ رستمہ جو لقب ڏنو ويو هو.
مان توکي هيءَ ڳالھ ب سمجهائيندو هلان تہ سميجا پير ساکييءَ جا جان نثار
برند قا ۽ بڂدس ثقنا اڪ سنا زان ساداشان: دفدا هڻا:أن مان سوه
درضد جن بنک لين .مان ڻن گهزافن :ڃا دوستافا صانات هئا بتهؾ ڪن زانطو
خيرپور رياست جي جبي واري جوءِ سان هو. خيرپور رياست جو ناظمہ پڻ هن جا
چونڊ ماڻهو گرفتار ڪندو رهندو هو, تنهن ڪري هن جي مارڻ ۾ گهڻن ماڻهن جو
هٿ هو.
هن اهم ڪم ۾ سميجي تواب تمايان ڪردار ادا ڪيو هو. تن ڏينهن محيت
اتر ۾ هو. وريام فقير کي صلاحڪارڻ ۽ مشيرن جي ضرورت هوندي هئي۔.
سميجن پنهنجا پنجاهھہ هاري بندوقن سميت موڪليا هکئا. جبي واري سندڻ
دوست اسان جي پٽ مان راڄڙن کي سڏائي ورتو هو. حسن کي بہ پنهنجي
سنگت کي ڪوٺي اڇڻ لاءِ چيو ويو هو. وريامہ بہ پنهنجي خدمتگارن جو جٿو
موڪلي ڏنو هو. ٰ
122 حر گوريلا جنگ
هن محاذ جي ڪمانڊ نوري وساڻ جي سپرد ڪٿي وئي هئي. غازين جي
خلت تزلين جا:اگواڻ ٻٽينين ہاننت مئا: نٽو ۽ اتان نڪل ڏل هن ويا بهڻا.
محبت ڪن غاڙين کي نوابشاهہ ۽ ميرپورخاص ريلوي پُڙيءَ کي اکوڙي ناس ڪرڻ
جا حڪ ڏٿي ڇڏيا هئا. ساڳيءَ ريت هن اتر سنڌ واري ريلوي پٽڙيءَ کي اکوڙي
تباهہ ڪرڻ جا پڻ حڪم ڪيا هئا. پر طٰہ ٿيل رٿابٽنديءَ موجب ڪم ڪري نہ
سگهيا هكا ۽ فقط ٽڪيٽ آفيسرن کي ڦريو ۽ اسٽيشن جي پورٽرن کي ماريو
ڪٿيو هئائون. حقيقت اها هئي تہ سڀني حرن جون اکيون اسان جي ڪاروائيءَ ۾ ٰ
ناظم جي قتل واري ڪاروائيءَ ۾ حصي وٺندڙ حر اڳواڻن کي ناري جي هن
پاسي ساڌوري (5881081) نالي ماڳ وٽ صلاح مشوري لاءِ گهرايو ويو هو۔
حسن سوٽي اچي اسان کي ٻڌايو تہ فيصلو ڪيو ويو آهي تہ جڏهن اساڻ جا
جاسوس ٻڌائيندا تہ ناظہ اڳتي وڌي اچي کينواريءَ ۾ منزل ڪٿي آهي تہ مٿسیس
حملو ڪيو ويندو. اهو ماڳ منڍ جمڙاتوءَ کان ڊزن کن ميل ڀري آهي ۽ دڳ تي
آهي. ان وقت سميجا وڏيرا ميرپورخاص نڪري ويا هٿا تہ متان شڪ ڪيو وڃي.
ناري جي اوڀر پاسي وارا ماڻهو اڳئينءَ شام جو نارو اُڪري چكڙائو ڀرسان اسان
سان اچي ملڻا هئا.
مان امان جن کان موڪلائڻ گهر هليو ويس. بابو تہ آيو هو ۽ ڇيو هٿاٿين تہ
”منهنجي پاران بہ موڪلايون اڇجانءِ”. واتعي کان هڪ يا ٻ راتيون اڳ اسان
پيش قدمي شروع ڪٿي هئي. آهي بہ خبرون پهچي رهيون هيون تہ ناظمہ سان
هٿيار بتد پوليس جو وڏو تعداد گڏ آهي. اسان مان ڪنهن کي ب پڪ ڪان هئي تہ
جيٿرا موٽون الائي مري وڃون. اُن وقت منهنجي موت تي اک ئي ڪان ٿي ٻڏي.
دل ۾ چيم پئي تہ مرڻو تہ هڪ ڏينهن آهي تہ ڇو نہ مڙس ٿي ميدان ۾ مرجي. مان
۽ منهنجا ساٿي اچي پتڻ تي گڏيا هئاسون. ان ويل سج لهي رهيو هو ۽
سمجهيوسون پئي تہ ان مهل جکڙائو ٿاڻي واري پوليس پنهنجي ڪوارٽرن ۾
اطميتنان سان مائي کائي رهي هوندي جيڪو هتان کان ٻہ ٽي ميل پري هو. ٻيڙيءَ
جي پهرين پور ۾ ورياہ نقير, بابو. گل خان نظاماڻي. لوٽو نظاماڻي ۽ ٻيا مک آيا
هکا. هتن پهچڻ سان اچي اسان جي ٽوليءَ جي اڳواڻ حسن کي انگهن تي کتيو
ت, ”تون پنهنجي ٽوليءَ جي غازين کي ضابطو ت ٿو رکين. هو ايڏو لڙ ڪري رهيا
آهن جو جکڙائو تائين ٻڌبو هوندو”. ٻيڙي غازين کي پار پهچائڻ ۾ ڇهہ پور ڪيا ۽
سو کان مٿي ماڻهو هن ڀر پهتا هئا. هن پاڻ سان گهوڙا بہ آندا هئا جن تي چڙهي
حر گوريلا جنگ 123
يي ڪان ڪر ات تو اڊ يڪن پاٽ نن اڳتي
وڌڻ لڳاسون. ڪنهن بہ پنهئجن پيرڻ ڊاهڻ جو خيال نہ ڪيو. بابي چيو تہ پير
ساقيم ټي دعا سان انگزيز ڌر سان اهاات قهري ڪارواڻي ڪندا وي جو اوس
پاسي وارا پوليس وارا ۽ پاڳي (پيراڍو) پنهنجي بچاءِ جي ڳڻتين ۾ هوندا ۽ کين
اسان جي معاملن ۾ هٿ وجهڻ جي هنياري ئي ڪان ٿيندي. پر پوءِ اسان
سچيتائي ڪري مند جمڙائو پهچڻ کان اڳ ٿيليفون جوڻ تارون ڪيي ڇڏيون ۽
ٿوري ٿوري پئذ تار کي ڪٻپيندا ٿي وياسون. رستي سان اسان کي واه جا بيلدار ۽
ڪي مهاڻا مليا. اسان کي ڪجه بہ نہ چيو فقط ايترو چيوسون ت پنهنجي ڪم
سان ڪم رکو. انهن ماڻهن جي گهڻاثي اسان جي هڏ ڏوکي هئي. باتي ٻيا تہ اسان
ٿو ين ٫ڈهڪائيوياايخاِ زائون د نهن سان اهڙي اه آا نا ڪَدبدا.
اڃا اونداهي هٿي. اڳواڻن انسپيڪشن پاٿ کان هيٺ لهي اولهہ پاسي جهنگ وچان
هلڻ جو حڪم ڪيو. ٿوري مفاصلي ڪرڻ کان پوءِ اسان کي بيهڻ لاءِ چيو ويو.
اڳواڻ پاڻ ۾ صلاح مشورو ڪرڻ لڳي ويا ۽ اسان حملي جي تيار ڪيل نقشي
مطابق بيهي رهياسون فيصلو ڪيو ويو تہ گل خان نظاماڻي ۽ لوٽو نظاماڻي عازين
جي ساڄي پاسي جي ڪمانڊ ڪندا. وريام ۽ بابو وچ واري حصي تي مقرر ڪيا
ويا هئا. جڏهن تہ اسان جي ٽوليءَ واري اڳواڻ حسن کي کاٻي پاسي وارن غاڙين
جي ڪمانڊ حوالي ڪئي وئي هئي. خدا نہ ٿو ڀلائي تہ اسان وٽ ٿيهارو يا وڌ ۾
وڌ چاليهارو کن بندوتون هيون. جيڪي اسان کي سميجن وڏيرن ڏنيون هيون.
انهن مان ٻ يا ٿي سگهي ٿو ٿي رائفلون بہ هيون.
اسان جي طٿي ٿيل رٿابندي اها هئي تہ اسان ٻيج جي چنڊ ]1660609) جي
شڪل ۾ سڦير ٺاهي بندوتون هٿن ۾ جهلي حملو ڪريون. مٿير قسم جي غازين
کي مرڪزي حصي ۾ رکيو ويو هو جن کي ڪهاڙيون هٿن ۾ هيون. اهو طٿي
ڪيو ويو تہ ناظہ جي ويجهي ٿيڻ کان پوءِ جيڪو ب غازي هن مٿان بئدوق جو
نائر ڪندو ت,ہ مٿس بندوق جو فاثئر ڪري کيس قتل ڪيو ويندو. سوچيو اهو ويو
تہ هن دشمن کي ڪهاڙين سان وڍي ڳترا ڳترا ڪيو وڃي. جنهن حر مٿس
ڪهاڙين جا وار ڪيا تنهن کي فقيرن ۾ وڏو مان ۽ مرتبو ڏنو ويندو, جنهن جهڙو
اڳي ڪنهن کي بہ نہ مليو آهي. اسان کي چيو ويو تہ توهان بہ ٽي ڪلاڪ آرام
ڪريو, حملي جو وقت اڃا ٻيو آهي. پر منهنجو ت, کائڻ پيئڻ حرام ٿي ڇڪو هو.
حسن مون کي چيو تہ تون ڪهاڙي کڻي وڃي مرڪزي حصي واري ڪهاڙي بردار
غازين سان بيھ. تنهن ڪري آءِ وڃي پنهنجي دوست عيسيٰ سان گڏجي بيئس.
124 حر گوريلا جنگ
اسان ڪهاڙي بردار غازين مان هر ڪنهن کي اها اميد هئي تہ اهو دشمن فقط
سندس تهري ڪهاڙيءَ جو کاج ٿي ويندو. مون بابي سان ٻہ ٽي لفظ ڳالهائي ورتا.
نظر ائين پئي آيو تہ ڄڻ سندس اکين ۾ ڪاريهر ويٺا هئا ۽ ڏاڍو مطمكن پئي لڳو۔
هن مون کان گهر جا احوال ورتا ڇاڪاڻ تہ کيس پڪ هئي ت ٻہ ٿي هفتا گهر هلي
تہ سگهنداسون. ان دوران مون کانگس ناظم تي ڪيل هڻ حملي بابت پڇيو. جنهن
جي جواب ۾ چيائين تہ, ”سوڀ اسان جي ٿيندي پر هي معاملو اڳيت واري
ڪاررواين کان گهڻو مختلف آهي. اوڀر ناري کان جيڪي ب ماڻهو آيا آهن,. سي بس
ڪن ڳڻ آهن ۽ كين بندوتن تي ناز آهي پر انهن مان هڪ لوٽو نظاماڻي ڪونڌ
جوان آهي. هو بهترين توبچي آهي پر اڄ ڪهاڙي کڻڻ جو قسمہ کنيو اٿاٿين. ٻي
اهم ڳالھ اها آهي تہ ضابطو ڪرڻ مشڪل آهي. سڀني جو رت ٻڙهڪي رهيو آهي.
اهي اڻ تجربيڪار وڏي هاہ هڻي رهيا آهن تہ هو جبل ڏاري وجهندا ۽ دشمن ڌر
ماٺ ڪيون اسان کي ويئي ڏسندي. مون کي الڪو آهي تہ جڏهن گوليون هلڻ
لڳنديون ت, هي مان اڌ ماڻهن جا تہ مٿائي ري ويندا. جڏهن مٿو ڦريو تہ دل بہ ٻڏڻ
لڳندي. ان کان پوءِ اسان جهڙا جهونا جوڳي وڃي منهن مٿو ڪندا جيڪي نانگ
پتايون ويٺا آهن. ننڍا اسان جي ڪڍ اچن, سا ڳالھ بہ مشڪل آهي ۽ مون ڏانهن
ڏسي پڻ کلي ويٺو.
نيٺ اوڀر پاسي کان رات پلؤ کڻيو. چوڌاري ۽ مٿان وارو جهنگ بي ڏسڻ ۾
آيو. اسان پاک ڦٿيءَ کان اڳ واري رات جي پهر ۾ سيءَ کان چادروڻ ويڙهيون
هيون ڇاڪاڻ تہ ڪنهن ب ماڈ َ اهو نہ پئي چاهيو تہ ڪير کيس ڏڪندو ڏسي
وئٺي. ھاڪ بہ پئجي چڪي هئي. صبح جي ٿڌڙي هير مان سمجهي رهيو هوس تہ
صبم ٿي ويو آهي. مان پنهنجي اڳواڻ بابي ۽ ٻين مک حرن سان اڳتي وڌڻ جي
اجازت گهري تہ جيئن دشمن جي کوج ڪرڻ لاءِ کانگن ڪي ڳالهيون پڇي وٺان,
ڇاڪاڻ تہ مون کي هڪ جاءِ تي ويهڻ نہ ٿي آيو. اسان سچيتائي سان اڳتي وڌندا
وڃي جهنگ جي وٽ سان پهتاسون, جيڪو اتر ڏاتهن هوريان هوريان ڇڊو ٿيندو
ٿي ويو. وچ تي هڪ سؤ گزن جو کليو ميدان ۽ ٻئي پاسي سامهون انسپڀيڪشن
بنگلو ڏسڻ ۾ اڇي رهيو هو, جتي اسان جو شڪار مئزل ڪيون ويٺو هو. اسان
جلد ٿي ڏسي ورتو تہ بنگلي جي ڇت تي هڪ سئتري پهرو ڏئي رهيو هو. هڪ
ٻئي ماڻهوءَ گهڙي رکي چڪر ٿي ڏنا. چٽي صيح جي روشنيءَ ۾ ڏسڻ ۾ آيو تہ
ورانڊي ۾ بسترا موجود آهن جن ۾ ضرور ڪي پوليس وارا سمهيل هوندا. ڪي ٻيا
پوليس وارا ٻاهرين ڪوارٽرن ۾ ننڊ ۾ هوندا۔ اولهہ پاسي واري ڪمانڊ حسن جي
حر گوريلا جنگ 125
ني ع ڪري کي هن پاسي کان فاثر ڪرڻ جي
سهوليت هئي. پر ان پاسي کان بہ جهنگ ۽ بنگلي جي وچ تي هڪ کليو ميدان
هو. ساري 09570 پاسي کان
ڪن جاسوسن کي ويهڻ جو حڪم ڪيو هيائون. ان کان پوءِ هنن حملي جي
ساري نقشي کي تبديل ڪيو ۽ اسان واريءَ قطار ۾ بہ ڦيرٿار ڪئي هئي. توکي
اهو ضرور معلوم هوندو تہ پير سائين پنهنجي زميت تي فوجي سکيا دوران غازين کي
دشمن تي حملي ڪرڻ جي خاص تربيت ڏني هئي ۽ نقشي ۾ ٿير گهير بہ اهڙي
فوجي سکيا کي نظر ۾ رکي ڪٿي وئي هئي. پاسن تي بيٺل بندوتن وارن غازين
کي سوڙهو ٿيندي اڳتي وڌڻو هو. پوليس جِڏهن گولين جي موٽ ۾ گوليون هلائڻ
شروع ڪندي ت. ڪهاڙين وارا غازي وچ تي حملو ڪندا.
اسان تيار ٿيا ويٺا هئاسون ۽ صبح جي ڪٽي ڀٽن مٿان نڪري نروار ٿيڂ جي
اوسيڙي ۾ ويٺا هثاسون جيڪي ناري جي هن ڀر هيون ۽ ان وت وريام حملي جو
حڪم ڏيڻ وارو هو. ان مهل اسان کي جاسوسن اچي ٻڌايو تہ پوليس ۾ ڇر پر
پڻجي وئي آهي. انهن مان ڪي ٻ ٽي ڄڻا جهنگ ڏانهن ب وڌي رهيا آهن پر کين
ٿن رابخا ۽ نهنج جنه نهت اي نال ان ويا هَئا:
جڏهڻ جاسوسن اطلاع ڏنو تہ ان وقت مان وريام فقير جي ڀرسان بيٺلو هوس. بابو
بہ سندس ويجهو ويٺو هو. جاسوسن کانئس پڇيو تہ اسان کي هاڻي ڇا ڪرڻ
گهرجي؟ انهن کي ڪجه نہ چيو وڃي يا کين جهليو وڃي. ن. تہ هو تہ اسان کي
دا
تنهن تي وريام چيو تہ انهن کي قتل ڪيو وڃي. بعد ۾ بابي ڏانهن متهن
ڪري چيائين تہ اهو صحيح آهي یا نہ واليڏنا؟
بابي کيس وراڻيو تہ جيڪڏهن تون مون کان صلاح ٿو پڇين تہ فقير مان اٿين
ڪرڻ جي غلاف آهيان. هن مان سمجه ۾ اچڇي ٿو تہ تقدير اسان جي فائدي ۾
ڪم ڪري رهي آهي. خيرپور رياست جي پوليس جو اڌ تہ جهڙو ڏنئہ ٻڪريون.
جيڪڏهن تون مون کي اجازت ڏيندين تہ مان وڃي هئن سان ڳالهائيندس. اهي
پوليس وارا موٽي وڃي ٻين کي مون واري ڳاله ٻڌائيندا ۽ اسان جي بندوق هلائكڻ
کان پهريائين سارو ميدان صاف ٿي ويندو. جيڪڏهن اها ڳال توکي قبول آهي تہ
پوءِ هر پاسي کان بيٺل ڏهن توبچيڻ کي جِلديءَ ۾ اڇڻ جو اشارو ڏي تہ اهي
خاموشيءَ سان هيڏانهن هليا اچن.
ورياہم فقير غازين کي اهڙو حڪہ ڏنو. بابي مون کي ٻين ڪهاڙي بردار
126 حر گوريلا جنگ
غاڙين کي ساڻس هلڻ جو اشارو ڪيو. اسان سڀ جاسوسن جي پٺيان لڳي
پياسون. ڏئوسون تہ ٿي پوليس وارا هڪ ٻوڙي جي چوڌاري اوڪڙو ويٺا هئا. اسان
هوريان هوريان وڃي سندڻ پٺيان بيهي رهياسون جو کين ڪو پتو نہ ٻيو ۽ بنگلي
واري پاسي کان بہ اسان کي ڪير بہ ڏسي نہ ٿي سگهيو. اڻ کان پوءِ بابي ساڻس
نهايت ترميءَ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو: ”ڏسو ڀٽ! اوهان ماٺ ڪيو ويٺا هجو.
ڇرو پرو اصلي نہ. هيڏانهن ڏسو ت. مان اوهان کي ڇا چئٿي رهيو آهيان؟ فقير ناظم
کي قتل ڪرڻ آيا آهن, جن جو تعداد پنج سؤ ٿيندو جڻ مان اڌ غازين وٽ بندوقون
بہ آهن ۽ اهي هٿ جا بہ سڌا آهن. ٿوري وقت کا پوءِ انهن سڀني کي ڏسي
وٺندؤ. تہ ... نہ ڇرو ڀرو اصلي تہ. توهان جي چوڌاري هٿياريند ماڻهو بيٺا آهن.
اهي منهنجي اک جي اشاري سان توهان کي ٻوٽيون ٻوٽيون ڪري ڇڏيندا.” بابي
پوءِ اسان کي ڪهاڙين سميت اٿي بيهڻ لاءِ چيو .مان هڪ پوليس واري جي بلڪل
ڀرسان بيٺو هوس. جڏهن منهنجي هن جي منهن تي نظر پئي تہ کل روڪي نہ
سگهيس جيڪو ساٿو جهڙو پٺير ٿي پيو هو. سندس هيٺين ڄياڙي لڙڪي پئي هئي
۽ خوف وچان سندس اکيون ٻاهر نڪري آيون هيون. سندس پيٽ ب وڄڻ شروع
ڪيو هو. مون پٽڪي جو پلاند کڻي وات ۾ ڪيو. ٻيڻ بہ کل روڪڻ لاءِ وات تي
هٿ ڏئي ڇڏيا هئا. هو موت جي خوف کان ڏهڪائجي ويا هئا. بابي اهڙي ڳالھ
کي محسوس نہ ڪرڻ ڏنو ۽ پنهنجي ڳالهہ کي جاري رکندي ڇيائين ت., ”اوهان هن
کي ڀوڳ چرچو نہ سمجهو. توهان پاڻ پنهنجي اکيت سان ڏسو. هت غازين ظالم
ناظہ کي اڄ ئي قتل ڪرڻ جو قسم کنيو آهي جيڪو ماڻهو سندس پاسو وٺندو
سو بہ پاڻ کي مل سمجهي."
ان وقت وريام بہ ڏسڻ ۾ آيو جيڪو ويهن توبچين کي وٺي اڳتي وڌي رهيو
هو جيڪو حملي ڪر لاءِ ڄڻ اتاولو ويٺو هو. بايو پوليس وارن کي ڄڻ چئي
رهيو هو ت, ”اسان بنگلي کي پنهتجي گهيري ۾ وٺي ڇڏيو آهي. پر جيڪي بہ
اوهان مان ڀڄڻ چاهيڻ ثا اتر طرف کان ڀڄي وڃن. پر توهان جي ناظہ کي
ڪيڏانهن وڃڻ نہ ڏينداسون. هن لاءِ اڄوڪو ڏينهن آخري صيم هوندو. اسان جو
اوهان سان ڪو بہ جهيڙو جهڳڙو نہ آهي. جيڪڏهن اوهان پاڻ مرڻ چاهيندؤ تہ
بسم الله. پيٽان ويهي ترار ڪري وڃي پنهنجي پٽي ڀائي پوليس وارن کي ساري
ڳالھ ٻڌاءِ ۽ پنهنجي ناظہ کي بہ وڃي اطلاع ڪر. جيڪڏهن هو چاهي تہ وزير
ڏانهن بہ تار موڪلي سگهي ٿو. ان جو اسان تي ڪويہ اثر تہ پوندو. کيس هاڻي
ڪير بي بچائي نہ سگهندو. اسان سندس ملاقات لاءِ جلد اچي رهيا آهيون. بهتر
حر گوريلا جنگ 127
اهو آهي تہ اوهان بنا ڪنهن دير جي وڃي کيس اطلاع ڪريو. جلد ڪريو
جيڪڏهن اوهان اسان کي ٻيهر ڏسڻ نہ ٿا چاهيو تہ هيءَ جوءِ ڇڏي هليا وڃو پر
اسان توهان جي ناظہ کي ت. ضرور ڏسنداسوڻ.”
ان کان پوءِ بابي اسان کي پنهنجي پويان اچڻ جو اشارو ڪيو ۽ اسان
سندس ڪڍ جهنگ ۾ گم ٿي وياسون ۽ وڃي پنهنجي اصلي جاين تي بيٺاسوڻ.
بابو اڳتي وڃي ورياہ فقير سان صلاح مشورو ڪرڻ لڳو. جنهن بابي کي چيو ت
واه واه واليڏنا تو تہ ڪمال ڪري ڏيکاريو. اها ڳاله خود محبت نن ڪري سگهي
ها. توکي مبارڪون هجن. سندن آهي ڳالهيون ٻڌي لوٽوءَ ڪاوڙجي چيو تہ اوهان
ايئن ڪري اوچتي حملي وارو سونهري موتعو وڃائي ڇڏيو. اهڙي اوچتي حملي ۾
اڌ پوليس وارا تہ بسترن ۾ سمهيل ٿي مارجي وڃن ها. تون اآيثن ڪري واليڏنا! حر
جماعت سان ڄڻ ويساه گهاتي ڪٿي آهي. تنهن تي يابي کيس وراڻيو ت, ”تون
ڪير ٿيندو آهين مون جهڙي تجربيڪار فقير کي هدايتڻ ڏيڻ وارو. مان سمجهان ٿو
لوٽو, تہ تون هڪ بهادر ماڻهو آهين. تون پنهنجي بهادري جي ثابتي ضرور هاڻي
ڏيندين. جنگ ۾ ڪهاڙي واري سگھ کان عقل جو استعمال ڪرڻ وڌيڪ صحيح
هوندو آهي. جهنگلي جائورن مٿان جڏهن گهڻا دشمن حملو ڪندا آهن تہ ڊڄڻو
هوندي ب پنهنجي زندگي بچائڻ واسطي چريو ٿي وڙهندو آهي. پر جيڪڏهن اهڙي
جانور کي پهريائين پتو پٿجي وڃي تہ سندس دش٬ن اجهو اچڻ وارا آهن. تہ هو
پنهنجي بهادري نہ ڏيکاريندو پر پنهنجن پيرن تي زور رکندو. تون چوين ٿو تہ اسان
اوچتو حملو ڪري اد پوليس وارن کي ئنڊ ۾ ننڊ ڏئي ڇڏيون ها. پر منهنجو انهيءَ
ڳالهہ ۾ ڪو ويساھ نہ آهي. پهري تي بيٺل سنتري خبردار بيٺا آهن ۽ هٿيار ستل
پوليس وارن جي ڪڇ ۾ رکيل آهن. مون مٿن اهڙو تہ ڊڄ ويهاريو آهي جو هنن مان
سراسر اڌ ڀڄي هليا ويندا. وڙهڻ وارا ماڻهو هميشہ ٿورا هوندا آهن. پوليس سان
متابلي لاءِ تين ۽ اسان ننپ اغلي هت پهڻا آهيتوناڀزاشماڻ اک مرشبد لا هڪ
مڪمل سوڀ ماڻڻي آهي.” تنهن تي لوٽوءَ کيس وراڻيو تہ ”توکي جنگ جي ڄاڻ
تي فخر آهي. ساٿين منهنجا! ان لاءِ منهئجو هي جواب آهي تہ رد جي ڪمانڊ هيٺ
وڙهندڙ چيتن جي فوج ڇيتي جي ڪمانڊ هيٺ وڙهندڙ رڍن جي لشڪر کان هميشہ
هار کاڌي آهي.” لوٽوءَ جي اها اُڇل وريام فقير ڏانهن هئي. باتي منهنجي ٻيء؛ جي
بهادري تہ ساريءَ حر جماعت ۾ مشهور هئي. پر هن اها پاڻ ڏانهن سمجهي ۽
ڪاوڙ ۾ لوٽوءَ جي ڳٿڙ مان جهلڻ وارو هو جو وچ ۾ اچي وريام پيو ۽ جهيڙو
ٽاري ڇڏيائين. ان ئي وتت جاسوس اچي رپورٽ ڏني تہ پوليس ۾ گهڅي ڇرپر
125 حر گوريلا جنگ
پکجي وئي آهي. اها ڳالهہ ٻڌي بابو ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين اچو ت, ”هاڻي پير
سائينءَ کي سنڀالي حملو ڪريون." تنهن تي جهونڙي ورياہم چيو, ”هائو هيءُ
صحيح وقت آهي” ۽ پوءِ سيٽيءَ جو آواز هواءِ ۾ ٻرڻ لڳو۔
ان جي موٽ ۾ ٻنهي پاسڻ کان غازين جون بندوقون ٽانڊا اوڳارڻ لڳيون.
انهن جي جواب ۾ بنگلي کان بندوق جو هڪ نائر ٿيو. غازين واري سڦير جهنگ
جي وٽ ڏانهن وڌڻ لڳي.۔ اسان ڏسي رهيا هئاسون تہ پوليس وارا گولين جي پٽن ۽
بندوتن لاءِ هيڏي هوڏي ڊوڙي رهيا هئا ۽ سندس عملدارن جي حڪمن جو آواز بہ
ٻڌجي رهيو هو. کاٻي طرف منهنجي ساٿي غازين جي بندوق مان نڪرندڙ دونهون
لئي جي وڻن سان ٽڪرائيو اتي وڃي رهيو هو. ثوري وقت کان پوءِ ٿورا پوليس
وارا بنگلي واري طرف کان نڪري نروار ٿيا ۽ هيٺ ميدان تي سمهي گولين جي
ڏي وٺ ڪرڻ لڳا. اسان زور سان نعرو هنيو ”ڀيڄ ڀاڳارا". ”ناظم لاءِ موت“ . ان
وقت ناظمہ پاڻ بنگلي جي ڇت تي ظاهر ٿي بيٺو. اسان نعرا ايترا تہ زور سان هٿيا
هكا جو جهنہ ۾ رهندڙ شيطان بہ ڀڄي نہ سگهن ها. اسان غازي مرڪز ۾ بيٺا
هئاسون. اسان جي جڏهن ناظہ تي نظر پئي تہ ڪهاڙيون اڀيون ڪري وهي
پياسون. اسان جي اڳيان لوٽو نظاماڻي هو۔
هن وقت تائين اسان ڏانهن سڌيون گوليون تہ هلايون ويون هيون. پر جڏهن
اسان ناظم تي ڪڙدي ڪئٿي ت مون کي خدا جو تسم آهي تہ پوليس جون گوليون
اسان جي ڪن وٽان زوزاٽ ڪنديون گذرڻ لڳيون ڄڻ ماکيءَ جي مکين جا
ڀونڀاٽ هئا. منهنجي ڀرسان وڌي هلندڙ غازين کي گهائي رهيون هيون ۽ هو رڙ
ڪندا هيٺ ڪرندا ٿي رهيا. مون گولين جو وسڪار ڏسي پنهنجي رفتار گهٽائي
ڇڏي. پر ڏنہ ت.ہ لوٽو اڳتي وڌي رهيو هو. کيس گولين جي وڏٿڙي جي ڪا پرواھِ
ٿن ڪائ هئي. مان سنشمن ڪڍ لڳي پينن. اساڻ كن هڪ گولي بُ ڪات لڳي ۽
مان ان لاءِ تہ ڪجه بہ چئي نہ ٿو سگهان. پر پوءِ مون کي حسن ٻڌايو تہ غازي
بنگلي تي فاثر ڪري رهيا هئا, جو اسان ڪهاڙين وارا وڃي بنگلي اندر
ڪڙڪياسون. مان پنهنجي ڪهاڙي وڃي هڪ پوليس واري کي ٻڙهڪائي ۽ هو
بندوق آڏو جهلي ڌڪ گسائي ويو. هڪ پوليس واري منهنجي منهن ڀرسان فائر
ڪيو پر گسي ويو ۽ مون کيس ڪيرائي وڌو. پر مون کي جهٽڪي وائڙو ڪري
وڌو ۽ ورانڊي ڏانهن ٽپ ڏيڻ وقت غلطي ٿي وٿي هئي. هڪ ٿٿئين پوليس واري
منهنجي مٿان اوچتي جلھ ڪئي ۽ مان سندن بسترن ۽ ٻئي سامان ۾ لڪي ويس.
سندس رائفل جي بئنيٽ اچي ويڙهيل ڪميلن ۾ کتي. اسان گندگار ۾ ڇتا لڳا
حر گوريلا جنگ 129
پيا هثاسون جو مون لوٽوءَ جي گجگوڙ ٻڌي.
”پٺتي هٽي وڃ شڪاري”
9 جاءِ کان اک ڇنڀ ۾ دري هيٺان گسائي
کسڪي نڪري ويس جتي پوليس وارا کاٻي پاسي وارن غازين تي فاثر ڪري رهيا
هئا. ان ڪري اسان هڪ پوليس پارٽيءَ جي فاثرن جي زد ۾ اچي وياسوڻ جن
بنگلي جي پٺيان بيهي پنجاهہ قدمن تان اسان تي گولين جا گُهوگهٽ لائي ڏنا ک
سندن گوليون سڌو وڃي ڀڀت ۾ لڳي رهيون جن جي دٻڪن جا آواز آءٌ ٻڌي رهيو
هرس اځا صورجمال ڏسي تالشيز مٿاي جت تان:رة ڪتي ى انةا اه ڄاڻا ڪرو
ايڏانهن فائر ڪرڻ بند ڪيا وڃن. مون ڏٺو تہ منهنجي اڳيان چار یا پنج غازي هئا
جيڪي چيتي جيان اوڀر ڏانهن ڊوڙندا وڌي رهيا هئا. مان بہ سندس پنيان تيز
رفتاري سان ڊوڙي رهيو هوس ۽ گوليون منهنجي ڪن وٽان سوساٽ ڪنديون ٿي
گذريون. .رن وتت کان پوءِ اسان ن اچي ساڄي پاسي وارن غا زين جي پٺئين پاسي
جاڏ 3 اه
بيٺو هو جنهڻ اسان “0 گڏ بيٺل غاڙين بہ آثرين ڏني. اسان
اتان ڦري جهنگ مان لنگهي پنهتجي اصلي مرڪزي جاءِ تي وڃي بيهي رهياسون.
ڏنم تہ لوٽو اج
سر مدد ڪان ڪئي. بابو تہ مگس اڳي ئي مڇريو ويٺو ت. ”تو تڪڙ ڪري ڀنا
حڪم جي حملو ڪري ڏنو ۽ سارو معاملو گڙٻِڙ ڪري ڇڏيو.” پتو ناهي تہ
جيڪڏهن اسان جو جاسوس اسان کي سڏ نہ ڪري ها جيڪو اسان جي پٺيان
ڪڍ لڳو آيو هو تہ اسان جي هن ساري ڪارروائي جو الائي ڇا نتيجو نڪري ها؟
انهيءَ وريام فقير کي سڏي چيو هو ت., ”فقير صاحب! تون ٻاهرين ڪوارٽرن
تي وڃي قيضو ڪر. مان پنهنجي اکين سان ڏٺو تہ ڪيترائي پوليس وارا اتان
نڪري هليا ويا آهن.”
اسان ڪهاڙي بردار پنهنجو وار ڪري ڀڄي آيا هئاسون. ان کان پوءِ انهن
ڪهاڙيءَ وارن کي موڪليو ويو جيڪي اڳي نہ ويا هئا ۽ انهن کي هڪدم اوڀر
ڏانهن روانو ڪيو ويو. گل خان اسان ڪهاڙين وارن ۽ يندوق وارن کي گڏي
ٻاهرين ڪوارٽرن تي حملي ڪرة لاءِ اڳڻي وڌڻ لاءِ چيو. حڪم ملڻ شرط اسان
اڳتي وڌڻ لڳاسون ۽ بنگلي کان ايندڙ گولين جي اسان کي ڪا پرواهہ ٿي ڪانہ
هئي. اسان کي پڪ هئي تہ ڪوارٽرن ۾ موجود پوليس اسان جي مزاحمت تہ
ڪندي. انهن مان ٻ. ماڻهو ڏاڍا بهادر هئا. قتل کا پهريان هئن اسان جي ٻن ماڻهن
130 حر گوريلا جنگ
کي گولين سان گهائي رکيو هو جن مان هڪ لوٽوءَ ۽ ٻيو گل خان جي غازين ماري
وڌو هو. ٻن ڀڄي جان ڇڏائي اهڙي ريت اسان دشمنن کان پنهنجي اڌ ماڻهن لاءِ
مورچہ بنديءَ واسطي جڳهہ حاصل ڪري ورتي هئي. منهنجي ڪهاڙي اڃا تاثبت
اهر رايت ڪاه تي. هخي.
هن وقت حر اڳواڻن کي جنگي نقشي تيديل ڪرڻ جي وٿي ملي وئي. ڪڻ
توبچين کي ٻاهرين ڪوارٽرن جي ڇت تي چڙهي بنگلي جي ڇت تي موجود پوليس
وارن کي مهاڏي ڏيڻ لاءِ چيو ويو هو. ان جنگي ڇچال کي ڏسي ناظمہ هيٺ لهي
ويو. هن وقت تائين اسان پوليس جو ٻن نالين واري ڪارتوسي بندوقن ۽ ڪهاڙين
سان مقاپلو ڪري رهيا هئاسون. اهڙي بهادرأنہ مقابلي جو اساڻن کي ضرور داد
ڏيندين. اهڙين بندوقن جو مار سؤ گز کان وڌيڪ نہ هو. وڏي گيج وارن ڇِرن
ڪري ب سندن مار جو داثرو اهو هو پر هاڻي اڳٿين فاصلي جي اڌ جيترو فاصلو
گهٽجي ويو هو. ان کان سواءِ جاين جي اولن ۽ ٺلهن ۾ غازين کي بچاءُ ملي ويو
هو. سندن چرپر بہ ڍڪجي وئي هئي. اسان جا حوصلا بلند ۽ ارادا اٿل هئا. ماڻ ڀہ
گولين جي وڏ ٿڦڙي مان بچي ويو هوس ۽ هاڻي بہ حملي جي موتعي جي تاڙ ۾ ويٺو
هوس. ٻيا ماڻهو جيڪي هن مشڪل وقت کان لنوائي نڪري ويا هئا يا پٺيان.
گسائيندا پئي آيا. سي سوچي رهيا هئا تہ جيڪڏهن هو بهادري سان نہ وڙهندا تہ
سان ابا نن الا ڪهڙي طريقي حاڻ قاشيعداة ار وت پول ڀكلو غن
ونگن وارا لنگهہ بسترن سان بند ڪري رهي هئي ۽ پاسي وارين راهدارين کي پڻ
بند ڪري ڇڏيو هكائين, انهيءَ لاءِ تہ جيئڻ اسان وٽن پهچي نہ سگهون. اسان جو
رت اٻري رهيو هو ۽ اسان کي ڪا بہ طاقت روڪڻ رنڊ ڻ واري ڪانہ هئي. ٻئي
حملي لاءِ يايو, گل خان ۽ لوٽو پاڻ ۾ صلاح مشورو ڪرڻ لڳا. اسان هينئر کاٻي
پاسي کان بلڪل جِدا ٿي ويا هئاسون جتي حسن ۽ سندس ساڻين ڇو پوليس سان
مقايلو جاري هو. جيڪي اڃا بہ کڏن ۽ وڻن جي اوٽ ۾ موجود هئا ۽ اڳتي
سرڪي پوليس کي ويجهو تہ ٿيا هئا. اسان فيصلو ڪيو ت, حسن ڏانهن نياپو
موڪليون تہ بنگلي واريءَ پوليس بجاءِ. پوليس جي ٻئي جٿي تي فائرنگ ڪئي
وڃي ڇاڪاڻ ت, بنگلي واري پوليس اسان جي گولين جي مار ۾ آهي. وريام ۽ گل
خان کي ٻاهرين ڪوارٽرن ۾ موجود رهڻو هو جتان هو توبچين جي ڪمانڊ ڪندا.
جڏهن تہ اسان کي بابي ۽ لوٽوءَ جي مهنداري هيٺ پنهنجي اڳييءَ جاءِ تي وڃي
بيهڻو هو ۽ بنگلي تي سامهن واري پاسي کان حملو ڪرڻو هو. اسان جڏهن ويجهو
پهتاسون ت اولھ پاسي ڏانهن گولين جي ڇاٽ ڇائنجي وئي تنهن ڪري اسان پٺيان
حر گوريلا جنگ 131
ٿري حملو ڪيو جتي مزاحمت لاءِ ڪا پهرئي ڪان هئي۔
پوليس جڏهن اسان هيترن سارن کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏٺو تہ نعرا هڻي وٺي
جهنگ ٽانهن ڀڳي. اسان ڏٺو تہ سندن نعرن ۾ ڪو اعتماد ن هو. اسان جهنگ جي
وٽ سان صف بندي ڪئي هئي جو اسان جو جاسوس ٻاهرين ڪوارٽرن واري
طرف کان ڀڄندو آيو جنهن کي مٿان وسندڙ گولين جي ڪابہ پرواهہ نہ هئي. جن
جي هيٺ ڪرڻ ڪري هن جي ڇوڌاري ڌوڙ اڏامندي ٿي رهي. هن اسان کي رڙ
ڪري چيو تہ ”گولين جي ڏي وٺ ۾ ٺاپر اچي وڃڻ ڪري ڪيترائي پوليس وارا
سريچاءُ خاطر بنگلي مان نڪتا ڀڳا پيا وڃن ۽ سندن منهن اتر اوڀر آهي.” اهو
ٻڌي اسان حملو شروع ڪري ڏنو. لوٽو اسان جي اڳ ۾ هو. ان وت اسان کي
ڪو هوش عقل ن. هو. چرين وانگر نعرا هڻندا اڳتي ڌوڪيندا ٿي وياسون. ڄڻ
اڳيان گوليت جا گهاءَ نہ پر گلن جا هار اسان جو اوسيڙو ڪري رهيا هئا. هڪ
سٽ سان بتنگلي جي ڀرسان پهچي وياسون. مان پنهنجي اڳواث جي پٺيان وڃي
انهن بسترن تي پاڻ کي اڇليو جيڪي ونگن وارن لنگهن کي بند ڪر لاءِ سٿا
ڪري رکيا ويا هئا. اهي بسترا پاڻ ۾ ٻڌي سوگها ڪري ونگن ۾ نہ رکيا ويا هئا.
سو بسترن جي سٿي جي ڊھي پوڻ ڪري اسان ٿيڙ ۽ ٿاٻا کائي رهيا هئاسون. اها
تہ عجيب قسم جي ويڙهاند هئي. جڳه تماہ ٿوري ۽ حر تمام گهڻا هئاسون ۽
هڪ ٻئي سان وچڙي پنهنجي هٿ ۾ جهليل ڪهاڙين سان پنهنجي ماڻهن کي گهائي
رهيا هئاسون. ورانڊي ۾ گولين ڇِٽڻ جا ايڏا گهڻا ۽ وڏا آواز ٻري رهيا هئا جو ٻوڙا
ٿي پيا هئاسون. جڏهن اسان ڌوڪي ڪمرن ۾ داخل ٿياسون تہ هڪ ٻئي مٿان
ڪرندا پئي رهياسون ۽ جيڪو پوليس وارو اڳيان آيو ٿي تنهن کي تل ڪري ٿي
ڇڏيوسون. اتي پوليس وارن جي گهڻائي ڪان هئي. شايد نڪري ڀڄي ويا هئا.
.وڙ مي وٿي ٰ
ڪٿي آهي ناظم؟ ڪٿي آهي لعنتي ناظم؟
ورانڊي جي هن پٺئيڻ پاسي جي هڪ ڇيڙي کان گوليون گوگهاٽ ڪنديون
آيون ۽ منهئجي ڀرسان وارو هڪ ماڻهو گهائجي پيو هو. ٿوري وقت کان پوءِ اسان
جو ٻيو ماڻهو گوليءَ لڳڻ ڪري هيٺ ڪري پيو ۽ مري ويو. اسان ڏٺو تہ در
ڀرسان ڀت جي هڪ سوراخ مان گوليءَ ڇٽڻ وارو دونهون ٻاهر نڪري رهيو هو۔
گوليءَ جي سٽڪي کان ڊڄي اسان جا ڪيترا ماڻهو وڃي هڪ ننڍڙي ڪمري ۾
لڪا هئا جتي آفيسر وهنجندا هئا. اتي بيٺل حرن مان ڏهن پندرهن رڙ ڪري چيو
تہ دروازو ڀڃو. ٻ ٽي ماڻهو اڳتي وڌي دروازن کي ڪهاڙين سان ڪپڻ لڳا. انهن
12 حر گوريلا جنگ
مان هڪ تہ گوليءَ لڳڻ ڪري ڪري پيو. ان ڪري ٻيا بہ پوٿتي هٽي ويا. اسان
اهڙي صورتحال ڏسي ورانڊو غالي ڪري ڪوٺين ۾ گهڙي بياسون.
بزدل! حرامي! ڀاڙيا! لوٽوءَ شينهن جيان گجندي چيو. هو اڪيلي سر اڳتي
وڌيو. هن چپ ڀڪوڙي ٻہ هُڙي ڪهاڙي ٺڪاءُ ڪري جو در ۾ ڪرائي ت. اها
پاهي سوڌو اندر هلي وئي. هن ڪهاڙي ڇڏائڻ جي گهڻي ڪوشش ڪئي پر اها
نڪري ڪانہ سگهي. تنهن ڪري هو بہ اف ڪري پوئتي موٽي آيو. بابي اسان کي
هڪ ننڍڙي ڪمري ٿٽانهن وڃڻ جو اشارو ڪيو جنهن ۾ ٻن ماڻهن جي بيهڻ جي
جڳهہ هئي جيڪو ڀت واري ماري کان پاسي تي هو جتي بيهي سولائيءَ سان
دروازو ڪڀجي سگهجي پيو. هن ٻيا ماڻهو اندرٿين ڪمري ٿانهن موڪليا تہ جيئٿن
باث روم جي ٻئي دروازي کي ڀڃڻ جي ڪوشش ڪن.
انهيءَ وتت حسن جي ڪمانڊ وارا توبچين بہ پهچي ويا. جيڪي حسن جي
پٺيان اچي رهيا هئا. هن پنهنجي ماڻهن مٿان ٿوٿڙاڪ ڪرڻ شروع ڪئي پر بابي
کي ڏسي کيس سمجهائڻ لڳو تہ ”منهنجا ماڻهو سمجهي رهيا هئا تہ اوهان بتگلي
تي تبضو ڪري چڪا آهيو تنهن تي هو مون تي زور ڀري رهيا هئا تہ جلدي ڪريو
هلو تہ هلي اسان بہ بنگلي جي سامان جي ٿرلٽ ڪريون. هاڻي هنت کي خبر پئي
آهي تہ ناظمہ تہ اڃا بہ زنده ويٺو آهي. هي چون ٿا تہ بندوتن بدران کين ڪهاڙيون
ڏنيون وڃن ڇاڪاڻ تہ طئي ڪيل اصول موجب ناظہ کي بندوتن سان مارڻ تاتون
خلاف ڳالهہ هوندي. اندرثين پاسي کان دروازو ڀڄڻ جهڙو آواز ٿيو ۽ پستول جو
ڌماڪو ٿيو جيڪو ناظہ ڇوڙيو هو. لوٽو هڪ ٻئي حر کان ڪهاڙي کسيندي ئي
منهنجي پيءَ جي ڏسيل دروازي ڏانهن هليو ويو ۽ ورانڊي واري دروازي کي
ڪهازين جي ڌڪن جا آَهوڙا لائي ڏنائين. حسن بہ ڪهاڙي وٺي هئ سان رلجي
ويو. ان کان پوءِ سيڪنڊ =- اُن = ڪمانڊ بہ ائين ڪرڻ شروع ڪيو. جڏهن
اندريون دروازو ڪپجي دير ٿيڻ وارو هو تہ بابي کيم چيو تہ ”فقير ڀاءُ! ٿوري گهڙي
ٿهر ڪريو ۽ هيڏانهن ڌيان ڏيو. جيڪڏهن اسان مان هر هڪ ناظم جي قتل ڪرڻ
جي عظمت حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو تہ هر ڪو اها هام هڻندو ت ناظم
کي مون قتل ڪيو آهي. انهيءَ ڪري مکن ۽ انهن جي ٽولين وچ ۾ ٿڪائي پٿجي
ويندي. اهڙي ڳالھ حر جماعت جي لاءِ آڻڻي آهي. او تہ سڀٿي در ڀڃون ۽ ناظم
کي سوگهو ڪيون ٻپ پر جماعت جي ايڪي ۽ ٻڌيءَ لاءِ اهو لاز آهي تہ ناظہ کي
تتل وريام فقير ڪري جيڪو اسان سڀئي جو هڪ مڃيل اڳواڻ آهي. ان کان پو.
ناظم جي قتل جو جهڳڙو ڪون اٿندو۔
حر گوريلا جنگ 133
حسن, سندس ناثب ۽ لوٽو اچي بابي جي ڀرسان بيهي رهيا. اسان جهڙڻ
نندن غاڙين کي خوش فهمي هئي تہ ناظہ اسان ڪهاڙي بردارن جي هڪ نہ هڪ
ڪهاڙيءَ وسيلي ڳترا ڳترا ٿي ويندو ۽ ان جي تل ڪرڻ جي عظمت اسان مان
ڪنهن ننڍي غازيءَ جي قسمت ۾ لکيل آهي پر هاڻي اهڙي ڳالهہ ٻڌي هرڪو
مايوس ٿي ويو هو. اسان سوثئر جي ٿہ جي چوڌاري بيٺل ڄڻ تہ شڪاري ڪتا
هئاسون. گهڻن حرن بابي جي صلاح مشوري کي بهتر سمجهيو هو ۽ سندس هن
ڳاله تي اتفاق ڪيو هيائون. وريامہ ڪهاڙي کڻي اڳتي وڌيو ۽ در جي ڪڀجي
ڪرڻ تائيڻ بيٺو رهيو. اندران گولين جو وسڪارو جاري هو جنهن ڪري اسان جا
ڪيترا ثئي جوان گهائجي پيا هئا. دروازي ڀڄڻ کان پوءِ اسان ڌوڪي اندر ڪاهي
پياسون ۽ ناظم کي وڃي سوگهو ڪيوسون. هو ٻ جوان جو پٽ هو ۽ آخري وتت
تائين آڻ ڪانہ مڃيائين ۽ مقابلو ڪندو رهيو. هو ڌڪن ۽ ڪهاڙين جي وڍن ڪري
گهڻو گهائجي چڪو هو ۽ گهڻي وتت جي متابلي ڪري ٿڪجي ٿان ٿي پيو هو.
جڏهن وريام فقير مٿس ڪهاڙيءَ جا وار ڪري رهيو هو ت اسان ڏاڍي زور سان
نعرا هڻي رهيا هثاسون جيڪي خيرپور تائين تہ ضرور پهتا هوندا. پوئتي رهيل حر بہ
اڳتي سرڪي بنگلي جي ٻاهران ميڙ ڪري بيهي رهيا ۽ بنگلي جي ٿر لٽ لاءِ تيار
هئا. ان وقت اوچتو ڪٿان فاثر ٿيا ۽ اسان جا ٻہ ٽي ماڻهو گهائجي ڪري پيا.
پوليس وارن اولهہ پاسي وڃي مورچہ بندي ڪئي هئي جيڪي ڇوري بنگلي کان
نڪري ڀڄي ڪون ويا هئا پر هن نين رٿابنديءَ موجب وڃي مورچا سنڀاليا هئا.
هن بابت اسان ڪجه بہ سوچيو ويچاريو ڪونہ هيو. جيڪي هاڻي اسان سان
چوٽ ڪرڻ لاءِ اسان کي ٻولائي رهيا هئا. بابي حسن کي چيو ت اها تنهنجي غلطي
آهي جو تو پنهتجي فرض کي سهڻي نموني نہ نڀاهي سگهيو آهين. ان وقت لوٽوءَ
وچ ۾ ڳالهايو ۽ چيائيي تہ واليڏنا نقير! جيڪڏهن جنگيون رڳو ڳالهيت سان
وڙهيون وڃن ها تہ تون ماضيءَ جي مشهور جنرلن مان هڪ هجين ها. نادر شاهہ بہ
تنهنجي ڀيٽ ۾ ڪجه ن, هو. سڪندر بہ هڪ احمق انسان هو. اڄ سارو ڏينهن
غازين جي ڌڪا ڌڪي لڳي پئي آهي. پر مان ت. توکي سارو ڏينهن واندو ڏٺو آهي
پر جنهن گهڙيءَ تون پنهنجا مٺڙا ٻول ٿو ٻولين تہ اسان جا هٿ وڙهڻ کان جهلجي ٿا
وڃن. مان اڄ تہ سارو ڏينهن محاذ جي پهرينءَ صف ۾ وڙهيو آهيان. مان چاهيان ٿو
تہ ٻيو ماڻهو ب مون جيان سر تريءَ تي رکي اچي. هينگر ب مان محاذ جي پهرثئين
صف تي وڙهڻ لاءِ تيار آهيان پر واليڏنو مون سان گڏ هوندو۔
لوٽوءَ جي هن ويڻن سان بايو ڄڻ تہ ڏنگجي پيو هو ۽ هڪدم چئي ڏنو
14 حر گوريلا جنگ
هياثين ادا اکين سان. پوءِ هڪ بي ڊٻي سورهيہ جوان جيان وهي ٻيو هو ۽ ڪهاڙي
سندس هئن ۾ هئي. لوٽو بہ ٽپ ڏئي اڳتي وڌيو ۽ ساڻس هلڻ لڳو. أُن کان پوءِ
مان ۽ ٻيا بہ ڪيترائي غازي سندس ڪڍ لڳي پيا هئاسون. مينهڻ جيان وسندڙ
پوليس جي گولين اسان جو استقيال ڪيو. ان وقت بايي کي ٿيڙ کائيندي ڏئہ پر
پوءِ هو پاغ کي سنڀالي ويو. ڏنہم تہ سندس جسم جا ٻنب ٿي ويا هئا ۽ چيتي
جيان چنگهاڙندو وڃي پوليس واري وٽ پهتو جيڪو سنگيڻ يا بئٽيٽ ساڻ حملي
ڪر لاءِ تيار بيٺو هو. پوءِ بابي جي ٻہ هٿڙي ڪهاڙي هوا ۾ لڪي ۽ پوليس واري
جي ڳَڇيءَ ۾ وڃي کتي ۽ بابو بہ ڪري ٻيو. ٻئي پاسي کاڻ پوليس واري جو لاثر
يہ سندس پنهنجي رت جي تلاءَ ۾ تڙڻي رهيو هو. اهي ٻئي گڏ هيٺ ڪريا هئا.
پوليس واري ڪري وري اٿڻ جي ڪوشش ڪئي ت. منهنجي ڪهاڙي سندس مْو
۾ كُپي وئي هکي. ان وقت مان صڦهلي تي ڌڪ محسوس ڪيو جيڪو ڏنڊي جو
هو. ماڻهو منهنجي اکين اڳيان تکو گذري ويو. اها ويڙهاند پل کن ۾ ختم ب ٿو
وئي. بابي کي گهرا گهاءَ رسيا هئا جيڪو هاڻي دہ ڏئي رهيو هو. هن اکيون ڦيراٿو
چوڌاري ڏٺو جن ۾ اڃا بہ وحشت موجود هئي. سندس وات مان رت ريلا ڪرو
وهڻ لڳو هو. ٿورو وقت اڳ تہ سندس آواز ۾ شينهن واري گجگوڙ هئي پر هاڻم
سندس تڙيءَ مان ڪر... ڪر ... جو آواز اچي رهيو هو. پوءِ هن پنهنجي پوري
سگھ سان نعرو هئيو ”ڀيڄ ڀاڳارا" پوءِ سندس اکيون هميش, لاءِ بند ٿي ويون.
]7[
حر جماعت ۾ بابي جو تام گهڻو احترام هوندو هو. سندس شهادت ڪري
اهي هيانءَ لاهي ڪون ويٺا جن ناظم کي قتل ڪري هن اڻ مل سوڀ ماڻي ورتي
هئي. هر اڳواڻ مون سان عذرخواهي ڪئي ۽ بابي جي بهادريءَ جون تعريفون
ڪيون هيون تہ هو ساري زندگي هڪ سچو غازي رهيو ۽ شهادت کان پوءِ سندس
جاءِ جنت آهي. هو دنيا ۾ عزت ۽ بهادريءَ جا اڻ مٽ اهڃاڻ ڇڏي ويو آهي
جيڪي منهنجي عزت آبرو وڌائڻ ۾ مددگار ثابت ٿيندا.
حسن مون کي چيو تہ ”تنهنجي ڪپڙن تي رت جا ڳاڙها نشان بايا سان
آخري ڀاڪر پائڻ ڪري ڪون ٿبا آهن, اهو تہ گهاءَ جو رت آهي جنهن کي
ٻڌڻ کپي.”
مون ڏٺو تہ منهنجي کاٻي ڪلهي تي گوليءَ جو گهاءُ هو ۽ مون کي مٿي کي
ڀاڻاٽي اچي رهي هئي. مون کي باڻي ٻياريو ويو. عيسيٰ خاصخيليءَ پنهنجي پٽڪي
مان اگڙي ٿاڙي گوليءَ جي گهاءَ ۾ اندر وڌي.
اسان کي زيردست نقصان رسيو هو. ڏهن ٻارهن بهادر حرن جا لاش ميدان
تي پيا هئا. ڪيترا گهايل هئا جن مان ڪيترن کي گهرا ۽ ڪن کي هلڪا زخمہم
هئا. مون کي پتو ڪون آهي ت. پوليس وارن مان الائي ڪيترا تتل ٿيا هئا ۽ ڪيترا
زخمي ٿيا هئا؟ منهنجو زڅغم ڪجه وڌي ويو هو جنهن ۾ ڏاڍو سور هو. ان کان
پوءِ مون کي مختلف ماڻهو ڌار ڌار ڳالهيون ٻڌائڻ لڳا هئا."“ ان کان پوءِ پتو پيو تہ
منهنجي پيء کان پوءِ حر جماعت جو نظمہ و ضيط ختم ٿي چڪو هو. لوٽو ۽
حسن بہ ٿوري گهڻيءَ تان پاڻ ۾ ڏند ڏيڻ لڳا هئا. وريام ۽ گل خان نظاماڻيءَ
پنهنجي پر ۾ ننهن چوٽيءَ جا زور لاتا هئا پر حر جماعت ۾ شضابطو قائم ڪرڻ ۾
سوڀارا ڪونہ ٿي سگهيا هئا. لوٽو ناظہ جي روالور تي دعويٰ جتائي رهيو هو ۽
گارين ڏيڻ کان پوءِ وريامہ جي حوالي ڪيو هيائين. مون کي اها ب پڪ آهي ت ان
سان گڏ پتج پوليس وارا مارجي ويا هٿا ۽ ڏھہ زخمي ٿيا هئا. جڏهن ت, حرن مان ئو شهيد ٿيا
هئا. زخمين جي تعداد جو ڪو پتو ڪون آهي.
136 حر گوريلا جنگ
وقت پوليس جون ڇڏيل رائغلون ۽ يارود ب ميدان تي پيو هو جيڪو ڪنهن هڪ
جاءِ تي گَڏ ڪري ڪوتہ رکيو ويو هو. پر اسان جا ساڻي پوليس جي سامان جي
ڦرلٽ لاءِ ٿارون پائي رهيا هئا۔ سندس مال مڏيءَ جي ڦر لٽ کان پوءِ پتو پيو تہ
اهي پوليس وارا ڪنهن اعليٰ رتبي وارا وڏا ماڻهو هئا. پوليس وارن اهي پئسا خيرپور
رياست ۾ رهندڙ حرن کان ٿريا هوندا. راڄڙن وري دعويٰ ڪٿي تہ اهي ٿرلٿ جي
وڏي حصي جا حقدار آهن. سندن چوڻ هو تہ اهي پئسا ٿڦريل حرن کي واپس ٿيندا
۽ اهڙي ڪم ۾ هن وڏي واهر ڪٿئي آهي. سندس اهڙي ڀڏين ڳالهيت ڪري
رهندو بہ وڌيڪ ڏڻيڙ پٿجي ويو هو.
ان کان پوءِ ٻيو مسئلو اهو پيدا ٿيو تہ شهيدن جي لاشن کي ڪهڙي طريقي
سان نهر ڪجي؟ ايترو وتت ڪون, هو جو ايتريون قبرون کوٽي سگهجن. اٿي
ميدان تي ڇڏي وڃڻ بہ شرمہ جهڙي ڳالھ هئي۔ اڊڪو هو تہ ٻئي ڏينهن پوليس
ضرور ايندي ۽ شڪست جي پلاند طور اسان جي سورهين جي لاشن کي باهہ ۾
ساڙي رک ڪري ڇڏيندي. لاشن کي گهرن تاٿين پهچائڻ جا وسيلا بہ ڪونہ هٿا.
ان کان سواءِ گهايل بہ گهڻا هئا. جن جي مدد ڪرڻ جي پڻ ضرورت هئي. خوش
تسمتيءَ سان بندوتن جي ٺڪاون تي پاڙي جا حر اچي پهتا هئا جن چيو تہ آهي
لاش اسان کڻي پنهنجي ڳوٺن ۾ وڃي ٿا نهر (دنن) ڪريون. مان حسن کي مٿٿّون
ڪيون تہ ڪنهن بہ ريت بابي جو لاش پنهنجي جوءِ واريءَ مٽيءَ ۾ دفن ٿئي تہ ڀلو.
تنهن ڪري پاڙي جي حر اهڙي مدد ڪرڻ واسطي اٺ ڏيڻ لاءِ چيو. پوءِ مان بابي
جو لاش پاکڙي جي اڳځين خاني ۾ رکيو ۽ پٺيان آءٌ ويهي رهيس. اهڙيءَ ريت
زخمين کي بہ ساڳيون سواريون ڏنيون ويون هيون.
مون کي بابي جو لاش اٺ تي کڻي گهر پهچڻ واري سفر بايٿ گهڻي ياد
ڪان آهي. پر مان جتان بہ گذريو هوس ت ماڻهن لاڏا ڳاٿي منهنجي آجيان ڪٿي َ
هئي. ناري ڀرسان هڪ سيد هو جيڪو شاعر هو جنهن هن واقعي بابت حرن جا
نالا وٺي سندن بهادري تي بيت ٺاهيا هئا. هن اهڙيءَ ريت بابي ۽ منهنجي سورهائي
جي ساراه جا پڻ ڍڪ ڀريا هكا. اهو ٻڌي مان ڏاڍو خوش ٿيو هوس ڇاڪاڻ ت., اها
شاعري حرن واري جوءِ ۾ ڪن پيڙهين تائين ڳائي ويندي. اسان جکڙاثئو ڀرسان
هڪ بلوج ڳوٺ ۾ لڙيءَ آڌيءَ پهتا هئاسون. هت اسان سڀني کي عاليشان ماني
کارائي هئي تنهن ڪري اسان سڀ کانئن ڏاڍو خوش هئاسون. اسان جي مکن
سرڪار کان نفرت خاطر اريگيشن جي سرڪاري بنگلي ۾ آرامہ ڪيو هو. مون
کي زخمہ ۾ ڏاڍو سور هو. اٿين محسوس ٿي رهيو هو ڄڻ جسم جي ان جڳهہ تي
حر گوريلا جنگ 17
ٽانڊا رکيل آهن ۽ گوشت سڙي ڀڄي رهيو آهي پر پوءِ بہ مون کي ننڊ اچي وئي.
جاڳيس تہ سور گهٽ محسوس ٿيو پر منهنجي ٻانهن سڄي آڪڙجي وئي هئي جو آء
ان کي مٿي ڪري بہ ڪونہ ٿي سگهيس. فيصلو اهو ڪيو ويو تہ زخمي فقير
چيٺجي چڱي ٿيڻ تائين ناري جي اوڀر رهندا ۽ مڪمل آراہ ڪندا. حسن پنهنجي
ٽوليءَ جي ماڻهن سان گڏ اسان کان هتان موڪلائي هليو ويو هو ۽ قيول ڪيو
هيائين تہ بابي جو لاش مکيءَ جي پاسي سان وهندڙ دہ واه تائين تہ پاڻ كڻاثي
ويندو ۽ جيڪڏهن ممڪن ٿي سگهيو تہ اهڙو اطلاع امڙ کي بہ پهچائيندو. مون
کيس گذارش ڪٿي ت. بابي جو لاش اسان جي وڏڙن جي قيرستان ۽ پيرو وزير
ڀرسان دفن ڪيو وڃي. مان توکي اهو بہ ٻڌائيندو هلان تہ منهنجي خواهش مطابق
بابي جو لاش لڙيءَ رات جو پيرو وزير جي پاسي ۾ مٽيءَ ماءُ جي حوالي ڪيو ويو
هو جتي شهيد ڪونڌرن جي قبرن جون تطارون موجود هيون.
ناري جا غازي مون کي ۽ ٻين گهايلن کي ساڌوري کڻي ويا جتي حرن جو
هيڊ ڪوارٽر هو. هي ماڳ ان جاءِ تي آهي جتي سنڌ جو ميداني علائڻو ٿر سان
ملندو آهي. جتي ڀٽون جهنگل ۽ ڍنڍون پاڻ ۾ گڏيل سڏيل نظر ايندا آهن. سميجن
وڏيرن جا بنگلا بہ هتي آهن. سائو نارو بہ هتان بڪار ڏانهن وهڻ شروع ڪندو ِ
آهي. هيءَ ڏاڍي ڀلي جوءِ آهي. جتي مينهون, ڊور ڍڳا. ٻڪريون, رڍون چرنديون
ٻيون نظر اينديون آهن۔ ڀٽن جي وٽ پاسن ۾ ائن جا وڳ پيا وڙڪندا وتندا. گهوڙا
سائي گاھہ ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڦرندا نظر ايندا جيڪي ڀرسان ٿر واري جوءِ ۾
چرندا آهن. پوياڙيءَ جو پٽن تي بگن ۽ ڪارن تترن جون تنوارون پيون ٻرنديون
آهن. سانءِ پکي بہ هڪ ڍنڍ کان ٻي ڍنڍ تائين اڏندا ڏسيا. جڏهن اسان فقيرن جي
ڪئمپ ڏانهن وڃي رهيا هئاسون تہ هر طرف کان سوٿر نظر اچي رهيا هئا جيڪي
ڊوڙي ڀر واري جهنگ ۾ گم ٿي رهيا هئا.
هتي اسان جي ٽٿهل ٽڪور اهڙي تموني سان ٿي رهي هئي ڄڻ اسان ڪي
امير ۽ نواب هجون. سميجن هڻ حر فوج لاءِ تمام گهڻو اناج موڪلي ڏنو هو. هتان
جا ميربحر سميجن جو راڄ هئا جيڪي ڇوڏس موجود ڍنڍن مان پيا مڇي ماريندا
هئا ۽ سڀ کان ڀلي ۽ وڏي مڇي اسان ڏانهن کڻي ايندا هئا. ماکي تہ جهنگ جي
هر وڻ ۾ ويٺل ڏسيي هئي. کير, مکڻ, گيهہ ۽ گوشت ايترو هو جو ڪير کائي.
ڇاڪاڻ تہ جهنگ ۾ چرندڙ گورمال حرن جو هوندو هو. عيد ڏينهن ڊوڙڻ ۽ جانور
ڀڄائڻ جون گويون رکيون وينديون هيون ۽ ملھ جا مقابلا ٿيندا هئا. رات جو وري
مشهور سگهڙ ۽ ڀٽ اچي ڳالهيون ٻڌائيندا هئا. مون مٿي اهڙو ذڪر ڪيو آهي تہ
138 حر گوريلا جنگ
ناظم جي قتل ڪرڻ واري فتح تي ڪيترن شاعرن بيت چيا هئا. هتي اهڙي مشهور
بيت جو ذڪر ڪندس جيڪو ساري حر جماعت ۾ مشهور آهي:
اول تعريف الله جي. پوءِ ان جي ساراه جيڪو سڀئي کان سگهارو آهي.
ڀاڳارو سوار ٿي. ڪاري ڪڪر جيان اتر کان آيو جنهن جا مريد فرشتا آهن.
شيطان ڪافر سيد جي مخالفت ڇڏي ڏي.
تون منهنجي محبوب سان مقابلو نہ ڪري سگهندين. ڇا تون ان لاٿق آهيى؟
او( حڪمران پاڳاري سان ساڙ تہ ڪر. کيس خدا جي مدد آهي.
تنهنجي طاقت, پئسو ۽ خزانو هتي رهجي ويندو
تنهنجي ملڪ جي هر حصي ۾ ٿرٿلو مچي ويندو. اوهان سڀ تڇ سمان ٿي ويندا.
هاديءَ جي حڪم سان تنهنجا سڀ غزانا داڙيل لٽي ويندا.
ڇا تون شيطان سان گڏجي غاڙين جي مئزل ۾ ڏٿيڙ ت. نہ ٿو پکيڙين؟
تون پاڳاري مٿان غالب پئجي ڪونہ سگهندين جنهن ڃا ڪم خدا ڪندو آهي.
هاڻي تون طاقت ۽ ظلم ڪرڻ شروع ڪيو آهي. تنهنجو مذهب ڌوڙ ٿي ويندو.
اسان جي اڳواڻ وريام کي بي انتها عزت ۽ احترامہ جي نظرن سان ٿي ڏٺو
ويو. گل خان نظاماڻي وڏو زميندار هو. وريام فقير جي اچڻ تي سندس زال هڪ
ڪلاڪ تائيى جهمر هڻندي رهي. جيڪڏهن هو چاهي ها تہ سڄي ملڪ جي
توجوان حر عورتن کي غلط نموني بہ استعمال ڪري سگهي ها. ڀر هن ۾ اهڙي
لونجهہ ڪانہ هٿا۔ پر پنهنجي تمريف ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيندو هو ۽ سندس وڌ ۾ وڌ
خوشي بہ هن جي تعريف هئي. هن جي ٻي ڪمزوري لٺ ٺانگر سان رهڻ هو. پڪ
سمجھ تہ هي ماڻهو هنن ٻنهي ڳالهين مان تہ ڍاپندو ئي ڪون هو. پر اسان حرن ۾
ڪي ماڻهو اهڙا بہ هئا جيڪي ناظہ جي قتل واري ڪاروائيءَ ۾ لوٿوءَ کي وڌيڪ
اهم سمجهي رهيا هئا ۽ سوچي رهيا هئٌا تہ انهيءَ سوڀ جو سچڇو جهونجهار لوٽو
نظاماڻي آهي. سيد شاعر بہ کيس بهادريءَ ۾ رستمہ ڪري ڳايو هو. اهو نالو لوٽوءَ
کي بہ ڏاڍو وڻيو هو ۽ هن کان پوءِ سندس اهو نالو مشهور ٿي ويو. پر هو مون کي
تہ ڏٺو بہ ڪونہ وڻندو هو. ڇاڪاڻ ت, هن بابي تي الزاہ هنيا هئا. هن جي صحيح
اتدازي ڪري اسان سوڀ ماڻي ورتي هئي. هو لوٽوءَ جي ويڻن کان تنگ ٿي پوليس
جي غير ضروري مقابلي ۾ ڌوڪي ڪاهي پيو هو ۽ شهيد ٿي ويو هو. هو شينهن
جهڙو دلير تہ آهي. پر کيس حر جماعت جا فقط ڏهہ ٻارهن غازي ايئن سمجهندا
هوندا. پر منهنجي بايا جي وڃڻ ڪري حر جماعت کي ايڏو وڏو نقصان پهتو آهي
جنهن جو آزالو ڪرڻ مشڪل آهي. لوٽوءَ کي رستمہ سڏڻ لاءِ مان بہ تيار آهيان پر
حر گوريلا جنگ 139
اخلاتي طور هو مون وٽ اڇي منهنجي پيءُ جو مون سان ڀال ڀلائي ۽ بنهنجي غلطٰي
مڃي. مان سندس ميرو متدو ڪون آهيان. مان مڃيان ٿو تہ ناظم وارى واتعي ۾
هن پنهنجي سورهائيءَ جي ڌاڪ ڄمائي ڇڏي هئي. منهنجي گهاءَ هاڻي ڪڙيون
ٻڌڻ شروع ڪيون هيون. هن مقصد لاءِ ڏکڻ کان هڪ حڪيم آندو ويو هو
جيڪو زخم, ٿٽ ٿڦرڙي ڇٽائڻ ۾ ڀڙ هو ۽ سڀني جي ملہ ڀٽي بہ اهو ڪندو هو.
چيت جي چوکي رٺ هئي. هوا جي ٿڌڙي ٿڌڙي هير گهلي رهي هئي ۽ ريشمي
لياس حيان جسم تي ڄڻ ٿڌڙا ڪڍي ۽ ڪتڪاڙيون پاٿي رهي هئي. تہ جا وڻ
تارن جهڙو اڇڙو ٻور ڌرتيءَ تي ڇٽي رهيا هئا. ٻڌل ٻوڪ پڪر بہ ٻڪرين لاءِ ٻنڌڻن
کي سُون ڏئي رهيا هئا.
اهي ڪهڙا نہ سدورا ۽ سنهارا ڏهاڙا هئا. مون پنهنجي زندگيءَ جا اهڙا چيٽ
ڏايا چڱيءَ ريت گذاريا هئا. اسان کي اڄ سڪون آهي. مان هن چوڻ ۾ هٺ یا
وڏائيءَ حو اظهار ڪون ٿو ڪريان تہ مان پنهنجو فرض گهڻن دوست کان وڌيڪ
بهتر نموني سان ادا ڪيو آهي. مون وٽ هڪ نوجوان ميريحر ڇوڪري ٻين ماڻهن
سان گڏجي مڇي کڻي ايندي هئي. مون کي چوندي هئي ت. مان بہ ان واتعي جو
اهم ڪردار ۽ جهونجهار آهيان. جيڪڏهن مان کيس غلط تموني استعمال ڪيان ها
تہ هوءَ مڃي وڃي ها. مان قسم سان چئي رهيو آهيان ت اها ڏاڍي خواهشمند بہ
هئي. مان کيس ويجهو وڃان ها تہ مون کي ٻلھ ڪري ڇڏي ها. هوءَ مون سان
گهڻو وقت گڏ رهندي هئي. هن مون کي ڪن اهڙين ڳالهيت جي سکيا ڏني جيڪي
اڳي آءِ ڪون ڄاڻندو هوس. انهن مان هڪ چونڊ گارين ڏيڻ جو سبق بہ آهي.
ٍ 'سان جا جاسوس ۽ ٻيا مددگار ماڻهو ساري ملڪ جون خبرون اچي ٻڌائيندا
هئا. پر سائين سردار جي گڙنگ واري بنگلي جي تلاشي وٺڻ وارو نوابشاه جو
بندرو پوليس ڪئٿپٽن بدلي ٿي ويو هو ۽ ان جي جاءِ هڪ نئون پوليس ڪئپٽن آيو
هو. سو فوح جون لاريون ڀرائي اچي كينواري پهتو هو. پر کيس اتي ڪج ب هٿ
ڪون آيو هو ۽ اتي نوج وهاري موئي آيو هو. اسان کي ٻڌڻ ۾ آيو هو تہ اسان جي
خوف کان خيرپور جو وزير گهر کان ڪون نڪرندو هو. هن پنهنجي نائب کي
کينواري وڃڻ جو حڪم ڪيو. پر هو ب ڊڄ جهلي ڪون سُگهيو ۽ انڪار ڪري
ويهي رهيو هو. خيرپور رياست جي ساري انتظاميہ خوف ۾ واٿڙي ٿي وئي هئي.
ان ڪري نوابشاه جي پوليس فوج جي مدد سان انتظام سنڀاليو ويو هو. اسان جي
هن سوڀ جو اثر ڪراچي سرڪار تي بہ گهڻو ٿيو هو. ناري جي اوڀر پاسي وارا
ٿاڻا ۽ آكوٽ پوسٽوڻ غالي ٿي ويون هيون. وڃڻ وقت حرن كين گارين ڏيڻ ۽
140 حر گوريلا جنگ
ٺٺوليون ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪجه يب ڪوئہ ڪيو هو. وڏين اسٽيشتڻ تي پوليس
ڇانئجي وئي هئي جيڪي ڀرسان اچي تنين ۾ رهڻ لڳا هئا. ڊيوٽيءَ تي بيٺل پوليس
وارن کي اسان جي حملي جو سخت خطرو هوندو هو.
جڏهن محيت اتر کان موٽيو هو تہ منهنجو ٿٽ ڇٽي ڇچڪو هو. اتر جا فقير بہ
ايكن خالي ڪون ويئا هئا. هنن کينواري واري واقعي کان بلڪل ٻئي ڏينهن پير
سائيي سردار جي سؤٽ کي ڪنگريءَ ۾ قتل ڪري ڇڏيو هو, جنهن سان هو
ناراض هو. هن سان گڏ ڪجه ٻيا بي ايمان ماڻهو پڻ قتل ٿي ويا هئا. جڏهن
پوليس ڪئپٽن اتي پهتو تہ حرن جي ٻي ٽولي ڪنگريءَ کان اتر پاسي هڪ ٿاڻي
تي حملو ڪيو هو جنهن جو نالو مون کي ڪون ٿو اڇي. محيت ٻڌايو تہ فقيرن
هڪ ريلوي اسٽيشن کي ليو ڦريو هو ۽ ٽن ڄڻن تي مشتمل عملي کي ماري ختم
ڪيو هو.
اسان جون ٽوليون سانگهڙ ۽ جمڙاثو واري جوءِ ۾ ڪارواين ۾ مشفول
هيون. انهن ڏينهن ۾ سچ پچ تہ اهي سرگرم هيون جيڪي ڌاڙا هڻي بندوتون ۽
پكسو ڏوڪڙ ڪٺو ڪري رهيون هيون. پوليس بہ اٿو ٻڌي اسان جي ڪڍ ڪاهي
پئي هئي. پر دولت جي عبرتناڪ موت کيت سبق سيکكاري ڇڏيو. تنهن ڪري
اسان جي پيرن کڻڻ کان گهڻو لهرائيندا هئا ۽ ٻہ ٽي ميل اڳتي هلي پير پا وڃائي
ڇڏيندا هئا. تنهن ڪري حر ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ گرنتار ٿيندو هو. ڪهڙو بہ
سرڪاري ملازہ يا ڇاڙتو سج لٿي کان پوءِ گهر کان پاسي رهي ڪونہ سگهندو
هو. ٻهراڙيءَ سان لاڳاپيل سرڪاري ۽ خانگي ڪاروبار اسان جي مرضيءَ کان
سواءِ ڪونہ هلندو هو. ات باري ۾ ننڍن شهرن جون پُنڇاتون اسان ساڻ
ڳالهائينديون هيون. اهڙيءَ ريت اسان کي پير سائينءَ جي مقصد لاءِ ڪاني پئسو
ڏوڪڙ ملي پوندو هو. ٰ
چاڪ چڱي ڀلي ٿيڻ کان پوءِ مان وڃي پنهنجي ٽوليءَ جي اڳواڻ حسن سان
مليس. ان وقت اهي خبرون هلي رهيون هيون تہ شهدادپور واريءَ جوءِ ۾ انگريز ِ
عملدار مقرر ڪيا ويا آهن ۽ فقيرن جي متابلي واسطي اتي فوج ويهاري وٿي آهي.
محبت صحيح معلومات هٿ ڪرڻ جي مقصد سان اوڏاهين ويو ۽ پنهنجي لاڳاپي
وارن کان وڃي حقيقتون معلوم ڪياٿين. مون کي چڱيءَ ريت ياد آهي تہ اسان کي
نئين ٽهيءَ وارا حر چئي رهيا هئا تہ جيڪڏهن انگريز عملدار آهن تہ ڪا وڏي ڳال
ڪانہ آهي۔ سندن هلت چلت ساڳي آهي ۽ ڏسڻ ۾ هڪ جهڙا ايندا آهن. پر سندن
قدم ۾ فرق هوندو آهي. واپسيءَ کان پوءِ محبت ٻڌايو تہ وڏي ڳاله اها ٿي وئي
حر گوريلا جنگ 141
آهي تہ گورئر سوڊو پنهنجو خاص اسسٽنٽ هيڏانهن موڪليو آهي. جيڪو گورٽر
------------"-"---009
گهڻو اعتبار هوندو. هن وقت تائين اسان هن ڪاموري ”لمرڪ " (1161101]) يابت
ڪجھ ڪون ٻڌو هو. ڇاڪاڻ ت, هو سنڌ جي بين علائقن ۾ نوڪري ڪندو رهيو
هو. ان کان پوءِ تہ اسان کائئس گهڻو واتف ٿي ويا هُاسون. هن بابت توکي
منهنجي ڳالهين سان بہ گهڻي معلومات ملي ويندي. گلبرٽ (011668ا)) نالي
هڪ ٻيو عملدار سندس ساٿي هو, جيڪو هاڻي نوابشاھ جو پوليس ڪئٿڀٽن ٿي
آو. هو (أ؟
محبت کي پڻ هيءَ معلومات ب ملي هئي تہ ڪراچيءَ واري اسيميلي هن
عملدارن کي وسيع اختيار ڏيڻ لاءِ ڪو تانون پاس ڪري رهي هئي تہ جيئن حر
جماعت کي چڱيءَ ريت منهن ڏئي سگهجي. اهو بہ ٻڌڻ ۾ پيو اچي تہ كين ايترا
اختيار ملندا جو جنهن کي چاهيندا بنا ڪنهن سيب جي گرفتار ڪري وئندا. مون
کي اهو بہ چڱيءَ ريت ياد آهي تہ حيدرآباد جو رهندڙ اسيميليءَ جو ڪانگريسي
ميمبر حرن کان تڪليِقون پڇڻ لاءِ سانگهڙ آيو هو۔ سانگهڙ جي هڪ هندوءَ هن
سان وريامہ ۽ ٻين غازين جي ملاقات جو ڳجهو بندوبست ڪرايو هو. هن کيس
کليو کلابو ٻڌائي ڇڏيو هو تہ جيستائين پير سائين آزاد نہ ٿيندو. تيستائيي حر ماٺ
ڪري ڪون ويهندا. جيڪڏهن حڪومت پنهنجي هوڏ تان هيٺ ن. لٿي تہ اسان ب
ساري ملڪ کي باهہ لڳائي ڇڏينداسون. هن واعدو ڪيو ت. هو ساري صورتحال
لرڪ ۽ اسيمبليءَ کي بڌائيخخن يران هڑنڍي ار جات باب ته
واسطي قانون پاس ٿي ويو!“ پوءِ تت پوليس وئي حرن جهلڻ جي مهم شروع ڪئي.
نالي ماتر ڪيس هلائي کي جيل ڀيڙو ڪيو ويو.
هن قائون تحت پوليس کي شاهدن ۽ گواهن گڏ ڪرڻ جي تڪليف کان آجو
ڪيو ويو هو ۽ مئجسٽريٽ کي رڳو اهو چيو ويندو هو تہ هي ماڻهو حر آهي. ان
کان پوءِ مئجسٽريٽ کيس چوندو هو تہ چڱيءَ چال لاءِ ڪو ضامن ڏي. وڏن ۽
هلنديءَ وارن ماڻهن کي ضامن پوڻ کان روڪيو ويندو هو. حر جماعت جا ماڻهو
پڻ ضامن پوڻ کان ڪيٻائيندا هئا. ڇاڪاڻ تہ سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ت ٻئي جو
ضامن پوڻ وارو ماڻهو پاڻ تباھہ ٿي ويندو آهي. کين خبر هئي ت. اهو وتت جلد اڇچڻ
2. سنڌ ليجسليٽيو اسمبلي حُرائڪٽ 20 مارجچ 1942 ۾ نهايت ڳجهي تموتي سان پاس ڪيو هو.
ان جي منظوري گورئر جثرل 10 اپريل تي ڏئي هئي.
142 حر گوريلا جنگ
وارو آهي. جو حرن تى فقيرن کان سواءِ ٻئي ڪنهن جو ضابطو نہ رهندو. ان جو
نتيجو اهو ٿيو جو ٻوليس جيڪو بہ ماڻهو مئجسٽريٽ آڏو پيش ڪندي هئي. سو
ا پڇِيو جيل هلبو وسدو هو. گل خان نظاماڻيءَ جو ڀاءُ خليفو ۽ وڏو زميندار آهي,.
جنهن کي بولبس جهلي نوابشاه جي انگريز پوليس ڊڀئي آڏو پيش ڪيو, جنهن
کانگس پڇيو تہ توکي ڇا چوڻو آهي. تنهن تي خليفي کيس وراڻيو ن., ”توهان جو
هي ظلہ ۽ ڏاڍ اجاىو آهي. جيئن هي ملڪ باهہ ۾ ٻري سڙي رهيو آهي. حرن جون
دليون بہ تگين کامي پڄري رهيون آهن. سنڌ جا سارا جيل ڀري ڇڏيو, پر پوءِ بہ
هزارين حر پوثتى رهجي ويندا ۽ اهي پير سائييءَ جي آزاد ٿيڻ تائين ماٺ ڪري
ڪون وهندا.”
اسان فقيرن اڳي کان ٻيڻيون وڌيڪ ڪاروايون شروع ڪري ڇڏيون آهن.
ڪابہ رات ڌاڙي ۽ ٿر کان خالي ڪانہ هوندي آهي. ڪونہ ڪو ڳوٺ اسان جي ٿر
جو شڪار ضرور ٹبندو آهي. ساري ملڪ ۾ اسان جا دوست موجود آهن, جيڪي
اسان جي جاسوسي ۽ رهيري ب ڪندا آهن. ڪڏهن فقط بندوقن هٿ ڪرڻ لاءِ
وڏيرن جي ننڍن ڳوئن تي پڻ ڌاڙا هڻندا آهيون. ڪڏهن وري پيسن هٿ ڪرڻ جي
آزادي ساڻ منڍن شهرن تن بخنله ڪندا هثاسون. مالهز اتان جي مزا تا يدا
هکا. کيي جلد ئي اهڙو پتو پئجي ويو هو تہ مزاحمت ڪندڙ ماڻهو قتل ڪيا ويندا
آهن. جيبڪڏهن ڪو ماڻهو پير سائييءَ جي مثادن جي خلاف ن هوندو هو ت اسان
ان کي ڪجھ بہ نہ چوندا هئاسون.
ڀرپاسي ۾ ڪاروايون ڪندڙ ٽوليون هڪ جاءِ تي هلي ڪارواين جو فيصلو
ڪندبون هيون, انهيءَ ڪري ت. جيئن پاڻ ۾ ٽڪراءَ کي روڪي سگهجي. هڪ
موتعي تي اسان رات جي پهرين پهر ۾ وڃي ڪاروائي ڪئي. ان کان پوءِ هڪ
ويحهي گوٺ تي بنا ڪنهن پروگراہ ٺاهڻ جي ٻي بہ ڪاروائي ڪكي سون. ان
ڪري هڪ رات هڪ ڀوڳ ٿي ويو هو. اونداهي رات هئي. حسن اسان کي پنهنجي
مقرر ڪيل صلي حد کان ٻاهر وئي ويو هو. اهڙو مشورو اسان کي جاسوس ڏنو
هو جبڪواسان سان گڏ هو. هڪ اڪيلي گهر تي وڃِي ڌاڙو هنيوسون, ڏاڍو مال
هٿ آبو. اسان جي دل وڌي وئي ۽ سوچيوسون تہ ٻيو تاڙو بي هڻون. اسان کي
ماٺ رهڻ جا حڪم مليل هئا. ان وقت سنجهوري کان ٻہ ٽي ميل ڀري هئاسون.
پوليس رات حو ناڪہ بندي شروع ڪري ڏني هئي. رات اسان ٻڻ يا ٽن ڳوٺن ۾
گذاريتدا هئاسون. جاسوسن کي خبر نہ هئي تہ ڪٿي آهيون. ائين ڪندي اوچتو
ماڻهن جو هڪ ٽولو اسان جي سامهون اچي بيٺو ۽ هندستاني ٻوليءَ ۾ اسان کي
حر گوريلا جنگ 143
للڪاربو. حسن ڏاڍو حاصر جواب هوندو هو. تنهن ککڻ نه پهہ وراڻيو تہ سانگهڙ
پوليس جو انسييڪٽر محمد اسلم: ان کان هڪدم پوءِ هڪ ماڻهوءَ کان پٿدوق
ڇٽي وئي ۽ ٿرٿلو مڄي ويو. مان ڪوڙ ن ٿو ڳالهايان نن مان ٻين سان وئي ڊوڙ
ڀپاتي. حسن وري منهتجىي ڪڍ هجي ان کان پوءِ اسان بن ٻن ۽ تُن ٽن جي صورت
۾ مکيءَ ۾ داخل ٿياسون. ٻئي ڏينهن امام بخش جي نُوليءَ جي هڪ ماڻهوءَ مون
کي ٻڌايو تہ گذريل رات سانگهڙ پوليس سان مقابلو ٿي وبو هو. ٻنهي ڌرين هڪ
ٻئي تي فاثر ڪيا ۽ واپس هليون ويون. مون کانئس بچبو نہ اهو مقابلو ڪهڙيءَ
جاءِ تي ٿيو هو, جنهن تي هن سارو قصو ڪري ٻڌانو. معلوم ٿيو تہ آهي اسان
واري ٽوليءَ جي آڏو اجي وا هئا ۽ حسن کين ٻڌايو ہ مان سانگهڙ جو انسپيڪٽر
پوليس محمد اسلم آهيان. ان رات هن ڌر جا ماڻهو پهنجا ٻوٽ ڇڏي ڀڄي آيا هئا,
جيڪي سر بچاءَ خاطر ڀڄڻ مهل سندن پيرن ماڻ نڪري ويا هئا. امام بخش ۽
اسان جي ٽوليءَ جي ماڻهن هڪ ٻئي کي بولبس سمجهي وٺي کڙين تي زور رکيو
هو هڪ حر شاعر مون بابٺ هڪ مزاحبہ ى٫بٺ گهڙي ورتو هو. تنهن تي حسن
کيس چوائي موڪليو تہ جيڪڏهن مان تڪرز ڪريار ها تہ هڪ وڏو حادثو ٿي پوي
ها. تنهن ڪري هن اٽڪل ڪري پوليس جو نالو ورنو هو۔
اسان جا جاسوس شهدادپور رهندڙ انگربڙ عملدارن تي نظر رکي رهيا هئا.
هو فوج جو وڏو اٽالو ساڻ ڪري پوليس ثاڻن ۽ مختلف ڳوئن جي انسپيڪشن
ڪندا وتندا هئا. هڪ ڏينهن آهي ٿئي ڄڻا بنجاهہ سٺ پوليس ۽ فوجي سڀاهي ساڻ
ڪري اچي جمڙاثو وٽ پهتا هئا. هن علائبى ۾ امن امان هو. ان کان پوءِ هو ناري
جي اڀرندي پاسي وڃڻ لڳا. سندن سارو سامان پٺاڻ مزدورن جي گڏهن تي رکيل
هو. جيڪي واهہ تي ڪم ڪار ڪندا هئا. ان علائئي ۾ موجود دوستن حرن کي
خطري جي اطلاع ڏيڻ لاءِ جهنگ کي کڻي باهہ ڏني. پوليس ڃاسوسن جي اطلاع
مطابق نهايت هوريان هوريان اڳتي وڌي رهي هئي. اهي فقط هڪ ڪراڙي حر کي
جهلڻ ۾ سوڀارا ٿيا هئا. جيڪو هڪ اڪيلي گهر ۾ رهندو هو ۽ ڪڏهن يب حرن
جي ساڌوري واري هيڊ ڪوارٽر ڏانهن ڪون ويو هو. اهي ٿن ڏينهن کان پوءِ ”پڪ
سري” پهتا ۽ اتان اڪري سانگهڙ پهچڻ کان پوءِ هرڪو کنڊري پنڊري هليو ويو.
اهي پنهنجي پٺيان جيڪي ڊيٽي ۽ سب انسپبڪٿر ڇڏي آيا هئا. سي بہ ماٺ
ڪري ويهي رهيا. پر اسان جون ڪاروايون جاري رهيون. هنن انگزيز عملدارن جي
هلي وڃڻ کان پوءِ اسان جو جوش ڇڏيو اڃان بہ وڌي ويو هو ۽ هڪ رات اندر
چار چار تاڙا هڻندا هئٿاسون.
144 حر گوريلا جنگ
ٻن ٽن ڏينهن کان پوءِ پتو پيو تہ اهي تہ اسان سان ڌوڪو ڪري ويا آهن.
توکي ياد هوندو تہ انهيءَ زماني ۾ حرن جو وڏو تعداد ٿاڻن تي هفتيوار حاضري
ڏيندو هو. حر اڳواڻن اهو فيصلو ڪيو هو تہ پير ساٿييءَ جي مقاد خاطر اهو ڀلو
آهي جو آهي حر ظاهر ۾ ٿاڻن تي هفتيوار حاضريون ڏيندا رهن. جيڪڏهن هو
پنهنجن گهرن ۾ هوندا تہ اسان جي چوڻ مطابق پيا ڪم ڪندا. جيڪڏهن هو
روپوش ٿي ويندا تہ چڱو ڪون, ٿيندو ۽ ڀڄي ويلن جو تعداد تمام گهڻو ٿي ويندو.
هڪ ڏينهن جڏهن اهي سڀ حاضريءَ لاءِ چئن مکيہ ٿاڻن تي گڏ ٿيا تہ كين گرفتار
ڪيو ويو ۽ کيت رسن ۾ سلهاڙي فوج ۽ پوليس جي سخت نگرائيءَ ۾ ريلوي
اسٽيشن ڏانهن موڪليو ويو. هڪ اسپيشل ريل وسيلي کي سکر آندو ويو, جتي
عام جيل سان گڏ ڪئمپ جيل پڻ قائم ڪيو ويو هو. اهڙيءَ ريت اسان اٺ سو
ماڻهن کان هٿ ڌوئي ويٺاسون, جن جي گهڻائي اسان جي ڏاڍو ڪم ايندي هئي.
انهن مان ڪي ماڻهو اهڙا ب هئا. جن کي سُتت ئي غازين جي ٽوليت ۾ ڀرتي ڪرڻو
هو. اسان جونءَ کي ب اها خغير ڪان ھئي ت. عملدار اٿين ڪي رهيا آهن. ظاهر هو
تہ لرڪ اسان جو وڏو دشمن ٿي ٻيو هو.
مکيءَ ۾ حرن جي اڳواڻن جي گڏجاڻيءَ ۾ محبت اها ڳال تبول ڪٿي هئي
تہ حرن جي ايڏي وڏي تعداد جي بي وقتي گرفتاريءَ ڪري ڏاڍو نقصان پهتو آهي.
جن ۾ ڪيترائي جان نثار حر هئا. پر اهو تہ جنگ ۾ ٿيندو آهي. اسان کي ڪنهن
بہ نقصان جو انديشو ڪرڻ کپي. هن ۾ گهٻرائڻ جي ڪابہ ڳال ڪانہ آهي.
هن وڌيڪ چيو تہ انگريز جپان جي مقايلي ۾ هزارين فوج ۽ جهاز وڃائي
چڪا آهن. پر دنيا جي ٻين حصن ۾ سندن جنگ جاري آهي. سندن حالت ڏاڍي
خراب بہ کڻي هجي. پر جيستائين هو پنهنجي هر شيءِ ن. وڃاٿيندا. تيستائيت هو آڻ
ڪونہ مڃيندا. سنڌ مان فقط پير سائين کي ڪڍي سگهي ٿو. اسان هتي فاتح
آهيون. جيڪڏهن ٻيا بہ اٺ سؤ جوان حر جماعت ماڻ نڪري ويندا تہ اسان
سولائيءَ سان ٻيا اٺ سؤ ماڻهو ٻہ گڏ ڪري سگهنداسون. اسان تہ آخري حر تائڻي
دشمن جو مقابلو ڪنداسون. ڪن مختصر ماڻهن کان سواءِ ساري حر جماعت ب
جيڪڏهن گرفتار ٿي وڃي تہ بہ حرن جي عورتن ۽ ٻارن تي بہ اعتماد ڪري
سگهجي ٿو ۽ اهي هر جاءِ تي اسان جي واهر ڪري سگهن ٿا. اسان حڪومت کي
چڱيءَ ريت جواب ڏينداسون. وريام ۽ تورو اوهان کي اهڙيون هدايتون ڏيندا.
جيڪي حر جماعت ۾ وڏي عزت ۽ احترام جا مالڪ آهن. منهنجي ڪوشش اها
بہ آهي تہ اتر سنڌ مان سرڪار کي جوڳو جواب ملي.
حر گوريلا جنگ 145
مان تو سان هڪ واتعي جو ذڪر ڪري رهيو آهيان جيڪو ڏاڍو دردناڪ
هو ۽ توکي ٻڌائڻ کان پاڻ ڀلي نہ ٿو سگهان. هن قصي پوري ٿيڻ تائين تون ڪجه
بہ سمجهي نہ سگهندين تہ پوءِ واري زندگيءَ ۾ مون سان ڇا وهيو واپريو.
بابي جي وفات کان پوءِ ڏهن ڏينهن تي سندس ماني ڪٿي وئي. ان وتقت
مان ساڌوريءَ ۾ هوس. بندوق وارو زخم اڃا نہ ڇٽو هو۔ تنهن ڪري مان پنهتجي
ڪٽنب سان نہ مليو هوس. مون پڪو ٻپھ ڪيو ت, جيڪڏهن ڪو خطرو ن آهي تت
مان گهر وڃان ۽ شهيد بابي جي وڃي قبر تي ڀيرو پريان. چاليهو بہ ويجهو هو.
تنهن ڪري هڪ حر ٻڪرار ڇوڪري کي نياپو ڏئي گهر موڪليہ تہ مان سج لٿي
جهنگ جي فلاڻي جاءَ تي هوندس. جيڪڏهن گهر ڀاتي خطرو نہ سمجهن تہ مون
سان اچي ان جاءِ تي ملن. مقرر وقت تي فقط منهٽجو پٽ واليڏنو آيو هو جنهن کي
هڪ ڀيرو ٻيهر کڻي مون ڇاتيءَ سان لاتو هو. ان مون کي چيو هو ت, ”پايا مان
توکي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو آهيان.” پر ڏٺہ تہ هو منجهيل آهي تنهن تي کانئس
پڇيم تہ گهر پوليس آئي آهي ڇا؟
”نہ پوليس ت نہ آئي آهي. پر اڄ شام جو گهڻا فقير اسان جي گهر آيا آهن ۽
اڃا تائين اتى ويٺا آهن. انهن توکي وٺى اڇچڻ لاءِ مکيءَ ماڻهو بہ مڪو آهي."
”پٽ گهڻا فقير! ڪهڙا فقيرا” َ ٍ ِ
”مان تہ انهن کي نہ ٿو سڃاڻان پر هڪ نقير کي ڏاڏي خليفو صاحب سڏي
رهي آهي. مون کيس هڪ ڀيرو سانگهڙ ۾ بہ ڏٺو هو. مون کي غخبر نہ آهي تہ هو
ڇو آيا آهن. مون کي تہ هنن کان ڏاڍو خوف ٿئي ٿو. امان, ڏاڏي ۽ پٿي جيئندي بہ
هنن کان ڏاڍو ڊڄي رهيون آهن. بابا! پوليس کان تہ ڪو خطرو نہ آهي جو فقير ب
ويٺا آهن. هن نقيرن هڪ ٻ ماڻهو پهري تي بہ بيهاريو آهي. مون کي حڪم
ڏيندي پڻ ٻڌو آهي.”
مان ڇوڪري جي ڳاله ٻڌي اچرج ۾ پئجي ويو هوس ۽ سمجهي رهيو
هوس ت آهي ماڻهو پوليس وارا آهن ۽ ويس مٽائي نقيرن جي روپ ۾ اسان جي گهر
پهتا آهن جن کي ننڍڙو واليڏنو پڻ فقير سمجهي رهيو آهي. تنهن ڪري مان ڪن
اپڙا ڪيون گهر وڃڻ لڳس. ٿوري پنڌ کان پوءِ بيهندي هيڏي هوڏي واجهائيندو
اک ٽيٽ ڪندو نيٺ اچي گهاٽي جهنگ وٽ پهتس, جيڪو اسان جي گهر جي
سامهون هو. پوءِ ڪڙثئي جي ڪڙ تي مٿي چڙهي واجهايہ ۽ ڏٺہ تہ در آڏو گهر
واري ٿلهي تي کٽن تي چار ماڻهو ويٺا آهن ۽ ڪجه پهري تي بيٺل نظر آيا. سٿدن
منهن مهانڊن مان سمجهي ورتہ تہ اهي پوليس وارا ٿي نہ ٿا سگهن نہ وري ڪي
146 حر گوربلا جنگ
پوليس جا جاسوس آهن, پر پير سائين جا اصلي ۽ حقي مريد آهن. مون ويجهو
پهچڻ سان هڪ ماڻهوءَ کي تہ جهٽ سڃاڻي ورتو جيڪو عمر ۾ مون جيڎڏو ۽
نظاماڻي خلبقي جو پٽ هو. الو داد محمد هوس. نظاماڻي خليفو ۽ گل خان
نظاماڻي پاڻ ۾ سؤٽ هئا. هي ماڻهو هاڻي تازو گرنتار ٿيو هو. ٻيو ماڻهو عمر ۾
وڏو ۽ طييعت م ڪجه كرو پئي لڳو. کيس چڱيءَ ريت چتائي ڏئہ ۽ سڃاتہ تہ
هو گڙينگ واري بنگلي وارن غازين جو ڪٿپٽن هو. تنهن ڪري هترائڻ کان سواءِ
.2 وڌي اچي هٿ ڏنومان ۽ انهن کي کيڪاريہ. هئڻ ب مون کي ڀليڪار ڪٿي.
ٿوريءَ علبڪ سليڪ کان پوءِ داد محمد چيو ”سائين رکيا! آئين تہ ڏاڊو چڱو ٿيو.
ويٺا بہ تنهنجي اوسيئڙي ۾ هياسون. اسان هتي ڏاڍي خراب ڪم لاءِ بهتا آهيون. :َ
اهزي ڪم کي سرانجاہ ڪرڻ وقت تون پنهنجي سر پاڻ هتي هوندين تہ ڏاڍو ڀلو
ٿيندو. هي ڪہ تہ توکي پاڻ ٿي هن کان اڳي ڪري ڇڏڻو هو پر تو ڪون ڪيو.
هڪ ڳالهہ پنهنجا ڪن کولي ۽ دل کي پڪو ڪري ٻڌ. اڄ کان مهيٽو کن اڳ تہ
تو گهر موجود هىٌيي؟”
”هائو, آءِ گهر هوس. پر ڳاله ڇا آهي؟” کيس وراڻيہ. گهر اندران ڀارن
ڪڍڻ جو ڪن تي ڪڙوال ٻيو. واليڏنو اندر گهر وڃڻ لڳو تت مون ٻہ سندس ڪڍ
گهر اندر وڃڻ جي ڪٿي تہ داد محمد مون کي ٻانهن کان جهلي پاسي تي وٺي ويو
۽ جيائين تہ تون هن وقت نہ ٿو وڃي سگهيي. اوهان جو گهر جان نٿار هجڻ جي
ڪري ساري حر جماعت ۾ مشهور آهي. جڏهن واليڏني نقير هن فاني جهان مان
اکيون ٻوٽيون تہ سڀتي کي دل جاءِ هي تہ تون ان جا انڊا ڀريندين ۽ ان جهڙو
ناليوارو فقير ٿيندين. تنهن تي مون کيس وراڻيمہ تتہ. ”صدتي وڃان مان تہ ڪجهہ
بہ نہ آهيان ۽ ڪهڙي دعويٰ ڪريان, پر منهنجي ڪوشش سداٿين اها رهندي تہ
مان سدائين پير سائينءَ جي وفادار حرن مان ڳڻيو وڃان. مان تہ ڇا پر منهنجي گهر
جا سارا ڀاتي ٻير سائييءَ جي ونادار نوڪرڻ مان آهن.”
”بر سائين رکيا! ڪڻڪ ۾ ٻڻڪ بہ ٿٽي پوندي آهي تنهن کي ڀاڙگون
”مون سان ڳجهارتن ۾ نہ ڳالهاءِ."
چياٿين ت, ”تنهجي پيءُ جي باغ ۾ هڪ گندو ٻوٽو پيدا ٿيو آهي تنهن کي
پٽڻ گهرجي. هونءَ بہ چڱن مان چٿا پيدا ٿيندا آهن. جيثنديءَ تي لمنت وسي هن
ٹ ير سائين سي ثالي جي٬ڪلڄ ٿث رکي. هودات سثلاس الغي هئي. هاڻي ات هن
ڪارپ جو الزام آهي.”
حر گوريلا جنگ 147
داد محمد جي اها ڳاله ٻڌي منهنجا ئپ ري ويا. کيس هٻڪندي وراڻيم
ت, ”اٿيى تہ ڪڏهن بہ ٿي نہ ٿو سگهي. مان کيس ننهن کان چوٽيءَ تائيى چڱيءَ
ريت سڃاڻان. هوءِ تہ پير سائين جن جي جان نثار حر عورتن مان هڪ آهي. ڪنهن
غلط ڏئو هوندو."
پر داد محمد رکائيءَ سان وراڻيو تہ, ”غلطي هوندي! پير سافييءَ, تنهنجي
ساري گهر ڀاتين ۽ ساري حر جماعت غلطي ڪئي. سڀئي هن ڳالهہ کي پنهنجي
بيعزتي محسوس ڪري رهيا آهن. تنهن ڪري هيءَ ڪئي آڱر جيترو جلدي وڍجي
ايترو ڀلو." مون کيس وراڻيو ت ”مون کي هن ڳالهہ تي تر جيٿترو بہ ويساھ, تہ
آهي. منهنجي هٿن ۾ جوان ٿي آهي. مان کيس ننهن کان وٺي چوٽيءَ تاثبی
بياش ۽ ڪَڻن آهنَ؛ ناڻ سان ڳالهانانڊ 2 سهي:“ ايٿ تو مم تر اندراناڅل
ٿيڻ جي ڪوشش ڪٿي ت. هڪ غازي منهنجو رستو جهلي بيهي رهيو.
تنهن تي داد محمد چيو ت, ”ڀلي ڳالهائي ڏس. چوڻ لاءِ باتي رهيو ب ڇاهي؟
اڇا ڪارا پڌرا پيا آهن. هن جهنجهٽ مان جيترو اڳي جان ڇڏائجي ايترو ڀلو. اسان
هن ڪم اڪلائڻ ۾ ڏاڍي دير ڪئي آهي.”
مان ڊگهي غازيءَ کاڻن پاسيرو ٿي گهر هليو ويس. گهر جي هڪ ڪنڊ ۾
ڏٺم تہ هڪ عورت ويڙهجي سيڙهجي ڳنڍ ٿي ويٺي هئي ۽ مٿان هڪ ماڻهو اڇي
ڪهاڙي هٿ ۾ جهليون مٿس پهرو ڏئي رهيو هو. ٻيءَ ڪنڊ ۾ واليڏنو, امان,
منهنجي زال سڏڪا ڀري روئي رهيون هيون ۽ مون کي ڏسي پار ڪڍي روئكڻ
لڳيون. تنهن تي مون کين چيو تہ, ”ماٺ ڪيو ن تہ مٿو ڀڀڃي رکندو سائؤ." ماٺ
ٿيڻ کان پوءِ مون جيٿنديءَ سان ڳالهايو.
”ماڻهو ڇا چئي رهيا آهن, ڳاله ڇا آهي؟”
هن گهگهيءَ آواز ۾ وراڻيو تہ. ”هئي مون کي نگهوسار ڪرڻ جو پڪو پهہ
ڪيو آهي ت ڳالهائڻ مان ڪهڙو فائدو ٿيندو؟”
”ڇا اها ڳالهہ سچي آهي ت. تو پير سائييءَ جو فرض وساري ڪنهن ٻئي
ماڻهوءَ سان ناتا قاثمر ڪري ورتا آهن؟”
”مان بلڪل بي گناهہ آهيان مون کي تسم آهي مرشد سائيڻ جو تہ مان
بلڪل پاڪ آهيان.”
مان تڪۇ تن ٻاهر نڪٽري آيس ۽ کت ٻڌاپر تن ”هو هر ڳالھ کان انڪا
ڪري رهي آهي.”
”اها ت ضرور انڪار ڪندي اڄ تائيي ڪهڙيءَ ڪاري عورت پنهنجو ڏوهہ
1465 حر گوريلا جنگ
پاسيو آهي.” ڊگهي غازيءَ نفرت وچان چيو. مان وري گهر اچي امان مٿان بيٺس
جيڪا پنهنجي ڇاتي ڪٿي ۽ ماتم ڪري رهي هئي. کيس ڪو هوش حوصلو تہ
هو. مون ڪلهن کان وٺي کيس لوڏيو ۽ پڇيو ت, ”امان اها ڳال سچي آهي؟” مان
هن کان يار بار پڇندو رهيس ۽ هوءَ ڪجه بہ ٻڌائي نہ سگهي. ان کان پوءِ مان
اڳتي وڌي پنهنجي زال وٽ ويس ۽ کانئس پڇيہ جنهن وراڻيو تہ, ”مون کي تہ
اهڙي ڪابہ خير نہ آهي.”
تنهن تي مون پڇيو ت, ”توهان تہ سڀ گڏ رهندا آهيو. هتي ڪير ايندو هو
ڇا؟” منهنجي زال وراڻيو تہ. ”اوڙي پاڙي جا ماڻهو جيڪي ايندا آهن ڪم ڪار
سانگي ايندا هئا ۽ هليا ويندا هئا."
”اها ڇوڪري هتي تہ ان ماڻهوءَ سان نہ سمهندي. اهي تہ جهنگ ۾ لڪيءَ
چوريءَ مليا هوندا, جهڙيءَ ريت اهڙي نموئي وارا ماڻهو ڪندا آهن. ساٿين رکيا!
تون تہ اجايو پيو ٿو انهيءَ ڳالهہ کي اينگهائين." در وٽ بيٺل ماڻهوءَ رکائي
اج
مون کانگس پڇيو تہ, ”ڪارو ڪير آهي؟ اهو ڪٿي آهي.”
”اهو سوڀي ڳوٺ جو وساڻ آهي. جيڪڏهنڻ تون اهو بہ ڏسڻ چاهيته
اهو ب موجود آهي."
ان کاڻ پوءِ اساڻ ڪڪ نٿ وٽ يا بهتائي ٿن بلڪ
خوبصورت ڇوڪري جو لاش پيو هو, جنهن جو سر ڌڙ کان تار لڳو پيو هو ۽
سندس جسم تي ڪهاڙين جا ٻيا بہ ڪيترا گهاءَ هئا. زميني تي سڪل رت جو
ڪارو دٻو ڏسجي رهيو هو. مان هن ماڻهوءَ جو لاش ڏسي ڇڙي ويس ۽ کين چيو
تہ. ”هن قتل ٿيل ماڻهوءَ کان سواءِ ٻي ڪهڙي ثابتي آهي. توهان هن ماڻهوءَ کي
تتل ڪري جيئنديءَ مٿان ڏوهہ ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.” منهنجي
هن ڪاوڙ جي اظهار ڪري هنن ڪي نفرت جوڳا ويڻ ڪڍيا.
”تون عليءَ کان پڇ تہ هڻ پنهنجي گتهگار اكجي سان ع ڇا ڏٺو؟“ داد محمد
ڪاوڙ وچان چيو.
جڏهن مان ان ماڻهوءَ ڏانهن ڏٺو تہ هو مون کان ڊڄي ويو ۽ داد محمد ڏانهن
منهن ڪري چوڻ لڳو تہ, ”خليفا صاحب! اها ڳالھہ سچي آهي تہ اهو ڇوڪرو
جيئنديءَ سان مغتلف جاين تي ڳجه ڳوھہ ۾ ملندو رهئدو هو. هڪ ڀيري جڏهڻ
هتن تي منهنجي نظر پئي تہ هڪ ٻئي کان پري ٿي بيهي رهيا. ٻئي ڀيري مان هت
کي واهہ وٺي گهاٽي جهنگل ڏانهن ويندي ڏٺو هو.”
حر گوريلا جنگ ! 14
مان اها ڳالهہ ٻڌي ٽٻ ۾ اچي ويس. تنهن تي داد محمد چيو ت, ”هاڻي
گهڻو ٿي چڪو. اڇو تہ هاڻي ڪم کي ختم ڪريون.”
ان کان پوءِ گهر پهتاسون. مان دڳ ڏاڍو مُٽڌل هوس. ان وقت مون کي
خيال آيو تہ متان جيئندي هن ڇوڪري کي معلومات هٿ ڪرڻ واسطي ڪم
آڻيندي هجي. هوءَ ٻول ٻڌي فقيرياڻي هئي. جڏهن مان ڪاررواين ڪرڻ لاءِ سڀتي
گهر وارن کان موڪلائي توڪلائٿي نڪتو هوس ت هوءَ مون کي ساڻ وٺي هلڻ لاءِ
اصلي ڳڪ ٿي پئي هئي ت هوءَ جيڪر پير سائينءَ جي مقصد واسطي حر جماعت
سان گڏجي ڪم ڪري ت ڏاڍو چڱو. مان اها ڳالھ داد محمد کي بہ ٻڌائي ۽ چيو
هو تہ هُو وڃي پاڻ کانئس پڇي تہ ڇوڪري سان سندس ملڻ انهيءَ متصد سان تہ
نہ هو؟
”اها ڏاٿڻ اٿين تہ ضرور چوندي. سر بچاءِ لاءِ ٻيو بہ الائي ڇا ڇا چوندي؟”
ڊگهي غازيءَ وراڻيو, پر داد محمد چيو تہ, ”کڻي اها ڳاله سچي بہ هوندي پر هن
جو تعلق حرن سان هو ۽ هوءَ ائڻي هئي ۽ کيس ڇوڪري جي قتل وقت ايڏو روچ
راڙو ۽ ]هون الاهون تہ ڪرڻيون ڪونہ هيون. تنهن ڪري سمجه۔ ۾ اچي ٿو تہ
ٻنهي جي وچڃ ۾ ڪي ڳجهيون ڳالهيون ضرور هيون.”
مان وڌيڪ ڪجه بہ چئي ڪون سگهيس. داد محمد ۽ غازي اندر گهر هليا
ويا ۽ ٿوري گهڙيءَ کان پوءِ جيئندي کي ٻاهر ڇڪي آيا. ان وتت داد محمد مون
کي چيو تہ ”پنهنجي گهر واريءَ کي چؤ تہ ڇوڪري کي پاسي تي وٺي وڃِي ۽ ماءُ
کي بہ چؤ تہ هوءِ بہ ڪيڏانهن پاسي ٿي بيهي." مان سندس چوڻ موجپ اٿين
ڪيو. جيئندي جڏهن منهنجو ڳالهاءِ ٻڌو تہ رڙ ڪري ڇيائيي تہ ”ادا مون کي
بچاءِ. هنم کي جهل تہ مون کي ثتل نہ ڪن.” اُن وقت سندس منهن چڙهي ويو هو
۽ نهايت خوفناڪ ڏسجي رهي هئي. سندس آواز ۾ ڪتي جي وات ۾ آيل سهڙ
وارا کيکراٽ معلومہ ٿي رهيا هئا.
مان کيس بچائٿڻ لاءِ اڳتي وڌيس. غازيءَ ۽ ٻيت ماڻهن پنهنجي هٿن ۾
ڪهاڙين کي ايو ڪيو. داد محمد رڙ ڪري چيو ت, ”سائين رکيا! چريو تت ڪون
ٿيو آهين؟ تون هن لعنتي ڇوڪري جي عزت پير سائيي جي عزت کان وڌيڪ ٿو
سمجهين؟ شايد تو پنهنجي مريدي وساري ڇڏي آهي. اسان توکي ت, قتل ڪرڻ
ڪونہ ٿا چاهيون. اسان پنج ڇه ڄڻا آهيون ۽ تون اڪيلو آهين. اسان کي اٿيڻ
ڪرڻ ۾ ڪو ڏوه ڪون آهي. اهو تنهنجي مٿان فرض آهي ت تون جيئرو رهي پير
ساٿين جي مقصد واسطي ڪڪ ڪندو رهيتڻ پر هن کي پنهنجي ڏوهہ شريڪ
150 حر گوريلا جنگ
ڇوڪري جيان قتل ٿيڻو آهي. تنهن ڪري تون بيوقوف ن. ٿيءُ ۽ هڪ سچي مريد
جيان ماٺ رهہ, جنهن جي اسان کي توقع آهي.“ ان کان پوءِ هن ٻِن نقيرن کي
اشارو ڪيو جيڪي منهنجي ۽ جيئندي جي وچ تي هلڻ لڳا. اسان ان جاءِ ڏانهن
وڌي رهيا هئاسون جتي قتل ٿيل ڇوڪري جو لاش پيو هو.
مان ڇا پئي ڪري سگهيس؟ مون کي ايتري سگھ هئي جو هنن مان هڪ ڀا
ٻ تہ مان بہ ڊاهي سگهان ها! پر ڇِا ڪجي جو اهي حر هئا ۽ مون کي سندس چوڻ
مطابق عمل ڪرڻو هو. جيڪڏهن آئين ڪريان ب ها تہ ٻين کان جيئندي جي جان
آجي ڪرائي ڪونہ سگهان ها. هن هڪ ٻ ڀيرو وري بہ رڙيون ڪيوڻ پر هو کيس
اڳتي گهليندي وڃي رهيا هئا. جڏهن سندس نظر ڇوڪري جي لاش ت بي پٿي تم
پوءِ هن هلڻ ۾ اڙي ڪانہ ڪئي. مان ڊ سندس اصلى ۽ فطري آواز هي لفظ ٻڻا:
”هي ڇوڪرو ت. ويچارو بي ڏوهو ۽ معصوم هو. مان بہ بي ڏوهي ۽ معصوم
آهيان. جيڪڏهن مون کي پير ساٿين جي عزت خاطر قتل ٿو ڪيو وڃي تہ مان
اس ها ران تر ڪا ادف ڪاد انددي.*
ان وقت داد محمد هوريان چيو ت, ”ڏسو ڳالھ صاف ظاهر آهي.”
”اسان کي ڪٿي ڪ اڪلائڻ کپي؟" " غازيءَ پڇيو. تنهن تي داد محمد
وراڻيو تہ ”هن لاش کي واھ. جي ڪناري کڻي هلو ۽ سارو ڪم اتي مڪمل ڪرڻو
پوندو ڀر ساٿين رکيا! بهتر آهي تہ تون پوٿتي موٽي وڃ.”
اها ڳالھہ ٻڌي جيئنديءَ رڙ ڪري چيو ت, ”ڀاءُ أئين نہ ڪجانءِ. جيستائين
مان زنده آهيان هي وحشي ماڻهو منهنجي جسمہ کي هٿ لڳائي ن. ٿو ي“. مري
ويس تہ ڪنهن تي ميار ناهي. مان تنهنجي هٿن ۾ مرڻ چاهيان ٿي. مان اٿين آرام
سان مري سگهنديس. ڀاءُ! اڄ مان مرڻ لاءِ بلڪل تيار آهيان."
مان سندسن اها ڳالهہ ٻڌي ڄڻ وساري ويس. پوءِ نقيرن هڪ ٻئي ڏانهن ۽
مون ڏانهن ڏٺو ڄڻ تہ آهي بہ چوندا هجن تہ هن ڇوڪري کي قحل تون ڪر. ان
وقت جيئنديءَ رڙ ڪري چيو, ”سائين رکيا! تو مون کي بي انتها پيار ڪيو آهي.
مان توکي ڀاءُ ڀيڻ واري ان سچي پيار جو واسطو ٿي وجهان ت, خدارا تون مون کي
پنهنجي هٿّن سان قتل ڪر, ها! مون کي بابي جي صدقي ۽ پير ساٿين سردار جي
صدتي تون پنهنجي هٿن سان قتل ڪر ۽ جهٽ ڪر." مون ڏاتهس ٺهاريو. ان وقت
هوءَِ مون کي ڏاڍي سهڻي لڳي. ڄڻ بهشت جي حور. مان ڏڪي ويس ۽ ٽاڪرو
ڪانءَ جيان ڪرڙ ڪرڙ ڪري چيم تہ مان هي قتل ڪري ڪوت, ٿو سگهان.
تنهن تي جيكنديءَ گجگوڙ ڪري چيو تہ, ”جيڪڏهن توکي مون کي قتل
حر گوريلا جنگ ٍ 151
ڪرڻ جي همت ڪان آهي ت. منهنجي موت جي پڇاڙيءَ واري لعنت تنهنجي مٿان
وسندي رهندي.”
ان وقت غازي بہ ڏاڍا اتاولا ٿي ويا ۽ چوڻ لڳا تہ. ”کيس قتل ڪر يا اسان
کيس قتل ڪري ڇڏينداسون.” =*
مون جيُندي کي ٻڻڪندي چيو ت, ”گهٽ ۾ گهٽ تون منهن ت ٻئي
پاسي ڪر.”
پوءِ هن مون ڏانهن آخري ڀيرو نهاريو. سندس نظرون هر احساس کان خالي
هيون. پوءِ هن پوتيءَ سان منهن ڍڪيو ۽ ڪنڌ جهڪائي چيو ”هاڻي.”
پوءِ منهنجي ٻہ هٿڙي ڪهاڙي پوري سگھ سان سندس ڪنڌ مٿان لٿي ۽
پوريءَ جاءِ تي لڳي. مان ٿيڙ کائي ان بيٺل جاءِ تان پري ٿي ويس ۽ ڪنڌ ورائي
ڪون ڏلرا ته ايو جات ثټو يئن ڪت اهليو آسَن:
]5[
جنهن وقت آءٌ مکيءَ ۾ تڪڙو تڪڙو داغل ٿي رهيو هوس تہ اُن وتت
اوتداهي ڇاڻنجي چڪي هئي. ٿاٻا ۽ ٿيڑ کاٿيندي منهنجو مٿو ڪيترا ڀيرا وڃي ون
سان لڳو هو ۽ ڪنڊن وارين ٽارين ۾ لڳڻ ڪري منهنجو سارو منهن ڳوڙهيون
ڳوڙهيون ٿي پيو هو. پر جيڪڏهن ڏينهن هجي ها تہ بہ مان ائين ٿڙندو ٿاٻڙندو هلان
ها. مان خطرناڪ ڏوهہ ۽ ظلم ڪرڻ ڪري آپٻي ۾ ن هوس. اٿبی ڀانئجي رهيو هو
ڄڻ مان رات جي اوٿاري ۾ گهمي ٿري رهيو آهيان. جيئنديءَ جو بي انتها
خويصورت منهن ۽ سندس غخوفناڪ قتل, ان کان پوءِ ٽائڻ جهڙو خوفناڪ مهانڊو
منهنجي آڏو نچي رهيو هو. مان ٻار بار دل ۾ چئي رهيو هوس ت اي مرشد ساٿين!
مان اهو سارو ڪيس قهر پنهنجي عزت ۽ احترام خاطر ڪيو آهي. پوءِ مون
ڪهاڙيءَ ڏانهن ڏٺو تت محسوس ٿيو تہ اها حقيقت آهي یا سڀنو آهي. منهنجي ڀيڻ
جو رت سڪڻ شروع ٿي ويو هو. هن ڪهاڙيءَ کي بايو تہ تمام گهڻو چاهيندو
هو. وفات وقت ٻ سندس هن ۾ هيءَ ڪهاڙي جهليل هئي. سندس مٿٌي کان پوءِ
هن ڪهاڙيءَ جي ڳن مان هن جا هٿ بہ مون ڇڏايا هئا. ان وتت مون کي ڀاڻاٽي
اچي وئي ۽ الٽي اچڻ لڳي. پر اچي نہ سگهي هئي. خبر نہ هئي ت, ڪيڏانهن وڃي
رهيو آهيان. پس اندڌن جيان اثين اڳتي وڌي رهيو هوس. ان کاڻ پوءِ ڀانيہ تہ
ڪنهن ڪپر تي چڙهي رهيو آهيان. منهنجي اڳيان ناري جو لڙيو پاڻي وهي رهيو.
مان زور سان ڪهاڙي اڇلائي جيڪا وڃي وچ ناري ۾ ڪري. ان رات جو وڏو
حصو ڍومائون کائيندي لنگهي ويو. صبح جو بک لڳي تہ پنهتجي غازي ساڻين
ڏانهن هليو ويس. كين پيرائتي خبر اڳيئي پهچي چڪي هئي. هن مون ڏانهن نماڻن
ٽيڅن سان نهاريو ۽ مون سان ڳالهايو ٻولهايو ڪونہ. ٿوريءَ گهڙيءَ کان پوءِ نورو
وساڻ مون وٽ آيو ۽ چيائيي:
”سائيت رکيا! توکي هيانءُ هارڻ نہ گهرجي. تو تہ هڪ سڇي حر جيان
نيازن بسانت تا نڻارنهن جر لهد لاهي پڏنر آهي۔ ان 3اله تا ون اي
تنهنجو فقير جماعت ۾ نالو مٿاهون آهي. اها ڳاله هاڻي وساري ڇڏ تہ اها لعنتڻ
ڇوري ڪڏهن ڄائي بہ هئي. تنهتجي هٿن کان ڪي وڏا ڪم ٿيڻا آهن. اچ ۽ رحيم
حر گوريلا جنگ 153
هنڱوري سان مل. توکي خبر آهي ت. ٿيون ڏينهن چونياري لاڙي واري ڪاروائي هن
ڪئي آهي. ڪله رات اسان وري کپري واهہ کي کنڊ هٽيو هو. سانگهڙ کان اوڀر
رهندڙ ماڻهن کي جلد ٿي پتو پئجي ويندو تہ انهن علاقن ۾ سرڪار پنهنجو
اختيار وڃائي چڪي آهي۔. تون جڏهن اُهو سارو احوال ٻڌندين تہ تنهنجو هيانءُ
سڌير ٿي ويندو.”
منهنجا ڪن انهن ماڻهن جي کلڻ ۽ اجائي ڳالهائڻ ڏانهن کڙا ٿي ويا. سمجهہ
۾ أٿين اچي رهيو هو ڄڻ ت اهي اڇِل ۽ اولهو ڏئي مون تي کل ۽ ٺٺول ڪري رهيا
هجن ڄڻ تہ اهو ڪو ڪله وڪي ڳنڀير وايو منڊل جو پڙاڏو هجي. مون رحيمہ
هنڱوري کي ٻہ ٽي ڀيرا ڏٺو هو جيڪو زميندار, پئسي ڏوڪڙ وارو هو ۽ ڀاڳيو هو.
مکيءَ جي اوڀر سندس مال چرندو رهندو هو۔ پر هن بہ ٻين سچن مريدن جيان
پنهنجي مڏيءَ ملڪيت کي ٿوکٽا چئي اچي مکي وسائي هئي. ان سان گڏ فقيرن
جي هڪ ٽولي بہ ٺاهي ورتي هئائيي, جنهن ۾ گهڻو ڪري سڀ ماڻهو سندس ذاٿ
ڀ2ونج
قد جو بندرو هو. ڇوڪرين کان فوٽ سوا ڊگهو هو. منهن ننڍڙو گول,
اکيون تيز ۽ منهن تي سدائيي مرڪ رهندي هيس. هي پڙهيل ب گهڻو هو. عام
ڳاله مشهور اها هئي ت هيءُ پنهنجي ماءُ کي سندس هنڱوري مڙس مان نہ هو. پر
سندس ڀيءُ سانگهڙ جو ڪراڙو مکي هو. هو هندو ضرور هو. پر پير سائين جو
مکيہ ماڻهو هو جيڪو حر عورتن سان عشق بہ ڪندو هو. حر جماعت ۾ سندس
ڏاڍو مان مرتيو هو. کيس سمجهيو بہ حر ويندو هو, ڀر اندر ۾ حر ت هو. سندس
پٽن کي بہ حر سمجهيو ويتدو هو جيڪي فقيرن کي اهہ معلوماٿ سان گڏ
ڪارتوس ٻ ڏيندا هئا.
رحيم هنڱوري سان منهنجي واتفيت نوري وساڻ ڪرائي ۽ کيس ڇياٿين تت
پنهنجي ڪاروائيءَ جي ڳالهہ سائيت ركئي کي ٻڌاءِ. پر اها ڪاروائي نوري جي
اڳواڻيءَ ۾ ٿي هئي.
ان کاڻ پوءِ هن ڳالھ ڪرڻ شروع ڪٿي ت, ”واهہ جي ريگيوليٽر ڀرسان
ٺهيل ڪوارٽرن مان هڪ ۾ ماڻهو سمهيو پيو هو جيڪو واھ جي ريگيوليٽر جي
سنڀال ڪندو هو. اسان در تي ٺڪ ٺڪ ڪري کيس وڃي ننڊ مان جاڳايو ۽ چيو
تہ اسان پير ساٿينءَ جي سرڪار جا ماڻهو آهيون ۽ اسان کي ريگيوليٽر جي ٿاٿڪن
کي هيٺ لاهي ڇڏڻ جو حڪم ڪيو ويو آهي. اسان جي ڳالهہ ٻڌي هو ٽٻ ۾
پئجي ويو. تنهن ڪري اسان ڇاٻيون کنيون ۽ پاڻ وڃي ريگيوليٽر جا ڦاٽڪ هيٺ
154 حر گوريلا جنگ
لاٿاسون, جيڪي نئي نمونئي جا هئا ۽ هيٺ ڪرڻ ۾ ڪا ڏکياثئي محسوس ت, ٿي۔
نہ تہ پراڻي قسم جا ڦاٽڪ هيٺ لاهڻ ۽ مٿي چاڙهڻ ۾ ٿاڍا ڏکيا هوندا هئا. واتعي
مان سچ ٿو ڇوان ن. نورا؟ پوءِ اسان واهہ جي ڪپ کي ٿورو وڍ ڏنو ۽ پاڻيءَ جو
لنگھ ٺاهيو. ٿاٽڪن جي هيٺ لهڻ ڪري پاڻيءِ جي سطح ۾ چاڙهہ ايندو ويو تہ
پاڻي ان هلڪي کنڊ منجهان زور سان وهڻ لڳو. سرڪار جا تيار ڪيل بئريج وارا
هاڻوڪا واھہ ٺاهيل اهڙا آهن جو زميتہ جي مٿاڇري کان گهڻو مٿي وهندا آهن ۽
اسان جي مقصد جي عين مطابق آهن. اسان هاڻي سمجهي چڪا آهيون تہ اهڙن
واهن کي کنڊ هڻڻ ڄڻ اڪ مان ماکي لاهڻ آهي. اسان اهڙا کنڊ ساري ملڪ ۾
هي سگهون ٿا
اهو ڪہ اکيون ٻوٽي انڌن جيان ڪرڻو ن آهي ۽ نہ وري اٻهرائيءَ کان ڪم
وٺيو. سان کي اهو ضرور ڏسڻو پوندو ت پر پاسي وأريون ٻُٺيون دوستن جون آهن
يا دشمن ڌر جون. اهڙي ساري رٿابندي محبت فقير کي ڪرڻي آهي.”
تون پنهنجي خيال ۾ صحيح آهين. پر جڏهن مان ريگيوليٽر جي ٿڦاٽڪن ڏانهن :
ڏسي رهيو هوس ت مون کي هڪ ڳاله ڌيان ۾ آئي. مون ريگيوليٽر واري ماڻهوءَ
کي چيو ت. مان پنهنجي سوچ ويچار ۾ صحيح آهيان يا نہ؟ ريگيوليٽر جا مٿي کئڻيل
ٿاٽڪ فقط هڪ تارن جي ورت جي آتار تي بيٺل هوندا آهن. جڏهن مون اڻ ورت
کي ڌڪ هنيو تہ يڪتاري جي تار جيان وڄڻ لڳي. تماہم گهڻي ڇڪيل هئي. ان
کي جيڪڏهن ڪاٺ ڪيڻ واري اوزار سان زورائتا ڌڪ هڻبا تہ ٿاٽڪ ڇڄي وڃي
هيٺ ڪرندا. جيڪڏهن اسان وٽ ٿاٽڪن کي هيٺ مٿي ڪرڻ وارا هٿيار, اوڙار ثہ
هوندا تہ ٻہ پنهنجو ڪم اٿين ٻ ڪري سگهجي ٿو.
جڏهن اسان ڏٺو تہ پاڻي پاڻ ئي اسان جو ڪم ڪري رهيو آهي تہ موڻن
نوري کي صلاح ڏني تہ ڇو تہ ڪا خوشي ملهايون. تنهن تي چرئي ميرڻ ڇا ڪيو
جو ريگيوليٽر جي نگران کي عورت جا ڪپڙا پارائي کيس ڇيائيم تہ حيدرآبادي
کدڙن جِيان جهمر هڻي. ان کان پوءِ هو نچڻ لڳو ۽ اسان تاڙيون وڄائڻ شروع
ڪيون. ناري پار وارو هڪ ڀٽ ڇوڪرو بہ اتي موجود هو. اهو ماڻهو تام گهڻو
ٿلهو هو. مون اهڙو مزو ساريءَ زندگيءَ ۾ نہ ڏٺو هو.
ميرڻ مري منهنجو پراڻو يار, مون جيان اهنڊ هو. اسان ٻئي ڍٽا چور هئا
سون. ڍڳي چويءَ ۾ بہ نالي چڙهيل ۽ جهٽ هئاسون. هو کلندو اچي منهنجي
ڀرسان ويهي رهيو. مون کانگس پڇيو تہ هن اوهان سڀتي کي سڃاڻي ورتو هوندو.
تنهن تي ميرڻ چيو تہ جيڪڏهن سڃاتو هوندائين بہ تہ ڇا ٿيندو. هن هيٺان ڪم
حر گوريلا جنگ 155
ڪندڙ مزدور ۽ ٻيڙائت سڀ حر آهن. انهيءَ جوءِ ۾ ڪنهن ٻِئي ماڻهوءَ کي اهڙي
نوڪزي تن قلندي آهي. شنر انهن ماڻهن جن هوندي اضان مكان چغلي. فغي ث
سگهندو. پر اسان کيس جيگرو ڇڏيو هو اهو ڪو مٿس گهٽ ٿورو نہ هو. هوڻءَ بہ
هو واڻيو آهي سهي جي کل.
الائي ڇو هيءَ تچ مان ڳالھ منهنجي ڪک ۾ ڪنڊي جيان هري رهي هئي.
ميرڻ جي هلت چلت ۽ رحيمہ جي بي گوندرائي ڪري مون کي ڄڻ هيانءَ ۾
ولهوٽا پوڻ لڳا. جيترو وقت بہ مان اڪيلو ويٺو رهيس ت. مون کي ڇنتا
وڪوڙي وئي هئي تہ هنن اثين ڪري چڱو ڪون ڪيو هو. پر مان پنهنجي پر ۾
خوش هوس تہ مون پنهنجو فرض نڀاهي سچڇي حر هجڻ جو ثيوت پيش ڪري
ڇڏيو هو. پر پوءِ ٻہ منهنجو اندر کاڌل هو ۽ ڪي شڪ شيها منهنجي هيانءَ. کي
ڄڻ ڀٽي رهيا هئا.
جڏهن مان سڀني ڳالهين تي ويچارڻ لڳس تہ مون کي محسوس ٿيڻ لڳو ت
جيئندي ڪنهن سازش جو شڪار ٿي وئي هئي. پهرين ڳالھ تہ ڪهڙن ماڻهن مٿس
ڪارنهن جو ٺڪر ڀڳو هو؟ دادمحمد انهن ٻن نظاماڻين مان هڪ هو جن جي پيگرن
جيئنديءَ جو هث لاءِ سکَ گهريو هو. دادمحمد اسان جي گهر ايندو ويندو ۽
جيئنديءَ کي ڏسندو رهندو هو ۽ ساڻس شادي ڪرڻ جو ڏاڍو خواهشمند هو.
جيئنديءَ جي جيڪڏهن ڪنهن ٻئي حر سان شادي ٿي بہ وڃي ها تہ ب هو کيس
پنهنجي محبوبہ طور ضرور رکي ها. پر جڏهن هوءَ پير سائين جي ائڻي ٿي وئي تہ
هن جي پهچ کان پري ٿي وئي هئي. مون کي پڪو ويساه آهي ت. داد محمد اهڙين
ڳالهين ڪري گهائجي پيو هو. تنهن ڪري هن پنهنجي نينهن جي ناسور کي هميشه
لاءِ ختم ڪري ڇڏڻ جي ڪوشش ڪئي ت ن هو جينديءَ کي ڏسندو ن. وري هن
جي محيت جا ستل سور جاڳندا. هن سازش ۾ پير سائيی جي بنگلي تي رهندڙ
ڊگهي غازيءَ پنهنجو اهو ڪردار ڇو ادا ڪيو؟ پير سائين سردار جڏهن پويون ڀيرو
گڙنگ واري بنگلي تي آيو هو تہ هي ڊگهو غازي منهنجي ٿڙتيءَ ۽ چالاڪيءَ ڪري
ڏاڍو شرمندو ٿيو هو. ان وتت جنهن نفرٿ وچان هو مون ڏانهن گهوري رهيو هو
سا مون کي چڱيءَ ريت ياد آهي. محبت ۽ ٻين اهم فقيرن مون کي ميارڪون بہ
ڏنيون هيون. تنهن ڪري هو اڃا بہ وڌيڪ کامي پڄري ويو هو. پنهنجي ثرض کاڻن
لاپرواهہ هجڻ ڪري پير صاحب بہ کيس شايد سزا ڏني هئي. هن مون کان اهو
ڀلاند جيگنديءَ جي ڪارنهن ۽ قتل وسيلي ورتو.
هن ڳالهہ تي جڏهن مون ڪجه وڌيڪ سوچيو ويچاريو تت مون کي اڃا بہ
56_ حر گوريلا جنگ
وڌيڪ ڏک محسوس ٿيڻ لڳو. ڇاڪاڻ ت, هن ساري ڀوتاميل ۾ مون کي پنهنجي
گهر واريءَ جا بہ هٿ ٻڌل ڏسڻ ۾ آيا هئا۔. سازش جي ساري سرڪڻ ٿاهي هن
اڏي تيار ڪئي هئي ۽ پوءِ پاڙهيرين کي نينڊ ڏني هئي. هوءِ جئينديءَ کان نت پئي
سڙندي ۽ کامندي هئي. مان بہ جيئنديءَ سان بي انتها پيار ڪندو هوس. جيڪو
کيس نہ وڻندو هو. اسان ٻنهي ڀاءُ ڀيڻ ۾ ڏاڍي سڪ ۽ سٻنڌ هئڻ ڪري هوءَ ڄڻ
ڪنهن ليکي ۾ ئي ن. هئي. هوءِ ظاهر ۾ ڏاڍي کيرکنڊ ڏسڻ ۾ ايندي هئي پر اندر
جي اڇي نہ هئي. ڄڻ رٺل رٺل رهندي هئي. مون کي بہ پڪ ن. هوندي هٿي تہ
سندس دل ۾ ڪهڙو گدڙ ويٺل آهي. هن کي امان ۽ جيئنديءَ جيڪي ڏک ٿاکڙا
ڏنا سي ڌيرج سان سهندي ۽ ڪنهن مناسب موتعي جي تاڙ ۾ رهندي آئي ۽ جڏهن
کيس اهڙو سونهري وجه ملي ويو تہ پنهنجو پائيءَ پائيءَ جو حساب پاڙي ورتاٿيي.
جيئندي نہ رڳو بي انتها سهڻي, هئي پر ذهين بہ ڏاڍي هوندي هئي. گهر ۾ سندس
حيثيت مٿاهين بہ هوندي هئي. تنهن ڪري منهنجي گهر واريءَ جي ساڻس پوندي
ٿي نہ هئي. جيترو آءٌ هن معاملي تي وڌيڪ گهرو سوچيندو رهيس سڀ ڳالهيون
صاف ٿينديون ويون. حقيقت اها آهي تہ جيئندي بي ڏوهي هئي. هوءِ ان ڇوڪري
”ّساڻ ڳالهائيندي ٻولهائيندي ان ڪري هئي تہ جيئن کانگس حر جماعت لاءِ وڌيڪ
معلومات وٺي سگهي ۽ پير سائين سردار جي مقصد لاءِ جوش ۽ جذبي سان ڪر
ڪري سگهي. مون سان ڌوڪو ڪيو ويو هو ۽ پنهنجي بي ڏوهي ڀيڻ کي پنهنجي
هٿن سان ڪهي ويهي رهيس. مون کي بي گناهہ تتل جي ڳاراڻي جهوري رکيو هو.
مون تسم کڻي ڇڏيو هو تہ مان پنهنجي زال کي وري نہ ڏسندس.
ڪنهن کي اهڙيون ڳجهيوڻ ڳالهيون ٻڌائڻ ممڪن ن هو. محيت ي اسان
سان گڏ رهندو هو. پر کيس بہ اهڙيوڻ ڳالهيون ٻڌائي نہ ٿي سگهيس. اڳي مون
کي مکيءَ جا نرمل نظارا ڏاڍا وڻندا هئا. پر هاڻي تہ انهن کان ب بيزار ٿي ويو هوس.
يارن دوستڻ سان بٻہ ملڻ کان لنوائيندو هوس. ڪاروايون ڪرڻ لاءِ نت نينڊڍ ڏني
ويندي هئي. پر مان اگهائيءَ جو منهن ڪري تہ ويندو هوس. دل ڇڄي ڀور ڀور ٿي
پئي هئي. مون ٻہ ٿي ڏينهن ڄڻ كوري ۾ کامندي گذاريا. پوءِ نوري کي چيم تت
مون کي ڪارواين لاءِ ڪنهن پرانهينءَ جوءِ ڏانهن موڪلي ت ڀلو.
نوري کن پل سوچڻ ويچارڻ کان پوءِ چيو ت. ”مان چاهيان ٿو تہ اهڙو ڪو
ماڻهو هجي جو ٿر جي راڄڙن کي ڪارواين لاءِ اڀاري, جن هن وقت تائيي ڪک
ڀڃي ٻيڻو نہ ڪيو آهي. كپري یا اوسي پاسي جي غازيءَ هڪ ٽولي جوڙي ورتي
آهي. سندس نالو ابراهيم ۽ ذات جو ڀنڀرو آهي. هي راڄ ڃو چڱو مڙس آهي. مان
حر گوريلا جنگ 157
خط لکي توکي ڏيان ٿو جيڪو تون ابراهيہ ڀٽڀري کي پهچاءِ. ابراهيہ ڀٽڀرو اهو
خط ڍاٻِڙيءَ جي لقمان راڄڙ کي پهچائيندو جيڪو ٿر جي حرن جو مک آهي.
منهنجو خيال آهي تہ ساٿين رکيا! تون اتي وڌيڪ سٺو ڪم ڪري سگهندين.
جڏهن معاملو چڱيءَ ريت سئون ٿي روانو ٿي هلي تہ تون هيڏانهن موٽي اڇجانءِ۔
پوءِ هن رحيم کي خط لكڻ لاءِ چيو ت هو لقمان کي ٻڌائي ت مکيءَ جا فقير
حڪومت غخلاف جنگ جو اعلان ڪري چڪا آهن. ڀر تون عورتن جياڻ گهر ۾
ويٺو آهين. ان کان سواءِ توري ابراهيہم ۽ ٻين مردن ڏانهن مون کي نياپو بہ ڏنو تہ
لقمان ڏانهن ويندڙ رستو مون کي ضرور ٻداثن۔
مون کي ابراهيہ کي ڳولي لهڻ ۾ ڪابہ ڏکيائي نہ ٿي. هي تجربيڪار
ويڙهاڪ هو. هن تاڙا ۽ ڦريون ڪري چڱو پئسو گڏ ڪري ورتو هو. ان کان پوءِ
هن حر ڪارواين ۾ بہ حصو وٺڻ شروع ڪيو هو ت من هتان ٿر لٽ وسيلي ڪجهہ
وڌيڪ ڏوڪڙ پئسا گڏ ڪري سگهجن. سندس ٽوليءَ ۾ اٺ ماڻهو هئا جن جي
مدد سان ناري جي هن پار وڃي هن هڪ ڳوٺ تي ڌاڙو هتيو. ان جي نتيجي ۾
ڳوٺ جا زميندار ۽ حر جماعت جا دشمن ماڻهو مارجي ويا هئا. ڪيتريون يندوقون
۽ ٻيو قيمتي سامان هٿ لڳي ويو هو. ٽوليءَ جي هڪ ماڻهوءَ کي مٿي ۾ بندوق
لڳي هئي. پر گهاءِ خطرناڪ نہ هو. ابراهيہ پهريائين تہ مان نہ مان نہ ڪٿئي تہ
لقمان جي ڪمانڊ هيٺ ڪم نہ ڪريان. پر هو هڪ سچو حر هو تنهن ڪري
نوري جو حڪم قبول ضيائين. اسان ٻيڙيءَ وسيلي نارو اڪري کوڙي کان ٻئي
پار پهتا سون ۽ هندن جي هڪ سکئي ستابي ڳوٺ تي وڃي تاڙو هتيون سون.
ابراهيہ ڀنڀري ٻڌايو هو تہ ڦرلٽ لاءِ هي ڳوٺ ڏاڍو چڱو آهي۔
ڊاڀڙيءَ تائين تہ واقعو پيش ن آيو. هي اتهن ڳوٺن مان هڪ آهي جن ۾ فقط
چؤنرا تظر ايندا آهن. اُهو مٿي پٽن تي اڏيل ۽ ناري جي ڪنڌيءَ سان واقعم آهي.
هيءَ جُوءِ سکي ستابي آهي جيڪا ميل سوا ٿر اندر بہ هلي وئي آهي. لتمان
پنهنجي سر هڪ چڱو ماڻهو هو. زميندار هئڻ سان گڏ اثر رسوڂ واروبہ هو. ان
کان سواءِ سميجن زميندارن جو خاص ماڻهو ب هو. رحيم هنڱوري جيان پڙهيلَ
هو. سندس گهر ۾ ڪرسيون ۽ ميزون بہ هونديون هيون. اهڙين شي تي سب
انسپيڪٽر ۽ ٻيا معزز ماڻهو ويهندا آهن. پاڻ بہ سهڻو جوان هو. لٽا ڪپڙا ہ کيس
ڏايا ٺاهوڪا پاتل هئا. تنهن ڪري ڏاڍو شانائتو ڏسجي رهيو هو. مون وڃي کيس
خط ڏنو. پڙهڻ کان پوءِ مون کي چيائيڻ تہ منهنجي دوست نوري کي ستت ٿي پتو
پٿجي ويندو تہ ٿر جا حر بہ ويسلا ڪون ويٺا آهن ۽ مکيءَ جي حرن کان ڪڏهن بہ
158 حر گوريلا جنگ
پوئتي ڪون پوندا. مان پاڻ بہ پير پساري واندو ڪوتہ ويٺو رهيو آهيان. اسان بہ
ڪارواين جي ڌم دَڙي لائي ڏني آهي ۽ اها ويل ويجهي آهي جو هي ساروعلائقو
منهنجي خابطي هيٺ اچي ويندو. مان خط جي جواب ۾ عملي ثابتي ڏيندس, جن
کي ڏسي نورو ڏاڍو خوش ٿيئدو.
ٻئي ڏينهن پوياڙيءَ جو اسان کي ڄاڻ ملي تہ شهدادپور ۾ رهندڙ آفيسرن
ليمرڪ ۽ گلرٽ, گڙنگ تي ڀرڀات مهل اوچتو ڇاپو هنيو آهي جن سان گڏ پوليس
۽ فوج جو وڏو تعداد هو ۽ پير سائين ڇا فرزند ۽ سندس گهر ڀاتي لارين ۾ وٺي
هليا ويا آهن ۽ هي بنگلي تي رهيل هر ماڻهوءَ کي گرفتار ڪري ورتو آهي. اها
ڳالھ ٻڌي اسان جي ٽڪڻ مٿان ڄڻ ٿانڊا بکڻ لڳا. لقمان گجگوڙ ڪري چيو ت ان
ويل سانگهڙ وارا نقير ڪٿي هئا؟ هت سرڪاري ماڻهن کي اسان جي
غيرحاضرمرشد جي توهين ڪرڻ جي وري ٻيهر بہ آرامہ سان موڪل ڏئي ڇڏي؟
تنهن تي مون کيس وراڻيو تہ ان وتت گڙنگ بنگلي تي بيٺل پهريدارن جو ڪٿپٽن
هڪ راڄڙ غازي هو. اهو پهريون ڀيرو ڪون هو جو بنگلي مٿان اوچتو ڇاپو لڳو
آهي. هي تہ اڳي بہ اهڙي ڇائي پاتي آهي. منهنجو اهو ويڻ ٻڌي لقمان جو ڪاوڙ
۾ منهن ٽامڻي هڻي ويو ۽ هن مون سان هن ڳالهہ تي بحث مياحشو ڪرڻ ڪونہ
چاهيو. ثوري وقت کان پوءِ اها بہ سوڌي ڄاڻ ملي هكي تہ هن ڍڪڻ ۾ ڍڪ پاڻيءَ
۾ مرڻ جهڙي ماڻهوءَ نہ رڳو پاڻ پنهنجي گرنتاري پيش ڪئي پر ٻين کي بہ ٻڌائي
پوءِ ساهہ پٽيو هئائين. ان وت پهريدارن جو تعداد کڻي ٿورو بہ هو پر ڇا ٿي پيو.
اوسي پاسي جا ڳوٺاڻا اها ڪهٽي خبر کڻي وهلو وڃي سانگهڙ رسيا هئا ۽ شهزادن
کي بچائڻ ڪاڻ پنهنجا سر ترين تي رکي اچي پڙ تي پهتا هئا. پر پوليس ۽ نوج جو
گهڻو تعداد ڏسي ڏهڪائجي ويا ها ۽ پويان پير ڪري اچي مکيءَ پهتا هئا. هم
ساڳيءَ رات ڪجه ڪرڻ واسطي گڏجاڻي ڪوٺائي هئي. ان وقت جاسوسن کين
خبر ڏئي تہ فوج ۽ پوليس مٿن ڪاهي اچي رهي آهي. اها ڄاڻ ٻڌي سندڻ وايون
ولهڙيون ٿي ويون ۽ ڪک پن ٿي جاڏهون جو تاڏهون هليا ويا.
ان وقت پنهنجن ساٿين جي اوڻائين ڪري مون کي لقمان جا طعتا سهڻا پيا.
الائي ڇا جو ڇا چئي وڃي پار پيو هو. پر حقيقت اها هئي تہ حر اڳواڻ ورياہ جي
نہ هجڻ ڪري ٻن ڌڙن ۾ ورهائجي ويا هئا ۽ ڪنهن بہ هڪ رٿابنديءَ تي سهمت
ٿي ڪونہ سگهيا هئا. ڇاڪاڻ تہ هن ساري ڪاروائي جي ڪمانڊ کيس ڪرڻي
هئي. اسان جي اندر کي اهو آٿت بہ مليو هو تہ سرڪاري ڪاممرا پير ساٿين جي
پاڪنڻ ڪان ثادق مان مرخاڻا سان يش آيا ها انهن عملدار سخدڻ عدمت
حر گوريلا جنگ 159 َ
ڇاڪري لاءِ انگريز عورتون آنديون هيون. لاريءَ کي بہ پردو ڪرائي کي
شهدادپور آندو ويو هو. ان کان پوءِ اسپيشل ريل گاڏيءَ وسيلي کين ڪراچيءَ
پهچايو ويو هو ۽ کين ان گهر ۾ رهايو ويو, جتي پير سائين رهيل هو.
لقمان ناري واري چوءِ تي قبضي ڪرڻ لاءِ جاکوڙيندو ۽ حتن ڪندو رهيو.
پوٿتي لؤڻو ٿيري ڪون ڏٺائيي تہ ڇا ٿو وهي واپري. مون کوڙي نالي ڳوٺ خلاف
ڪاروائي ۾حصو ورتو هو. اها هٿ ڏس ابراهيہ پاڻ ڪئي هئي. هي ۽ سندس
تولي + جا ماڻهو اچي اسان سام 'مليا هئا. اڳواڻي لقمان ڪٿي هڻي. دڳ ويندؾٰ
اسان جو تعداد پنجٿيه ماڻهو ٿي ويو هو جن مان اڌ کي بندوتون هيون. اسان نارو
اُڪري باک ڦٽيءَ ڌاران وڃيٰ ڳوٺ تي ڪڙو چاڙهيو. هن ڳوٺ جي ڄاڻ ابراهيم
کي هئي. تنهن ڪري لقمان هن کي چونڊ ماڻهو ڏئي اندر موڪليو جن ۾ ماڻ بہ
شامل هوس۔.
هن ڳوٺ ۾ هڪ هندو ٻانيڻ رهندو هو جنهن وٽ واڻيا باسون ۽ سوکڙيون
کڻي ايندا هئا. وٽس ڏوڪڙ پئسو بہ جامہ هو. وڏي ماتا کي اورڻ لاءِ ب پري پري َ
تاٿيی ويندو هو. جيڪا عورت سند ٿي پوندي هئي يا مرد مڙسيءَ کان ويهي ويندو
هو, تنهن جو دوا دارون بہ اهو ٻانڀڻ ڪندو هو. دنيا داريءَ جو صلاح مشورو بہ هن
کان ورتو ويندو هو. ٻِين صوفي سثؽنن ۽ ساڌن چيان سهڱين عورتن تي پڻ ساھہ
ڇڏيندو هو. اها ڳالهہ بہ عام مشهور هوندي هھئي تہ هي سنڍ ڀڃڻ جو وڏو
ڪاريگر هو. هن ٻانيڀڻ وٽ بندوق ب هئي. اسان پڪو پھ ڪيو تہ هن جثجل مان
سندس جند ڇڏائجي. ابراهيہ پنهنجا گهڻا ماڻهو هڪ دولتمند واپاريءَ کي ٿڦرڻ لاءِ
موڪليا, جنهن جو گهر اڌ پنڌ تي هڪ پٽ تي هو. مون کي ٻائي هرپال سان ثيرڻ
لاءِ پا سان گڏ کنياٿين. اسان هن کي اڱّڻ ۾ ڪتاب پڙهندي ڏٺو. کيس اسان
جي اچڻ جي خبر تڏهن پئي جڏهن اسان سندس ويجهو پهچي چڪا هٿاسون. هن
اسان ڏانهن ڏٺو ۽ وري بہ ڪتاب پڙهڻ شروع ٿي ويو. سندس منهن تي ڪنهن
خوف خطري جا اهڃاڻ ڪون هئا. ابراهيہ ڀوڳ واري انداز ۾ کيس چيوتہ ٻاوا جي
اسان توکان بندوق وٺڻ آيا آهيون. هن قسم جا رانديڪا اوهان جي ڪنهن بہ ڪم
جا ڪون آهن. اسان ٽاڙيل آهيون. اهڙين شين جي اسان کي ضرورت هوندي آهي.
هن بنا مٿي ڏسڻ جي وراڻيو تہ. ”جيڪڏهن اوهان مون کي ٿڦرڻ آيا آهيو ت
مان مزاحمت ڪون ڪندس ۽ اها بندوق گهر اندر موجود آهي.”
ابراهيہ مون کي ٻاهر بيهي پهري ڏيڻ جو چئي اندر هليو ويو. ٿوري گهڙيءَ
کان پوءِ هو بندوق کڻي ٻاهر آيو ۽ چيائين تہ, ”هرپال جي” اهو تہ چڱو ٿيو پر
10 :ًح گوريلا جنگ
هاڻي اسان کي اهو بہ ٻڌاءِ تت تنهنجي دولت ڪٿي رکيل آهي.
هرپال وراڻيو ت, ”منهنجي دولت؟ مون وٽ ڪهڙي دولت آهي؟”
”اهات توکي خبر هوندي ت. ڪٿي رکيل آهي.”
”مون وٽ تہ ڪجه ٻہ ڪوئہ آهي.”
”تو پوري ڇڏي هوندي.”
”مان اوهان کي چوان ٿو تہ مون کي هن دنيا ۾ ڪجه بہ ڪونہ آهي. مون
کي جيڪو ڪجه ملندو آهي مان مسڪيتٍ ۽ نادارن ۾ ورهائي ڇڏيندو آهيان.”
”تون سمجهيم ٿو تہ اسان ايڏا بيو قوف آهيون. تنهٽجي ڳاله تي ويساهہ
ڪري وٺنداسون. تون ڪافر آهين توتي لک لعتت هجي.”
اٿبي چٿي هن کيس ڪلهن ۾ بتدوق جو ڪنداق هٽيو ۽ وري اندر گهر ۾
داخل ٿيو. مان هن ٻائيڻ مٿان نظر بہ رکي رهيو هوس ۽ اڱڻ ۾ اهڙي جاءِ ڳولي
رهيو هوس. جتي کڏ کڻي دولت پوري وئي هئي. مان فرش ۽ ىٍيہ جو اتچ انج
ٺوڪي وڄائي ڏٺو پر مون کي اهڙي کوكلي جاءِ محمسوس ڪانہ ٿي جتي دولت
لڪائي وٿي هجي. ابراهيہم گهر اندر تلاشي وٺي ٻاهر آيو ۽ کيس ڪج بہ هٿ
ڪون آيو هو. ان کان پوءِ ڳوٺ جي مٿٌين پاسي عورتن جون رڙيون ۽ کيرا ٻڌڻ ۾
آيا ۽ ٻانڀڻ دعا گهرڻ جي ارادي سان ٻئي هٿ مٿي کئيا ۽ ڪجه پڙهڻ لڳو جيڪو
اسان جي سمجھ کان ٻاهر هو. اهو ڏسي ابراهيم رڙ ڪري چيو ت, ”اي ڪوڙا
جادوگر اسان کي تون هاڻي تياهہ ڪرڻ ٿو چاهيت.” سندس اها ڳالهہ ٻڌي. ٻائو
مرڪڻ لڳو. ابراهيہ کي ويتر ڪاوڙ لڳي وئي ۽ گجگوڙ ڪري چياٿين, ”لعنت
هجئي هاڻي جهنہ ۾ وڃ.” پوءِ هن مّٿس بندوق هلائي ۽ هو ٿڏي تي ثي مري ويو.
”هاڻي سائين رکيا! تو مون سان گڏجي اندر هلي ڏس. تنهٽجون اکيون تيز
آهن. من توکي ڪجه لڀي پُوي.”
مون بہ گهڻڅي ڪوشش ڪئٿي پر ڪجهہ ڪونہ مليو. تنهن ڪري نااميد ٿي
موٿي آياسون. ان کان پوءِ اسان بندوق کڻي اچي پنهنجن ساٿيڻ سان ملياسون,
جيڪي هڪ واپاريءَ جي گهر کي ٿري لٽي رهيا هئا. وڏي در ٻاهران هڪ لاش
ٻيو هو. لقمان هڪ ويڙهي ڪڪڙ جيان جيڏانهن ڪيڏانهن ڦري رهيو هو ۽ حڪم
هلائي رهيو هو. هڪ اٺ ۽ ٻہ گهوزا ڪپڙن, ڇانديءَ جي ٿانون ۽ ٻئي تيمتي
سامان سان لڏيا بيٺا هئا. سندن ڪنهن بہ مزاحمت ڪانہ ڪٿئي هئي. ڳوٺ جي
مسلمانن جون همدرديون اسان سان هيون. واڻين کان سواءِ ٻيا ماڻهو پيل هئا جن
کي چيو ويو هوتہ هو پنهنجي ڪہہ سان ڪم رکن. لقمان اهوبہ ٻڌايو هو تہ کپري
حر گوريلا جنگ 161
ٿاڻي جو وڏي پيٽ وارو صوبيدار هتان کان اٽڪل چارميل پري آهي. طبيعت جو
ٿڌو آهي. هن خوني واردات جي خير ٻڌي هڪدم گهوڙا ڊوڙائيندي ڀڄندو ڪونہ
ايندو. ڪاروائيءَ کان هڪدہ پوءِ اسان ڊاڀڙيءَ ڏانهن وڌي رهيا هئاسون, جتي
پهچي اسان ٿرلٽ واري مال جي ونڊ ورهاست ڪئي. مٿي بيان ڪيل بندوق
پنهنجي ٽوليءَ جي هڪ ماڻهوءَ جي نالي ڪئي. ڇاڪاڻ ت. ابراهيہ ۽ مون وٽ اڳي
ٿي اهڙا هٿيار موجود هئا. پر سندس قائم ڪيل اصول مطابق اها بندوق سدائين
وٽس رهندي هئي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ان ماڻهوءَ کي ڏني ويندي هئي جنهن جي نالي
تي ڪئي ويئي هئي. ٿرلٽ واري مال ملڪيت جو وڏو حصو پڀر ساٿينءَ جي
خزاني ۾ جمع ڪرائڻ لاءِ ڌار ڪري رکيو ويو. باتي مڏي اسان پنهنجي خاص
ماڻهن ۾ ورهاٿي ڇڏي هئي.
مون پنهنجي مليل حصي لاءِ ڪا بہ شڪايت ڪان ڪئٿي پر سوچيم تہ
جيڪو ڪجھ مليو اٿم سو ابراهيہ کي ڏئي ڇڏيان۔ هو پنهنجي ٽوليءَ جو اڳواڻ
هو. پر لقمان کيس ايترو حصو ڪونہ ڏنو هو جيترو هو لهندو هو. ان وقت اهي
ڳالهيون ب هلي رهيون هيون ت, مکيءَ جي هڪ فنقير امام بخش پنهتجي ٽولي سان
ناري جي ٻيءِ ڀر تي بردل (1111016) نالي ڀٽ تي اچي منزل ڪئي هئي. اها ڳالهہ
ٻڌي ساڻس مل لاءِ اآنڌ مانڌ لڳہ. ڇاڪاڻ تہ هو بابي جي هڪ پڳ مٽ يار جو ً
پٽ هو. اها حقيقت آهي تہ مان کانگس سڙندو هوس. مون جڏهن لقمان کي ٻڌايو
تہ مان ساڻس ملڻ وڃي رهيو آهيان تہ هن اعتراض ڪونہ ڪيو. مون ساڻس واعدو
ڪيو هو تہ ٻِن ٽن ڏينهن کان پوءِ موٽي ايندس ڇاڪاڻ ت هيءَ جوءِ مون کي ڏاڍي
وڻي رهي هئي ۽ پڪ هيہ ت لقمان ٽوليءَ جو هڪ ڏاهو اڳواڻ ثابت ٿيندو.
ڇ بردل پٽ ناري جي الهندي ڪناري سان حرن جي ڳوٺ ويجهو هئي ۽ ٻتی
ڀٽن کان گهڻي اتاهين هئي. اها جاءِ بابي مون کي هڪ ملاکڙي جي موتع تي
ڏيکاري هئي ۽ ٻڌايو هيائين تہ ڏاڏي جي زمائي ۾ بڇو بادشاهہ هتي هڪ مشهور
ٻر نن ال طدلثان کي اقنل ڪي هو ؛:
منهنجي پهچڻ تي اماہ بخش منهنجي دلي آجيان ڪئي. مون بہ کيس سارو
احوال اوري وڃي مٿي چڙهيو هوس. ان کاڻ پوءِ مان کيس چيو تہ ”مون کي
پنهنجي ٽوليءَ ۾ رک.” تنهن تي هن کلندي وراڻيو تہ, ”شام تائين سارو پتو پئجي
ويندو.” مان تو واري يار ميرڻ مريءَ کي ڪنهن غير ڇار لهڻ لاءِ پيسومل ڳوٺ
ڏانهن موڪليو آهي. اميد آهي تہ هو ڄاڻ آيو. مون هن جي ڳاله ٻڌي کيس چيو تت
”ڇا, پيسومل جي ڳوٺ تي ڌاڙي هڻڻ وارا آهيو؟ اهو تہ سکيو ستابو ڳوٺ آهي ۽
162 حر گوريلا جنگ
تاڙي مان وڏي ملڪيت هٿ لڳي ويندي. پر ٻڌو اٿہ تہ واڻين پنهنجي بچاءِ لاءِ
پينشن تي لٿل راجپڀوت ۽ گورکا فوجي رکيا آهن. ان کان سواءِ ڪليڪٽر کي
بندوقون بہ ڏنيون آهن.”
منهنجي ڳالهہ ٻڌي هن وراڻيو تہ, ”اها ڳالهہ سچي آهي تنهن ڪري مان
چاهيان ٿو تہ منهنجي ٽوليءَ ۾ حرن جو گهڻو تعداد شامل هٿڻ کپي, پر سان جو
معاملو تہ فقط سيٺ شيولداس سان آهي.”
”پر مون ٻڌو آهي تہ هو لقمان کي هٿيار بارود ڏيندو آهي.”
”هائو تو صحيح ٻڌو آهي. پر هو ٻہ ڇاپڙو ماڻهو آهي. ڪي ماڻهو ڳاله. ڪن
ٿا تہ هن ٿي انگريز عملدارن کي مشورو ڏنو هو تہ پير سائين جي ڪٿنپ کي هتان
کڻي وڃن. ان کان سواءِ اسان اهو بہ ڄاڻڻ چاهيون ٿا تہ جڏهن سنڌ اسيميليءَ حر
ائڪٽ پاس ڪيو ت اسيمبليءَ جي ممبر هوندي بہ هن انهيءَ ائڪٽ کي پاس
ڪرڻ مهل اعتراض ڇو تہ ڪيو؟ ان کان سواءِ هو ڳجهہ ڳوهہ ۾ پوليس کي
اڀاريندو هو تہ اوسي پاسي جي حرن کي گرفتار ڪرڻ ۾ ڍر کان ڪم نہ وٺن,
جيئن هو سندن زميتون خريد ڪري سگهي."
شيولداس واڻين جي ان گهراڻي مان هو جيڪو وياج تي پئسا ڏوڪڙ ڏئي
شاهوڪار بڻيو هو. اهڙن واڻيہ جوڻ مام گهڻيون زمينون هيون ۽ مسلمانن جي
غريت مان قائدو وٺي پنهنجي ملڪىتن ۾ اڃا بہ اضافو ڪري رهيا هئا. ستندن
زميٽون گروي رکڻ هئن جو ڏهاڙي جو ڌنڌو هو. هيءُ واڻيو پير سائينءَ جي مريدن
يڻ زاس قا ن٫ډټٳواهو ۽ ار سات نتان گهڻين
عزت ڪندو هو حر جماعت سان ب هن جون تام گهڻيون همدرديون هوئديون
هيون. ان کان سواءِ هڪ حر عورت سندس سريت بہ هوندي هئي. جڏهن شهرڻ
9
انهن ڳالهين تي ٽيڪا ٽپڻي هلي رهي هئي جو ميرڻ ب واءُ سُواءُ لهي موٽي
آيو. جنهن اچي ا1 ڏنو تہ ”سيٺ منهنجي ڏاڍي عزت ڪئي. شربت بہ پياريائيڻ
۽ پنهٽجن سڀني دوستن جو پڇيائين۔. سيٺ اهو ب. چيو تہ هو ميرپورخاص وڃي
رهيو آهي. جتي سنڌ جي وزير اعليٰ خداداد گڏجاڻي ڪوٺائي آهي. اتان كميس
صحيح مه ما ملي ويندي تہ حڪومت ڇا ٿي ڪرڻ گهري؟ هن وڌيڪ اهو ٻ
چيو تہ ميرپورخاص کان موٽي اڇڻ کان پوءِ ڪنهن رات جو اسان مان ڪو وڃي
ماڻس ملئدو تہ هو کيس گهربل سارو پيرائتو احوال ڏيندو.”
امام بخش جو خيال هو ت هو سان کي جپلائڻ لاءِ ٺاهہ ٺاهي رهيو آهي. ٻٿي
حر گوريلا جنگ ٽ 163
ڏينهن صبح مهل اسان حرن جي ڳوٺ وڃي پهتا هئاسون جيڪو پيسومل جي ڳوٺ
جي ويجهو هو. اسان جو هڪ ماڻهو شيولداس جي هاريءَ سان وڃي مليو جيڪو
هن (شيولداس) جي سريت جو پيءُ هو. هن کانئس وڃي پڇا ڪٿي تہ سيٺ سان
ڪهڙي جاءِ تي ملاقات ڪري سگهجي ٿي؟ ٿوري وقت کان پوءِ هو سيٺ جو نياپو
کڻي آيو ت. اها ملاقات ميرپورخاص کان موٽي اچڻ کان پوءِ سندس گهر جي ڏکڻ
پاسي ٿيندي۔. اهڙيءَ معلومات لاءِ ساڳيو حر وٽس ويندو. ٿوري وقت کان پوءِ
اسان کي پتو پيو تہ شيولداس ميرپورخاص کان موٽي آيو آهي پر ان سان ڪجهہ
مهمان بہ آهن ۽ هو واندڪائي ملڻ شرط اسان سان ملاقات ڪندو. اسان گهڻو
وقت ويٺا رهياسون ۽ پوءِ اسان کي ٽارچ جي روشني جو اشارو ڏنو ويو. امام
بخش وٽ ب. هڪ ٽارج هئي جنهن پڻ ان کي ٻاري جوابي اشارو ڏنو. ٿوري وتت
کان پوءِ سيٺ شيولداس اسان وٽ آيو, جنهن سان گڏ سندس خاص حر ماڻهو ۽
ٻيا نوڪر ڇاڪر هئا. ان وقت اسان ڳوٺ کان ٻاهران ٻنيءَ ۾ ويٺا هٿاسون.
سيٺ جي ويجهي اچڻ وقت امام بخش اٿي بيٺو ۽ هڪ ٻُئي کي
کيڪاريائون. ان وقت شيولداس کي رائقغل ۽ سندس هڪ ٻئي ماڻهوءَ کي بندوق
هئي. ميرڻ مريءَ کي ڪهاڙي هٿ ۾ ھئي جيڪو امام بخش جي پٺيان وڃي
بيٺو. باتي ٿوري وٿيءَ تي اسان هڪ گول دائري ۾ ييٺا هئاسون. مون کي
محسوس ٿيو تہ سيٺ شيولداس ڏاڍو ڍڳل هو جيڪو ڪڏهن ساڄي ۽ ڪڏهن
کاٻي ڏسي رهيو هو. ان هوندي ب هو ڳالهائڻ ۾ ڏاڍو کڙو تڙو معلوم ٿي رهيو هو.
شروعاتي اليڪ سليڪ کان پوءِ هن اسان کان کوڙي جي ٻائي جي قتل جو
ڪارڻ پڇيو. تنهن تي امام بخش وراڻيو ت, اسان کي اهڙي ڪاب خبر نہ آهي ۽ هو
پڇا ڳاڇا ڪري کيس اهڙي معلومات ڏيندو پر هو ت معلومات وٺڻ بدران معلومات
ڏيڻ آيو هو تت وزير اعليٰ جي گڏجاڻيءَ ۾ ڪهڙا فيصلا ٿيا هئا. اسان جي پڇڻ تي
هن پڌازا کس سيزڪاز ماڻ ڪا خاصض أصيد ڪان آهي. گڏچاڻيءَ دوران هن
هڪ ڊگهي تقرير ڪئي هئي جنهن ۾ هن سرڪار کان پير سائين کي آزاد ڪرڻ
جو مطالبو ڪيو. هن اهو ب تاڪيد ڪيو تہ حر جماعت جا ماڻهو وڳوڙن کاڻ پاسو
ڪن تہ چڱو. هن اهو بہ چيو تہ مان سمجهان ٿو ت اوهان ضرور اهو بہ چاهيندا
هوندا تہ پير سائين کي سندس شان وشوڪت موجب حق ملن. جيڪڏهن کيس
اهڙن حقن ڏيڻ کان انڪار ڪيو ويو تہ اهو نہ رڳو اسان لاءِ خراب آهي پر خود
سرڪار لاءِ بہ چڱو ڪونہ آهي. هن ضُلعي جا سڀ زميندار اهڙين حقيقتن کان
چڱيءَ ريت واقف آهن. مون کي اميد هئي تہ پير ساٿين جو مريد جهڙوڪ مهرعلي
164 حر گوريلا جنگ
۽ ٻيا منهنجي خيالن جي تائيد ڪندا, پر هنن بہ ائين ڪونہ ڪيو. هئن مون کي اهو
بہ چيو تہ هو کليءَ ريت اٿيي ڪري ڪونہ سگهندا. هتان جي ڪليڪٽر بہ پير
سائين خلاف تماہم گهڅو زهر اوڳاڇيو, جيڪو هن کاڻ اڳ نواب شاهہ جو
ڪليڪٽر هو. هن صبح سان ٿي پير سائين جي ماڻهن جون تريون چٻي ڇڏيون
هيون. هن نواب سميجي کي ت, تمام گهڻو ڊيڄاري ڇڏيو هو.
”پر ڊکڻ وزير اعليٰ خداداد کي تہ ڪليڪٽر ڪوت, ڊيڄاريو هوندو. هو ت
ڪانگريس جو ماڻهو آهي. اسميبليءَ جا هندو ميمبر تہ هن سان گڏ آهن. ان ڇا
ڪيو؟” ٍ
شيولداس اهو سوال ٻڌي لڏي ويو ۽ ڏاڍو پريشان ٿي ويو. هن وراڻيو تہ,
”هو ڪليڪٽر کان تہ ڊڳل ڪون هو پر گورتر کان ضرور ڏهڪايل هو. هن جيڪ
تقرير ڪٿي سا ب ان جي صلاح مشوري سان ڪئي. معلوم أٿبن ٿي رهيو هو ڌ
ڄڻ هن اها تقرير ذاتي وتار ۽ نمائش لاءِ ڪٿي هئي. ان کان پوءِ ساڻس اڪيلاثو
۾ بہ مليس. ان وقت بہ هن اها ساڳي ڳاله ورجائي هئي.”
”اها ڪهڙي ڳالڀ. مئي؟" .“
”تون مون کي اآئين ڏسي رهيو آهين ڄڻ مان پنهنجي دوست امام بش تو
ڪوڙا الزاہ ڌري رهيو آهيان." سيٺ وڌندي ٻڌايو تہ, ”سرڪار وڳوڙين کي
ختم ڪرڻ لاءِ پنهنجي طاقت ڇجو استعمال ڪندي. ان کان سواءِ اهو چتاءُ بہ ڏذ
ويو تہ جيڪو زميندا ار يا عام ماڻهو حرن جي مدد ڪندو تنهن کي سخت سزا ڏئ
ويندي۔ هن درٻار هال ۾ موجود سڀتي ماڻهن کي چيو تہ هو سرڪار سان ٻاني
ٻيلي ٿي ۽ خاص طور تقيرن ۽ انهن جي مددگارن بابت سرڪار کي اطلاع ڏين.“
ديوان صاحب تو بہ تقرير ڪٿي هئي یا نہ؟”
”هائو. مون بہ تقرير ڪكي هئي. منهڻجيٰ اها تقرير چيڪر اوهان ن ٻڌو ها
مون پير سائين مٿان ڪيل ڏاڍ جي پڻ ڳاله ڪٿئي هئي. هن موضوع تي ٻين ماڻھ
پڻ ڳالهايو هو. سندس خيال هو تہ حرن هٿيار انهيءَ ڪري کنيا آهن. تہ جيئن ک
انصاف ملي سگهي. پر اهڙي ڳاله کين نقصان بہ پهچائي سگهي ٿي. مون سرڪ
سان پيڻ ماڻهن جيان ٻاڻهن ٻيلي ٿيڻ جون پڻ ڳالهيون ڪيون هيون."
”اهي سڀ تہ ڇچوڻ جون ڳالهيون آهن پر ديوان صاحب اوھهان ڇا
ڪرڻ چاهيو؟”
تنهن تي ديوان وراڻيو تہ. ”توهان سڀتي کي خبر آهي ت مان حر جماعت ۽
هڏڏوکي آهيان. اوهان جيڪي ڪاروايون ڪري رهيا آهيو, تڻ ۾ بہ آءٌ اوهان ہ
حر گوريلا جنگ 165
ڄڻ شامل آهيان ۽ هميش. اوهان جو ساٿ ڏيندو رهندس. پر انهيءَ ڪري تہ
منهنجي لاءِ گهڻيون ڏکياثيون پيدا ٿي پونديون.”
”جيڪڏهن سڀئي ماڻهن ڊکڻ جي ڏنل هدايتن مطابق عمل ڪيو ت. پوءِ تہ
اسان کي اوهان جهڙن ماڻهن جي سخت ضرورت پوندي. اسان وٽ هڪ اهڙو
ماڻهو موجود آهي. جنهن جو چوڻ آهي تہ لقمان جي ٽوليءَ کي ڪارتوسن جي
سخت ضرورت آهي. هوڏانهس سڀاڻي ويندو. توهان جيڪڏهن ڪج ڪارتوس
کيس ڏيو تہ ان ڏانهن کڻي وڃي.”
”سچي ڳالهھ اها آهي تہ مون وٽ مهمان ترسيل آهن جيڪي جاسوسن کاڻ
گهٽ ڪونہ آهن. مان انهن کي ڇڏي توهان سان ملڻ آيس پر اهڙو وتت ڪڍڻ ڄڻ
تہ منهنجي لاءِ مشڪل هو. مان هاڻي ڪارتوسن جو بندوبست ڪري ڪونہ
سگهندس, پر ٿوري وقت کان پوءِ أئيي ڪري سگهجچي ٿو. ڪجه وقت لاءِ ماڻ
اوهان سان اڳي جيان ويجها ناتا بہ رکي نہ سگهندس. ڇاڪاڻ ت اهو ڪہ منهنجي
نار نا ناتو خط ناڪ آهن.“ * ِ
”پوءِ ڀلا اسان کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟ ساري ملڪ ۾ بغاوت جي باھ. ٻارڻ
هاڻي مناسب آهي یا ک ٍ
”سچي ڳاله اها آهي تہ مان اوهان کي ڪا بہ صلاح ڏئي نہ ٿو سگهان پر
کوڙيءَ جي هرپال جهڙي پرامن ٻائي کي تتل ڪري پير سائين کي آزاد ڪرائي
ڪونہ سگهندا. اوهان سرڪار کي فقط هن طريقي سان متاثر ڪري سگهو ٿا تہ
اوهان دهشتگرديءَ سان ڪنهن وڏي ماڻهوءَ کي قتل ڪريو۔ دوستوؤا هاڻي مون کي
معافي ڏيو جو مهمان منهئچو انتظار ڪندا هوندا.”
اين چئي هو اڻي کڙا ٿيا. ان وقت امام بخځش کيس رکي آواز ۾ چيو,
”ديوان صاحب تنهنجي رائفل تہ ڏاڍي ٺاهوڪي آهي. مان ڏسي سگهان ٿو؟”
. اس گي خالي ڪري راٿقل مام بش کي ڏئي. ان وقت هن
ميرڻ مري کي ڪو خفيہ اشارو ڪيو جنهن جلهہ ڪري هن واڻئي تي ڪهاڙي جو
اوچتو وار ڪيو ۽ هو ڪري پيو. ان کان پوءِ منهنجي ڀرسان بيٺل هڪ ماڻهوءَ
سيٺ جي اُن توڪر تي فاثر ڪيو جنهن کي بندوق هٿن ۾ هئي ۽ اهو يہ. ڪري
پيو. آمام بخش پنهنجي بندوق مان فائر ڪري سيٺ شيولداس کي ختم ڪري
ڇڏيو. ان ڪارروائي کان پوءِ اسان رائفل ۽ بندوق کڻي رات جي اونداهي ۾ اڳتي
وڌڻ لڳاسون.
جڏهن اسان گهڻو پنڌ ڪري اڳتي نڪري آياسون ت ميرڻ مريءَ امام بخش
16 حر گوريلا جنگ
کان پڇيو ت, ”مون چڱو ڪيو نہ ڪكپٽن؟” تنهن تي امام بخش وراڻيس ت..
”ڇوڪرا تو بلڪل شاندار ڪہ ڪري ڏيکاريو. جيڪڏهن اسان هن کي زنده
ڇڏيون ها تہ هو اسان سان غداري ڪري ها. تو اها ڳالھ اٿين معلومہ ڪري ورتي
جيئن اداڪار ڊرامي ۾ ڳجهي اشاري کي محسوس ڪري وٺندا آهن. هو چئي تہ
ڪيئن رهيو هو تہ جيڪڏهن اوهان سرڪار کي متاثر ڪرڻ چاهيو ٿا تہ ڪنهن
وڏي ماڻهوءَ کي قتل ڪريو. سندس مرضي هئي تہ اسان ڪليڪٽر کي قتل
ڪريون. جيڪو هن جي اڍنگاين کان گهڅو واتف هو يا ڊکڻ وزير اعليٰ کي
ڪهي ڇڏيون."”
اسيمبليءَ جي ميمبر جي پنهنجي حيثيت آهي پوءِ اهو ڀلي کڻي هندو ڇو نہ
هجي. اٺ پنهنجي مٽ ۾ ترڪي پوندو آهي. هي انهن ماڻهن لاءِ سبق آهي جيڪي
پير سائين جي عزت ۽ احترام جي دعويٰ ڪن ٿا, پر حر جماعت خلاف قائون ڀاس
ٿيڻ مهل وري سرڪار سان بہ ٻٽ ٿيا هئا.
]9[
شيولداس جي قتل کان پوءِ ساري ملڪ ۾ ٿرٿلو ۽ ڏهڪاءُ ڇائنجي ويو۔
خاص انگريز عملدار ليمرڪ ۽ گلبرٽ واچ مينهن ڪندا پيسومل وٽ پهچي ويا۔
انهن انگريز ڪامورن جي موٽي وڃڻ کان پوءِ ان ڳوٺ جي ماڻهن اسان کي ٻڌايو
تہ شيولداس جي مائٽن انگريزن کي ٻڌايو هو ت هو سرڪار دوستيءَ جي ڪري
ماريو ويو آهي. ان کان سواءِ کيت ٻيون بہ ڪيٿريون ڳالهيون ٻڌايون هئاثون. پر
انهن انگريز عملدارن سندن اهڙين اجاين ڳالهين تي اعتبار ڪونہ ڪيو هو. تنهن
ڪري اسان کي اهڙيون ڳالهيون ٻڌي ڏاڍي خوشي ٿي هئي. امام بخش بہ ڏاڍو
خوش هو تہ کيس هن واردات ۾ سڃاتو ويو آهي۔ هو اکين کان شيرو هو ۽ لڪي
ڪونہ سگهندو هو. هن ڪارواين ڪري هو ڏاڍو مشهور ٿي ويو. ان ڪري
ٻين پيرن جا مريد بہ سندن وڏو احترام ڪننا هئا.
حرن جو هي ٽولو منهنجي صلاح سان لتمان سان ملڻ جي ارادي سان ڊاڀڙي
پهتو. انهيءَ ارادي سان تہ جيشن ٻي ڪارروائي ڪرڻ لاءِ ساڻس صلاح مشورو
ڪري سگهجي. هن ڳالھ ۾ ڪو شڪ شيهو ڪون آهي تہ پير سائينءَ جي آزاديءَ
لاءِ اسان جون ڪاروايون ڏينهون ڏينهن مشهور ٿي رهيو هيون. عمرڪوٽ واري
علائتي جا ڪجه حر اهڙين ڪاررواين ۾ هاڻي تازو شريڪ ٿيا هئا. جن اسٽيشن
ماسٽر کي قتل ڪري ريل جون پٽڙيون اکوڙي ڇڏيون هيون ۽ مارواڙ ويندڙ ريل تي
نائرنگ بہ ڪئي هئي. حرن جون مشهور ۽ ڄميل ٽوليون بندوتن هٿ ڪرڻ ۾
جمڙائو واري جوءِ مان غدارن جو ڄڻ ٻڇو رلائڻ لاءِ ڏينهن رات جا کوڙي رهيون
هيون. سرڪار سالم جماعت جي حرن ۽ انهن جي مددگار دوستن کي جهلي ورتو
هو. سرڪاري ڌر جي وڏي سوڀ اها هئثي جو هن ٽين جوڙ جي حرن کي
گرفتار ڪري ورتو هو, جيڪي ڪاروائي ڪندڙ حرن جي ٽولين جي ماني
ان وقت انگريز عملدار سانگهڙ ۾ اڇي منزل ڪئي هئي جن سان پٺاڻ فوجي
ساڻ هكا. جڏهن انتگريڙن پير سائيي سردارجي اهل عيال کي گڙنگ واري بتگلي
مان ٻاهر ڪيو هو تہ تڏهن بہ هئن پٺاڻن کي استعمال ڪيو هو. اسان ٻہ سمجهي
168 حر گوريلا جنگ
چڪا هئاسون تہ هڻن پٺاڻن کي اسان خلاف ناري واري علائقي ۾ بہ استعمال ڪيو
ويندو. تنهن ڪري امام بخش ميرڻ مري ۽ ٽوليءَ جي ٻيت ماڻهن سان گڏجي
مکيءَ موٿي آيو. پر مان لقمان واري ٽوليءَ ۾ شامل ٿي ويس جنهن سڇيتائيءَ کان
ڪم وٺي پنهنجا ٻار ٻچا ۽ قيمتي سامان ثر موڪلي ڇڏيو هو. ٹوري وقت کان پوءِ
اسان جي سانگهڙ وارن دوسات نياپو موڪليو تہ نوج ۽ پوليس کي ٽن حصن ۾
ورهائي مختلف علائقن ڏانهن موڪليو ويو آهي, ڄڻ تہ هو ڪنهڻ ڌر سان جنگ
جوٽڻ جي ارادي سان نڪتا آهن. اهڙي نوج ڃو هڪ حصو اسان ڏائهڻ بہ وڌي
رهيو هو جنهن جي ڪمانڊ پاڻ ليمرڪ (ليميرڪ) ڪري رهيو هو. هو نارو
اڪريو تہ اسان بہ سهي ڪري ورتوت هو فقيرن جي صدر متام م ماڌوري تي حملو
:ڪري رهيو آهي. پر هو اوڏانهن ڪونہ وڌيو. پر هن سميجي نواب جي بنگلن ڏانهن
ڪي فوجي دستا موڪلي ڏنا هئا. جيڪي سائي ناري جي ڪڙ سان واتع هئا.
سميجو نواب هر ڪاروائي ۾ اسان جو ڪارڻي هو ۽ هر ويل واهر ڪرڻ لاءِ اتاولو
رهندو هو. هو بہ سچيتائي کان ڪمہ وٺي وڃي ميرپورخاص ۾ ويٺو هو. هن
مشهور حرن جا گهر بہ ساڙائي ڇڏيا هئا جيڪو هاڻي تازو رحيہم هنڱوري ۽ لقمان
جي ٽولين جي تنظيمہ ڪاري جي ڪم ۾ ورتل هو ۽ تقريرون ڪري حر جماعت
جي مقصدن کان ماڻهن کي واتف ڪندو هو.
اسان کي پوءِ پتو پييو تہ رستم نظاماڻيءَ ۾ مماڌوريءَ جي چيف حرن
سرڪار جي ماڻهن تي حملي ڪر لاءِ ورياہ فقير کان موڪل گهري هئي. پر هن
جهونڙي اهڙي ڳالھ کان کين روڪي ڇڏيو هو ۽ هن کي وراڻيو هٿائيى ت. ليميرڪ
جي مرضي پڻ اها آهي ت. هن مٿان حملو ڪن ت. سٺو.
اسان جي دشم جو ٻيو حصو هڪ وڏي ڳوٺ تي ڪاهي ويو هو جنهن ۾
پير سائين جا ڪيترا مريد آباد هئا. هتي پهچي هت جاج پڙتال ۽ گهر گهر تلاشي
شروع ڪٿي ۽ روپوش حرن جي گهرن کي ساڙي رک ڪري ڇڏيائون. ان ڳوٺ
جي ڪن مَکَ ماڻهن همت ڪري ليميرڪ وٽ دانهيو ت. پٺاڻ نوج تلاشيءَ وٺڻ
بهاني گهر جي هر چڱي شيءِ چورائي ورتي آهي. هن اها ڳاله ٻڌي پٺاڻن کي قطار
۾ بيهڻ ۽ ٿيلهن ۽ کين خالي ڪرڻ جو حڪم ڏنو. اسان جي جاسوس اساڻ کي
ٻڌايو تہ اهڙي حڪم ملڻ شرط پٺاڻن هر چيز ٿيلهن ۽ کيسن مان ڪڍي زمين تي
رکي ۽ مالڪ پنهنجي هر چيز سڃاڻندا ۽ کڻندا ويا. اهو ڏٺو ويو هو تہ ڀٺاڻن
جهڙيون شيون بہ کسڪائي کڻي ورتيون هيون. ان وقت اسان ڊاڀڙي مان آندل هر
شيءِ کي اڳتي رواتو ڪري رهيا هئاسون. اسان بعد ۾ سمجهي ويا هیاسون تہ
حر گوريلا جنگ 109
وريام پنهنجي سوچ ۾ صحيح هو. هن انگريز جي دلي خواهش هئي ت حر ساڻس
کؤنس ڪن تہ کيس هڪ وحشتناڪ ڪاروائي ڪرڻ جو ڪارڻ ملي پوي. هن
ڳوٺ مان کيس ڪا چڱي ڇيڙه. هٿ ڪان لڳي. تنهن ڪري مايوس ٿي هن ڳوٺ
کي ساڙي ڀينگ ڪري ڇڏيو. جيڪڏهن ليميرڪ اها رات ناري جي اسان واري ڀر
تي ترسي پوي ها ت لقمان, وريام فقير جي حڪمن جي نانرماني ڪري مٿس
حملو ڪري ڏئي ها. هو پنهنجو اباڻو ڳوٺ سڙي ڀڑڀانگ ٿيندي ڏسي رهيو هو,
تنهن ڪري کانئس پلاند ضرور وٺي ها. ليمبرڪ ڄڻ ت لقمان جي هيانءَ کي
تيلي ڏئي ساڙي رک ڪري ڇڏيو هو. سندس باھہ بيهڻ جي ڪون هئي. ان کان
پوءِ ليمبرڪ ناري جي لهنواري طرف وڃي چوٽياري سامهون پهتو. اسان سمجهيو
ت هي عملدار اها رات هتي مٽنزل ڪندو, پر لارين ۾ هليو ويو جيڪي اُن وقت
اچي هن ماڳ وٽ رسيون هيوڻ.
اسان جڏهن اهڙيون خبرون ٻڌيون تہ اسان کي پتو پكجي ڪون سگهيو هو ت
انگريز عملدار جي هن ڪاروائيءَ جو مقصد ڇا هو؟ اڳينءَ رات جو مٺو خاصخيليءَ
جي اڳواڻيءَ ۾حرن جي هڪ ٽولي وڃي ڇاڙائو وٽ لاهور ميل تي حملو ڪيو
جنهن ۾ مکيءَ جا مشهور ققير, چونڊ نظاماڻي. الهبچايو ۽ ميرڻ مري بہ شريڪ
هئا. هي حيدرآباد کان اتر پاسي هڪ سڄي ريلوي لائن آهي. جنهن سان حرن جا
ڪيترائي ڳوٺ آباد آهن. اونداهيءَ ۾ پٽڙي اکوڙي گاڏي ڪيرائي وئي. ساري ريل
گاڏيءَ کي ٿريو لُٿيو ويو. پنجاه ماڻهو قَحل ۽ زغمي ٿيا, جن ۾ سرڪاري ملازم
بہ شامل هئا. هن ڪارروائي جي رٿابندي نهايت ڳجهي رکي وئي. هن ڪاروائيءَ
جو سارو جس مٺوءَ ۽ وريام فقير کي مليو جيڪو ڇيف ڪمانڊر هو. ڀر ان
رٿابنديءَ ۾ سارو فڪر محيت نقير جو هو ۽ رٿابنديءَ کي عملي طور اڳتي وڌائڻ
لاءِ اهم ڪردار الهيچائى ادا ڪيو هو.
هن ڪاروائيءَ جي سوڀ تي اسان ڏاڍا سرها ٿيا هئاسون. مون جڏهڻ لقمان
کي چيو تہ دل ٿي چوي ت, جيڪر مان بہ ان ڪاروائيءَ ۾ شامل هجان ها. تنهن تي
هن وراڻيو تہ تون منهنجي ٽولي ۾ رھ. اسان کي اهڙي ڪاروائي جو موتعو ملي
ويندو. پر اهڙيون ڪاروايون ڪنهن مناسب وت تي ڪيون وينديون. موجوده
حالتن جي نقط نظر کان منهنجي ڌيان ۾ هڪ ڳالهہ آهي. ڪم ت کڻي نندڙو آهي
پر آهي اهہہ. انسپيڪٽر اسحاق هاڻي تازو کپري ٿاڻي تي بدلي ٿي آيو آهي تنهن کي
ختم ڪرڻو آهي. هو پاڻ کي الائي ڇاثو سمجهي. اوسي پاسي جا ماڻهو جهلي
ورتا اٿائين جيڪي مون کي مهل سر ڏاڍو ڪم ايندا هئا. ان کان سواءِ ٿلهي سڀ
170 حر گوريلا جنگ
انسپيڪٽر کي حرن خلاف ڪاروائي ڪرڻ لاءِ اڀاري رهيو آهي. هو اڪيلي سر
اسان لاءِ ڪا ڏکيائي پيدا ڪري ڪون سگهندو. مون هن ڪم لاءِ ڪي جاسوس
روانا ڪيا آهن. تہ اسان هن خلاف اهڙي ڪاروائي ڪري سگهون ٿا جهڙي
ڪاروائى اوهان ن ناظم خلاف ڪٿي هئي.
چا
ڪن نقيرن جو ليمرڪ جي موڪليل فوجي دستتن ۽ پوليس سان دويدو متابلو ٿي
ويو آهي جيڪي ريل گاڏي ڪيرائڻ ۽ ٿر لٽ ڪرڻ کان پوءِ مٺوءَ کان الگ ٿي
مکيءَ ڏانهن موي رهيا هكا. ٿوري متابلي کان پوءِ فوج ۽ پوليس کين سگ سوڌو
گرنتار ڪري ورتو هو جيڪو هئئن ريل گاڏي مان ٿري لٽيو هو. آهي ماڻهو پهرثٿين
جوڙ جا فقير ڪون هئا. اڊڪو هو تہ سنهي جهينگر ۾ هر ڳالهہ باسي بيهي رهندا
۽ پڪ ب هئي تہ پوليس ائين ضرور ڪندي ۽ هو پنهنجي ساٿين بابت هر معلومات
ڏئي وڃي مٿي ڇڙهندا ۽ حر جماعت جي ڳجهين ڳالهين بابت اهم معلومات ٻڌائڻ
۾ بہ ديرڪونہ ڪندا. واقعي ٿيو بہ اٿين. اسان کي جِلد ئي پتو پئجي ويو تہ اهڙن
عدارن مان هڪ وريام فقير جو پنهنجو ماڻهو بہ هو.
خدا نہ ٿو ڀُلائي تہ ٻئي ڏينهن تي. كچري ٿاڻي جي اوسي پاسي ٿرندڙ اسان
جي جاسوسن نياپو موڪليو ت امڪان آهي تہ ٻئي ڏينهن صبح جو انسپيڪٽر
اسحاق مسافر لاري رسختي ميرپورخاص وڃي رهيو آهي. اُن کان سواءِ هئن هي
سنيهو بہ مڪو هو ت هن لاريءَ ۾ ڏهاڙي شاهوڪار هندو بہ سفر ڪندا آهن جن
سان گڏ سندن قيمتي سامان ۽ پئسو ڏوڪڙ ب هوندو آهي. اسان شام جو سڙي
رک ٿي ٻاڀڙي ۾ وڃي گڏ ٿياسون. براهيم سان گڏ پنهنجي ٽوليءَ جا سڀ ماڻهو
هئا. پر لقمان سان ڪي چونڊ ٻ. ٽي حر هئا. انهن سيڀئي ماڻهن جو تعداد پنجويهہ
کن هو جن مان أڌ ماڻهن وٽ بندوتون هيون. 7 ت کي ڪوٽاريون بہ
ڏنيون. اسان ٻيڙيءَ وسيلي نارو اڪريو ۽ لڙي آڌيءَ اچي ان ماڳ وٽ پهتاسون,
جنهن جي چونڊ لقمان ڪئي هئي. هن مون کي ٻڌايوتہ رحيہ چوٽياري واري لاري
ٿرڻ لاءِ بهترين رٿابندي ڪكي هئي پر منجهس ڪي اوڻايون هيون. هنن لاريءَ جي
ڊراٿيور تي فائر ڪيا پر گسي ويا ۽ هن تيز رفتاريءَ سان لاري کي بندوق جي مار
کان ٻاهر ڪڍي ويو. ڀر تون ڏسجانءِ ت مان هن ڳالهہ کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪهڙي
اٽڪل ڪري رهيو آهيان. هن اسان کي روشتيءَ لاءِ ثارج ڏني.
اسان روڊ جي لاهيءَ جي صفاتري ۾ بيٺا هثاسون جيڪو مٿان پل کان هيٺ
اچي رهيو هو. ان جاءِ تي روڊ کي ٺونٺ وڪڙ آهي. واھ هن علائقي جي مٿثاڇري
حر گوريلا جنگ 171
کان تمام گهڻو مٿي آهي. کڀري کان ايندڙ ماڻهو پوءِ اهي کڻي اٺ تي سوار هجن يا
لاريءَ تي. ٻيءَ ڀر تي بيٺل وڻن جون فقط چوٽيون ڏسي سگهندا آهن. پل تي پهچڻ
کان پوءِ ٻيءَ ڀر جو سارو علائقو کين نظر اچڻ لڳندو آهي. لقمان ڪوڏر وارن
ماڻهن کي حڪم ڪيو تہ هو روڊ جي لاهيءَ ۾ روڊ جي آر پار هڪ اونهي کاهي
کوٽي تيار ڪن. ڪجه وقت کان پوءِ ٽارچ جي روشني ٿي ۽ بند ٿي وئي. اسان بہ
آرام ڪرڻ لاءِ ڀر وازي جهنگ ۾ لڪي پياسون جيڪو روڊ جي ڏکڻ اوڀرپاسي
واقع هو. ان کان پهريائين اسان هر طرف تي پنهنجا پهريدار مقرر ڪيا هٿا.
باک ڦڻيءَ جو هڪ ماڻهو پري ٿانهن ويندڙ نظر آيو: اان جن ڌوليءَ+ جن
ٻن ماڻهن وڃي کيس اوچتو جهليو, وات کي ڪپڙو ڏئي کيس ٻڏڌي ڇڏيوسون. ان
کان پوءِ لقمان اسان کي حملي لاءِ لڪي ويهڻ جو حڪم ڪيو. ٽوليءَ ڇا گهڻا
جي ڀرسان بيهي رهيا هئا جن ۾ مان بہ هوس. ان جاءِ تي ڪڙئي ۽ واهھ. ڪري
هڪ ڪنڊ جڙي پئي هئي. ڊرائيور جيڪڏهن پل تي پهچي لاري بيهاري ۽ مسافر
لهي کڀري ڏانهن ڀڳا تہ كين اتي بيهي روڪڻ ڏاڍو سولو هو. اها هڪ بهترين
رٿابندي هئي۔
جڏهن پل تي بيٺل جاسوسن اسان کي لاري اچڻ جو اشارو ڪيو تہ خبير
اٿئي تہ اسان جي اندر الائي ڪهڙا اڌما جاڳي پيا هئا ۽ لُئن ئي ڪانڊراجي وئي
هئي۔ اسان کي سخت حڪم هئا. جيستائٿين لاري لاهيءَ تان لهڻ شروع نہ ڪري
تيستائين اسان پنهنجيڻ جڳهن تان ڪک جيترو بہ نہ چرؤن. جڏهن اها پل جي
مٿاهين چڙهڻ لڳي تہ سندس آواز ۾ گجڪار پيدا ٿي وئي. جنهن مان اسان اندازو
ڪيو تہ مٿس تمام گهڻو ٻار لڏيل هو. ٿوريءَ دير کان پوءِ اها جڏهن ڪئڊ وٽان
مٽي تہ ڌوڙ جو ڪڪر اسان مٿان اڏامڻ لڳو ۽ پوءِ اسان جي مٿس نظر پئي. اسان
جي توتعم موجب ڊرائيور رنتار کي تيز ڪيو. لاريءَ جي پٺيان اڏامندڙ ڌوڙ جو دٿ
ٿي ويو. تنهن ڪري ڊرائيور کي کوٽيل کاهي جو پَتو ڪون پيو. ويجهي اڇڻ کان
پوءِ هن لاريءَ کي موڙي پاسي کان ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي پر پاسي کان ايتري
جڳهہ ڇڏيل ئي ڪان هئي. پر لاري ڊرائيور جي ضابطي مان نڪري وئي. يريڪ
جي وڏي آواز سان گڏ سندس اڳيان ٿيٿا وڃي کاهي ۽ ڦاسي پيا. ان سان گڏ روڊ
جي ٻئي پاسي بيٺل اسان جي ساٿين نائر ڪرڻ شروع ڪري ڏنا. ان کان پوءِ
ماڻهن جي رڙ تي رڙ ۽ دانهوڙ مچي وئي. مسافر ڀو ۾ هڪ ٻئي مٿان ائين ڪرڻ لڳا
جيئن مارڪيٽ ڏانهن موڪليون ويندڙ ڪڪڙيون ريلوي اسٽيشن ڏانهن ويندڙ
172 ٻُ حر گوريلا جنگ
پڇرن ۾ هڪ ٻئي مٿان ڪرنديون آهن. لقمان اسان کي سختيءَ سان حڪم ڪيو
تہ ڪنهن بہ ماڻهوءَ کي چڱيءَ ريت سڃاڻڻ کان سواءِ تتل نہ ڪيو وڃي. ڪن
مسافرن تہ دريءَ مان نڪري ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي. اسان لاريءَ جي چوڌاري
ڪڙو چاڙهيون بيٺا هئاسون. ڪن کي اسان گهلي جهلي ورتو.
اوڇتو مڇيءَ جي هن کوڙ مان سرڪندو نانگ نڪري آيو. اهو خاڪي
ٿوپلي ۾ يورپي لياس ۾ انسڀيڪٽر اسحاق هو. سندس هٿ ۾ پستول هو ۽ اسان
تي سڌا فائر ڪرڻ لڳو. مٿس دهشت طاري ٿي وئي هئي. تنهن ڪري سندس
هڪ فائر ٻہ ڪنهن کي ڪون, لڳو. پوءِ وٺي ٻنيءَ ڏانهن ڊوڙ پاتائين. اها ڳالھ ڏسي
لقمان رڙيون ڪري چيو تہ ”ابراهيم! الهڏنا! هن حراميءَ کي جيئرو وڃڻ نہ ڏيو.”
مان انهن سان گڏجي انسپيڪٽر جي ڪڍ وڃڻ جي نيت ڪيم پر هڪ هندو
عورت رڙيون ڪندي منهنجي پيرن ۾ چنبڙي پئي ۽ رڙيون ڪري پار ڪڍي
پنهنجي لاءِ هڪ مرد لاءِ جكندان گهري رهي هئي. شايد اهو سندس مڙس هو.
هن مون کي ڏاڍِي نماڻائي سان چيو تہ ”توکي پنهنجي زال. ماءُ ۽ ڀيڻ تہ
هوندي. تون انهن جي صدقي مون کي ۽ هن کي جئندان ڏي.” مان سندس
امڙيون ڳالهيون ٻڌي ٿڌو ٿي ويس. مان سندس هٿ ڇڏائي لتمان وٽ ويس ۽
کيس چيم تہ سائين عورتن کي قتل نہ ڪيو وڃي ت, ڀلو. سندن قتل اسان لاءِ سئو
سؤڻ نہ ٿيندو. هن اچرج وڇان مون ڏانهن نهاريو ۽ چيو تہ دوست! عورت کي قتل
نہ ڪرڻ منهنجو دستور آهي, تنهن ڪري سڀني عورتن کي روڊ جي پرٿين پاسي
هڪ جاءِ تي بيهاريو وڃي ۽ مردن کي روڊ جي هن پاسي گڏ ڪيو وڃي.
اسان انهيءَ ڪہ ۾ رڌل هئاسون جو انسپيڪٽر جي ريوالوار مان فائر جا آواز
ٻڌڻ ۾ آيا. انهيءَ صورتحال کي ڏسي مان لقمان کان موڪل ورتي تہ جيئن هن
جي پٺيان ويل ٻٻن فقيرن جي مدد ڪري سگهان.
هو وڏي جوش ۽ جذبي سان پنهنجي شڪار جي ڪڍ لڳي پيا هئا. ابراهيم
ڀنڀري کي ٻہ نالي بندوق هئي. جڏهن ت. الهٰڏني وٽ ڪهاڙي هئي. انسپيڪٽر
اسحاق وٽ هڪ وڏو ۽ هڪ ننڍو پستول هو. مان بندوق کڻي سندس ڪڍ لڳي
پيو هوس. اها ڳالهہ ڏسي ابراهيہ ڪاوڙجي پيو ۽ چوڻ لڳو تہ هي شڪار اسان
جو آهي تنهن ڪري تنهنجو واسطو تہ آهي۔.
مون دل ۾ چيو تہ متان ڪجه ٿي پوي تنهن ڪري سندس ويجهو ڪڍ هلڻ
لڳس پر ڪوبہ ڪردار ادا ڪونہ ڪيم. ابراهيہ الهڏتي کي چيو تہ انسپيڪٽر جي
اڳيان هلي ۽ سندس پستول جي مار کان ڀري بہ رهي. انهيءَ لاءِ تہ جيئن سندس
حر گوريلا جنگ 173
ڌيان الهڏني ڏانهن رهي. جڏهن اسان حو شڪار الهڏني ڏانهن منهن ڪري رهيو هو
تہ ابراهيہ وڏي آواز سان للڪارڻ شروع ٿي ڪيو. انهنءَ مان سندس نيت
انسپيڪٽر کي روڪڻ ۽ الهڏني تي فاثر ڪرڻ وقت ان کي تحفظ ڏيڻ جي هئي.
سو اهي ٽئي ماڻهو ڪڏهن بيهي ٿي رهيا ۽ ڪڏهن هلڻ شروع ٿي ڪيائون.
انسپيڪٽر بارود جو استعمال ڪري پنهنجو پاڻ ئي هت لاءِ سهنجائي پيدا ڪري
رهيو هو. جيڪڏهن هو هروڀرو فائر نہ ڪري ها ۽ اسان جڏهن سندس پستول جي
مار ۾ پهچون ها تہ فائر ڪري ها ۽ ضرورٽ لاءِ گوليون بچائي رکي ها تہ پنهنجي
مرڻ کان پهريان اسان مان ڪنهن نہ ڪنهن کي يا ماري وجهي ها يا نہ ت. زغمي
ضرور ڪري وجهي ها. جڏهن هن اسان مٿان ڊگهي مار واريون گوليون فاثئر ڪيون
تر اڳکتين ويو آز ڪا راهن غالي پسڻولاآستان لن هڻو. ان قاڻ وء اسارناب ڏانهن
وڌڻ لڳاسون. مون تہ کيس هٿ بہ ڪوت لاتو باتي دوستن کي کيس قتل ڪرڻ
جو موقعو ڏئہ. اسان جسم تان سندس ڪپڙا لاهي موٽي روڊ وٽ پهتاسون.
هتي قتل ڪرڻ وارو ڪہ مڪمل ٿي چڪو هو جن مان ٻہ هندو بچي ويا
هئا. کي مٿل سمجهي ڇڏيو ويو هو. اهڙيءَ حقيقت جو اسان کي پوءِ پتو پيو.
مي اها كالهت بلاق اجرخ ثٿد ات هندو:ڏائااثخت عافد آهن ۽ يرا
ٿي ڪونہ آهن. شايد هو وڌيڪ پئسن ميڙڻ لاءِ هن دنيا ۾ زنده رهڻ گهرندا آهن.
جيڪڏهن انهن کي مٿي ۽ جسم واأريون ٽي چار ڪهاڙيون هٹبيون آهن ت بہ بچي
ويندا آهن. عورتن کي پاسي ۾ وٺي اڇچي هڪ جهنگ ۾ ويهاريو هئائون. اسان مان
ڪردار جا ڪي ڪريل ماڻهو نوجوان هندو عورتن سان غير اخلاتي گفتگو ڪري
رهيا هئا. ان وقت لقمان کين لٽ جو مال هڙن ۾ ٻڌي هٿيڪو ڪرڻ جو حڪم
ڪيو. هيءَ هڪ وڏي ٿر هئي. انسپيڪٽر اسحاق سان هڪ ڪلرڪ ٻ سفر
ڪري رهيو هو. اها صندوق ڏهن رپين جي نوٽن سان ڏٽيل هئي ۽ واڻين جي هر
صندوق وري قيمتي ڳه ڳئن سان ڀريل هئي. اسان اهو سارو ڪم اک ڇنڀ ۾
ڪري ورتو ڇاڪاڻ تہ اها ڪارروائي مکي۔ روڊ تي ڪٿئي وئي ۽ هتان کان کيرو
ميل کن مس پري هو ۽ ڏينهن ڏٺو هو., ان کان پوءِ لاريءَ کي تيلي ڏئي,. ڪجهھہ
پنڌ هٿونگي کان مٿي وڃي پتڻ تان ٻيڙيءَ ۾ چڙهياسون.
هن جوءِ جو هڪ حر اسان کي ناريءَ جي هن ڀار مليو جنهن اسان کي هڪ
اچرج جهڙي معلوماٽ ڏني. جنهن مان ڄاڻ ملي تہ اڳئين رات جڏهن اسان جي
ٽولي کپري وٿان مَٽي هئي تہ انگريز ڪامورو ليمرڪ پٺاڻ فوجين جون ٻہ لاريون
ڀرائي سانگهڙ کان اوچتو اچي هتي پهڻو هو. جهڙيءَ ريت اسان سندس ويجهي
174 حر گوريلا جنگ
منزل کان بي خبر هكاسون تهڙيءَ ريت هو بہ اسان جي ويجهي موجودگيءَ کان بي
خبر هو. هن هُونگي جي مکي کي پاڻ وٽ سڏايو ۽ گهڻي وقت تاٿين ساڻس
ڳالهائيندو رهيو. هي ڳالهين ۾ ٿلهو سب انسپيڪٽر ۽ انسپيڪٽر اسحاق بہ شامل
هو جنهن کي اسان هاڻي تل ڪري چڪا هئاسون. هن کي مکيءَ کي حڪمہ
ڪيو تہ ڳجهہ ڳوھہ ۾ ويهن ائن جو اک ڇنڀ ۾ بندويست ڪري وئي. اُٺ ان
وقت مختلف جوءِ ۾ جهنگل ۾ ڇري رهيا هئا. جت رات جي وڳڙي ۾ هڪ ٻئي
کي سڏي پنهنجن ائن جو ڏس پتو پڇندا رهيا. وڏي وات سندن اهڙيون ڳالهيون
ڳجهيون رهي ڪونہ سگهيون. جان نثار حر هڪدم سمجهي ويا تہ جهٽگن مان ائن
ڪاهي اچڻ جي ڪمهلين ڳالهين جو اصلي مقصد ڇا هو؟ تنهن ڪري هنن پنهنجي
طرفان هڪ جوڳو قدمہ کنيو. پر مان توکي هڪ ڳالھ سمجهاٿئڻ ٿو چاهيان. مان
اها ڳال اڳ بہ ٻڌائي چڪو آهيان تہ پير ساٿين ٿر جي دعوتن تي وڃڻ وقت سوين
غازي ڀرتي ڪيا هئا, جن جو لاڳاپو راڄڙ ذات سان هو. عام طور لقمان کي راڄڙ
حرن جو مک سمجهيو ويندو هو. سندس ٽوليءَ ۾ ناري جي اڀرندي وارا حر بہ
شامل هٿا. پر ٿر جي راڄڙن جا پنهنجا مک يب هئا, جن مان وڏو عادل هو جيڪو
هاڻي هئن کولين ۾ اسان جو ڀاڙيسري هو.
هن جوءِ ۾ اها ڳالھ مشهور ٿي وئي ھكي ت. عادل جي ڀاءَ جو وهانؤ ٿي رهيو
آهي ۽ ٿر جي مشهور معروف حرن کي هن وهانو جي ڪانڍ ڏئي وئي هئي. ڪاج
واري جڳه وچ ٿر ۾ ۽ کپري کان اٽڪل چاليھ ميل اوڀر پار جيسلمير ڏانهن ويندڙ
رستي تي هئي. عادل پنهنجي شهرت لاءِ ڪجه هٿ پير هڻڻ شروع ڪيا هئا.
سندس ماڻهن هٿؤنگي ڀرسان لوڻن جي هڪ سرڪاري ڪارخاني کي وڃي ٿڦريو
هو. اتان جو ايڪساٿيز انسڀيڪٿر وار جي وٿيءَ تان ڀڄي ويو هو. هن ثر ۾ آيل
هڪ پوليس سب انسپيڪٽر کي قتل ڪري ڇڏيو هو, جيڪو سندن ڪن ٻِن
ماڻهن خلاف ڌاڙن جي جاچ لاءِ آيل هو. هٿونگي ڀرسان رهندڙ حرن کي جڏهن پتو
پيو تہ سرڪار طرفان ڳجه ڳوھہ ۾ ائن گڏ ڪرڻ جون ڪوششون ٿي رهيون آهن.
تہ هڪدم سمجهي ويا تہ ليمرڪ عادل جي ڀاءُ جي وهانو ۾ اڻ ڪوٺيو مهمان ٹي
وڃڻ چاهي ٿو. تنهن ڪري عادل ڏانهن تيار ٿي ويهڻ جو نياپو موڪلي ڇڏياٿون.
لڑيءَ آي: ٿازاڻ اسَان ټي جاسوس ليرڪ کي اُڻ ساڳي ٿي رسجي ساڻ ويټدي
ڏنو. سندس ڪڍ پٺاڻ فوج هئي جيڪا کلئدي کجندي اڳتي وڌي رهي هئي.
شايد هن کان اڳ هو ڪڏهن اٺن تي ڪونہ چڙهيا هئا.
تنهن تي لقمان چيو ت. اها تہ چڱي ڳالهہ آهي ت هن گڏهن جي پٽن کي اٺن
حر گوريلا جنگ 175
جي سواريءَ جو پتو ئي ڪون آهي ۽ هليا آهن عادل ۽ ٿر جي حرن مٿان اوچتو
ڇاپو هڻڻ. پير ساٿينءَ جي مهربانين سان انهن ڪافرن مان پوئتي موٽي شڪست
جو احوال ٻڌائڻ لاءِ ڪو وانگي بہ ڪون پڇندو.
اُن ماڻهوءَ وڌيڪ ڀا اها ڳالھ فقط ايتري نہ آهي پر باک ڦٽيءَ کان اڳ
هڪ ٻيو انگريز بہ پهتو جنهن سان ويه افغاني نوجي بہ ساڻ هئا جيڪي سٽدن
انتظار ۾ ويٺل اٺن تي سوار ليمرڪ جي پويان وڃي رهيا هئا.
”ال ڪري ت ائين ٿئي جو سنڌ هئ ڌارين کان جلد آزاد ٿي وڃي.” تنهن
تي ان ماڻهوءَ چيو تہ ”سائين لقمان! هنن ڌارين کي ختم ڪرڻ لاءِ عادل جي مدد نن
ڪندؤ ڇا؟”
هن وراڻيو تہ ”ن, عادل اک ڇنڀ ۾ سوين حر گڏ ڪري وٺندو. توکي خبر
آهي تہ سڀني ٿري حرن وٽ يندوقون آهن. اهي ڇوٽ ڏيڻ لاءِ تيار آهن. ان کان
سواءِ هي رستو سندس ضابطي هيٺ آهي. مون کي ٻيا بہ ڪي گهڻا ئي ڪہ ڪرڻا
آهن. ان کان سواءِ اسان ساري رات ڪم ڪيو آهي تنهن ڪري ٻئي ڊگهي سفر
ڪرڻ جي لان ئي ڪون رهيا آهيون. اسان کي ٿر لٽ وارو سامان پير سائينءَ جي
خزاني ۾ جمع بہ ڪرائڻو آهي. اعتبار ڪر تت عادل ڪنهن ٻئي جي مدد کان سواءِ
اڪيلي سر هر ڪم اڪلائي سگهي ٿو. پر سائين رکيو تو سان هلندو ۽ موٽي اچي
پيرائڻيون خبرون مون کي ڏيندو.”
مان ساڻس گڏ وڃڻ واري ڳالهہ قبول ڪئي. هي ماڻهو مون کي هٿونگي
وٺي آيو جيڪو ناري جي ڪڙ تي هڪ وڏو ڳوٺ هو. هتان جون جڳهون, مثدر ۽
تانل سراءِ نهايت شائدار هئي. مون کي سڃاڻڻ ۽ شڪ ڪرڻ جو هتي اڊڪو
ڪون هو. هن ماڻهوءَ ٻڌايو ت هتي هڪ پوليس آئوٽ پوسٽ آهي. سندن چوڻ
مطابق اتان جو انچارج بہ ڏاڍو چڱو ماڻهو آهي ۽ هتان جي ٻهراڙيءَ وارن ماڻهن سان
سندس تاتا ڏاڍا سٺا آهن, پر ليمبرڪ کيس هن مهہ ۾ پاڻ سان گڏ وٺي ويو هو.
ٻئي ڏينهن پرهہ ڦٽيءَ جو مون وارو ساٿي سونچي تي ٻاهر نڪري ويو ۽
خاصي خير کڻي موٽي آيو تہ رات جي پهرٿين پهر ۾ غازين سرڪاري ماڻهن مٿان
حملو ڪيو آهي ۽ سندس وانگي بہ ڪونہ بڇيو آهي. هن جوءِ جي پيراڍوءَ کي
رهبري لاءِ پاڻ سان گڏ کنيو هيو. تنهن موٽي اچي سارو احوال سڻايو. سندس
ٻڌايل ڳالهين مان معلوم ٿيو تہ ليمبرڪ پاڻ بہ گهائجي ٻيو آهي ۽ کيس گرنتار
ڪيو ويو آهي. تنهن تي مون پنهنجي ميزبان کي چيو تہ ”اهو چڱو ٿيو جو هن
ڪافر کي قتل ڪرڻ بدران گرفتار ڪيو ويو آهي." انگريز ڪاموري کي وچ ٿر ۾
176 حر گوريلا جنگ
يرغمال رکي هر جماعت سرڪار کي چوندي تہ جيڪڏهن پير سائين کي چلد آزاد
نہ ڪيو ويو, تہ هن انگريز ڪاموري کي هوريان هوريان ڪري ماريو ويندو.
محبت کي اهڙي معماملي اڪلائڻ جي سڀ خبر آهي.
مون لقمان ڏانهن اهڙو نياپو موڪليو ۽ چاهيمہ تہ تيزرفتاريءَ سان مکيءَ
پهچي نوري کي ب. اها خبر ڏيان, پر جڏهن مون کي دل ۾ کٽڪيو تہ ڳوٺ جو
مکي واهہ جي تار وسيلي سانگهڙ ضرور اطلاع موڪليندو ۽ منهنجي پهچڻ کان
گهڻو پهريان فقيرن کي سارو احوال معلوہ ٿي ويندو. پر جيڪڏهن آءٌ هتي ترسي
پوان تہ عادل جا ماڻهو واقعي جون سڇيون خبرون هٿوتگي ۾ رهندڙ پنهنجن دوستن
کي پهچائڻ لاءِ هان ضرور لنگهندا. واقعي جي خبر پوليس ڪٿڀىن گلبرٽ کي
پهچائي وٿي. جيڪو پنهنجي فوج ۽ پوليس سان گڏ ساڳيءَ شام جو سانگهڙ کان
پهتو هو ۽ ٿر ڏانهن وڃڻ لاءِ اٺ گهري رهيو هو. اهڙي صورتحال ڏسي مون واري
دوست عادل ڏانهن تيار ٿي وڃڻ جو نياپو موڪليو. ڇاڪاڻ تہ وڌيڪ شڪار
ساڳيو رستو ڏئي ڏانهن وڌي رهيو هو.
پر پوءِ اسان مايوس ٿي وياسون. رات جو ليمبرڪ ۽ ٻيو انگريز ڪامورو
پنهنجي فوج ۽ پوليس سان گڏ رستي سان گذريو. کيس ڏاڍي شڪست آئي هئي.
ٹثدڻ گهڻا اَڂ ٻ تاش ٿن :ويا ٻهٹا: وج يزاين ٬ټؤ اة داد ينڌيغر ڪري٫
وک سات دا ها ان ڪا يا ادخ
ڪري رهيو هو. گهڻن ائن تي زخمي ۽ لاش رکيل هٿا. پٺاڻ فوجين جا حال تت
کان پڃڙا هئا.۱'؟
”.99000000
۽ ثقيرن جي قلعن ۾ وڃي مٿن حملي ڪرڻ لاءِ هاڻي کيس ٻ ڀيرا سوچڻو پوندو.
اها مشهور چوڻي آهي ت. ماڻهو جڏهن شينهن جو شڪار ڪرڻ وڃي ت. کيس اهو ب
سوچڻ گهرجي ت, اهو پاڻ بہ شينهن جو شڪار ٿي سگهي ٿو.
ٻئي ڏينهن صيح جو منهتجي ميزبان هڪ ٻِٿي ماڻهوءَ کي رهبر مقرر ڪيو
جنهن کي سرڪار جا ماڻهو هن مهہ دوران پاڻ سان وئي ويا هئا. هن ماڻهوءَ جون
ڳجه ڳوهہ ۾ اساڻ سان همدرديون هيون ۽ کانگس هن واتعي جون پيراثتيون
خبرون پڇڻ لڳو. هن وراڻيو تہ غازي ليمبرڪ ۽ سندس فوج کي ڀُڃي رکن ها پر
وٽن اهڙا بہ ها جن مٿي هواءِ ۾ ٿاٽي ساريءَ ڌرتيءَ ۽ آسمان کي روشن ڪري
1. هيءَ ڪارروائي ٿر جي راباثو 110080 ماڳ وٽ 21/20 مئي جي رات ٿي هئي جيڪا دهليءَ
جي روزانو اخيار دي اسٽيٽسمين 111811 518168 1116ٴ سومر ڏينهن 15 جون 1942 تي ڇپي هئي۔
حر گوريلا جنگ 177
ڇڏيو هو. اهڙيون شيون غازين اڳ ڪڏهن ب ڪوت, ڏٺيون هيو. نت حملي وارن
جي هٿ ۾ هئي پر هو هيايءَ هاري ويٺا هئا. هن وڌيڪ ٻڌايو تہ مان اُن تاڙ ۾
هوس تہ مناسب موقعو ملي تہ ڀڄي نڪران نہ تہ ڪنهن نہ ڪنهن ڌر جون گوليون
مون کي ماري رکنديون.
سرڪاري ماڻهو نارو اڪري اڳتي نڪري ويا تہ مون وڃي لتمان کي اهو
احوال ڏنو. موٽ ۾ هن مون کي ٻڌايو تت مون کي سنيهو مليو آهي ت, محيت فقيز
تن سن ٿان ڍئءَ پهتو آهن. آڻ نان هو اهو :الو نو اونڊات ماٴ وچ تار
واري جوءِ ۾ ٿيل ڪاررواين جو سريستو احوال ڏيان. مان پنهنجي هن مک سان
ملي ڏاڍو خوش ٿيو هوس. مون کي سندس ڳالهين مان ڏاڍو مزو ايندو هو. هاڻي
تہ مان پنهنجي گهر ڀاتين کان بہ ڄڻ ويڳاڻو هوس. مون تہ پنهٽجي زال جو منهن بہ
ڏسڻ ڪوتہ ٿي چاهيو., نہ وري ماءُ سان ملڻ لاءِ دل ٿي تانگهي رهي هئي. هو
منهنجي بدران گهر وڃي ٿي سگهيو ۽ سندن ضرورتن جو خيال ڪري ٿي سگهيو.
اهو بہ امڪان هو ت هو ننڍڙي واليڏئي کي پاڻ سان وٺي اچي ۽ من مون کي
ساڻس ڀاڪر پائڻ جو موقعو ملي وڃي.
محبت ڏاڍي پيار ۽ پاٻوھ. سان منهنجي آجيان ڪٿي ۽ چيو تہ گهڻو ڪجهہ
ٿي چڪو آهي. جيڪو سٺو بہ ٿيو تہ آئٺو بہ ٿيو. اسان جهڙا ماڻهو جيڪي مقدر
کي سمجهي ڪون سگهندا آهن سي ضرور ائين سمجهندا آهن. پر هڪ حُر جي
خوشي مرشد واري ڏسيل رستي ۾ لڪل آهي. اهڙي خوشي هن دنيا ۾ ضرور
ايندي. جيڪڏهن ت, آئي ت,ہ اڳكين جهان ۾ تہ ضرور ايندي. پر ماڻهوءَ کي جڳائي ت
مرشد جو ڏسيل درس ۽ دڳ ن ڀلجي. وفاداري ۽ ايمان اڏول هجي. سائين رکيا!
تون اهڙا سچا ڪر اڳئي ڪري چڪو آهين ۽ اميد آهي ت اڳتي ب ڪندو رهندين. ُ
مون کيس جڏهن هتان جا واتعا ٻڌايا جن ۾ مون بہ ڪردار ادا ڪيو هو تہ
هو ڏاڍو خوش ٿيو. هن چيو ت مان بہ روهڙي کان پريان واري راڄڙن سان گڏجي
ڪم ڪيو آهي جن جا اڳواڻ بہ ڏاڍا ڀلوڙ مڙس آهن. انهيءَ پٽ جي تار ڌار ذاتين
سان لاڳاپيل حرن زيردست ڪارروايون ڪيون آهن. مکيءَ جي نقيرن جي لاهور
ميل ڪيرائڻ واري واتعي کان اڳ اسان سرحد وٽ هڪ مال گاڏي ڪيرائي وڌي
هئي ۽ ريلوي گارڊ کي تتل ڪري ڇڏيو هو. ان کان پوءِ حڪومٽ موٿر جي مدد
سان ننڍيون گاڏيون هلائڻ شروع ڪيون هيون. رات جو جهنگل مان گذرڻ وتت
اهڙي ريل گاڏين تي بچاءِ لاءِ نوج پهرو ڏيندي هئي. جڏهن اسان گاڏين جي اهڙي
چرپر کان واتف ٿياسون تہ مناست جاءِ وٽان ريل جي ڀٽڙي اکوڙي ٿٽي ڪئي,
18 حر گوريلا جنگ
جنهن ڪري ڊرائيور مري ويو ۽ ڊزن کن نو جي زغخمي ٿي پيا هئا. اسان کي اهڙيون
ڪارروايون جاريٰ رکڻ کپن ۽ حڪومت ضرور هڪ ڏينهن آڻ مڃيندي. جاپاني بہ
ذري گهٽ ساري برما فتحم ڪري چڪا آهن. هي ملڪ بنگال جي ڀرسان آهي. هن
کان جلد ئي پوءِ اهي ڪلڪتي مٿان بمن جو مينهن وسائڻ شروع ڪندا. انگريز
سرڪار جي طاقت ريل ۽ تارن سان ڳنڍيل آهي. تنهن ڪري اسان کي پنهتجي
مرشد جي ننگ ناموس خاطر اهڙين شين کي ڀڃي ڀوري ڇڏڻو آهي. اسان لاءِ اهو
ضروري آهي ت جاپان جي پهچڻ کان اڳ پير ساٿين کي آزاد ڪرايون.
توکي آئين سمجهڻ نہ گهرجي تہ مکيءَ جا فقير اهڙي سوڀ کان وائدا ٿي
ويهي رهيا هئا ۽ ڪک ڀڃي ٻيڻو ٿي ڪونہ ڪيو هيائون. پر هر رات ٽن چِٿن ڳوئن
کي وڃي تاڙا هڻندا هئا. هر ڪارروائي مان هڪ يا ٻہ بندوق هٿ لڳي ويندي
هئي. باقي پئسو ڏوڪڙ پير سائين جي خزاني ۾ جمع ڪرايو ويندو هو. وريام فقير
بہ ساڌوري ڀرسان اچي منزل ڪئي هئي. سندس رهڻي ڪهڻي راجاٿن جهڙي هئي.
هر ماڻهو اچي کيس ادب ۽ احترام سان ملندو هو. باڻي سندس ماڻهن کي ڇڙواڳي
حاصل هئي هو جيڪي بہ چاهيندا هئا ڪري وٺندا هئا. محيت اسان جي هن
ڪمانڊر کي برو ڪونہ سمجهندو هو. پر سندس مرضي هكي تہ ڪنهن وڏي
ڪارروائي لاءِ سڀني ٽولين کي گڏ ڪجي تہ ڏاڍو ڀلو. ان کان پوءِ سرڪار کي
اتاش ٿيندو اها جر نات خلا اچايو او ٻڌين ڪڍ لڳي پئ آي. اَقيقت
اها آهي ت آسان کي اهڑن ماڻهن ج اڳواڻيءَ جى ضرونزت آهن. ليمپرڪ ايو
خطرناڪ ماڻهو آهي. هن سميجي نواب ۽ مهر عليءَ کي گرفتار ڪري ورتو آهي.
اهي ٻئي ڄڻا اثر رسوځڂ وارا ماڻهو هئا ۽ اسان جو ڏڍ ۽ ڀرجهلو هئا۔ هن اوچتو اچي
گهل پور تي راتاهو هئيو هو ۽ مٿو ۽ سندس ڀاءُ ذري گهٽ گرنتار ٿيا هئا پر بچي
ويا. اها هڪ اڃائي بهادري هئي جو بي اونا ۽ بي گوندرا ٿي پنهنجي گهرن ۾ رهي
پوندا هئا. اهو ڳوٺ سانگهڙ واري بنگلي کان سڏ پنڌ تي آهي. لاهور ميل ڪيرائڻ
کان پوءِ مٿو پاڻ کي گهڻو ڪجه سمجهڻ لڳو هو تنهن ڪري وريامہ ۽ نوري جي
حڪم کي ڄڻ تہ کنگهندو ئي ڪون, هو. ڪيترا ئي فقير پنهنجي اصلي اڳواڻن کي
ڇڏي اچي ٽوليءَ ۾ شامل ٿيا هئا. سهڙڑ - دماغ وات ڳاڙها حر ڇوڪرا کليو کلايو
چوندا وتندا هئا تہ جن ماڻهن لاهور ميل جي ڪارروائي ۾ حصو نہ ورتو آهي تن
ڄڻ ڪجه بہ نہ ڪيو آهي ۽ مٿو ئي هڪ اهڙو اڳواڻ آهي جنهن جي هيٺان ڪمہ
ڪري ماڻهو مشهور ٿي سگهي ٿو. هر جماعت ۾ اهڙي تسم جو تعصب ۽ ساڙ پيدا
ٿي نيو هو, جيڪو پير ساٿينءَ جي مفادن کي سخت ڇيهو رسائي رهيو هو. ان
حر گوريلا جنگ : 179
وقت حڪومت اهو اعلان ڪيو ت. اسان واري ملڪ مٿان مارشل لا ھيو ويو
آهي.'"
محبت فقير کي بہ خير ڪان هئي تہ هيءَ نئين ڳالهہ مارشل لا ڪهڙي يلا
آهي؟ پر سانگهڙ وارن اسان جن دوستن اهڙي نوٽيس جي ڇاپيل ڪاپي اسان لاءِ
هٿ ڪري ورتي هئي جيڪا ڇاپي ساري ملڪ ۾ ورهائي وئي هئي. هن مان اهو
معلوم ٿي رهيو هو تہ ڪنهن فوجي جثرل حڪومت کي چيو آهي تہ اسان واري
علائقي جو سارو انتظامہ سندس حوالي ڪو وڃي. جتهن ۾ هو پنهنجا ٺهيل ضابطا
۽ قائون ثافذ ڪندو. ان قانون هيٺ رات جي وڳڙي ۾ پنهنجي گهر جي در کان
'ٻاهر نڪرڻ, پاڻ وٽ ڪهاڙي رکڻ, ققيرن جي موجودگيءَ يابت سرڪار کي اطلاخ
نہ ڏيڻ يا ٻيون ڪي اهڙيون ڳالهيون ڏوھہ سمجهيون وينديون. انهن مان ڪن تي
موٿ جي سزا بہ رکيل هئي. اهو بہ چيو ويو هو تہ اهڙن ڏوهن جي ڪارروائي
فوجي تانون هيٺ فوجي عملدار پاڻ هلائيئدا.
نوٽيس جي ڪاپي آڻيندڙ ماڻهوءَ چيو تہ فقير صاحب مون ٻازار ۾ ماڻهن کي
أٿين ئي چوندي ٻڌو. ماڻهن تي ڏهڪاءُ ۽ ٿرٿلو ڇائنجي ويو هو. هن موضوع تي
ڳالهائڻ مهل زميندارن ۽ واپارين جي منهن جو پنو ئي لٿل هوندو آهي. تون هن
َنڪتي تي پنهنجي خيال جو اظهار تہ ڪر ت مان ڳوٺ ۾ رهندڙ حرن کي وڃي
ٻڌايان جن اڃا تائين تہ ڪک کي بہ ڪون رنجايو آهي. سندن اندر کي ڪجه آڻت
ت ملڻ گهرچي.
محبت اُن ئوٽيس کي پڙهندو ۽ پنهنجي منهن ڀڻڪندو رهيو تہ فلاڻو فلاڻو
ڏوھہ موت جي سزا, فلاڻو جرمہ موت جي سزا... ان کان پوءِ هن چيو تہ مان
سمجهان ٿو تہ حڪومت کان عقل موڪلائي ويو آهي. هو جنگ ۾ جاڀائيی کان
کٽي هليا آهن, جو هو پنهنجيءَ فوج جا چار لک ماڻهو سنڌ موڪليندا؟ جيستائين
فوج جو ايترو انگ ن ايندو تہ سنڌ جي وسيع ايراضيءَ ۾ هي ڪارو تانون مڙهي
ڪونہ سگهندا, پر جيستائين اهڙو قاتون پاس ٿيو آهي تہ هن فوجي جٽرل جي
موڪل کان سواءِ پنهنجي زالن سان سمهڻ تي بہ موت جي سزا هوندي تيستائيي
هو رات جو اسان جي گهرن مٿان اوچتا ڇاپا هڻي ڪونہ سگهندا. جيڪڏهڻ هئ
آٿين نہ ڪيو تہ هي ۽ سندس ٺاهيل قانون کل جهڙي ڳالهہ ٿي پوندي. شايد هو
اسان کي ٻار سمجهن ٿا جو اسان سندن اهڙن ڪارن ڪوڙڻ تي ويساهھہ ڪري
2. هيءَ مارشل لا اوڀر سنڌ تي 1 جون 1942 تي هنثي وٿي هٿئي جنهن جو چيف ايڊمنسٽريٽر اپر
سنڌ فورس جو جي = او = سي ميجر جنرل آر = رچرڊسڻ هو.
10 حر گوريلا جنگ
وهنداسون؟ صحيح حالتن جي اندازي ڪرڻ کان اڳ اسان کي اندازو هئڻ ضروري
آهي تہ دشمن ڪمہ ڪهڙي طريقي سان ڪري رهيو آهي. اسان جي دوس کي
هي پيغاہ ڏجو تہ فقيرن کي اڳي جيان انگريز دشمن خلاف جنگ جوٽڻ کپي ۽ حر
جماعت کين اڳي جيان واهر ڪندي رهندي. جيڪي حر اڃا گهرن ۾ ويٺا آهن
سي نون قائونن کي ڏسندا رهندا. جيستاثين دشمن هت خلاف اڳرائي نہ ڪري
تيستائين ڪجه بہ نہ ڪن. اسان جو اهڙو ماڻهو حڪومت وٽ پنهنجي هڪ
ڪهاڙي پيش ڪري پر ٻي وٽس لڪل ضرور هجي. اسان کي جِلد ئي معلوہ ٿي
ويندو تہ اهڙين حالتت کي مڙس ٿي منهن ڪيئن ڏجي؟ آغر ۾ مان هڪ اهم ڳال
چوڻ چاهيان ٿو. جيڪا هيءَ آهي تہ اسان جي جتت ۽ جاکوڙ انگريزن کي هي
انتهائي قدم كڅڻ لاءِ مجيور ڪيو آهي. هخت پنهٽجا سارا اختيار فوجي جرنل جي
حوالي ڪري ڇڏيا آهن ۽ اهو سندن شڪست جو ثبوت آهي. پر اسان لاءِ ايڪو ۽
ٻڌي ضروري آهي. پير سائييءَ خاطر هن هلچل کي ڳنڍي رکڻو آهي ۽ اساڻن جي
نتح يقيني آهي. حر جماعت هڪ ڏينهن ضرور ڏسندي ت فقير هن ڪاري تائود
کان ڏهڪائجي ڪونہ, ويا آهن. جيڪڏهن اسان جي غاڙين مان هڪ ڄڻو ٿاسي تو
ٽنگيو بہ ويو تہ اسان جي ڪونڌرن جي قطارن ۾ لوڏو ئي محسوس نہ ٿيندو
عظيہ: مقصد شهادتن حاصل ڪرڻ کان سواءِ هٿ ڪري ڪون سگهيا آهن.
جلد ٿي محسوس ٿيڻ لڳو تہ محيت ساٿين جي ڇچيل لفظن ۾ ڪيتري سگ
ري نهن اڃا جن ڪا ردان تن ست :ناڪ اي نهن يڻ
لقمان جي ٽوليءَ جي ڪن ماڻهن پيسومل ڳوٺ تي وڃي ڌاڙو هنيو. هن پهريو
تارون ڪپيون ۽ آريگيشن بنگلي جي ڀڃ ڊاهہ ڪئي. پر ڳوٺاڻا اڳي ئي تيار وي
هئا. حرن هندو پهريدار کي قتل ڪري ڪجھ۔ اٺ ۽ يندوقون هٿ ڪري ورتيو
هيون. پر پوءِ ڳوئاڻن گهرن جي ڇت تي ٺهيل اولن جي اوٽ ڏئي مٿن فائرن .
ڌوڙيا لائي ڏنا,. جن جي نتيجي ۾ اسان جا ٻہ حر مارجي ويا. ٽوليءَ جا ماڻهو
وڌيڪ ڪجھ ڪرڻ کان سواءِ سوٿي آيا. ان کان وڌيڪ گندي ڳاله اها ٿي
ڳوئاڻا هڪ ڊپٽيءَ ۽ پوليس جي اڳواڻيءَ ۾ پيرن جي ڪڍ لڳي پيا ۽ ٽوليءَ ِ
ماڻهن تي وڃي اوڇتو ڇاپو هنيو. جيڪي پيسومل کان ٻہ ٽي ميل پري
وسنديءَ ۾ لاپرواهہ بشيا ويٺا هئا. اصلي مجرمن کي گرفتار ڪرڻ سان گڏ
وسنديءَ جي حرن کي جهليو ويو. انهن سڀٽي کي حيدرآباد موڪليو ويو. “
حر گوريلا جنگ 181
وئي. اهىي هڪ قطار ۾ بيٺا هئا ۽ هڪ ٻئى پٺيان ٿاسي تى چڙهندا ويا. سندن
منهن تي مرڪ ۽ سرسيءَ جي سوڀيا هئي. پير سائين جي شان ۾ ڪلام ڳائي سر
ڏئي سرها ٿيا هكا. انهن شهيدڻ مان گهڻن جو ڪنهن ب. ڪاررواثي ۾ هٿ ٻڏل
ڪون هو ۽ بي ڏوهي هئا, پر پوليس ار ڪري كين هروڀرو ڦاسايو هو ڇاڪاڻ تہ
اهي حر جماعت کان پلاند وٺڻ لاءِ ڇِتا ٿي پيا ها جن سندن عزٿ لوڻ پاڻي
ڪري ڇڏي هئي.
]10[
انهن ڏينهن ۾ مکيءَ جي فقيرن اها ثابتي ڏئي هئي تہ هئن سرڪار جي انهيءَ
للڪار کي قبول ڪيو آهي. هئن ڪيترن موقعن تي سانگهڙ جي آس پاس وارن
واهن کي کنڊ هڻي علائقي کي جل ٿل ڪري ڇڏيو. انهن مان هڪ جو ذڪر
رحيم ڪيو هو جنهن جو آءٌ بيان ڪري ڇڪو آهيان. ٽيليفون جون تارون وڍڻ.
انجنيئرن جون ٻيڙيون پاڻيءَ ۾ ٻوڙڻ, تيل جي أسٽورن کي باهيون ڏيڻ ۽ اريگيشن
جي اوزارن ۽ مين کي تباه ڪرڻ ڏهاڙيءَ جا واتعا بڻجي ويا هئا. انهن سڀني
ڳالهين جو اثر هڪ انگريز انجئيگر تبول ڪون, ڪيو هو. سندس جاکوڙ هئي تہ
واهن کي ڪيئن ڪري بہ وهڻ گهرجي. سندس اها خواهش هئي تہ هن جا ماتعت
بہ هن جيان ڪم ڪن ۽ آئين سمجهن تہ ڄڻ فقير موجود ٿي ڪوتہ آهن. انهن
سڀني مان وڌيڪ ڙت هڪ هندو هو. اسان آبڀاشي جي مزدورن ۽ بيلدارن وسيلي
ڏانهن ڪيترا ئي نياپا موڪليا هئا جيڪي سڀ جو سڀ حر هئا پر هن جو نياپن
تي ڪن ئي ڪونہ لڏيو. مکيءَ ڀرسان اهڙن ماڻهن کان سواءِ ڪو ٻيو ماڻهو ملڻ پ
مشڪل هو. هن ڏانهن اهو سنيهو بہ مڪو ويو هو تہ بيماريءَ جو پهانو ڪرو
ڊگهي موڪل تي هليو وڃي. هو موٽي اڇي رات جو سانگهڙ ۾ ٿيندو هو ۽ صبہ
جو ڏهاڙي پنهنجي ڊيوٿي ڏيڻ نڪري ويندو هو. تنهن ڪري رحيم پنهنجي نان
جي حرن سان ٻانڌو ٻڌو جيڪي بيلدار بہ هئا. اهي هڪ ڏينهن سندس تاڙ ۽
لڪي ويهي رهيا ۽ کيس قتل ڪري ڇڏيائون تہ جيئن ٻيا بہ سيق سکن.
اسان هن وقت ڪنهن نين فوجيءَ جو منهن ڪونہ ڏٺو هو پر اهي خيرو
ضرور ٻڏيون هيون تہ حيدرآباد ۾ ڪٽڪ پهچي رهيا آهن. اهڙي فوج ۽ پوليس ج
ڪجھ تمداد شهداد پور ۾ رهندو هو. ڪجه پٺاڻ فوجي ۽ پوليس ليميرڪ گلير.
جي ڪمانڊ هيٺ سانگهڙ ۾ بہ رهايا هئا. ان وتت فوج جون ڪجه لاريون ڀرج
اڇي سانگهڙ پهتيون. اسان کي پتو ڪونہ هو تہ انهن کي ڪهڙي مقصد طور گهرا
ويو هو؟ سندن پهرين ڪارروائي ايڏي خطرناڪ ڪان هئي. ڪجه فوجي دسہ
سانگهڙ ڀرسان واتع پنجن ڇهن ڳوئن ڏانهن روانا ڪيا ويا هئا جن کي ياه ڏ
ساڙي رک ڪيو ويو. اعلان اهو ڪيو ويو هو تہ اها ڪارروائي هندو انجٽيئر .
حر گوريلا جنگ 183
قتل جي پلاند ۾ ڪئي وئي آهي ڇاڪاڻ تہ هن ڳوٺ جي رهاڪن کي خبر هئي تہ
انجنيئر جا قاتل ڪير آهن؟ هن مان گهڻائي حر ڳوٺن جي هئي. ڪجه ڳوٺ اهڙا
بہ ساڙيا ويا هئا جيڪي آئيءَ ويل حرن جي واهر ڪندا هئا. پر هئن ڳوئن جي
ماڻهن جو هندو انجنيئر جي قتل جي معاملي ۾ ڪو پاند پسيل ڪونہ هو.
اسان کي پنهنجن دوست ٻڌايو تہ ننڍا وڏا ڪامورا ۽ پوليس وارا فوجي
دوستن کي حرن جي گهرن جي معلومات ڏئي رهيا هئا. گهڻو ڪري سندن واسطو
شخصي دشمتيءَ سان هو ت, جيئن هو تياهہ ٿي وڃن پر ان ڪارروائي ڪري اسان
کي ڏک کان وڌيڪ خوشي انهيءَ ڪري ٿي جو فوجي حر جماعت جي ماڻهن جا
گهر ساڙي رک ڪرڻ ساڻ گڏ سندڻ دشمنن جا بہ جهڳا جهڻ ڪري ڇڏيا هئا.
انهن مان هڪ ڳوٺ ت مولوي نور الدين جو بي هو جيڪو پير ساٿين جي ٿلهي جي
معاملي تي حرن سان وڙهي پيو هو ۽ قتل ٿي ويو هو. اهو قصو آءِ مٿي بيان ڪري
آيو آهيان. ٻئي ڳوٺ جا ماڻهو اسان جا ڀو جهلي نہ سگهيا ۽ ڳوٺ خالي ڪري.
ڪک پن ٿي ويا هئا. هئن کي پنهنجيون زميتون هيون. سندن پيءُ بچو بادشاه کي
ختم ڪرڻ ۾ سرڪار جي گهڻي مدد ڪئي هئي. هاڻي بچاءَ خاطر شهداد پور ۾
وڃي اجها اڏيا هئاٿون. قوج هن جي ڇڏيل گهر جو سمورو مال ۽ موٿر ڪار ساڙي
رک ڪري ڇڏي. محيت فقير بہ ڏاڍو خوش هو ۽ مکيءَ ۾ نقيرن جي هڪ
گڏجاڻي دوران چيو هئائبي تہ هن نكين نظام ۾ حر جماعت جي ماڻهن سان گڏ ٻيا
ماڻهو بہ ظلہ ۽ ڏاڍ جو شڪار ٿي رهيا آهن. هن نظام جو خراب اثر هتان جي
اوسي پاسي جي اهڙن اٻوجه ماڻهن تي پوندو جيڪي پنهنجي ٻڇڙن جي چوڻي
پاڻي. ڍورن جا چار ڪن يا پوکي راهي وسيلي ڪري رهيا آهن. هاڻي تہ فوجي
سرڪار اسان سان گڏ انهن بي ڏوهين خلاف بہ ٻارڻ ٻاري ڏنو آهي. اهي تہ ماٺ
ڪري سرڪار کي پنهنجيون ڪهاڙيون ڏئي ڇڏيندا ۽ رات جي وڳڙي ۾ گهر کان
ٻاهر پير بہ ڪوت پاٿيندا. اهڙين حالتن ۾ هو پنهنجي ٻنين جي سار سنڀال ۽ ڍورن
ڍڳن جي ڪهڙي ريت پرگهور لهي سگهندا؟ مان سمجهان ٿو تہ سرڪار اسان کي
ڄڻ ٻين ٻيرن جي مريدن کي ڏهڪاٿڻ کان آجو ڪري ڇڏيو آهي۔ اها سندس وڏي
مهرباني اٿئي. اهي هاڻي هٿ ڪيڙي ۾ سوگها آهن. هو اسان خلاف سرڪار کي
معلومات ڏيڻ لاءِ جيڪڏهن سوچن تہ هاڻي کين اهڙا ڪنڊا ڪڍڻا ڪود يون ها.
تنهن ڪري هاڻي سمجهہ ۾ ائين اچي ٿو تہ اسان جي اڊڪي کان آجي ٿيڻ لاءِ
اسان سان ضرور ڳالهيون ڪندا.
اسان جون ڪارروايون جاري رهنديون آيون ۽ ڏهاڙي اوسي پاسي جي ڳوئن
184 حر گوريلا جنگ
تي تاڙا هڻندا هئاسون. اسان ڇا دوست پوليس ٿاڻن ۽ بنگلن وٽ ويٺل فوج جون
خبرون ڏهاڙي پيا پهچائيندا هئا۔ فوج جون ڀريل لاريون روڊن ۽ واهن سان هر
پاسي وينديون ڏسييون هيون ۽ ڀر وارن ڳوٺن تي وڃي ڇاپا هڻنديون هيون پر
ٻنين ۽ جهنگلن ۾ ورلي وينديون هيون. جڏهن هن ناري جو انسپيڪشن پاٿ ڏئي
اڳتي وڌڻ شروع ڪيو تہ ساڌوري جا نقير هن وهڪري جي هن پار واري َ
جهنگل ۾ ويهي مٿن فائر ڪندا هئا. ان جي جواب ۽ فوج ڳوٺ کي ساڙي رک
ڪري ڇڏيندي هئي ۽ ان ڳوٺ ۾ کين ڪي ماڻهو نظر ايندا هكا تہ انهن کي جهلي
وٺندي هئي.
ان کان پوءِ اسان کي خبر پئي تہ نوجي جِنرل تانون جي پابند ماڻهن کي چيو
هو تہ ناري کان اوڀر پاسي وارا پنهنجا اباڻا ڳوٺ هڪ هفتي اندر خالي ڪري هليا
وڃن. ان کانڻ پوءِ ان جوءِ ۾ جيڪو بہ نظر آيو تہ کيس ڏسڻ ساڻ قتل ڪيو
ويندو. جيڪڏهن هن ڪاري تانون تي سختيءَ سان عمل ڪيو ويو تہ محيت جي
خيال مطابق تہ ان پاسي ويجهي اوڏي وارا حر ڳوٺ بہ سرڪار جي اهڙي حڪمہ
جي تعميل ۽ فرمانيرداري ڪندا. اتي ترسي گرفتار ٿيڻ ۽ گوليون کائڻ مان آڅخر
ڪهڙو نائدو هو؟ انهن جو وڏو تعداد پنهنجي جوءِ ۾ لڏي ۽ تر تڏو ڇڏي وڃي ٿر
پهتو. جيڪي غازين مٿان مار بڅجي پيا هئا. ڪن ڳوٺن جا چڱا مڙس صلاح
مشوري لاءِ محبت وٽ وهي آيا جنهن کين ڏڍ ۽ آثت ڏنو.
محبت چيو تہ توهان گهر پٽي تہ ڪوتہ کڻي سگندؤ. گهرن جو ال تلھ کڻي َِ
ٽانيکيڪي ڪرڻ لاءِ وتت تمام ٿورو وڃي بچيو آهي پر توهان کي ياد رکڻ گهرجي
تہ نقير پنهنجا اجها ڪونہ ڇڏيندا ۽ اتي رهي پوندا. اوهان مٿن ويساهہ ڪري گهرن
جو سامان ڇڏي وڃو. اميد آهي ت. اوهان جي چيڙهہ يب ڪانہ ويندي. انهن جي
ڀيٽ ۾ ٻين پيرن جا مريد ۽ بت پرست راجڀوت سرڪار جا ٻول ٻڌا ٻاتها آهن سي
هڪ هڪ ڪري چونڊي ماڻهن کي ٻاهر ڪڍندا. گهرن ۾ جيڪو ب سامان ڇڏي
ايندو تنهن جو ڪو بہ اوهي واهي ڪون رهندو. اهڙي ريت جيڪڏهن ڀارت تہ
ڪبي ت, فقير بہ نندڙي شيءِ تي سولائيءَ سان قبضو ڪري وئندا. اسان حر اهو
سارو ڪم انهيءَ لاءِ ڪري رهيا آهيون تہ جو اوهان پنهنجا اباڻا اجها ڇڏي وڃي
ڏرت ۽ ڏجهي ۾ پوندو. جيڪڏهن اوهان ناري جي هن پاسي اچي ويڙها وسائيندؤ
تہ اوهان مهاجر هوندؤ. توهان پنهنجي انهيءَ حيثيت ۾ بہ پير ساٿين سردار ۽ حر
جماعت واسطي گهڻو ڪجه ڪري سگهو ٿا. جيڪڏهن توهان ناري جي اوڀر
پاسي رهيؤ تہ اهڙا ڪہ ڪري ڪون, سگهندؤ.
حر گوريلا جنگ 185
نظر ائين اچي رهيو هو تہ انهن ماڻهن جي دلين ۾ ڪي شڪ شبها پيدا ٿي
چڪا هٿئا ۽ سس پس ڪري رهيا هئا. سندن هلئي وڃڻ کان پوءِ هن خلاف الائي
ڇا ڇا ڳالهائي وڃي پار پيو هوس تہ هو سچا مريد ڪونہ آهن ۽ کين پنهنجي مال
ملڪيت جو گهڻو اونو آهي. محبت فقير منهنجيون اهڙيون گٿيون ڳالهيون ٻڌي
مون کي ڇنڊ ڀٽي. مان پنهنجي هن ڪمانڊر جي ڏنل دڙڪن کي ٻڌائيندي
شرمساري محسوس ڪان ٿٹي ڪئي.
آِ اهڙو ڇوڪرو چاهيندس جنهن کي ڀلي ڏاڙهي نہ آئي هجي پر اهڙو دماغ
ڪونہ چاهيندس جنهن ۾ سوچ وفڪر ن هجي. هن وڌيڪ چيو تہ تون گهمنڊ ۽
آڪڙ کان ڪياڙيءَ مان ڳالهائي رهيو آهين تون ڄڻ ٽرڙو پٽ وڏيري جو آهين
جيڪو سوچيندو آهي ت. هيءَ دنيا ٺهيو ٿي سندس شڪار واسطي آهي. هو هارين
تارين ۽ ڌنارن جي پگهر تي عياشيون ڪندو آهي جن لاءِ سمجهندو آهي تہ اهي ب
هيٺئين درجي جا ڪي جانور آهن. ڪا بہ فوج فقط گهوڙيسوار ۽ ڪونذرن تي
مشتمل ڪان هوندي آهي پر ان ۾ ڪي جاسوس هوندا آهن. ڪي فوج لاءِ پاڻي
ڍوئڻ جو ڪم ڪئنا آهن. ٻار ڇڪث لاءِ جانور ب. هوندا آهن. جنگ جو وڏو يار
اهڙن ماڻهن ۽ جانورن تي پوندو آهي. اسان جهڙا غازي پنهتنجا سر تريان ڪري
ڇڏيئدا آهڻ. اسان کن ڏينهن ٹيڻ کاڻ اڳ پنهنجا واعدا پور ڪرڻا آهڻ. اسا کي
هر رعايت مليل آهي. تنهن ڪري اسان هن دنيا جي هر شيءِ جي فڪر کان آزاد
آهيون۔ امڪان آهي تہ ڪنهن غازيءَ کي رهڻ واسطي پنهنجو گهر ئي نہ هجي پر
هن ملڪ ۾ هر حر جو گهر سندس ملڪيت آهي. هو پنهنجي گهرو زندگيءَ کان
دور آهن. پر حر جماعت جي هرتياڻي سندس همدرد بڻجي سگهي ٿي. هو ٻج
ڇٽڻ, لابارو ڪرڻ, ڏاندن جي جوڙي ۽ مينهن جي فڪر کان آزاد آهي. سوين حر
پاڻ بک مرندا پر هن کي بک مارڻ ڪون گهرندا. جڏهن کيس تون ڪپڙن جي
ضرورت پوندي تہ هن کي ملي ويندا. جيڪڏهن ڪو ناس ڏيندو آهي ت اها بہ هن
کي ملي ويندي. هي ڪي ٻيون اهڙيون ڳالهيون ب مريدن کي لهڻي ٿو جيڪي تون
ڏسجانءِ تہ سرڪار جي ڪيس ۽ ڪلور جو نشاتو بڻجڻ وارا آهن.
پوليس غازين سان مقابلن ڪرڻ ۾ ڪامياب ڪان ٿي آهي. تنهن ڪري هوءَ
اهڙن حُرن کان پلاند وٺي رهي آهي جيڪي ڪمزرور ۽ بي ڏوها آهن. هاڻي سڀ
اختيار فوج کي ڏنا ويا آهن اونڌي ڪري یا سئين. پر اها ان جوءِ کان اڻ واقف
آهي. اسان جي ٻوليءَ جو هڪ لفظ ب ڪان ٿي سمجهي. پوليس جي اهي ٺڙجو
عملدار سندن صلاحڪار ۽ ترجمان مقرر ڪيا ويا آهن. انگريز عملدار ب هئن سان
156 حر گوريلا جنگ
صلاح مشورا ڪندا تہ هي ماڻهو حر آهن یا ن؟ يا هي ڳوٺ حرن جو آهي یا ن-؟
توکي خبر آهي تہ پوليس وارا هن کي ڪهڙي اصول تحت جواب ڏيندا؟ مان اهو
ڪون چوندس. هو ڪي اڻ واقف آهن. هو اسان حرن کانڻ ۽ اسان جي مددگارن
کان چڱيءَ ريت واقف آهن. اهي پنهٽجي نون عملدارن کي سڀ ڳالهيون ڪوتہ
ٻڌائيندا ۽ جيڪو ڪجه کيڻ ٻڌائيندا اهو صحيم هوندو؟ انهن مان ٿورا ڪي اهڙا
مٽجهيل ماڻهو بہ آهن, جيڪي اهو سمجهي ڪونہ سگهندا هوندا تہ نگين وايو منڊل
۾ کي وڏا اختيار آهن ۽ اهڙين ڳالهين جو انگريز عملدار کانئن ڪو پڇاڻو ئي
ڪون ڪندا ڇو تہ اهي اسان جي ملڪ جي ٻوليءَ ۽ رسمن رواجن کان واقف آهن
۽ انهن تي عمل ڪرڻ جي پڻ ڪوشش ڪندا آهن. سندن دلين ۾ بدمعاشي گهر
ڪري ويهي رهندي آهي. اهي وڍي وٺي ڪن ماڻهن کي ڀڄڻ جي موڪل ڏئي
ڇڏيندا ۽ ٻين کي تتل ڪري ڇڏيندا آهن. سائين رکيا مان توکي ٻڌائي ٿو ڇڏيان تہ
سنڌ لاءِ ڏکيا ڏينهن اچفا آهن. انڪان آهي ث اهي ٽاکڙا ۾اڈڇا ب اسان کي ٿي
سهڻا پون. تنهن ڪري اسان هن تسم جي ساٿين کي گهٽ ڪري تہ سمجهون تہ
ڀلو. توڙي جو اسان مٿان اهو فرض ڪونہ آهي جو سندن ڏچڻ کي منهن ڏيون. پر
ان هوندي بہ حر هجڻ ناتي مثن اَپدا اچي ڪڙڪي آهي تنهن کي ٽارڻ جي ٿوري
گهڻي ڪوشش تہ ڪريون.
اهي ڳالهيون بہ ٻڌڻ ۾ اچي رهيون هيون تہ ساري سنڌ ۾ حرن جوڻن
گرفتاريون ٿي چڪيون آهن ۽ اسان جي جوءِ وارا ڪيترا ڳوٺ خالي ٿي چڪا آهن.
سانگهڙ جا هندو جيڪي ڪن پيڙهيت کان وٺي حر جماعت جا هڏ ڏوکي هكا. تن
جي دلين ۾ لالچ ۽ لوڀ کان سواءِ ٻيو ڪجه بہ تہ هو. هن ماڻهو مزدوريءَ تي
ڪري ڇڏيل ڳوئن مان هڪ روپيو ني ڳوڻ جي حساب سان ان ميڙائي چونڊائي
گڏ ڪرايو آهي. اهڙي ڇڏيل ان جون ويهہ ڳوڻيون نوج وارن رستي ۾ روڪي
ورتيون هيون ڇاڪاڻ ت, کي ساري حقيقت جي سڻس پُجي وئي هئي. ان کان
سواءِ کيي اهو بہ پتو پئجي ڇڪو هو تہ ڳوٺ جي مکين ۽ سانگهڙ جي هئدن
سرڪار طرنان ڏئل بتدوتون سرڪار جي حوالي ڪون ڪيون هيون. ڪيل اعلان
مطابق اهو ٿڦاسيءَ جهڙو ڏوه هو. پر انهن کي ڪجه بہ ڪونہ چيو ويو. اهي
ڪهڙيون راز جون ڳالهيون آهن؟ هئن اهو ب واعدو ڪيو هو تہ هو سرڪار کي حر
بات خلا هر ند جي سخلومات يدا بي طرف وزي آساڻ دانهن چوا
موڪليائون تہ اسان اهي بندوتون ۽ ٻيا هٿيار اوهان کي ڏيڻ لاءِ پاڻ وٽ رکيا آهن.
ان کان سواءِ ڇڏيل ڳوئن مان ان بہ اوهان جي نائدي لاءِ ميڙائي چونڊائي گڏ ڪيو
حر گوريلا جنگ 187
ويو آهي. محبت هت ڏانهن نياپو مڪو ت. وريام فقير جو چوڻ آهي تہ شهر ۾ اسان
جا جاسوس مقرر آهن جن جي اوهان جي هر چرپر تي اک آهي. جيڪڏهن اسان
سان پڪا واعدا نہ ڪندؤ تہ اسان اوهان جون سسيون ڌڙن کان ڌار ڪري
ڇڏينداسون. ان وقت اسٺان هئن وٿان گهڻا پئسا هٿ ڪري ورتا هئا.
اسان عملي ۽ زياني طور ماڻهن کي اهو تاثر ڏئي رهيا هثاسون تہ اسان فوج
کان ڊنل ڪونہ آهيون. حسن آبپاشيءَ جي عملدار کي جمڙاثو ڀرسان قتل ڪري
ڇڏيو پر فوج سان دويدو مقايلي ۾ اسان پنهنجا چار ڪونڌ جوان ڪهائي ويهي
رهيا هثاسون. ڪيترا جهلجي ب پيا هئا جن کي پوءِ ٿاسي ڏني وئي هئي. ٿوري
وتت کان پوءِ جڏهن اسان مکيءَ ۾ محبت سان ملياسون تہ حر اڳواڻن ۾ ڄڻ
مايوسي ڇانيل هئي. فوج رات ۽ ڏينهن گشت ڪري رهي هئي. هوائي جهاز بہ
مکيءَ ۽ ان کان پريان ٿر واري علائقي ۾ جهارا ڏئي رهيا هئا. آهي هل هلي ويا هئا
تہ سرڪار هڪ وڏو حملو ڪرڻ ڇاهي ٿي. اسان کي تہ ڪا ب خبر ڪانہ ٿي پئي
ت. الاڻي ڇا ٿيندو؟
امام بخش محيت کي چيو تہ اسان کي هياڻنءُ لاهڻ نہ گهرجي. مون کي
پورو يقين آهي تہ پير سائين جي مقصد جي اوس بہ سوڀ ٿيندي پر مون کي پتو
ڪونہ ٿو پوي تہ هن ويڙهاند کي منهن ڪيئن ڏجي؟ جاڏي اک ٿيراءِ تاڏي رڳو
فوج آهي. ڏينهون ڏينهن سندن تعداد بہ وڌندو پيو وڃي. تون شايد مون جيان
ويجهڙائي کان ڪون ڏٺو آهي. هن پاڻ سان بي انتها بارود ۽ هٿيار آندو آهي. ٻ ٽي
راتيون اڳ ريلوي ڀٽڙي جي ڪجه حصي کي مون بہ ڏٺو هو جتي ريل جي انجڻ بہ
نوج سان ڀريل هڪ گاڏي کي ڪيترا ڀيرا اڳ ڌڪيو هو جنهن جي چوڌاري
بيشمار بتيون لڳل هيون ۽ چوڌاري جهنگل روشن ٿي ويو هو. ٻيا ب ڪيترا ئي
فوجي پيادل هئا جيڪي اتان گذريا. هر اسٽيشن فوج سان ڀري پئي آهي جيڪا
مشين گنن سان هٿيار بند آهي. اها گن هڪ ئي فاثر سان ڪيِتريون گوليون هڪ
وقت ڇڏيندي آهي. آواز اثين ٿيندو آهي ڄڻ ڪوسيءَ واريءَ تي ڀڳڙا ڀڄندا آهن.
اهو بہ چيو پيو وڃي تہ ننڍي قسم جون توپون بہ آنديون ويون آهن پر مون اهي
پنهنجين اکين سان اڳ ڪون ڏٺيون آهن. اسان مٿان لامارا ڏيندڙ هوائي جهاز بہ يمن
سان ڀريل آهن. سي ڪڏهن بہ اساڻ مٿان يمن جو مينهن وسائي سگهن ٿا.
جيڪڏهن اسان وٽ جهازن ڪيرائڻ جا هٿيار هجن ۽ انهن کي هلائڻ جي ڄاڻ
هجي ت پوءِ اسان کي پرواهہ ڪانہ آهي. اسان کي خبر آهي ت, پير ساٿيت جي اسلح
خاني ۾ بهترين قسمہ جون رائفلون ۽ پستول آهن. جيڪڏهن اهي غازين کي ڏنا ويا
18 حر گوريلا جنگ
تہ مان سمجهان ٿو تہ اسان دشمن ساڻ چڱيءَ ريت مهاڏو اٿڪائي سگهنداسوڻ.
ويٺل ماڻهو سس پس ڪرڻ لڳا ۽ سڀئي جون اکيون محيت ۾ کتل هيون تہ هو ڇا
ٿو چوي؟ ٰ
محبت فقير پنهنجيون ٻانهون پکيڙيندي چيو تہ فقير ڀائرؤا آمامہ بخش
پنهٽتجي خيالن جو اظهار ڪيو آهي. اهڙي معلومات اسان جا جاسوس بہ اسان وٿ
پهچائيندا رهندا آهن. مان پنهنجي ڳالهيت وسيلي اوهان جا سڀ شڪ وشبها دور
ڪري ڪوت, ٿو سگهان. منهنجيون ڳالهيون ٻڌڻ کان پوءِ بہ اوهان جون دليون
هلڪيون نہ ٿينديون پر ڪن واقتعن مان اوهان جي ڏيل کي دڏڍِ ۽ اندر کي آڻت
ضرور ملندو. مان جيستاٿين ٻين منجهيل مامرن کي نہ نبيريندس تيستائين پير
ساٿينءَ جي اسلح خاني بابت هڪ اکر بہ ڪوت, ڳالهائيندس. امام بخش سرڪاري
فوج جي عجيب وريپ هٿيارن جو ذڪر ڪيو آهي. مان سمجهان ٿو تہ سرڪاري
ماڻهن وٽ هٿيار بارود تمامہ گهڻو آهي. وٽن موتٹار هٿيار اسان جي تصور کان بہ
گهڻا هوندا پر اهڙن هٿيارن مان آخر فائدو ڪهڙو؟ جيڪڏهن دشمن نظر ٿي ڪونہ
ايندو اتي اهڙو هٿيار آخر ڪهڙي ڪم جو جنهن جو مار ٻ ميل هجي؟ ٻيو هي تہ
جيڪڏهن حر جماعت قلعبند شهر ۾ هجي ها تہ پوءِ انگريزن جي بمن ۽ جهازن
کان ڊڄي ها پر اسان تہ جهنگل جا ماڻهو آهيون. جهازڻ ۾ ويٺل ماڻهن وٿ
دوربينون هونديون تنهن ڪري سندن نتظر ڳجهن کان تيز هوندي. مکيءَ مٿان
اڏامندي اسان جي ڊزن كن ماڻهن کي هتي ويهندي ڏسندا ۽ بہ اڇلائيئدا ٣ ڇا
ٻہ چار وڻ لوساٽي ڇڏيندا ۽ مکيءَ ۾ گور چرندڙ مال ٽهي هيڏانهن جو هوڏانهن
ڀجي ويندو پر اسان کي هاڃو رسي ڪون سگهندو. فوجي ب اسان کي ڏسي ٽهڪ
ڏئي چوندا تہ نقير اهڙي جاءِ گڏجاڻيون ڪندا آهن. اسان سانگهڙ ۾ رهندڙ پگهتجن
دوستن ڏانهن پيغام روانو ڪنداسون تہ آهي فوجي دستا مکيءَ موڪلي مٿن حملو
ڪن. اسان ايڏا چريا ڪونہ آهيون جو سندن هٿيار پڪڙجڻ لاءِ هتي ٿهر ڪري
ويهي رهنداسون. اوهان کي روڊن سان بيشمار گاڏيون گجڄڪار ڪنديون نظر
اينديون؟ اوهان کي ويساهہ آهي ت. اهي جهنگل. پاڻي جي ڍنڍن. ڇر ۽ ڌٻڻ وڇان
هلي سگهنديون؟ پهريائين اهڙا ڪي ڏاٽا آڻن جو مکيءَ جو هي گهاٽو جهنگل لڻجي
ختم ٿي وڃي جهڙيءَ ريت اسان ڏاٿن سان ڪڻڪ لڻي ٻني صاف ڪري ڇڏيندا
آهيون. نيٺ اسان انهن کان ډڄون ڇو؟ جيڪڏهن نوج کي ٿر موڪليو ويو ت, اها
اتي ائين عاجز ٿي پوندي جهڙيءَ ريت اٺ گپ ۾ يا مينهن پوڻ ڪري عاجز ٿي
پوندو آهي. اسان هروڀرو وهلور ڇو وڃون ۽ هيانءُ ڇو هاريون؟ جڏهن اساڻ يدراڻ
حر گوريلا جنگ 189
اسان جا جهتگل, ڍنڍون ۽ ٿر ساڻن مهاڏو ڏيندا. اهي دشمن خلاف اسان جا ٻانهن
ٻيلي ۽ اتحادي آهن.
ان کان پوءِ ويٺل ماڻهن پاڻ ۾ سس پس ڪٿي ۽ هڪ ٻئي ڏانهن ڏسي ڪنڌ
ڌوڻيائون. منهنجي ڪمانڊر پنهنجي ڳالهيي سان سندن دلين جي شڪ جو گدڙ
ڪڍي ڇڏيو هو. هن وري ب ڳالهائڻ شروع ڪيو ۽ چيو تہ فرض ڪيو تہ وٽن گن
مشينون ۽ ٻيا هٿيار آهن ۽ فوج کي وڌيڪ بهتر سکيا ڏني وئي آهي ۽ اهي جن
ڀوتن جهڙا طاقتور آهن. توهان ڪيترن قصن ڪهاڻين ۾ ٻڌو هوندو تہ اسان جهڙن
ماڻهن پنهنجي دؤر جي جنن ڀوتن کي ماري مات ڪيو هو. اها سڀ عقل جي ڳالھ
آهي. فقير امام بخش ڳالهہ ائي ڪئي آهي ڄڻ حر جماعت سرڪار سان آئين
وڙهندي جيئن ملھ هڪ ٻئي جي سندرن ۾ هٿ وجهي هڪ ٻئي کي جالئا ۽ ٻلهڙ
هڻندا آهن. نہ. جيڪڏهن نوج چيتو آهي تہ اسان ان سان گڏ چيتو بڻجي ڇچوٽ
ڪون ڪنداسون پر انهن سان اسان گدڙ واريون اٽڪلون ڪري وڙهنداسون,
مهرباتي ڪري هن کي غلط نہ سمجهو. مون کي يقيت آهي تہ پير ساٿينءَ جو غازي
هڪ بهادر انسان ۽ بهتر هٿيار جيترو ڪم ڪري سگهي ٿو پر اسان کي وقت
ڏسي ڇيتو ٿيڻو پوندو۔
پر حر جماعت جي خقيقي سگه فقيرن جي مشڪن ۽ پٺن واري طاتقت
ڪادہ آهي. اها اسان جي ايڪي ۽ ٻڌيءَ ۾ آهي. اها هڪ مشهور سنڌي چوڻي
آهي ت, ٻ تہ ٻارنهن. هن فوج پاڻ سان اهي هٿيار آندا آهن, جيڪي ڪنهن سگهاري
۽ جديد هٿياريند نوج جي مقابلي ۾ استعمال ڪيا ويندا آهن ۽ جيڪي کلئي
علائتي ۾ بيهي چوندا آهن ت اچو تہ هڪ ٻئي تي وار ڪريون ۽ ڏسون تہ ڪنهن
جو وار سگهارو آهي؟ اسان ويڙهہ ۾ اهو طريقو ڪتب ڪون آڻيئداسون. اسان کي
ماري مڃائڻ لاءِ کين ٻيا هٿيار ڪم آڻڻا پوندا جيڪي هن ت آندا ٿي ڪونہ آهن ۽
اهي فوجي اسلح خاتن ۾ موجود ڪون هوندا آهن. خطي جو جاگرافيائي اڀياس,
تجريو ۽ ماڻهن جي مزاج شناسي. هن قسم جي ڄاڻ لاءِ سال لڳي ويندا آهن.
اسان کي انهن شين ۾ وڌيڪ سگهارو ٿيڻ کپي جن ۾ اسان اڳي ئي مضبوط
آهيون» پر انهن شين ۾ طاقتور ٿيڻ جي ضرورت ڪان, آهي جِڻ ۾ اسان دشمن کان
ڪمزور آهيون. اسان بندوتن جي سگه.ہ ۾ انگريزن سان پهچي ڪونہ
سگهنداسون. اسان کي پنهنجي ايمان ۾ سگهارو هئڻ گهرجي. اسان جون عورتون
بہ بي انتها هوشيار آهن. اسان انهن کي نفس پرست پوليس مان ڪمہ ڪڍڻ
واسطي استعمال ڪنداسون ۽ وڏن عملدارڻ کي ظلم ۽ بي انصافيءَ جا داستان
190 حر گوريلا جنگ
ٻڌائي انهن کي گمراهہ. ڪري سگهجي ٿو. اسان جون عورتون اهڙن طريقن سان
اسان لاءِ معلومات وٺي سگهن ٿيون. ان وتت محبت جي اکيت ۾ جوش ۽ جذبي
واري چمڪ هئي. هن وڌيڪ چيو تہ هي ٻير جو وڻ جنهن جي هيٺان اسان ويٺا
آهيون. ڪيڏو نہ وڏو ۽ شاندار آهي. هي وڻ شايد ٻہ سٿو سال پراڻو آهي جيڪو
ايڏو تہ گهاٿو آهي ڃو سج ڇا ڪرڻا ان مان پار گذري ڪون سگهندا. وڏا طوفان بہ
هن قسم جي مضيوط وڻ کي ڪيرائي ڪوئ, سگهندا آهن. سو انگريز سرڪار ٻ
هن ٻير جيان سنڌ جي ڌرتيءَ تي چوڏس پکڙجي سگهاري ٿي ڇڪي آهي. مان
سمجهان ٿو تہ هي وڻ هاڻي تباهہ ٿيڻ وارو آهي. هن وڻ جي ٿڙ کي نہ ڪهاڙي
ڪپيندي نن ڪا وڄ ڪرندي پر پوءِ بہ هي وڻ ٻارهن مهيئئ اندر سڪي تباهہ ٿي
ويندو. مان ڏسان ٿو تہ اهو ڇا آهي؟ هو اٿيو ۽ ٻير جي ٽارين کان ٻاهر نڪتل
ڦڪي رنگ جون تندون پٽي ورتائين ۽ پڇيائيس تہ ”هي ڇا آهي؟"
تنهن تي اسان سڀٽي رڙ ڪري چيو تہ اها بي پاڙي آهي. هن وراڻيو تہ هائو
اها بي پاڙي آهي جيڪا ڪمزور تندن جي صورت ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿي. ٿوري وقت
کان پوءِ هيءَ بي پاڙي وڻ تي پکڙجي ويندي ۽ کيس ڍڪي ڇڏيندي. ٻير جا تيز
ڪنڊا جيڪي کيس بکين ٻڪرين ۽ اٺن جي وات کان تہ بچائيندا آهن پر هن قسم
جي دشمن کان هن کي بچائي ڪونہ سگهندا آهن. اها بي پاڙي ٻير جي ٽارين کي
ايترو تہ سوڙهو گهٽيندي جو اها ساھ. ٿي کڻڅي ڪان, سگهندي. ان جي رس پي
ڇڏيندي آهي. ان کان پوءِ سندس ٿڙ ۽ ٽاريون سڪي وينديون آهن. بلڪل ائين بي
پاڙي جيان اسان جي حر جماعت کي ڪا اهڙي خاص پاڙ ڪانہ آهي جيڪا ڌرتيءَ
جي ڪنهن هنڌ تي وڻ جي ٿڙ جيان تابو کتل هجي. جنهن کي ڪي تباهہ ڪري
سگهجي۔ هي ڏاڍي ڪمزور آهي. توهان ڀلي هن کي ٽي وڻ تان لاهي ڇڏيو پر
جيڪڏهن هن جو ٻاڪ جيترو ٽڪرو بہ ڪٿي رهجي ويو تہ اهو بہ ٿوري وقت ۾
وڻ تي پکڙجي کيس سڪائي تباه. ڪري سگهي ٿو.
سندس اهڙيون ڳالهيون ٻڌي اتي ويٺل سڀٽي فقيرن واهہ واهہ ڪئي.
جهونڙي ورياہ بہ اٿي کيس ڳراٽڙي ڀاتي. ان کان پوءِ ماڻهن کي ماٺ ڪرائي وري
ڳالهائڻ شروع ڪياٿين ۽ چيائين تہ جيتري قدر پير سائين جي اسلح غاني جو
سوال آهي تہ سندس واپس اچڻ تائين ڪنهن کي بہ ڪا بہ شيءِ نہ ڏئي ويندي. هو
موٽي اچڻ کان پوءِ حر جماعت جي پاڻ ڪمانڊ سنڀاليندو ۽ پنهنجي آزاد حڪومت
قائم ڪنتدو پر ڪافرن سان هڪ وڏي جنگ جو بہ امڪان آهي جنهن ڪري اسان
کي اتي رکيل طاقتور رائغلن جي ضرورت پوندي, پر موجوده دؤر جي ويڙهہ ۾
حر گوريلا جنگ 191
اسان وٽ موجود هٿيار ٿي ڪافي آهن. جهنگل ۾ هن تسم جا هٿيار وڌيڪ
ڪاراثتا آهن جيڪي ڏهن پندرهن قدمن تاثين مار ڪري سگهندا آهن. اهي هرڻ
مارڻ واري ڪارتوسن سان ڀريل ٻارنهن بور بندوق کان وڌيڪ چڱا آهن. اسان وٽ
بارود تمام گهڻو آهي. اهو ضرورت وقت ڪيترو بہ گهرائي سگهجي ٿو ۽ اسان کي
خبر آهي تہ ڪٿان ملي سگهندو آهي؟ ان کان سواءِ اسان پوليس وارن تي اوچتو
حملو ڪري کانئن رائفلون بہ هٿ ڪري وٺندا آهيون.
سوچڻو اهو آهي تہ اسان کي هن وقت ڪهڙيءَ ڳالهہ جي ضرورت َر مان
سمجهان ٿو تہ مارشل لا اختياريءَ وارن جي مرضي آهي تہ فوج کي مکيءَ اتدر ۽
ناري وسيلي چوڌاري روانو ڪري ڇڏي پر ناري سان اڳتي وڌندي فقيِرن هه
با فاثر ڪيا آفؽ: ان کان سوا ڊاقهن کي ڪي ڪَيز:ونو آهن قن هي مَقَزة
تاريخ کان اڳ ناري جي اڀرندي ڪتاري کان لڏي اچي ناري جي الهندي ڪناري
ويهن جنهن مان لڳي ٿو تہ ناري جي اڀرندي ڪناري ڪارروائي ڪئي ويندي.
جيڪڏهن اها ڳاله ائين آهي تہ پوءِ اسان کي هيئنءَ ڪرڻ گهرجي تہ هر
هڪ ٽوليءَ جا ٻہ ڏاها ۽ سڇيت غازي پوئتي رهايا وڃن جيڪي پنهنجي جوءِ جي
جاگرافيائي صورتحال کان چڱيءَ ريت واقف هجن. سندن اتي رهڻ جو مکي. مقصد
جاسوسي ڪرڻ هوندو. انهن وٽ ڪو بہ هٿيار يا ڪهاڙي بہ ڪون هوندي. مکيءَ
۽ ناري واري ٽوليءَ جا هٿيار ڪن خاص اڳواڻن وٽ جمع ڪرايا ويندا. اهي هٿيار
اهڙيءَ ريت سنڀالي رکيا ويندا جو ڪهڙيءَ بہ صورت ۾ فوج کي هٿ اچي نہ
سگهن. جاسوسن کان سواءِ سڀئي اڳواڻ ۽ ٽولين جا ماڻهو نڪري مکيءَ ۽ سنڌوءَ
جي وچ واري جوءِ ڏانهن هليا ويندا ۽ پنهتجن دوستن وٽ وڃي سريچاءِ ڪئدا.
هتان نڪري ڇڙوڇڙ ٿيڻ کان اڳ هر اڳواڻ پنهنجي پسند جي رهڻ واري جاءِ کان
ٻيم اڳواڻن کي ضرور واقف ڪري. منهنجي هن مشوري جو مطلب اهو آهي تہ فوج
جنهن جوءِ جي تلاشي اڳي ئي وٺي چڪي آهي اها ڪجه۔ وقت لاءِ خطري کان
خالي هوندي.
تنهن تي وا اد .ري
پنڌ تي ڀري ٿر ۾ ڪائہ ايندي. جيڪڏهن اها اتي پهچي بہ وٿي تہ مان ٿر ڏانهن
اڳتي هليو ويندس.
محبت ڪنڌ جي اشاري سان گل ان کان پڇيو جنهن وراڻيو تہ مان وريام
فقير سان گڏ وڃڻ ٿو گهران.
ٻين بہ پنهنجا فيصلا ڪري ورتا. منهنجي دلي خواهش هئي تہ جيڪر مون
1952 حر گوريلا جنگ
کي جاسوس مقرز ڪن تہ ڏهو سون, پر حسن جي ٽولي مان غيرحاضر هئڻ وت
منهنجو اڳوا عيسي ۽ هڪ ٻئي غازي کي وڌيڪ چاهڻ لڳو هو. ان کان سواءِ
لقمان وٽ ب اهڙا ڏه ٻارهن ماڻهو موجود هئا. جيڪي ناري واري علائڻي کان مون
کان بہ وڌيڪ واقف هئا. پر منهنجا ڀاڳ ڀلا هئا جو محبت چيو ت, مان ساڌوري ۾
ويهي نوج جي چرپر جو اڀياس پاڻ ڪندس. مان کينواري مان گهائجي ساڌوري
آيو هوس ۽ اتي جي ويڄن مون کي چيٺي چڱو ڀلو ڪيو هو. ان ڪري مان هن
جوءِ ۽ اوسي پاسي کان گهڻو واتف هوس. رحيہ ۽ رستم نظاماڻيءَ جو ڪوبہ
ماڻهو هن جوءِ کان مون جيترو واتقف ڪون, هو.
ڪيترا ڏينهن گذري وڃڻ کان پوءِ بہ ڪوبہ اهڙو اهہ واتعو ڪونہ ٿيو هو.
پر هڪ ڏينهن ڀيڄ ڀنيءَ جو هڪ وڏو جهاز اسان مٿان اٽڏامندو ٿر ڏانهن هليو ويو.
اسان ڏٺو تہ سندس پيٽ واري جاءِ وٽ ڪي اڇيون شيون چمڪنديون ڏسڻ ۾
آيون. سندس پر شڪاريءَ هٿان گهايل بدڪ جي پرن جيان ڏسڻ ۾ آيا جيڪا
زخمي هجڻ کان پوءِ زميت تي لهڻ جي ڪوشش ڪندي آهي. هوائي جهاز مون كا
ٻہ ٽي ميل پري هو. پر موسہ صاف هئي, تنهن ڪري مون کي ساسرن جهڙين
اڇيت شين جي پاسن کان ڪا چيز لڙڪندي ڏسڻ ۾ اچي رهي هئي. تنهن تي مون
محيت کي چيو تہ ساٿين ڏسو تہ هوائي جهاز ۾ لڙڪندڙ سڙهن جهڙين شين ۾
ڪي ماڻهو نظر اچي رهيا آهن. هن مون کي ٿڌائي سان وراڻيو. مون سمجهيو پئي
تہ اهڙا پکي وٺين بدران بہ لاهيتدا آهن.!!" هن جهازن ۾ سڙهہ ڪون هوندا آهن. پر
سائين رکيا تون بلڪل سچو آهين. اولھ جي هن وٽاندري واءَ ۾ ڪٿي بيهڻ کان
اڳ جيسلمير ۾ بہ ضرور اڇليندو. پوٿتي موٽڻ واري ڊگهي پنڌ دوران ٻ هو اٿين
ڪري سگهي ٿو. هن بات سوچڻ ويچارڻ لاءِ ڊگهو وقت پيو آهي. اسان کي ڏسڻ
کپي تہ ٻئي پاسي کان ڇا ٿي رهيو آهي. اسان سارو ڏينهن اوسيئڙي ۾ ويٺا رهيا
سون پر اسان واري پاسي ڪابہ شيءِ ڪائہ آئي. پر ڏکڻ ڏس تي دونهين جون
لاٽون ڏسڻ ۾ آيون. شام جو اسان پنڌ وڃي ڏوري ڏٺو تہ فوج انهن گهرن کي
تيلي ڏٿي ساڙي رک ڪري ڇڏيو هو. جيڪي ليميرڪ جي نظر کان بچي ويا هئا.
پوءِ اها ڄاڻ بہ ملي تہ ليميرڪ ان فوج سان ب. گڏ هو. پر جڏهن ڪن ڳوٺاڻن
کيس وچ ۾ پئٿي بچاءَ ڪرڻ لاءِ چيو تہ هن وراڻيو ت هن کي هاڻي ڪوبہ اختيار
ڪونہ آهي. تنهن تي محبت وراڻيو ت, اهو پاڻ چڱو ٿيو. هاڻي ڪاميايي ۽ ناڪامي
1. ٽين وسيِلي هوائي جهاز تان بچاءَ جي مقصد سان فوج لاهڻ جو هئدستان اندر هي پهريون
تجربو هو. ڃٽيت وسيلي هيءَ فوج 1 جولاءِ 1942 تي لاٿي وئي هئي.
حر گوريلا جنگ 193
جي ڪارنهن جو ٺڪر وڃي فوج تي ڀڄندو. نوج جي ناڪاميءَ وقت تہ خوشيءَ
وچان ڪپڙن ۾ ئي ڪون ماپندو. ڇاڪاڻ ت جنهن علائقي ۾ اڄ فقط فوج بااختيار
آهي اتي ڪڏهن سندس اختيار هوندو هو ۽ فتح جي هام هڻندڙ پڏڻ ۽ ٽڏڻ واري
فوج ٻہ هن جيان ناڪام ٿي رهي آهي. هن علائقي ۽ هتان جي ماڻهن بابت جيڪا
بہ وٽس ڄاڻ هوندي ڪڏهن بہ فوجين کي ڪون ٻڌائيندو.
فوج جا آهي دستا هاڻي ٿر ڏانهن وڌي رهيا هئا. اساڻ بہ ان سڙيل ڳوٺ
ڀرسان ويهي ماني کاڌي. رات ڀر واريءَ ڀٽ تي گذاري سون. تيز هواءِ ڪري مهون
مڇر ڪونہ هو. ٻئي ڏينهن خير چار لهڻ لاءِ اڳتي وڌياسون تہ فوج ڪهڙو ڪيس
تهر ڪيو آهي. ان ڳوٺ ۾ رهندڙ اسان جن دوس اسان کي ٻڌايوتہ فوج وٽ
پيراڍو آهن جن جي نالن کي اسان ايندڙ وقت لاءِ دل ۾ رکيو. هت ڀاڳيت ۾ ان
سيد وڏيري جو ڀائٽيو بہ شامل هو جنهن کي أسان تاري جي ڪڙ تي آباد ڳوٺ ۾
تتل ڪيو هو. اسان ڏاڍيءَ سُرت ۽ سڇيتائيءَ سان اڳتي وڌڻ لڳاسون ۽ پنهٽجن
پيرن وڃائڻ لاءِ وڏا وڪڙ ٻ ڪرڻ لڳا هئاسون تہ متان ڀاڳين جي اسان جي ڀيرن
تي اک پئجي وڃي. فوج سنهڙي ڍنڍ جي منهن وٽ وڃي منزل ڪٿي هئي. هيءَ
ڍنڍ سوڙهي ھئي پر ڪيترا ميل ڊگهي هئي. اسان بہ فوج جي منزل واري جاءِ کان
ٻہ سو قدم پزي هڪ ڀٽ جي پاسي سان وڃي مڏي مچائي ۽ واري سان پهرو ڏئي
رات گذاري.
صيح جو سوير فوجي سواريءَ وارا جهنگ ۾ چرندڙ اٺ جڏهن اسان وٿ
آندا ويا تہ اسان اڳتي وڌڻ لاءِ پاڻ ۾ صلاح مشورو ڪيو. منهنجو خيال هو تہ
ليميرڪ عادل فقير ڏانهن وڌي رهيو آهي تہ جيئن هو ڏانهنس ويندي غاڙين هٿان
کاڌل ذليل شڪست جو کانئس پلاند ڪري سگهي. محيت جو خيال هو تہ هو
هوائي جهاز رستي ڇٽيءَ وسيلي هيٺ لاٿل نوج ڏانهن وڌي رهيو آهي. جنهن سان
ملي هو مٺي کوهہ ڏانهن پيش قدمي ڪرڻ ٿو گهري. پر اسان کي ڏسي اچرج ٿيو
تہ اها نوج اسان جو ڊڄ جهلي ڪانہ سگهي هئي ۽ جنهن رستي سان آئي هئي وري
ڍنڍ جي چوتاري ساڳيو وڪڙ ڪري پوثتي هٿڻ لڳي هئي. ڪجه فوجي دستا
هراول طور اڳ ۾ ۽ ڪجه پاسي سان هلڻ لاءِ رواتا ڪيا هئا جيڪي بياباڇو ڏئي
اڳتي وڌي رهيا هئا. اسان انگريز فوج جي مکيہ حصي جي ڪن لڳي پياسون. اتان
کان هن سڌو بڪار ڏانهن منهن ڪيو ۽ ناري جي کاٻي ڪڙ ڏئي مکيءَ ڏانهن وڌڻ
لڳي. واٽ ويندي هي ٻہ چار گهر ساڙي ڀينگ ڪري ڇڏيا ۽ ٻن چئن ماڻهن کي
جهلي ورتو هو. انهن مان ڪي ڀڄي وڃي جهنگل ۾ لڪا هئا جن مان هڪ کي
194 حر گوريلا جنگ
اسان ڳولي وجي لڌو. هن ٻڌايو تہ فوجيت هن جي پويان گوليت جو مينهن وسائي
ڇڏيو پر هو اتفاق سان بچي ويو.
محيت حڪم ڪيو تہ چوٿياري وٽ فوج جي پار اڪرڻ لاءِ جيڪي ٻيڙيون
گڏ ڪيون ويو آهن, تن کي ٻوڙي ناس ڪيو وڃي. ان کان پوءِ اسان مکي ۾ مقرر
ڪيل خاص جاءِ تي آياسون جتي نوج پٺيان لڳايل جاسوس اطلاع ڏيڻ لاءِ موٽي
اچي اسان سان ملڻا هكا انهن اسان کي اهڙيون ڳالهيون ٻڌايون جيڪي اسان پاڻ بہ
ڏسي ڇڪا هئاسون. انگريزن جي پگهاردار پٺاڻ نوج منڍ جمڙائو کان اڳتي وڌي
ساڌوري ڏانهن وڌڻ لڳي ۽ سائيٰ ناري واري جهنگ ۽ پاڻيءَ جي تلاثن ۾ وڃي
ٿاڻي ۽ اتي چرندڙ گور گهوڙن ۽ اٺن کي هٿ ڪرڻ ۾ لڳي ويا. ڪي فوجي دستا
ٿر ڏانهن بہ وڌڻ لڳا. هن تي نظر رکڻ لاءِ وريامہ فقير مٺي کوھہ کان پنهنجا ماڻهو
روانا ڪيا هئا. آهي نوجي ڍندن ۽ تلاگن ۾ اثين وڃي ٿاٿا جيشن مک وڃي
ڪوريئڙي جي ڄار ۾ ٿاسندي آهي ۽ سارو ڏينهن اتي دوماثئون کائيندا رهيا. اسان
جا ماڻهو اهو ٻڌائي ڪونہ سگهيا تہ اها فوج هوائي جهاز مان ڇٽين وسيلي لال
ماڻهن سان ملي سگهي هئي يا نہ. پر ٻئي فوجون بنا ڪجه ڪرڻ جي منهن ڀيلا
ڪري موٽي آيون هيون. ان وتت وڏي فوج دم واھہ ڏئي مکيءَ ۾ داخل ٿي هئي.
ايڏوتہ گوڙ گهمسان ڪيو هئائون ڄڻ هو شڪار لاءِ اوسر تڙي رهيا هجن. اهي ٻيو
تہ ڪجھ ڪري ڪونہ سگهيا ها پر گور چرندڙ چوپاين کي ٽاهي ڇڏيو هئاثون.
هنن ڇِرڪي ۽ رنيون ڪري ڀڄڻ وارن جانورن جي پويان ناثرن جي ياهہ ٻاري ڏني
هئي. ڇاڪاڻ تہ هنت سمجهيو هو تہ اهي بہ حر آهن. اسان واري ٽوليءَ جي اڳواڻ
حسن عيسيٰ کي هن جوءِ جي جاسوسي ڪردڻٍ لاءِ مقرر ڪيو هو جيڪو ان فوج
جي ڪڍ لڳي پيو. هن ٻڌايو ت. انگريز عملدار کي جهنگ هلندي ڏينهن لڳي ٻيو
۽ سندس ماڻهو کيس کڻي اڳتي وڌڻ لڳا هئا. محبت هن ڏانهن گهوري ڏسي رهيو
هو ۽ سندس ڳالهھہ ٻڌي ٽهڪن ۾ ٻڏي ويو. اسان پاڻ بہ کلڻ لڳاسون. آخر هن
ڳالهايو ۽ چياٿين تہ مون کي انهن لفظن چوڻ جي ضرورت ڪان آهي. اوهان اهي
ڳالهيون ڏئيون ۽ ٻڌيون. نقيرا اوهان جو ڪم ت پاڻ ٿي رهيو آهي۔
مان پنهنجي پٽ سان ملڻ لاءِ ڏاڍو اٻاڻڪو هوس. پر مان پڪو په ڪري
؛ً چڪو هوس ت جيستاٿين منهنجي زال منهنجي گهر ۾ هوندي تہ گهر جو ٻنڀو اندر
نہ لنگهندس. پر محبت فقير منهنجي يدران پنهتجي جان جوکي ۾ وجهي منهنجي
پٽ کي مکيءَ جي ڪنڌيءَ سان جهنگ ۾ وٺي آيو. ساڻس ملي ڏاڍو ڏک ٿيہ. هو
گهڻو بدلجي ۽ ڏنگو ٿي پيو هو. ۽ اڳيون معصوم ٻارڙو ڪون رهيو هو, جيڪو
حر گوريلا جنگ 195
منهنجي ملڻ لاءِ آتو ۽ اتاولو هو. جڏهن مان کيس پنهنجي بهادري جون ڳالهيون
ٻڌائي رهيو هوس تہ هو ڌوڙ تي پنهنجي آڱرين جا نشان ٺاهي رهيو هو. هن کي
جڏهن هوائي جهاز وسيلي فوج لاهڻ جي ڳالهہ ٻڌايہ ت هن فقط ايترو چيو هو تہ
بابا جيڪر ان وقت آ بہ اتي هجان ها. گهر بابت حال احوال ٻڌڻ جي مون ۾
جرثت ڪان هئي. پر ٻن سوالن پڇڻ کان پوءِ هن بلڪل مختصر جواب ڏنو هو. ان
وقت مون اندازو ڪري ورتو تہ مون سان اڳئيت جيترو پيار ڪونہ ٿو ڪري. ان
کان پوءِ مون کيس دعاثن سان گڏ مٺائي ب ڏئي, جيڪا مون جان جوکي ۾ وجهي
هن لاءِ سانگهڙ مان خريد ڪئي هئي. مون وٽ اُن وقت جيڪي ب پئسا موجود
هئا. سندس ننڍڙي ڀٽڪي جي پلوءَ ۾ ٻڌہ ۽ کيس الوداع ڪيم. هو ٻوڙن وچان
سرڪئدو ڳوٺ وڃي رهيو هو ت, دل ڏاڍي ملول هئي.
محيت سان پنهنجا ڏک سور اوري ب ويئس. هن ڏک ۾ وراڻيو تہ ساٿين رکيا
تنهنجي ماءُ کي سورن سيڪاٽي رکيو آهي. هاڻي تہ سندن ڪو ڌڻي ڌوڪي يہ
ڪون رهيو آهي. حقيقت اها آهي تہ هوءَ ڄڻ ڪراڙي جهور ٿي پئي آهي ۽ ذهني
مريض ٿي پٿي آهي. ڪڏهن وري آئين معلوہ ٿيندو آهي تہ هوءَ پنهنجي مرشد لاءِ
دنيا جِي ڪنڊ ڪڙڇ ڳوليندي پئي وتي ۽ ساڻس ملڻ کان پوءِ موٽي ايندي. کيس
اهو وهم بہ ويهي ويو آهي تہ تون بہ پنهنجي ٻيءُ سان گڏ مري ويو آهيني۔
مون هيانءَ ڦاڙ رڙ ڪري چيو تہ شل غدا اٿيي ڪري ها پر امڙ تہ واليڏني
کي پالي سڇي حر ڪرڻ کان سواءِ پنهنجي حياتيءَ جو ڪردار ادا ڪري ڇڪي
آهي. هوءَ پنهتجي دؤر جي جان نثار حر عورت هئي. منهنجي ڪوڙي زال واليڏني
جي دل ۾ منهنجي لاءِ ٿڪ وجهي رهي آهي. هوءَ کيس اسڪول موڪلڻ لاءِ ب تيار
ويٺي آهي. اُتي کيس اهو ڪجه پاڙهيو ويندو جيڪو حڪومت چڇاهيندي. منهنجا
سائين مان اٿين ڪرڻ ڪون ٿو چاهيان ڇا اسان کيس اتان گهرائي نہ ٿا سگهون؟
تنهن تي محيت فقير وراڻيو ت. تنهنجي اها تہ مرضي ڪان آهي تہ نقير کيس
ٻالجتيءَ ۾ پنهنجي ٽوليءَ ۾ داخل ڪن ۽ پوءِ هو بہ اسان جيان جهنگ جهاڳيندو ۽
ٿر ٿيلندو وتي۔
نا منهنجي اها هرگز مرضي ڪانہ آهي. منهنجي خواهش آهي تہ جيڪر اهو
تنهنجي گهر رهي تہ ڀلو.
چڱو مان سوچيندس تہ ڇا ڪرڻ گهرجي. مان پاڻ بہ پنهنجي گهر گهٽ
ويندو آهيان. پر مون کي پڪ آهي ت. تنهنجي ماءُ واليڏني کي پاڻ کان جدا ڪري
ڪائ سگهندي. هن جو ساڻس ڏاڍو پيار آهي. آميد آهي تہ پير سائييءَ جي
196 ٬حو گوريلا جنگ
مهربانيءَ سان هاڻي سندس ڏک ڏولاوا لوڻ پاڻي ٿي ويندا. پر هڪ ڳاله جي پڪ
سمجھ ت, لکندو پڙهندو ضرور آهي. مون کي اڃا بہ ڏک ۾ ڏسي محبت فقير چيو
تہ ٻچا پير ساٿينءَ جي مريدڻ لاءِ ڏک مان ڇوٿڪاري جي فقط هڪڙي راهہ آهي تہ
توهان پير سائينءَ جي مقصد واسطي زندگي تريان ڪريو. تون پنهنجي اڳواڻيءَ م
ٽوليءَ سان وڃي مل ۽ ان ئي رستي سان سفر ڪر جنهن سان تون اڳي بہ سقر
ڪري چڪو آهين. انهن خدمتن جو توکي ضرور انعامہ ملندو.
]11[
حسن کي ٽوليءَ جا گهڻا ماڻهو گهڻي وقت کان ڇڏي هليا ويا هئا. جڏهن
مان وڃي سندس ٽوليءَ ۾ شريڪ ٿيس تہ هو ڏاڍو سرهو ٿيو. اسان جون
ڪارروايون ٿورو وقت جاري رهيون جنهنڻ ۾ جاسوسي ڪرڻ ۽ فوج جي چرپر تي
اک رکڻ هو. هن فوج جو ان وتت مرڪز جهول هو جيڪو گهنڊن ڀرسان هو.
ناري جي ٻيءَ پر وارن اسان جن دوسنتن جو وقت چڱيءَ ريت گذرندو هو. تن
ڏينهن فوج جي هڪ حصي ساڌوري جي اتر پاسي اچي منزل ڪئٿي هئي. رحيم ۽
رستم نظاماڻيءَ جا ماڻهو سرڪاري لشڪر لاءِ رسد آڻيندڙ يا جهنگ جي تلاشي
وٺندڙ فوجي دستڻ سان ڏهاڙي گوليڻ جي ڏي وٺ ڪندا هئا. ڪڏهن ناري جي
ڇنڊڻ نان 06 کي کنڊ هڻي فوج جي اچ وح واري رستي کي ٻوڙي سندن
رابطي جو سلسلو ٽوڙي ڦٽو ڪندا هئا. فوج وري جوايي ڪارروائي ۾ انهيءَ پاسي
وارا ۽ چوٽياري جي هن پار وارا ڳوٺ ۽ اڪيلا اڪِلا گهر ساڙي رک ڪري
ڇڏيندي هکي.. ڪڏھہ وري اندر جي اوٻر ڪڍڻ واسطي هوائي جهازن وسيلي _
بمباري بہ ڪندي هئي. هڪ ڏينهن فوجيت رحيہ جي ٿوليءَ جي پنجن ڇهن ماڻهن
تي گوليون هلايون هيون,: جيڪي ڏينهن ڏئي جو هن لاءِ رسد جو سامان کڻي اچي
رهيا هئا. رحيم ب جوابي ڪارروائي ۾ فوج جي ڪيترن ماڻهن کي هڻي گهائي
رکيو هو۔ جيڪي رات جي وڳڙي ۾ مکيءَ واريءَ جوءِ ۾ سندس پيڇو ڪري رهيا
هکا. اسان اها خبر اٹهن ماڻهن جي واتاڻ ٻڌي ھئي جيڪي حرن جي مختلف ٽوليي
جي رابطي ۽ خبر چار لهڻ لاءِ محبت مقرر ڪيا هئا. پر مان توسان پنهٽجو حال
احوال بہ اورڻ چاهيان ٿو جيڪو ناري جي الهندي ڀر سان واسطو رکي ٿو. تن
ڏينهن جهول ۾ مئزل ڪيون ويٺل فوج جا دستا پوليس سان گڏجي مختلف ڳوئن
جي تلاشي ۽ ٻي ڪارروائي لاءِ نڪري ويندا هئا. ڪڏهن فنقط پوليس وارن کي بہ
معلومات هٿ ڪرغ لاءِ پڻ موڪليو ويندو هو. هڪ ڏينهن اسان اهڙي هڪ
پوليس واري کي جهلي ورتو, جيڪو ٻين کان وڌيڪ ڦُڙت ۽ چالاڪ هو. اسان جا
اڳواث هن کان نوج جي انتظامن ۽ رٿا بنديءَ بابت پڇا ڳاڇا ڪندا رهيا, پر هن
وٽان ڪا اهم ڄاڻ ملي ڪان سگهي. هن ٻڌايو تہ فوج پوليس وارن تي ڪو
108 حر گوريلا جنگ
ويساهہ ڪونہ ڪندي آهي, تنهن ڪري انهن کي ڪي اهہ ڳالهيون ڪونہ
ٻڌائيندي آهي. اسان کانگس اهو ڀڇڻ ۾ بہ ڪامياب نہ ٿياسون تہ هن فقيرن يابت
ڪهڙي معلومات هٿ ڪئي آهي؟ يا نوج کي انهن بابت ڪهڙي رپورٽ ڏيندو؟ هن
ماڻهوءَ لاءِ مان تہ چوندس تہ هو ڏاڍو بهادر ۽ پنهنجي مالڪن جو نمڪ حلال نوڪر
هو. ان کان پوءِ کيس قتل ڪري سندس لاش جهنگ جي هڪ ٿڦٽل کوهہ ۾
اڇلايو ويو, جنهن جو پاڻي ماڻهو ڪم ڪون آڻيندا هئا. سنيدس يوتيفارم بندوق ۽
گهوڙو اسان ڪتب آڻيئدا هئاسون. پوءِ تہ ساري ملڪ ۾ اهي هل هلي ويا تہ هڪ
پوليس وارو پنهنجي گهوڙي ۽ بندوق سميت اڇي حرن سان مليو آهي.
اسان ڏٺو تہ هن يا پوليس کاتي جي ٻيت ماڻهن اسان بابت فوج کي كري ۽
سڇچي ڄاڻ ڏني هئي. ڇاڪاڻ تہ ان کان پوءِ فوجي جان نثار حرن جي ڳوئن تي
وڃي ڇاپا هتيا ۽ اسان جي ڪم جا بهترين ماڻهو جهلي ورتا. جنهن ۾ اسان جو
هڪ ڏهيي قاصد ڇوڪرو بہ شامل آهي جيڪو عورتن جا ڪپڙا پائي هڪ
ڇوڪريءَ جي روپ ۾ نهايت بيش بها خدمتون سر انجام ڏيندو هو. اهڙيون
ڳالهيون ڏسي اسان بہ جمڙاثو جي الهندي پاسي نڪري آياسون ۽ امام بخش جي
ٽوليءَ سان گڏجي ڪارروايون ڪرڻ لڳاسون. فوج بہ جلد ئي پنهنجي گهوڙي
سوارن جو مرڪز اڇي هن جوءِ ۾ قائہ ڪيو ۽ حرن جون انا ڌنڌ گرفتاريون
ڪرڻ شروع ڪيون. هن اهو اٺ بہ هٿ ڪري ورتو جنهن تي ڪڏهن پير
ساٿين سردار پاڻ سواري ڪٿي هئي. هن اٺ کي چارڻ پيارڻ جو حرن نهايت
بهٽرين انتظامہ ڪيو هو. کيڻ اها توقع هئي تہ جڏهن مرشد ساٿيٹ آزاد ٿي ايندو تہ
وري ب اچي هن اٺ تي سواري ڪئدو. اسان جي حر اڳواڻن نوج جي اهڙي اڍنگي
روش سبپ كانئن پلاند وٺڻ جي رٿابندي ڪئي. آهي فوجي راجڀوت ڪافر هئا.
پلاند وٺڻ لاءِ ٻنهي ٽوليت مان غازين جي چونڊ ڪئي وئي. اسان جي ٽوليءَ جي
اڳواڻ حسن مون کي ۽ منهنجي دوست عيسيٰ کي بہ چونڊيو ۽ اسان ڏاڍا
خوش هئاسون.
اسان کي انهن گهوڙي سوارڻ مٿان حملي جو ان وقت موتعو مليو, جنهن
وقت اهي گهوڙن تان لهي هڪ گهاٽي جهنگل جي تلاشي وئي .رهيا هئا. اهو جهنگ
ڏاڍو گهاٽو هو ۽ گهوڙن تي چڙهي ان جهنگ ۾ هلڻ ممڪن تہ هو. آهي فوجي
گهوڙن کي ٽڻ چئن ماڻهن جي حوالي ڪري ڪجھ پنڌ جهنگ ۾ اندر ويا تہ اسان
بہ نڪري نروار ٿياسون. حسن اسان کي ڪهاڙي ڪم آڻڻ جو حڪم ڪيو ۽
اسان ڪيو بہ اٿين. اسان گهوڙن تي ڪهاڙين جا ٻ. ٽي وار ڪيا. گهوڙن تائي ٿي
حر گوريلا جنگ 199
وٺي ڊيهڙ ڏنو. گهوڙن تي سوار فوجي لغامن کي ڇڪي گهوڙن کي تابو ڪرڻ ۾
پورا هئا. تنهن ڪري پنهنجي رائقلن کي ڪم آڻي ڪون سگهيا. عيسيٰ ۽ ساڻس
گڏ سنجراڻين ٻہ فوجي قتل ڪري ڇڏيا. مان ب هڪ فوجيءَ تي ڪهاڙيءَ جو ٻہ
هٿيڙيو وار ڪيو پر اوچتو گهوڙو پوٿتي هٽي ويو ۽ ڪهاڙي وڃي گهوڙي جي ڪنڌ
تي لڳي ۽ گهوڙي وڃي زميت ورتي. سوار بہ ٿرندو گهرندو اچي هيٺ پيو. مان ب
کيس قتل ڪرڻ وارو هوس جو عيسيٰ ڀڄي نڪرڻ لاءِ سيند ڏئي. درحقيقت اهو
نهايت نازڪ وقت هو. ان وقت آواز مان اثيم محسوس ٿي رهيو هو ڄڻ جهنگ ۾
اڳتي وڌي ويل فوج اسان واري جاءِ ڏانهن موٽي رهي آهي جتي اها پنهتجا گهوڙا
بيهاري وئي هئي. سنجراڻيڻم ڇا ڪيو جو مثل فوجيت وٽان رائقنلون کڻي وٺي کڙين
تي زور رکياٿون پر مان ۽ عيسو جمڙاثو پار ڪرڻ کان اڳ وڃي پنهٽجي ٽوليءَ
سان ملياسون, اسان کي ٻئي ڏينهن پتو پيو تہ اسان جا ٻہ سنجراڻي ساٿي هڪ ٻئي
فوجي دستي جي منهن پئجي ويا. جن مان هڪ کي ماري وڌائون ۽ ٻٿي جون
راٿنلون هٿ ڪري ورتائون. ٻئي سنجراڻي کي جيئرو گرفتار ڪري ورتائون. کيس
حرن جي معلومات لاءِ ڪيترن ڪلاڪن تائين ايذاءَ ڏيندا رهيا پر هو سچو ماڻهو
هو. تنهن ڪري کانگكس ڪابِ معلومات حاصل ڪري ڪون سگهيا. ان وقت جهول
کان وٿا فوجي خملدارب اچي پهتا هئا. ڄڻ سندس علاخ لاءِ اسٹال اھ داغل
ڪرڻ جو حڪم ڏنو. جڏهن چڱو ڀلو ٿيو تہ کيس ٿاهيءَ چاڙهيو ويو. اسان ب
ڀلاند طور هڪ اهڙي ماڻهوءَ کي قتل ڪري ڇڏيو, جنهن لاءِ اسان کي شڪ
هو تہ هو فوج لاءِ جاسوسي ڪري رهيو آهي.
ان کان جلد ئي پوءِ امام بخش جي ٽوليءَ کي هڪ سخت نقصان رسيو.
حسن أئبن ڇو باغ خالي ڪرائي ورتو هو. جتي اسان واري ٽوليءَ اچي منزل ڪئي
هئي. هن اڳواڻ پنهنجي دوست ۽ ٽوليءَ جي آرامہ ڪرڻ لاءِ اهو بندوبست ڪيو
هو. جيڪو هڪ ڳوٺ ٿرڻ ۽ ساري رات سفر ڪرڻ کان پوءِ هتي پهتو هو. پهري
تي بيٺل همراهن شايد خيرداريءَ کان ڪم نہ ورتو هو. جڏهن هيءَ ٽولي اڳڻي
وڌڻ لاءِ تيار هئي تہ مٿان اڇچي فوج پهتي ۽ ٻنهي ڌرين ۾ مقابلو شروع ٿي ويو,
جنهن جي نتيجي ۾ چار حر شهيد ۽ پنج ڇه. گرفتار ٿي ويا. باتي ٻيا ڀڄي نڪتا.
جن مکيءَ اچي اسان کي هيءَ ڏکائيندڙ خبر ٻڌائي. امام بخش بہ اٻهرائي کان ڪم
وٺي ڪن اهنڊ غازين کي جهول واري فوجي ڪٿمڀ تي راتاهي هڻڻ جو حڪم
ڪيو. جن مان هڪ کي سرڪاري رائفل ساڻ هئي. اسان مان گهڻن فوج جي
طاقت کي اهميت ڪان ڏني هئي ۽ اهو بہ سمجهي رهيا هئا تہ پوليس فوج سان
200 حر گوريلا جنگ
دلي طور گڏجي ڪم ڪوتہ ڪندي, تنهن ڪري اها نقيرن سان ڀڄي ڪان
سگهندي. پر ڪن ٻيس هنڌن تي ڪيل ڪاررواين ۾ فقيرن کي سوڀ ٿي رهي
هئي, جنهن ڪري فنقيرن ۾ سرهائي هئي. حسن, نوري وساڻ سان ويه ميل ڏکڻ
هڪ ڳوٺ کي ٿرڻ لاءِ صلاح مشورو ڪيو هو. جاسوسيءِ جي مقصد سان هڪ
ماڻهو اوڏانهن روانو ڪيو ويو هو. مون کي گڙنگ ڀرسان هڪ ڳوٺ وڃڻ جو
موتعو ملي ويو, جتي منهنجي هڪ سنگتياڻي رهندي هئي. جنهن جو ذڪر آ اڳي
بہ ڪري ڇڪو آهيان. اُن عورت جو نالو ڪمالي هو. هوءَ مون کي ڏسي ڏاڍي
خوش ٿي هئي. مون ب ان رات کيس گهڻو خوش ڪيو. هفتو کن اڳ مون هڪ
ٻيءَ سنگتياڻيءَ سان بہ مليو هوس. ڏينهن ڏٺو هو مون هتان نڪرڻ ڪونہ پئي
چاهيو ۽ چرئي ماڻهو جيان مان اڃا بہ ساڻس پيار ونڊي رهيو هوس, جو ڪن
گهوڙي سوارن جو آواز ٻڌہ جيڪي اچي ذري گهٽ ڳوٺ وٽ پهتا هئا.
مان گهر جي در وٽ بيهي رهيس جيڪو اچڻ وارن گهوڙي سوارن جي
سامهون هو. ڏئمہ تہ ٻہ گهوڙيسوار پوليس وارا هكا ۽ ٽٿيون ساون ڪيڙن ۾ هو ۽
کيس هٿ ۾ بندوق هئي. معلوہ آئين ٿي رهيو هو ت, اهو ٿيون ماڻهو پيراڍو هو.
مون کي ڀر واري جهنگ ۾ ڀڄي وڃڻ جو موتعو هو ۽ اهڙيءَ ريت منهنجو وار بہ
ونگو ڪونہ ٿئي ها پر ڪماليءَ سان صلاح مشوري ڪرڻ کاڻ پوءِ اثين ڪري تہ
سگهيس ڇاڪاڻ ت هوءِ اڳي بہ حرن کي ٽڪائڻ جي ڏوهہ ۾ قيد ڪاٽي چڪي
هئي. هوءِ ڏاڍي ذهين ۽ چالاڪ هکي. هن مون کي سڏي چيو تہ مان تو کي
لڪاٿينديس. اچ ت توکي ان جي گنديءَ ۾ لڪايان. تنهن تي مون کيس وراڻيو تہ
نہ. اهي پوليس وارا ۽ فوجي گهر اچي پهريائين گنديءَ جو ڇاپڙ لاهيندا آهن. دريا
خان نقير کي بہ گنديءَ مان ڪڍيو هئائون.'" منهنجي اها ڳال ٻڌي چوڻ لڳي تہ
مون کي هڪ اٽڪل آئي آهي تہ تون سوڙين جي ڍير اندر لڪي وڃ. جتيءَ
ڪهاڙيءَ ۽ پڀٽڪي سميت اندر لڪي سگهندين, ڊڄ نہ. توکي اتان ڪڏهن بہ ڳولي
نہ سگهندا. اڱّڻ ۾ تنهنجا سڀ پير ڊاهي ڇڏينديس. ٻاهر تنهنجي اچڻ جا بہ پير
آهن, ٻڪريون ڇوڙي آءُ انهن کي ڊاهي ڇڏينديس. تون ڪو بہ الڪون, ڪر.
اهڙيءَ ريت مان سوڙين رکڻ لاءِ ٺهيل ٿلهيءَ تي سمهي پيس ۽ ڪماليءَ
منهنجي مٿان سوڙيون سٿي ڇڏيون. ان کان سواءِ هن ٻيون بہ کوڙ ساريون شيون
مٿان رکي ڇڏيون هئائين. اطمينان جو اظهار ڪري واڙ مان ٻٻڪريون ڇوڙي هلي
1. ھتي اسان کي حر روايتون ۽ لوڪ ادب نظر اچي ٿو. دريا خان نقير نظاماڻي, بچو بادشاهھہ
کان بہ اڳ جو باغي هو جنهن کي 1888 ۾ اهڙيءَ ريت جهليو ويو هو.
حر گوريلا جنگ 201
وئي۔ مون لاءِ ڏسڻ ممڪن ڪون رهيو هو. ٻڌڻ لاءِ سوڙين کي ڪجه هيڏي
هوڏي سرڪائي ڇڏيہِ. گهر کي ڀت بدران ڪاٺي جي ڏڪن جو جهنگلو ڏنل هو.
تنهن ڪري مان هر آواز ٻڌي رهيو هوس. :
ان وقت پوليس ڳوٺ جي وڏيري کي پاڻ وٽ سڏايو ۽ ساڻس اگهاڙي منهن
ڳالهايو. پوليس وارڻ جون اهڙيون گٿيون ڳالهيون ان وقت کان وئي ٻڌندا پيا
اڇون, جڏهن اسانڻ لوڙهن ۾ بند هئاسون. دل ۾ چيم تہ هي هن جهڙا ٻيا ماڻهو
ڀورن ٻن سالن کان منهن ۾ ڇائي پائيندا اچن پر چوندا آهن تہ اڻٽيه راتيون ڇور
جون ۽ ٿيهين رات ڀاڳئي جي ٿيندي آهي. هاڻي هن کي فوج جي ب ٽيڪ آهي تنهن
ڪري هي پنهنجو پلاند تہ وڄائي وٺندو. وڏيري جون فرمائيرداري واريون ڳالهيون
ٻڌي منهنجو تہ رت ٽهڪڻ لڳو جيڪو پوليس واري کي چئي رهيو هو ”جمعدار
صاحب! ڀلي آيؤ. نچ آيؤ, خوش آهيو, چڱا ڀلا آهيو.”
”حرامي, ڪميئا. کٽون کڻي هن مُنهن ۾ رک. انهن مٿان هنڌ يسترا ۽
چادرون وڇاءِ. ڪجھ لسي کڻي اڇ .”
”هائو سائين! بلڪل تازي لسي. اڄ تہ ڏينهن بہ ڏاڍو گرم آهي. توهان بہ
ڊگهي سواري ڪٿي آهي. ٿورو آرام ڪريو جمعدار صاحب!"
”ڇا تون مٽر پٽ صابر آهين؟”
”شل خوش هجو آء اهو ئي ساڳيو نوڪر آهيان.”
”حالتون رپئي مان ٻارنهن آنا صحيح آهن. باقي خدا جي مهرياني سان صحيح
ٿي وينديون. سرڪار هاڻي ڏاڍو طاقتور قدم کنيو آهي. ”
تنهن تي جمعدار وراڻيو ”بلڪل صحيح.”
'هاڻي تہ فوج انهن ڳوٺن کي ڳولي وجهندي جن اڳي ڌاڙيلن کي پناهہ ڏني
آهي ۽ انهن سڀني کي عبرتناڪ سبق سيکاريندي."
ان کان پوءِ گهڙي کڻ لاءِ ماٺ رهي۔. بعمد ۾ جممدار ڳالهايو تہ ”توهان جو
هي ڳوٺ مٺار ڀنڀرو ڏاڍو بدنام ٿي ويو آهي. اهڙيون ڳالهيون فوجي عملدارن جي
ڪئٿپٽن وٽ بہ پهتيون آهن.”
”شل تريان ٿيان. اها تہ بلڪل بى انصانى آهي. اها مشهور چوڻى آهى ت, اأٽو
هڪ کاڌو سزا وري ملي ٻئي کي. اسان جا دشمن اسان کي سڙا ڏيارڻ لاءِ اهڙا
گهاٽ گهڙيندا پيا وتن. اها آهي ت اهڙيءَ سزا جي لاٿق اهي پاڻ هوندا
آهن. اسان تہ سرڪار جا ڪمي ڪاسيي ۽ هاري آهيون.”
”تون ڪوڙ ڳالهائي منهنجي ڏاڙهيءَ ۾ تہ ٿڪجاڻنءِ. تون مون کي اهو ٻڌاءِ ت
202 حر گوريلا جنگ
تون پاڻ حر ڪون آهيي؟”
”جمعدار صاحب" توکي وڏو تجريو آهي ۽ ڪابہ ڳاله توکان لڪل ڪوتہ
آهي. اسان ڀير سائين جا مريد ضرور آهيون. پر اسان جو تعلق سالہ جماعت ساڻ
آهي. اسان جو فرق وارن حرن سان ڪو تعلق ڪونہ آهي. انهن اسان کي يہ
ڏهڪاٿي ڇڏيو آهي جو رات جو ننڊ ٿي حراہ ٿي وئي آهي. پنهنجو مال ڇڏي
اسان جون پوکون ڀيلي ڀينگ ڪري ڇڏيون اٿن. اسان ڇا ڍور ڍڳا بہ چورائڻ کان
ڪونہ مڙن."” ڇ
سندس اها ڳاله ٻڌي پوليس وارو پاڻيءَ مان نڪري ويو ۽ پوليس واري هئڻ
جو فائدو وٺي الائي ڇا جو ڇا ڳالهائڻ لڳو. وڏيري کي ڍو تي گاريون ڏنائين ۽ آخر
۾ چوڻ لڳو تہ سندس اڄوڪو ڏينهن تہ ائين اجايو گذري ويو. هن وڌيڪ چيو تت
مان تسم کڻي چوندس تہ اڄ مون کي هن ماڻهوءَ ڌوڪو ڏيڻ جي ڪوشش
ڪئي آهي جنهن لاءِ مون کي پڇتائڻو پوندو. هن ٿورو وتت ماٺ ڪري پوءِ چيو
تہ مان گهرڻ جي تلاشي ضرور وٺندس. اعتيار ڪر ت مان تہ سوٿين هيٺان اڳي
ئي پگهريل هوس. پر پوليس واري جي تلاشيءَ وٺڻ واري ڳالهہ ٻڌي وير بہ
پگهرجي ويس.
ان کان پوءِ پوليس وارو پڇڻ لڳو تہ ”هي ڪنهن جو گهر آهي؟"
”صديق جو”
”هاڻي هو ڪٿي آهي؟”
”کيس سنجهوري ٿاڻي ۾ حاضري ڏيڻ مهل جهليو ويو آهي.”
”تہ پوءِ هن گهر ۾ ڪير رهندو آهي؟”
”سندس زال. هن جي ٻيءُ سُهيلي کي بہ ڪجه وقت ٿيو جو جهليو ويو آهي.”
”مان کيس چڱيءَ ريت سڃاڻان. اهو تہ خطرناڪ حر آهي. پر اها عورت
ڪٿي آهي؟"
”کيس پيٽ گذر لاءِ ٻيو ڪو وسيلو ڪونہ آهي. تنهن ڪري ٻڪريون
ريندي آهي.” َ
”ثورو وقت ٿيو جو هتان هڪ عورت ٻِڪريون ڪڍي چارڻ وئي آهي."
هڪ ٻئي آواز چيو۔
ان کان پوءِ ڪن شي جي اٿلڻ پٿلڻ جو آواز ٿيو ۽ گهڙيءَ کن کان پوءِ
ڪنهن چيو تہ سائين هتي گنديءَ ۾ تہ ڪجه ٻہ ڪون آهي.
اهي ٻاهر نڪري ويا تہ منهنجي ساھہ ۾ ڪجه ۔ہ ساهہ پيو. ٻين گهرن جون
َر
حر گوريلا جنگ ٍ 203
تلاشيون بہ ساڳئي نموني سان دل سان مٿٿيت نموئي سان ڪيون ويون هونديون
ڇاڪاڻ تہ جلد ئي پوءِ اهو ساڳيو آواز هڪ پراڻي گهر مان بہ آيو هو. ان کان پوءِ
گفتگو ٻڌڻ ۾ آئي تہ وڏيرو چئي رهيو هو ت, ”هن ڳوٺ مان تہ ڪهاڙي هٿ آئي
نہ وري ڪو ڏوهي مليو آهي تنهن ڪري هن کي شريف ڳوٺ تسليہ ڪيو وڃي تہ
چڱو.” جمعدار جو چوڻ هو ت., ”اهو حرن جي اٽڪل بازيءَ جو نتيجو آهي. نثيٺ
هن چيو تہ مان پنهنجي عملدار کي ڪهڙي تسم جي رپورٽ تيار ڪري ڏيان؟
توکي هن فوجيت جو ڪوب تجربو ڪونهي. اهي ڏاڍا سخت ماڻهو آهن. جڏهن
ڪنهن ڪم ڪرڻ جو پڪو پهہ ڪندا آهن ت پوءِ ڪو بہ انهن کي پنهٽجي ڳال
تان لاهي ڪون سگهندو آهي ۽ ن.ہ وري ڪڏهن پنهنجي ڪاررواثئي کي اڳتي پوثتي
ڪندا آهن. مان گلڻ ڀنڀري واري ڳوٺ تائين تہ هئن سان گڏ هوس جو غيال آيم تہ
وڏيري جي موٽر ڪار کي ضرور بچائڻ گهرجي. فوجي دستيٰ جي نگران عملدار
چيو تہ سندس حڪمن موجب هر شيِءِ کي تباه ڪيو وڃي ۽ سندس حڪمن جي
تعميل ڪٿئي وئي. ان ڪري هو مون کي چڱيءَ ريت سڃاڻي ٿو ۽ منهنجي هر
صلاح مشوري تي عمل ڪري ٿو. اها هڪ وڏي ذميواري آهي. ان هوندي بہ
سرڪار منهنجي پگهار جي هڪ پائي بہ ڪان ٿٻائي آهي.”
هو ٿورو وتت ماٺ رهيو. سندس اهڙي ماٺ ڪنهن اهميت کان خالي ثہ
هئي. ان کان پوءِ اچرج جهڙا ڪجه سرپاٽ ٿيا. مان ان منظر کي چڱيءَ ري
سمجهي رهيو هوس.
”تنهنجا ڪم ڪنهن شڪ وشيهي کان خالي نہ آهن پر پاسي وارن ڳوئڻ
مان سڀ حتقيِقتون واضح ٿي وينديون. هن گرميءَ ۾ گهوڙي سواري ڏاڍي ڏکي
آهي. پر مون کي پنهتجو فرض ت, نياهڻو آهي.”
تنهن تي سڀئي گڏجي کيس چيو ت, ”سائين انهن ڳوئن جا ماڻهو ت, ڍٿا چور
آهن. اوڙي پاڙي جي ماڻهن کي تپائي ڏنو اٿائون. ڪنهن جي چيڙهہ بہ ڪون ٿا
ڇڏين. ڪوڙيون شاهديون بہ پير کوڙي ڏيندا آهن. منٺار ڀنڀري سان تہ ستن پيڙهين
کان وير اٿن. خون پاڻ ڪري کيس ٿاساٿڻ لاءِ لاش مٿر جي در تي اڇلائي ويندا
آهن.” ڪن ماڻهن کيس پوياڙيءَ تائين ترسي پوڻ جو عرض ڪيو. ڪات تال هو
تہ جيڪڏهن جمعدار ڏينهن ٺرڻ تائين هتي ترسي پيو تہ ڪن بي ڏوهي ماڻهن لاءِ
سندس ڪوسيءَ دل کي ٿڌو ڪري وجهندا. هوريان هوريان ماڻهن جي ميڙ منٿ
قبول ڪرڻ شروع ڪٿي ۽ نيٺ ٿڌو ٿي ويو. مان سارو وت سوڙين جي ڍير هيٺان
سمهيو پيو هوس. جڏهن هو وڍي (رشوت) جا چار ڏوڪڙ وٺي هليو نہ ويو
204 حر گوريلا جنگ
تيستائين ڄڻ تہ جيْن ڇبيءَ تي چڙهيو ويٺو هوس۔.
ان جو نتيجو ڏاڍو مختلف نڪتو. ٿوري وقت لاءِ تہ سڀ ماٺ رهيا اڻ کاڻ
پوءِ ڊوڙڻ جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو. پوءِ نون ماڻهن جون رڙيون دانهون ۽ کيرا ٻڌڻ ۾ آيا۔
ان کان پوءِ ڪو ماڻهو منهن ۾ داخل ٿيو جنهن مون مٿان سوڙ کڻي منهنجي دل ڄڻ
دهلائي ڇڏي هئي.
”اٿ هاڻي ننڊ مان ڏين ڻت مان ڪهڙا ت فقير پاڻ سان وئي آڻي آهيان.“
منهنجي ڪماليءَ خوش ٿيندي مون کي چيو. مان سوڙين مان جند ڇڏائي ٿڙندو
ٿاڙندو اڳتي وڌيس تہ مٽوء خاصخيلي ۽ سندس ٽوليءَ جي ماڻهن تي نظر پئي.
جيڪي مون کي ڏسي وٺي ٻڌا ٽهڪ ڏيڻ لڳا. حقيقت اها هئي تہ مان پاڻ کي اڌ
رڌل رڍ ها ۽ پگهر ۾ پاڻي لڳو پيو
.ا0
وڃان. پهريائين تہ مان روشنيءَ ۾ اکيون کڻي ئي ڪونہ پٿي سگهيس. هوريان
هوريان ڏسڻ وائسڻ بہ شروع ڪيم. مون ڏٺو تہ هنڻ ماڻهن ۾ الهيچايو ب هو. مان
پاڻ کي كلڅغهاب محسوس ڪري رهيو هوس. سمجهيہ تہ الهبچائي کي خوش
ڪر لاءِ بهادريءَ جو مظاهرو ڪري جنهن احترام واري حيثيت حاصل ڪٿي
هيہ سا پاڻيءَ ۾ لڙهي وٿي.
ٿورو اڳتي وڌيس ت ٻہ پوليس وارا ۽ پيراڌو ڏٺم جيڪي پنهنجي ڀٽڪن سان
ٻڌا پيا هكا ۽ ٻہ فقير بندوتون کنيو مٿن پهرو ڏٿي رهيا هئا. هڪ فقير ٻڌايو تہ مٿو
۽ سندس ٽوليءَ جا ماڻهو هتان ويجهو هڪ جهنگل ۾ ويٺا هئا جو ڪمالي وٿن
ڀڄندي آئي ۽ اچي کي چيائين تہ ڳوٺ وارن کي پوليس جي ظلہ کان اچي ڇڏايو.
مٽوءَ مون کي سڏي ڀوڳ ٺٺول ڪرڻ کان پوءِ حسن جي طئي ڪيل
ڪاررواين تي ڳالهيی جي ڏي وٺ ڪئي. جنهن لاءِ نوري وساڻ کيس ڪجھ ماڻهو
ڏيڻ لاءِ پڻ چيو هو. مان وجه ڏسي کيس هلڪي سلڪي چاپلوسي ڪري ورتي ۽
اهو بہ ذڪر ڪيو تہ هن اغوا ڪيل پوليس واري خلاف حسن ڪي هل هلايا ها
تہ جيٿن فوجي اختياري وارن جو پوليس مٿان ويساھہ کڄي وڃي.
تنهن تي هن وراڻيو تہ اهو خيال ڪو خراب ڪون آهي. مان هن پوليس وارن
کي پنهنجي هڪ محفوظ جڳه تي رهائڻ ٿو چاهيان. مان هن کي چوندس ت اسان
کي ڪي فائدي واريون ڳالهيون ٻڌائن ۽ جيڪڏهن کانئن وسري ويون آهن تہ آهي
ياد ڪن. ان کان سواءِ هو اسان ماڻهن کي اهڙي سکيا ڏين. جيڪا اسان جي لاءِ
نائدي واري هجي. جيڪڏهن هو ائين ڪرڻ لاءِ تيار ن ٿيندا تہ ابٺان هي بہ سندن
حر گوريلا جنگ 205
ڪنڌ ڪڀي سگهو.ڻ ٿا تہ اتي بہ سندس سر لڻي رکنداسون. ان کاڻ پوءِ هن
پنهنجي ٿن ماڻهن کي سرڪاري گهوڙن تي چڙهي هڪ ٻئي ڳوٺ ڏانهن وڃڻ جو
حڪم ڪيو ۽ کين تاڪيد ڪيائين تہ ڪنهن ڳوٺ وٽان پير وڃائي هت پوليس
وارن کي ڪنهن ٿہ تي پهچائن. ڳوٺ جي وڏيري کي پيرن ڊاهڻ جو چئي مٽو
جاڏهون آيو تيڏاهن هليو ويو.
ڪماليءَ ڏاهپ جو ڪم ڪيو هو. مان کيس واعدو ڪيو تہ ٿر لٽ مان
هٿ آيل ڪا قيمتي شيءِ کيس سوکڙيءَ طور ڏيندہ. مٽوءَ الهيچائي کي پنهنجي
ٽوليءَ جا ڪجه ماڻهو ڏنا هئا. هو جڏهن ٽوليءَ جي اڳواڻ طور اڳتي وڌڻ لڳو تہ
مون ۾ ڄڻ ت اعتماد موٿي آيو. مان تہ خوني ۽ قاتل هوس. ڪاش اهو بہ جيڪر
ڀتو هجي ها تہ اسان جي مهم ڪامياب ڪان ٿيندي ت مان توکي اهو سارو تصو
ٻڌيان ها تہ اسان کي اها تڪليف ڪهڙيءَ ريت پهتي؟ اسان جي وڃڻ واري رستي
بابت رٿابندي ڪٿي وئي هئي ۽ اسان لاءِ هر جاءِ تي بچاءُ هو. اسان پهريون ڊاٻو
ميرن جي دؤر جي هڪ پراڻي واهہ جي سڪل پيٽ ۾ ڪيو. اُن دور کان پوءِ
انگريزن بگريجن مان واهہ ڪڍيا جن جو ترو زمين جي مٿاڇري کان مٿي هو. هن
پراڻي واهہ جي ڪڀن سان بيٺل وڻ ۽ ٻوڙا ڊگها ۽ پاڻ ۾ مليل هئا, جو اهي ڄڻ تہ
اسان جي مٿان گهر جي ڇت بڻيا بيٺا هئا. اسان جا ڪيترا ساٿي ننڊ پئجي ويا
ڇاڪاڻ ت, ايندڙ رات هڪ ڊگهو سفر ڪرڻو هو. پهريدار بہ بيهاريا ويا هئا. پر اتفاق
اهڙو ٿيو جنهن کي ڪير بہ روڪي ڪونہ ٿي سگهيو. حڪومت طرقاڻ هڪ
سروير مقرر ڪيو ويو, جنهن کي هن واهہ ڀرسان زمين جي ماپ ڪرڻي هئي. هن
سان پنهنجو هڪ اردلي ب ساڻ هو. اسان لاءِ لڪڻ ٻہ ممڪن ڪون هو. اسان فقط
هن کي جهلي ٻڌي ۽ سندس وات بند ڪري پاڻ سان گڏ لڪائي پئي سگهياسون
تہ جيئن ڪنهن کي بہ اسان جو پتو تہ پوي. پر هڪ وڏيري کي توتع هئي تہ هي
سروير سندس زميم تي ايندو ۽ کيس ڏٺو هئائين تہ گهوڙي تي چڙهي اچي بہ رهيو
آهي. پر هو واهہ وٽ پهچڻ کان پوءِ وري ظاهر ڪون ٿيو. هن سندس وڌيڪ جاچ
پڙتال ڪانہ ڪٿي ۽ ڀڄندو جهول پهتو ۽ ساري ڳالهہ اتي موجود فوجي ڪمانڊر
کي وڃي ٻڌايائيی. مان پنهنجو پهريداريءَ جو وارو پورو ڪري سمهڻ وارو هوس
جو خيردار جو آواز ۽ ان کان جلد ئي پوءِ فوجي راثفلن جي نائثر جو آواز ٿيو
جيڪو اسان کان چند قدم ڀري هو. اهو ايترو تہ جلدي ٿيو جو مون کي ان جو
ڪو پتو پئجي ڪونہ سگهيو. دشمن واري پاسي کان ويجهو ويٺل اسان جي ساٿين
مقابلي لاءِ آٿڻ جي ڪوشش ڪٿي ت, هيٺ ڪري پيا. مٽي ۽ دونهون ايترو هو جو
206 حر گوريلا جنگ
اسان کي دوست دشمن جو تہ پتو ٿي پئجي ڪون, سگهيو. حسڻ ۽ مان تہ نہ ڏسي
پئي سگهياسون ۽ تہ ٻڌي پئي سگهياسون پر الهيچائي جو دماغ اڃا ٻہ ڪمہ ڪري
رهيو هو ۽ سمجهي رهيو هو تہ اسان گرفتاريءَ لاءِ پاڻ پيش ڪون ٿينداسون تنهن
ڪري هن واهہ جو ترو ڏئي ڏکڻ ڏانهن ڀڄڻ جو حڪم ڪيو. مون ڇا ڪيو جو
ڀريل بندوق جون ناليون دشمن ڏانهن منهن ڪري غالي ڪيون ۽ پوءِ سر بچاءِ لاءِ
وٺي ڀڄڻ شروع ڪيم. خوش قسمتيءَ جي ڳالهہ اها هئي جو فوج وٽ گهوڙا
ڪون هٿا تنهن ڪري اسان جي ڪڍ اچي ڪان سگهي. مان وٺي اوڀر منهن ڪيو
هڪ ساهي ڊوڙندو اچي مارني واهہ جي ڪناري واري جهنگل ۾ پهتس ۽ رات جي
وڳڙي ۾ مکيءَ ڏانهن وڌڻ لڳس. ٻئي ڏينهن اسان مقرره جاءِ تي گڏ ٿي ساري
ڳالهہ نوري کي ٻڌائي. حسن لڄي ٿيندي ڳالهہ ٻڌائي تہ دشمن جي حملي ڪرڻ
کان ٿورو اڳ جهنگ جي غيال سان اتان نڪري ويو هو. ان مان معلومہ ٿي رهيو
هو تہ مٽو ۽ اسان واري ٽوليءَ جا پهرٿين جوڙ وارا گهڻا غازي شهيد ٿي چڪا هئا ۽
ٻ ماڻهو زنده جهليا ويا هئا. ان کان سواءِ چار بندوتون ۽ ٻہ تفئگون 11015615
دشمن کي هٿ لڳي ويون جيڪي اسان مختلف وقتن تي پوليس کان ٿريون هيون.
سڀٺني ساٿين جي منهن تي مايوسي ڇانيل هئي. مون کي ياد آيو تہ دشمن جو
ٻڌي اڳٿين زماتي جي فقيرن جا منهن پکندا ۽ خوشيءَ وچان ٻهڪندا هئا. امام
بخش جو بہ اهڙو مثال هو. مون حسن کي چيو تہ ”سانگهڙ جي لعنتي فوج تي اڄ
راتاهي هڅڻ لاءِ ڪهڙي جوان جي ڪوڏي ٿي ٿري؟" منهنجي اها ڳالهہ ٻڌي ڏهن
ٻارهن نوجوانن ڏوري تي هٿ رکيو. تنهن تي نوري چيو ت ڏاڍو سٺو. صحيح جواب
لاءِ اهو موزون وقت آهي پر ٻئي نقط نظر کان غلط بہ آهي. هن ڪم لاءِ فقط ٻہ
ماڻهو بہ گهڻا آهن. هڪ ت, ساٿين رکيو پاڻ وڃي جنهن اها ڳاله چئي آهي. پر ان
سان ٻيو ماڻهو گهلپور جو هجي ڇاڪاڻ تہ ان کي سرڪار بنگلن واري جوءِ جي
چڱي خبر هوندي. ميرڻ تون هن ڪم لاءِ وڌيڪ مناسب آهين پر هڪ ڳاله
ياد رکجو جيڪڏهن اوھان جهلجي پيا ت توهان جي پيءُ ماءُ کي ساڙي رک
ڪيو ويندو.
لاهور ميل واري ڪاررواثي کان اڳ ميرڻ وري مٿوءَ جي ٽوليءَ سان وڃي
گڏيو هو ۽ هن ڪاروائي ۾ بہ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو هئائين. هو ٻئي جي هيٺان
ڪم ڪرڻ کان بيزار ٿي ويو هو. تنهن ڪري هو پنهنجي لاڳاپي وارا ماڻهو گڏ
ڪري هڪ ٽولي ٺاهي ان جي اڳواڻ ٿيڻ جو سوچي رهيو هو, پر مون کي اچرج
وري ان وقت ٿيو جڏهن هو مون کان پڇڻ لڳو تہ اسان کي پنهتجي مقصد حاصل
حر گوريلا جنگ 207
ڪرڻ ۽ سلامتيءَ سان موٽي اڇڻ واسطي تنهنجو ڪهڙو فيصلو آهي؟ تنهن تي مون
کيس وراڻيو تہ اسان کي اثيئ انٿا ڌنڌ فاگر ڪرڻ نہ گهرجن. جهڙيءَ ريت امام
بخش جي ماڻهن جهول واري نوجي ڪئمپ تي ڪيا هئا. اسان فقط هڪ ڀيرو گڏ
فاثر ڪنداسون ۽ سنتريءَ کي قتل ڪري موٽي اينداسون.
مڪرڻ هن قسم جي نازڪ ڪم واسطي ڏاڍي سئي ڪارڪردگيءَ جو
مظاهرو ڪيو ۽ صحيح نثموني سان هدف تي وٺي آيو. اسان ٻنهي گڏڄي فاثر
ڪيو. ان کان پوءِ هڪ رڙ ٿي. اسان هڪ ياغ مان گهت هڻي روڊ تي پهتاسون تہ
اسان جي پٺيان گولين جو مينهن وسڻ شروع ٿي ويو. ان کان پوءِ رکي رکي فاثر
ٿيندا رهيا. جيڪي اسان اڌ ميل پنڌ تاثين ٻڌندا آياسون. اساڻ بعد ۾ خيروڻن
ٻڌيون تہ جنهن نوجيءَ تي اسان فاثر ڪيا اهو فقط زخمي ٿيو هو. پر هڪ چڱو
ڀوڳ ب ٿي ويو هو ت. جنهن وقت اسان فوجيءَ تي فاثر ڪيا, ان وقت سانگهڙ جو
هڪ ماڻهو پنهنجي وڃايل ٻڪري ڳولي رهيو هو ۽ فوجي ڪٿمپ جي ويجهو هجڻ
ڪري ڏاڍو ڊڄي بہ رهيو هو. فوجي هن کي ڏوهي سمجهي مٿس گوليون هلايون
۽ جهلي کڻي قيد ۾ هيائونس. فوجين کي هن جي ڳالهہ تي اعتيار ڪونہ آيو
۽ سمجهڻ لڳا ت.ہ هنن حرن جي وڏي ٽولي جي ڪيل حملي کي ناڪاہ ڪري
ڇڏيو آهي. ٰ
نورو اسان. جي ڪارروائي جي رٿابندي ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو جنهن کي اسان
ساري ڳالهہ ٻئي ڏينهن صبح جو ٻڌائي هئي. ڇوڪرؤا توهان تہ پنهنجو ڀوڳ پورو
ڪيو پر ان ڪري ٽوليءَ تي هڪ وڏي ذميواري اچي ڪڙڪي آهي. رحيہ بہ
پنهنجي ٽوليءَ سان تمام سٺيون ڪارروايون ڪري رهيو آهي. پر اسان چاهيون ٿا
ت هڪ وڏي ٽولي تيار ڪري ڪو وڏو ڪہ ڪرڻ گهرجي. ڪوٽ نواب جي
بگٽين بہ ٿر لٽ جي ڌم لاٿي ڏئي آهي ۽ چئي رهيا آهن تہ اهي وارداتون حرن جون
ڪيل آهن. هن ڪلهہ ڇا ڪيو آهي جو حرن جي ڇڏيل ڳوٺن مان ان ب. کڻي ويا
آهن. رحيم پنهجي ٽولي وٺي وڃي انهن ٺڳن جي مٿان ڪڙڪيو ۽ سندن پنج ڇهہ
ماڻهو ماري ڇڏيائين, جيڪي گهر ڊاهي ڪاٺ کڻي وڃي رهيا هئا. هاڻي اهي بگٽي
فوج کي چوندا تہ اسان کي هٿيار ڏنا وڃن. هي بگٽي بچو بادشاھ جي زماني ۾
اسان جي خلاف انگريزن سان ٻِٽ ۽ جهٽ ٿي بيٺا هئا. اسان اهڙو جوکو سرتي
کڻڻ ڪون ٿا چاهيون. اسان جو مقصد آهي تہ انهن بگٽين کي ختم ڪري ڇڏجي.
منهنجا ساٿيو! اوهان ضرور اهڙيون ڳالهيون ٻڌيون هونديون تہ جڏهڻ بچو
بادشاهہ انگريزن خلاف جنگ جوٽي هئي تہ هن (بچو يادشاه) کي منهن ڏيڻ لاءِ
208 حر گوريلا جنگ
سرڪار ليوڪس کي مقرر ڪيو هو. هن پگٽين جي سردار (محراب خان) کي واهر
لاءِ وڃي مٿٿون ڪيون ۽ کيس چيائين تہ هو بلوچستان مان ٻروج وٺي اڇي مکيءَ
۾ بچوءَ بادشاه سان منهن ڏئي. انهن خدمتن جي عيوض انگريز سرڪار کيس وڏو
انمام ڏيندي. پوءِ اهي بگٽي انگريزي فوجيت سان گڏجي فقيرن سان وڙهڻ لڳا جن
جي جسم تي ڪو ساڄو لٽو بہ ڪون هو. پيرو وزير ۽ منهنجي ڏاڏي جي شهادت
کان پوءِ ليوڪس يگٽي سردار کي مکيءَ کان هيٺ بارني واھہ ۽ ناري جي وچ تي
بيشمار زمين اتعام ۾ ڏئي هئي. اُن کان پوءِ ان بلوچ سردار پنهنجيءَ زميت تي بلوچ
تموني جو ڪوٽ آڏيو جنهن ۾ هو اچي ڪڏهن بہ ڪونہ رهيو, پر سندس ماڻهو
رهندا هئا. جيڪي اسان جي هن سکي ستابي ۽ جالاري جوءِ ۾ پنهنجو مال چاري
پيا خوش ٿيندا هئا۔
ڪوٽ نواب تي اسان جي ڪارروائي هڪ گڏيل حملو هو. گهڻا ويڙهاڪ
مٽوءَ خاصغيليءَ جي ٽوليءَ مان کنيا ويا هئا. هن محاذ جي ڪمانڊ ىوري وساڻ
جي هٿ هئي. هن پنهنجي صلاح مشوري لاءِ رستم نظاماڻي ۽ ٻين فقيرن کي مقرر
ڪيو. هن کان سواءِ ٻين اڳواڻن بہ حصو ورتو. سندس عزت افزائي لاءِ هن مهم ۾
رحيم ۽ حسن بہ اچي ڀاڱيدار ٿيا هئا. نوري مون کي منهنجي چوڻ تي منهنجي
اڳواث کان گهري ورتو. ان دوران مون کي نوري کان ڪيئي ڳالهيون معلوم ٿيون
جيڪو هن حملي جي نگراني ڪري رهيو هو. تن ڏينهن محيت اتر ويل هو. وريام
فقير ۽ گل خان نظاماڻي مٺي کوھ وٽ رهيل هئا ۽ کين ساري ملڪ جون څبرون
اتي گهر ويٺي ملنديون هيون. انهيءَ زماني ۾ سنڌوءَ ملڪ مٿان اٿل ڪري ٻنهي
ڪنڌين وارا علائقا ٻوڙي ۽ ريلوي لاٿن جي بند کي ڀڃي ڇڏيو هو. مون نوري کي
ياد ڏياريو تہ هن سال جڏهن پير سائيت سردار کي ناحق قيد ڪيو ويو آهي تہ
سنڌوءِ بہ هاڃا ڪري ڇڏيا آهن. منهنجي اها ڳاله هن بہ قبول ڪٿي ۽ چياثيثڻ تہ
هائو اهو اهم سوڻ آهي. هن وڌيڪ چيو جيڪو هاڃو حر جماعت جو ڪيو آهي
ان کان ڏهوڻ تہ سنڌ جي درياهہ نقصان ڪيو آهي. ڀلي تہ ڪافرن کي پتو پوي
اسان جي سيد مٿان ڏاڍ ڪرڻ جو نتيجو ڇا آهي؟ چوندا آهن تہ جيڪو پوکيو اهو
ٿي لڻبو. نوري هن قسمہ جو پيغام ساري حر جماعت ٿانهن موڪلي ڇڏيو هو. (ا؟
ان وتٽ ٻِيو عجيب اتفاق اهو ٿيو جو ڪانگريس ڏاڍي سرگرم ٿي وٿي
هئي. سندن سياسي اڳواڻ گانڌيءَ ٻ انگريزن خلاف ويڙه جو اعلان ڪري چڪو
هو, پر کيس جلد ئي گرفتار ڪيو ويو. ان کان پوءِ ڪارڪتن وٺي وڳوڙ شروع
1. ڪوٽ تواب تي حملو 19 آگسٽ 1942 تي ڪيو ويو هو.
حر گوريلا جنگ ...9ڈ
ڪَيا. اسان کي اها توتعم ڪان هئي تہ سنڌي ڪانگريسي ڊاڪٽر, وڪيل. استاد ۽
ٻيا ماڻهو جيڪي هن وقت تائين بهتريءَ لاءِ ڪجهہ بہ ڪري ڪون سگهيا سي
ڻي بہ ڪجه ڪري ڪون سگهندا, ڇاڪاڻ تہ هن وقت سنڌ ۾ مارشل لا هٿي ۽
هتان جو انتظام هڪ جنرل جي هٿ ۾ هو. حيدرآباد جي شاگردن انگريز جي
تافرمائي ڪري پنهنجي اڳواڻن جي گرفتارين خلاف جلسا ڪيا ۽ جلوس ڪڍيا هئا.
اهي ڇوڪرا هر تعريف جي مستحق هئا. کين اها ب پڪ هٿئي تہ هن کي قتل ڪونہ
ڪيو ويندو, پر جثرل هن آزار مان پنهنجي جند ڇڏائڻ لاءِ اهڙو قدہ کٽيو جيڪو
سنڌ جي اڳييءَ ڪنهن بہ سرڪار ڪون کنيو هو. هن ڇوڪرن کي گرفتار ڪري
تيد ڪون ڪيو., پر بيد جي لڪڻن سان سندن چتڙن کي ڏاڍو ڪٽائي کين ڇڏي
ڏنو. هن ڪم جي شروعات ت, چڱي ٿي ھئي پر جلد ئي ختہ ٿي وئي. اسان کي
شرم اچڻ کپي ها تہ هلچل ۾ اسان جا اتحادي ب اهڙا هئا.
نوري پڪو پھہ ڪيو هو تہ ڪوٽ نواب تي حملي ڪرڻ کان پوءِ ٿر هليو
وڃبو ۽ ڪجه وقت وڃي لقمان راڄڙ سان گذاريو. هن اهو بہ چيو تہ مان توکي
ضرور وئي هلندس. هي لقمان جو ڀڳ مٽ يار هو, پر مون کي خبر هئي ت. هو ٿر
جي غازين کان خوش ن, هو. ڇاڪاڻ تہ اهي پير سائينءَ جي مقصد لاءِ ڪي خاص
ڪارروايون ڪري ڪون, رهيا هئا. اسان جي جاسوسن اسان کي چڇتاءُ ڏنو هو تہ
بگٽّين جا ماڻهو جثرل سان ملڻ لاءِ حيدرآباد نڪري ويا آهن. اهي کيس هيءَ
گذارش ڪندما تہ مارشل لا دوران جيڪي ڪهاڙيون هت پيش ڪيون هيون سي
کي واپس ڪيون وڃن. نوري وساڻ بہ هت مٿان اُن رات حملو ڪرڻ پئي چاهيو
جڏهن بگٽيڻ وٽ پنهنجي بچاءِ لاءِ ڪجه ب. ڪونہ هو. لڪڙ تار وسيلي هر هڪ
حر کي اها ڄاڻ ڏني وئي تہ بگٽين مان ڪنهن کي بہ جيئرو ڇڏڻو نہ آهي. ڏهڪاءُ
پکيڙڻ لاءِ اهو قدم_ کڻڻ ضروري آهي. اها هڪ اهم ڪارروائي هئي. ويجهڙائي: جا
حر ۽ ٻيا ماڻهو جن لاءِ بگٿين ڌوڻي تپائي ڏني هئي. سي هن کان تايا براڻا بيٺا هئا۔
آهي پڻ نوري کي ساڻ وٺي هلڻ لاءِ متثٿون ڪري رهيا هئا. اهڙيءَ ريت ساٺليڪو
ماڻهو گڏ ٿي ويا. جن ۽ هڪ عورت بہ هئي جنهن جي مڙس ۽ پٽ کي بگٽين بي ڏوهي
ٻڌايو هو. اها عورت منهنجي ماءُ جيان وهي کائي مٿي چڙهي هئي, باتي هيس فڄ
جا پاڻي. پاڻ سان ترار كنئي هئائين. اها وڏي وات چئي رهي هي تہ مردن کي
ڏيکارينديس ت, تلوار ڪين هلائبي آهي؟ توهان مرد ٻروچياڻين ڪتين کي مارڻ ۾
هٻڪندا آهيو. توهان انهن کان ڇٿا. اوهان ڏسجو تہ مان ڪيئن ٿي انهن جي سرن
۾ لابارو وجهان؟ مان بہ ڏسنديس ت اوهان ۾ مردن واري ٿومہ آهي بہ يا ہ؟
210 حر گوريلا جنگ
اهڙن موقعن ٿي ٿيندڙ بي ضابطگيون طئي ٿيل رٿابنديءَ ۾ رنڊڪون
وجهنديون آهن. غازين کي حڪم ڪيو ويو هو ت. هو ڪوٽ تي پاڻ حملو ڪن ۽
بگٽيى جي اهہ ماڻهن کي اک ۾ رکن پر ويجهڙائي ۾ آباد لڙڪو قسم جي حرن
.وٽ جي ٻاهران گهرن تي وڃي حملو ڪيو ۽ اتي ٻڌل ڍورن کي ٽاهي ڇڏيو.
. نڳ سي گهائي سندن هي جيڪي بگٽي چورائي ويا هئا. اهڙين ڳالهين
ڪري اسان وارو حملو بدنظميءَ جو شڪار ٿي ويو. اسان اوچتي حملي ۾ الاڻي
:.. ڪر يگٿي جا كنڌا کڻي ڇڏيا. اسان ڦاٽڪ واري چبوتري جهڙي گهر کي بہ
باھہ ڏٿئي ڇڏي. جڏهن اسان کي ڪمانڊرن پنهنجي بچاءِ لاءِ ٻاهر سڏايو تہ اتي
ويٺل ماڻهن اسان مٿان سرن دلن ۽ ڇاپڙن جو مينهن وسائڻ شروع ڪيو. اسان
سمجهيو پئي تہ هو اسان جي مزاحمت ڪان ڪندا پر ڇتن ڃئن جيان وڙهڻ لڳا.
وڙهڻ لاءِ هو ڪوڏروڻ, لٺيون کڻي آيا. جيڪي غالي هٿ هئا سي ٻپکين وڙهڻ لڳا.
فوجي جنرل جي منم ڪرڻ کان پوءِ بہ ڪن وٽ ڪهاڙيون رکيل هونديون. مون
9 ت کان بہ ڪهاڙيون کسي ورتيون هيون. بگٽين جون
عورتون مردن جيان وڙهڻ لڳيون. هڪ عورت وٽوهڙ هڻي هڪ حر کي ڊاهي
2-7 جان ڇڏائي. اسان جي ويڙهاڪ
عورت پنهنجي تلوار سان هڪ ڇوڪري ۽ ٻن ٽن عورتن کي گهائي رکيو هو. سارو
وتت هن گارين ڏيڻ کان بس ڪانہ, ڪٿي. مان سمجهان ٿو ت هوءَ بلوچي عورتن
سان اڪيلي سر منهن ڏٿي ڪانہ سگهي هوندي. هي دويدو جهيڙو الائي ڪيترو
وتت ڳنڍيو پيو هجي ها پر نوري جي سيٽي وڄائڻ کان پوءِ حرن جهيڙي مان هٿ
ڪڍيو. بندوتن جي فاٿرن جو آواز ۽ رڙيون کيرا باکوڙي تائي ٻڏيا هوندا. جتي
نوج منزل ڪيون ويٺي هئي. اهڙا آواز ٻڌي هوءِ اڳهين پنڌ ۾ هوندي. اسان ويهارو
کن بگٽي ماريا ۽ ايترا زخمي ڪيا هئا ت, بہ هئن ڀڄڻ جي ڪانہ, ڪٿي هئي. هن
اسان جا پتج ڇهہ غازي ۽ ٻيا ڪجھ حر ماري وڌا هئا. هئؾ رستمہ نظاماڻي کي
ڌڪي مرڻينگ ڪري ڇڏيو هو.
ڇُڙوڇڙ ٿيڻ کان اڳ نوري, حسن ۽ رحيم کي ڪي حڪم ڏتا تہ سندس
غيرحاضريءَ ۾ کين ڇا ڇا ڪرڻو آهي؟ ان کان پوءِ هو مون کي ساڻغ ڪري چڪار
هليو ويو. اسان سارو ڏينهن پنڌ ڪري لقمان جي ٿرواري نئيت هيڊ ڪوارٽر
پهتاسون جنهن اسان جو مانائتو آدرڀاءُ ڪيو. اتي چاليهہ پنجاه. غازي موجود هئا.
جهونڙو ابراهم پنڀرو بہ پنهنجي ٽوليءَ سان هتي ويٺو هو. لقمان اسان کي ٻڌايو تہ
ڏهاڪو ڏينهن کن ٿيندا جو هڪ فوجي دستو ڏاکڻو پاسو ڏئي کڀري ويندڙ ريلوي
حر گوريلا جنگ 211
لاکين وٽان مٽيو هيو. ان جي نڪرڻ وقت اسان کي لڪڙ تار وسيلي اهڙو نياپو
مليو. جنهن سيب ڪک پن ٿي وياسون. هو رستي ويندي هيڏانهن هوڏانهن
واجهائيندا رهيا. پر کين ڪو وانگي بہ نظر ڪون آيو. هاڻي فوجي جِثرل کي اهو
ويساهہ ويهي ويو هوندو تہ انهيءَ پاسي حرڻ مان پهر ئي موجود ڪانہ آهي تنهن
ڪري اسان کي مارواڙ اسٽيشن تي حملي ڪرڻ ۾ سولائي ٿي پوندي. صلاح
مشوري کان پوءِ ان ڪارروائي لاءِ اتفاق ڪيو ويو ۽ عادل راڄڙ ڏانهن اهڙو سنيهو
پڻ مڪو ويو. ليمبرڪ ۽ ان سان گڏ فوجي دستي کي جنهن غازيءَ شڪست ڏني
هي تنهن ڏانهن بہ نياپو ڪيو ويو تہ هو بہ مقرر جاءِ تي اچي هن سان ملي. ان
کان سواءِ هن ناري سان رهندڙ پنهنجن دوست ڏانهن سفر خرچ لاءِ پاڻ سان گهڻي
اناح آڻڻ لاءِ پڻ ماڻهو روانو ڪيو. انهن مان ڪجھ ماڻهو تہ نوج جهلي ورتا, پر هئن
مان ڪنهن ب ڪون ٻڌايو تہ هو ڪيڏانهن وڃي رهيا آهن؟ ان کان اسان سواري لاءِ
اٺ گڏ ڪري مقرر ڪيل جاءِ ڏانهن راهي ٿياسون.
مون کي پڪ آهي ت تون بہ مون جيان ٿر کان ضرور واقف هوندين پر مان اڻ
علائقي جي ٻاهرين واٽ سان مس پهتو هوس. ان جوءِ تاٿين ڍنڍوڻ ۽ جهنگل اڃا بہ
ڳنڍيل هئا. ساون پٽن ۾ وڇوواڙيءَ ڀٽون بہ موجود هيون۔ ٿر وارو اندريون علائقو
گهڻو نرالو آهي. واري جو هيٺ مٿاهون ائين نظر ايندو آهي. جهڙي ريت گهاڙ گهلڻ
تي ڍنڍ جو پاڻي ڏسڻ ۾ ايندو آهي. سنڌ جي ماڻهن کي هن علائقي جي هر ڀٽ
هڪ جهڙي نظر ايندي آهي. منجهن اهڙي هڪ جهڙائي هوندي آهي جهڙي ريت ٻِن
لهرين ج يٰ وچ ۾ ساڳيائپ ڏسبي آهي. ان هوندي ب هيءَ جوءِ اوپري ڪان ڀانئبي
هي ڇاڪاڻ تہ هن سُج ۾ وڻ ٻوٽا بہ ساڳيا اسان واري جوءِ وارا هوندا آهن. پر
ينهن جي کل تي موجود وارن جيان ڇڊا پاڊا نظر ايندا آهن. ان کان سواءِ هر ڀٽ
ي هڪ يا ٻہ ڇؤنرا تہ ضرور ڏسڻ ۾ ايندا. جن ۾ اسان واريءَ جوءِ ۾ ڀيل رهندا
هن. ٿر جا ماڻهو وڏي وسڪاري کان سواءِ پوکي راهي نہ ڪندا آهن. پنهتجي پيٽ
وت لاءِ ٻڪريون اٺ, ڌاريندا آهن. جڏهن صبيبح ۽ شام جو مال پاڻي ٻيٿڻ لاءِ تثڙن
ي ايندو آهي تہ اهو ڏيک ٽاڍو ڀلو لڳندو آهي۔ هتي تلاء ۾ واه. ڪونہ آهن جو مال
ڻ هرتو اچي پاڻي ٻيئي. ڀاڻي کوهن مان ڇڪي ڪڍيو ويندو آهي. جيڪي گهڻو
ڪري هڪ سؤ هٿن کان بہ وڌيڪ اونها هوندا آهن ۽ هڪ کوھ ٻئي کان اٿڪل
تن ميلن جي وٿيءَ تي هوندو آهي.
اسان هڪ ڏينهن جي پنڌ کان پوءِ مقرر جاءِ تي پهخاسون ۽ عادل سان
مياسون جنهن سان ان وقت چاليهارو ماڻهو هئا. اهو ساڳيو عادل هتي اسان جو
212 حر گوريلا جنگ
پاڙيسري آهي. مان توکي ٻڌايان تہ اسان جي اها گڏجاڻي ڏاڍي مزيدار هئي. اسان
مان هر هڪ کي سواريءَ لاءِ جدا اٺ هو. ذري گهٽ هر ماڻهو ڊگهي ناليءَ واري
بندوق سان هٿٌياريئد هو, جنهن مان هڪ وقت فقط هڪ گولي ڇوڙي سگهبي
ال 3 ات
هئا. اسان جا حوصلا ڏاڍا بلند هئا. عادل جا گهڻا ماڻهو توان ها پر گهڻائي
تجربيڪارن نقيرن جي هئي. . جا ڪا تي ڻهو ليمبرڪ سان وڙهي ڇڪا
هئا۔ سندن جسمن تي گهاون جا وڻا اڃا ب ب بيٺا ھئا. .ي لي وران حرن
کي ب بہ گهاوَ رسيو هو, جنهن جو وِفو بہ منهنجي جسم تي موجود هو. آڌي مُرٽي
هٿي جو اسان سفر سڏاريو هو. وچ تي پٿج منزلون ڪيون هيوسون, منجهند جو
ڪنهن نہ ڪنهن تڙ تي ڊابو ڪٽدا هتاسون. جتي باکڙ ۽ لنڊ وڻ موجود هئا. اسان
جي منزل ريلوي لاٿن کان اڌ ميل کن وٿيرڪي هئي. اسان ميل گاڏيءَ تي حملي
ڪرڻ جو نيصلو ڪيو, 9 ڙ کان يي تنهن ڪري اسان
کي لڙيءَ آڌيءَ رات کان پوءِ لان کي ٽوڙڻو هو. جڏهن ت ٻئي پاسي ڏانهن ويندڙ
ريل گاڏي اتان موٽي وڃي رهي هئي. اسان کي هڪ بهتر جاءِ ملي وٿي جيڪا ٻن
پٽن جي وچ تي هئي. ان جڳهہ وٽ ريل پٽڙي کي وڪڙ ب هو ۽ ريل جي ڊراٿيور
کي ڀڳل ريلوي لائن جو ڀتو تڏهن پوندو., جڏهن ان جڳه جي مٿان اچي پهچندو.
نوري جي مرضي هئي ت ڀرسان پيل سڪا وڻ کڻي ريلوي لاٿن تي رکجن ۽ انهن
مٿان واريءَ جو وڏو دڙو بڻائي ڇڏجي.(ا#
يد انان
7 9555
هئي. نوري اسان ڏانهن ماڻهو ڊوڙايو تہ جيئن اسان گاڏي موٽڻ کان ستت کي پوءِ
پهچي وڃون. ريل گذرڻ وقت اسان لڪي وياسون تہ متان ريل ۾ ويٺل ڪنهن
ماڻهوءَ کي شڪ ٿئي
لقمان نکٽ نهاري اسان کي ٻڌايو تہ هي گاڏي ليٽ آهي تنهن ڪري اسان
وٽ ٻن ڪلاڪن کان ڪجه وڌيڪ وقت آهي جنهن دوران اسان کي پنهنجو سارو
ڪم پورو ڪرڻو آهي. اسان پنهنجي ڪمہ ۾ جنبجي وياسون. اسان مان ڪي وڻ
1. بامبي ميل تي حملو 6 سيپٽمير 1942 تي ڪيو ويو هو, جنهن جو ڊرائيور ۽ ٽي مسانر
عورتون رَخمي ٿي ٻيون هيون. اهڙو اطلاع اپر سنڌ فورس جي ص-8 تي هن ريت ڏنل آهي تہ
ريلوي لاٿن تي ٺاهيل اهو ڍڳ گهڻو وڏو ڪونہ هو. ريل پنهنجي نئيت وقت مطابق هڪ
ڪلاڪ اڳي پهتي هئي.
حر گوريلا جنگ 213
ڪي ۽ صاف ڪري رهيا هئا جن جي گهڻائي اڏيهيءَ کاڌل هئي. تنهن ڪري اهڙن
وڻن جا ٿڙ هلڪا هئا ۽ جهٽ ڀڄي ڀري ٿي ويا. ٻيا ماڻهو پنهجن کٿن ۽ چادرن ۾
واري کڻي مقرره جاءِ تي ڍير ڪري رهيا هئا. اسان وٽ ڪوڏرون ٿوريون هيون
تنهن ڪري گهڻا ماڻهو هٿن سان واري گڏ ڪري رهيا هئا. اسان جا اڳواڻ دل
ٻڌائڻ لاءِ ڪڏهن هيٺ ۽ ڪڏهن مٿي ريلوي بند تي اڇي رهيا ها
جنهن وقت اوڀر پاسي ڳاڙهاڻ ٿي ۽ صبم وارو تارو اولڀ کان چمڪڻ لڳو تہ
اسان ريلوي بند تي واريءَ جو ڍير لڳائي ڇڪا هئاسون. اُن وقت لقمان سڏي چيو
تہ شاباس ساٿيو! اسان کي ڪم ڪرڻ لاءِ اڃا بہ هڪ ڪلاڪ آهي. تنهن تي ڀٽ
جي پٽيءَ تي بيٺل پهريدار رڙ ڪري چيو تہ مون کي روشتي نظر اچي رهي آهي.
نوري اسان کي ڪم کان روڪيو تہ پهريدار ڇا ٿو چوي؟ پهريدار وري سڏ ڪري
چيو تہ اها روشتي گاڏيءَ جي روشني جهڙي آهي جيڪا اوڀر کان اچي رهي آهي.
لقمان اچرج کان چيو تہ هيءَ وري ڪهڙي گاڏي آهي؟ هو ڊوڙي ڀر واري
ڀٽ تي چڙهي ويو ۽ اسان جا هٿ ڪر ڪرڻ کان جهلجي ويا. لقمان بہ ساڳي
ريت رڙ ڪري چيو تہ واقعي گاڏي اچي رهي آهي. هاڻي اڇچو ت. بندوتون کڻي تيار
ٿي بيهون. جڏهن اسان سڀ هڪ جاءِ تي گڏ ٿياسون ته وري بہ چوڻ لڳو تت هيءَ
ڪهڙي گاڏي ٿي سگهي ٿي؟ مون کي ڪنهن اهڙيءَ گاڏيءَ جو پتو ڪونہ آهي.
جيڪا پنهنجي مقرر وقت کان اڳ ايندي هجي. اسان جي رهيرن بہ اسان کي
ٻڌايو. ميل سج اڀرڻ کان ٿورو اڳ هتان گذرندي آهي, تنهن تي عادل جي ماڻهن
چيو تہ ها اها ڳاله سڇي آهي. نوري اها ڳالھہ ٻڌي چيو تہ پوءِ اها ڪا اسپيشل
ٽرين آهي. جنهن وسيلي فوج هيڏانهن هوڏانهن موڪلي ويندي آهي. جيڪڏهڻ
اٿن آهي تہ پوءِ تہ ڏهوسون. ڄڻ تہ ماڙ تي مينهن وسي پيو. هي تہ کين نهوڙي ناس
ڪرڻ جو سنهري وجهہ آهي. ٰ
اک ڇِنڀ ۾ ٽوليءَ جا ماڻهو اتر واري پاسي کان هڪ قطار ۾ ٿي بيهي رهيا.
اڳئٿين قطار ۾ بندوقن وارا ۽ پوٿين قطار ۾ ڪهاڙين وارا بيهاريا ويا هئا جن جو
ڪل تعداد ستر هو. ڏه ائن جي سماءِ لاءِ بيٺل هئا. ٍَ
گاڏي جو آواز جيئن ويجهو ايندو ويو تہ تيئن مان ڀايان ٿو تہ اسان سڀني
جون دليون وڌيڪ تيزيءَ سان دهڪڻ لڳيون هيون. گاڏي اڃا ب ڀٽن جي اوٽ ۾
هئي۔. اسان سڀئي اهڙيءَ ريت تيار بيٺا هثاسون جهڙي ريت سوثر جا شڪاري ان
کي مارڻ لاءِ تيار هوندا آهن. نيٺ وڪڙ کان پوءِ ريل جي روشنيءَ واري اک اساڻن
مٿان پئي. ڊرائيور واريءَ جو ڍير بند تي ڏٺو يا نہ تنهن جو ڀتو اسان کي ڪوتہ
214 ٽ حر گوريلا جنگ
آهي۔ اسان سمجهيو پئي تہ انجڻ واريءَ ۽ وڻن جي ڍير سان ٽڪرائجي بيهي
ويندي. اهڙي جهٽڪي لاءِ اسان سڀِ ساهہ سڪائي بيهي رهياسون پر اسان جون
هييون هيٺ مٿيون مٿي ٿي رهيون هيون. اڻجڻ جو اڳيوڻ وڌيل حصو جڏهڻ
واريءَ جي ڍير سان ٽڪرايو تہ گهرڙاٽ جو آواز ٿيو. پوءِ واري ۽ وڻن جا ٿڙ ٻنهي
پاسن کان هواءِ ۾ اڏامڻ لڳا. انجڻ ٻ لوڏا کائڻ شروع ڪيا پر هيٺ ڪان ڪري
۽ پوءِ آرام سان گذرڻ لڳي. اسان تہ وائڙا ٿي بيهي رهياسون. نوري هڪدم رڙ
ڪري چيو تہ بندوتون هلايو.
سندس حڪم ٻڌي اسان سڀٽي وٺي فائر ڪيا. اسان آواز مان ڀانيو تہ
گوليون گاڏن ۾ لڳي رهيون آهن. ريل جي درين مان ماڻهو وات ڦاڙي اسان ڏانهن
ڏسي رهيا هئا. ڪن ماڻهن کي ضرور گوليون لڳيون هونديون. اسان جي تطار جي
پڇاڙيءَ ۾ بيٺل حر دعويي ڪٿي تہ سندس گولي ڊرائيور يا سندس مددگار کي
ضرور لڳي آهي پر اهي سڀِ ڳالهيون پاڻيءَ ولوڙ هيون. گهڙيءَ کن کان پوءِ گاڏي
اسان وٽان مٽي هلي وئي. ان جي پٺيان فاثئر ڪرڻ بٻہ أجايو هو۔.
اساڻن جي اڳواڻن ڪارنهن جو نڪر وري رهيرن تي ڀڳو جن گاڏيءَ جي
اچڻ جو وقت غلط ٻڌايو هو. پوءِ اٺن تي چڙهي پويان پير ڪياسون.
نن داو نسر ان پوء عنادل جي رن بهخانضوڻ. اچ
غيرحاضريءَ ۾ ڪجه راڄڙ سانگهڙ واري جوءِ ويا هئا جن ٻڌايو تہ سرڪار
هٿوتگي ۾ بيشمار اٺ گڏ ڪري رهي آهي.
اسان جو انومان آهي تہ آهي ھيڏانهن اچڻ جي تيارين ۾ آهن. اڳواڻ پاڻ ۾
صلاح مشورو ڪرڻ لڳا. عادل کي پاڻ تي پورو اعتماد هو. کيس ويساه هو تہ هو
نوري ۽ لقمان جي مدد کان سواءِ بہ فوج کي مهاڏو ڏئي سگهي ٿو, تنهن ڪري هو
پوئتي موٽڻ لاءِ اتاولا ويٺا هئا ۽ سوچڻ لڳا هئا تہ هو پنهنجي جوءِ ۾ وڃي
ڪارروايون ڪن ت ڀلو.
نوري ابراهيہ ڀنڇري کي حڪم ڪيو ت هو پنهنجو ٽوليءَ سان گڏ عادل
جي مدد لاءِ اتي رهي پوي. مان سمجهان ٿو تہ هن لقمان جي آئين چوڻ تي ڪيو
هو ڇاڪاڻ تہ هو مشهور ڌاڙيل هو, جنهن تي ضابطو رکڻ ڏاڍو ڏکيو هو. نوري
مون کي بہ ٿر جي غازين وٽ رهٹث لاءِ چيو تہ مان بہ ڏاڍو خوش ٿيس. مان وٿن
ويهي ويڙهہ جو فن چڱيءَ ريت سکي پكي سگهيس. هن کي ڪنهن اهہ ڪم جو
اسڪان وڌيڪ هو. ابراهيمہ هڪ مشهور ڌاڙيل هو. جنهن کي راڄا جي ملڪ ۽
اتگريزن جي حڪومت ۾ ٿڦرلٽ ڪرڻ جو وڏو تجريو هو.
حر گوريلا جنگ 215
عادل تي منهنجي اک بہ ڪان ٿي ٻڏي. ڏسڻ ۾ ڏاڍو ڀوائتو هو. پڏڻ ۽ تدڏڻ
۾ ب ڏاڍو ملوڪ هو پر سندس ڳاله اڏ بہ ڪانہ ٽپندي هئي, پر چوندو هو تہ
ابراهيم ۾ ڪا ٿومہ ٿي ڪان آهي. هن ماڻهوءَ جي صلاح سان اُن رستي وارن کوهن
کي بند ڪيو ويو هو جيڪو اڳتي هلي عادل واري علائقي ۾ پهچندو هو. امڪان
هو تہ متان فوج ان رستي سان اچي عادل وٽ پهچي. انهن کوهن کي مڪمل طور
تي پوري سُون ڪونہ ڪيو ويو هو, پر انهن ۾ پنجن ڏهڻ پرهڻ تاٿين سنهوڻن
جهنگ سٿي مٿان واري وڌي وئي هئي. ان کان سواءِ ورتون ۽ ٻوڪا بہ کڻي
وڃي گهرن ۾ هٿيڪا ڪيا هئائون. انهن تڙن جي ڀر وارن ماڻهن لڏا ڀٽي
راجيوتن جي ملڪ جي دنگ ويجهو تڙن تي وڃي اجها اڏيا هئا.
اسان جي جاسوسن اچي اسان کي ٻڌايو تت هڪ فوجي دستي هٿونگي کان
ٿر ڏانهن وڌڻ شروع ڪيو آهي. ان ڏينهن هئي ڏھ ٻارنهن ميل پنڌ ڪيو ۽ هڪ بند
ٿيل کوھہ کي کولڻ واسطي ترسي پيا. ان سان هوائي جهازن بہ اڳتي وڌي ڪن
گهرن تي بہ وسايا هئا. ان کان ٻہ ٿي ڏينهن پوءِ انهن جهازن ۾ يندوتون هيون
جيڪي کوهہ بند ڪرڻ وارن ماڻهن جي مٿان فاثر ڪري رهيون هيون. اهڙيءَ ريت
اوڀر ڏانهن ڌڻ ڪاهي ويندڙ بي گناه ڌنارن کي پڻ گوليون هڻي ماريو ويو هو.
ٳتهن خان ڪي مالهو رحس ؽانهڻاد ډ تن ٿا ريد ونا منناد هڪ ڏپتهن اسٺاَ
جي هڪ ٽوليءَ جو بہ وارو آيو جيڪا اسان جي رهائش گاھہ ڀرسان کوھه يئد
ڪرڻ ۾ رڌل هئي.
ٻئي ڏينهن اهو فوجي دستو اسان واري ماڳ وٽ بہ پهچي ويو جيڪو اٺن تي
سوار هو. اسان جِتهار ڀرسان هڪ کوهہ کي کليل ڇڏيو هو, جيڪو هڪ ٻہ ميل
اتر طرف هو. اهو کوھہ ڀٽ جي ڪڇ ۾ هو تنهن ڪري لڪل هو. اسان جي
اڳواڻن جو ارادو هو ت, اتي گڏ ٿي انگريزي فوج تي راتاهو هڻجي. اتفاق سان فوج
جو هڪ حصو بند ڪيل کوھہ کولڻ لڳو جن کي اسان ٿورو وقت اڳ لٽي چڪا
هگاسون. فوج جو ٻيو حصو کوھہ جي ڳولا ۾ اڳتي نڪري آيو ۽ اچي جنهار وٽ
بيٺو. جتي پاسي سان اسان جي ٽولي گڏ ٿي ويٺي هئي جنهن ۾ اٽڪل پنجاهہ
ماڻهو شامل هئا. ھ
ان کان پوءِ اسان جي اڳواڻن ۾ بحث شروع ٿي ويو. عادل جو خيال هو تہ
هاڻي فوجين جي مٿان راتاهو هڻي ڪون ٿو سگهجي. تنهن ڪري بهتر آهي تہ هتان
اٿي ڪيڏانهن ٻئي پاسي هليو وڃجي ۽ ٻئي هنڌ ويهي مٿن حملي لاءِ رٿابندي
ڪجي. ابراهيہم جو خيال هو تہ جيڪڏهن اسان هتان مکڻ مان وار جيان کسڪي
216 حر گوريلا جنگ
نڪري بہ وياسون ۽ ڀلي ڪنهن کي بہ پتو نہ بہ پوي, پر فوج سان گڏ ڀاڳيا آهن
جين ايان چيا بارش ڏسنڻ ان ٻڌاي ٻاقينداات آسان ڪيترا مافهد آهڻونڻ ۽
ڪهڙي مهل نڪري ويا آهيون؟ ان کان پوءِ اسان مٿن ڪڏهن بہ اوچتو حملو
ڪري ڪون سگهنداسون. هن فوج جو تعداد ب ٿورو آهي. ڳوھہ کي کٽيءَ کنيو
آهي جو شڪارين جي گهر اچي نڪتي آهي. اسان کي هن اوچتي حملي جهڙو
سونهري وجه وري ڪونہ هٿ لڳندو.
ٻئي ڄڻا پنهنجي ڳالهہ تي ڳت ڏئي بيهي رهيا ۽ هڪ ٻئي کي تكو مٺو بہ
ڳالهايائون. ان کان پوءِ عادل پنهتجي ماڻهن کي چيو تہ منهنجا غازي نڪري اچو۔
هي جهيڙي وارڻ جهڙي جڳه ئي ڪانہ آهي.۔ اسان چاهيون ٿا تہ فوج اڃا بہ اڳتي
ٿر ڏانهن وڌي. اسان کي اڀرندي پاسي کوهن بند ڪرڻ جو ڪم ب ڪرڻو آهي.
ابراهيہ بہ اٿي رڙ ڪري چيو تہ, ”جيڪي جنگ جوان ۽ مٿير مڙس آهن
منههن اڪ اچ“
ٿوري وقت لاءِ ت. غازي وائڙا ٿي ويا. هر ڪنهن ماڻهوءَ کي ڳالهائڻ جو وارو
ملي ويو. ڪي هدايتون ڏيڻ لڳا تہ ڪن وري گاريون ڏيڻ شروع ڪيون. عادل جا
ماڻهو سندس ڪڍ لڳي پيا. مان وڃي ٻيءَ ٽوليءَ سان گڏيس,. جيڪا جهونڙي
ابراهيہ جي ٻاهر گول دائري ۾ ٿري بيٺي هئي. هن گڇڪار ڪري چيو تہ اٺ
اسان لاءِ ڇڏي وڃو. اوهان پيرين پنڌ بہ وڃي سگهو ٿا. توهان تي خدا جي
ڦٽڪار, اوهان ت, حرامي ٻار ۽ ڪانگر آهيو.
ڄاسوسن اسان کي اچي ٻڌايو تہ فوجي هڪ ڇڏي ٻيءَ پٽ تان اڪري رهيا
آهن. تنهن تي ابراهيہ اسان کي هڪدم حڪم ڏنو تہ ويجهي ڀٽ جي چوٽيءَ جي
هڪ پاسي تطار ۾ بيهي وڃون. فوجي ب ان ڀٽ ڏانهن وڌي رهيا هئا. اسان فقط
پنجويهہ جوان هتاسون. ڏهہ ٻارهن اٺ هئا جن کي ڏائوڻ ڏئي کو جي پاسي ساڻ
ٻوڙن ۾ ٻيهاريوسون. دشمن فوج جو تعداد بہ اسان جيترو هو. اسان فوجين تي فائثر
مس ڪيا تہ ڏئوسون ت هوائي جهاز اسان ڏانهن وڌي رهيا آهن. جيڪڏهن وتت تي
اهي نہ اڇن ها ت, پتو نہ آهي تہ الائي ڪهڙي ڌر کٽي ۽ ڪهڙي ڌر هارائي ها. هنؾن
هوائي جهازن اسان مٿان هيٺ اچي سيچاڻي (باز) جيان جهٽ هنيون ۽ گولين جو
وسڪارو لائي ڏنو. اسان سمجهيو تہ اهي ايترو هيٺ لهي آيا آهن جو ڀٽ ۾ وڃجي
گت هڻندا پر تيزيءَ سان اسان مٿان ويجهو گذري ويا. اسان مٿس گوليون هلايون
بہ ها تہ کيس پِٺيان وڃي لڳن ها. ان وقٿ فوجي ب ائن ڏانهن لهي پيا ۽ اسان مٿان
جوابي فائرنگ ڪرڻ لڳا. ابراهيہ تڪڙڑو وڃي کين سوڙهو پيو پر ڪري پيو. اسان
حر گوريلا جنگ 217
جا ٻيا ڪيترا ئي ماڻهو پڻ ڪري ٻيا هئا. منهنجي خيال ۾ هن لعنتي جهاز اوچتو
وچ ۾ پئي اسان کي گهڻو نقصان پهچايو هو. مان هڪ فاثئر مس ڪيو تہ جهاز وري
اسان ڏاڻهڻ وڌڻ لڳو.
هاڻي تہ اسان جو ڪو اڳواڻ ڪونہ رهيو هو تنهن ڪري اسان وٺي پوٿتي
ڀڳاسون. مان بہ ٻين سان گڏ هيس. منهنجو خيال هو تہ مان وڃي اٺ هٿ ڪيان
ن تہ اهي والارجي ويندا. حقيقت اها هئي تہ اسان جي ڪيترن ساٿين کي اچي سر
جي لڳي هئي ۽ کانئن اٺ تہ وسري ويا هئا. ڏاڍا پيرڙيا هئا. کين پڪ هئي هو ائن
کان اڳ ڊوڙي ڪيڏانهن نڪري ويندا. پنهنجي جوءِ ۾ مان بہ ڍوڙ ۾ تكو هوس
پر هتي واريءَ ۾ پير تہ ٿٻي بيهي ڪونہ ٿي سگهيا پر ٿري تہ ڄاوا نپيا هتي هئا.
جڏهن مان بندوق لڙڪائي اٺ جو ڏاوڻ کولڻ لڳس تہ گولين جو وسڪارو
ٿي پيو. اٺ بہ وٺي رڻاٽ شروع ڪيا ۽ ٿهي هيڏي هوڏي ٿڦرڻ لڳو. ثيٺ تڙت
سندس ڏاوڻ کولي ٽپ ڏٿي مٿس چڙهي ويٺس. هن بہ اٿڻ ۾ دير ڪانہ ڪئي.
مهار جهلڻ مهل مون کان ڪهاڙي ڪري وئي. مان چيو تہ ڌوڙ وڃي پائي. اڳيان
فوجي اچي منهنجي سوڙهو پيا هئا پر پوءِ بيهي رهيا ۽ ٿوري ٿوري وقفي کان پوءِ
فائر ڪرڻ لڳا. جيڪڏهن مون تي سڌو فاثر ڪن ها تہ ماري رکن ها. جڏهن اهي
رستي هلندي قطار ڪري هلڻ لڳا تہ هو انهن حرن جي ڪڍ لڳا جيڪي پاڻ ۾
گڏجي سفر ڪري رهيا ھكا جن ۾ ڪي پيرين پنڌ هئا. مان ٻہ پنهنجي مي جون
اتر - اولهہ تي کڻي مهارون موڙيون ۽ تيزرفتاريءَ سان اڳتي وڌڻ لڳس ۽ پوءِ
رين ت ونم وټٴ نيز فڪ انان پٽ اين وڻن:
]12[
منهنجو ارادو هو تہ مان اوڀر وڃي ٻين ساٿين سان ملان پر فوج سندن ڪڍ
هئي جيڪا گهڻي پنڌ تائين ضرور پيڇو ڪندي. پوءِ آءِ وڏو وڪڙ ڪري اتر ڏانهن
وڌڻ لڳس ۽ سج لهڻ تائين انهيءَ طرف سفر ڪرڻ لڳس. پهريائين تہ مون کي پاڻيءَ
جو ڪو اڊڪو الڪو ڪوتہ هو ڇاڪاڻ تہ چڙهڻ مهل پاڻيءَ جي هڪ ڀريل کلي
اٺ جي اڳئين پاسي لڙڪي رهي هئي. پر منهنجو ان وقت هيانء هٿن مان ڇڏائجي
ويو جڏهن ڏئہ تہ اها خالي هئي. مان سمجهان ٿو تہ جڏهن مان اٺ تي لانگ ورائي
ڀاڄ ڪٿي تہ شايد ڪنهن فوج جي گولي اچي کلي ۾ لڳي هوندي. ان کان سواءِ
ٻن ٿن ڏينهن کان ڪجه گرمي بہ وڌي وئي ۽ پورب جي گهاڙ گهلي رهي هئي. دل
۾ چيم تہ جيڪڏهن ڪو کوھہ ڳولهي لهي نہ بہ سگهيس تنهن هوندي بہ اڇا
سوجهرو آهي. رات يہ خير ساڻ ڏکي سکي گذري ويندي. موسم آهر ٿڌ بہ آهي.
اڃ بہ ايڏو ڪونہ ستائيندي. ٻئي ڏينهن ٽاگهو ڪنهن نہ ڪنهن کوھہ وٽ هلي
رساٿيندو جيڪو بند ٿيڻ کان بچي ويو هوندو. عادل بہ اها ئي ڳالهھ ڪئي هئي اتر
پار ڪي کوهہ بند ڪونہ ڪيا ويا آهن.
ٽڪر ويل آءٌ مٿي جي مهار واريءَ بدران ڏهر ڏانهن موڙي. گهڻي ڀنڌ کان پوءِ
بہ مون کي ڪو کوهہ اک تي ڪونہ چڙهيو. اوسي پاسي سنهو جهنگ ڄام هو.
تنهن ڪري سوچيم تہ رات هتي رهي پوان. ڏاگهي کي ڏانوڻ ڏئي کڻي جهنگ ۾
ڇڏيندس تہ پيو ڇرندو. مان بہ ليٽي ڪجه آرام ڪيان. ثر جي واريءَ جهڙو
ڪنئرو ۽ ڪومل تہ ڪو هنڌ بسترو ٿيندو ئي ڪوتہ آهي. اج آنڌ ماند لائي ڏئي
هکي سڀاڻڪيءَ اڃ جو اچي اڍڪو لڳو. سو انهيءَ هورا کورا ۾ جيءَ کي جپ ئي
ڪونہ آئي. ٻئي ڳالهيون هيانءُ کائي رهيون هيون. اميد هئي تہ ٻوٽن تي ماڪ
پوندي اها ڇٽيندس پر پورب جي گهاڙ پئي گهلي تنهن ڪري ماڪ جو ذرو بہ
ڪوہ پيو. وڏو اسرهو جو اٺ تي لانگ ورايہ. اٺ جون مهارون کڻي ڍريون ڪيہ
جيڪو پاڻ هرتو پئي هليو. جڏهن پوئتي موٽڻ جي پئي ڪيائين تہ مهار کي سوگهو
ٿي ڪيم, نہ تہ اٺ پنهتجي مرضيءَ سان پئي هليو. هو ڏهر ڏيون اتر - اوڀر هلڻ
لڳو. سج ڪني ڪڍي تہ ٿي وڻ ڏسڻ ۾ آيا. ان کان علاوه مال جا ڇيڻا ۽ رند بہ
حر گوريلا جنگ 219
ڏسڻ ۾ آيا. هئا تہ کڻي پراڻا پر آسرو ٿيو تہ ويجهو اوڏو ڪاٿي کوھہ آهي. اٺ جي
رفتار کي وڌايہ. ٿورو اڳتي وڌيس ت ماڻهن جا تازا پير ڏئم.
دل ۾ چيم ت ميان ساٿين رکيا! ڪجه ڍِرو ٿيءُ. تنهنجن ساٿين کي هن ماڳ
تاگيى نوج پهچڻ جو ڊڄ هوندو. کي تنهنجي اڇڻ جو تہ وهہ گمان ئي ڪونہ
هؤندو.:
منهنجي پيرن هيٺان ڄڻ ڌرتي ڇڏائجي وئي. سامهون پوريل کوهہ ڏسڻ ۾ آيو
جنهن ۾ وڻن جا ٿڙ, سنهون جهنگ سٿيل ۽ مٿان واري ڍڪيل هئي. مان ماڻهن جا
تازا پير کئيو ڏهر ڏيون اتر = اوڀر وڌڻ لڳس. مون کي پڪ ٿي وئي تہ هن سڀ
يه ڇڏيا آهن. تنهن ڪري مان اٺ جي مهار اتر ڏانهن موڙي ۽
فتاريءَ سان اڳتي هلڻ لڳس. سج مٿي چڙهيو ت. مون کي بہ اچي اج ورائيو ۽
90990900005
هٿي جنهن تي چڙهڻ کان اٺ لهرائي رهيو هو. مان مهار کي موڙي اٺ جي پاسن
کي اچي بندوق سان ڪٽيہہ. مس ڪري چوٽيءَ تي پهڻتس ڄڻ آسمان جي چوٽيءَ
تي چڙهي بيٺو هوس. اها بہ پرواھہ ڪون. ڪيم تہ متان دوست دشمن ڏسندو
هجي ۽ ٻيءَ ڏهر ڏانهن وڌڻ لاءِ کاٻي ساڄي اک وڌائي ڏئہ پر ڪٿي ٻ کوھہ جو
ڪو اهڃاڻ ڪون مليو. گهڙي کن بيهي رهيس ۽ انهن ڏکن ڏوجهرڻ بابت سوڇڻ
لڳس جيڪي آء هن جوءِ جي سج ۽ ويراني بابت ٻِڌا سڻيا هئا. ڪنهن راڄڙ مون
کي ٻڌايو هوتنٿئو کان پء پندردن مين تائيي رڳي يج آهي جتي هڪ ب اوه
ڪونہ آهي. پر ناٿائو نالو ٻڌايو هئائين يا ڪو ٻيو
دل ۾ چيم تہ -- 5
هر اڳ ڪو فرق ڏسڻ پر ڪون ٿي آيو. سڀ ڄڻ ساڳيا هئا. هتي ت.ہ ڪنهن
پاندي ملڻ جو ب امڪان ڪون هو جنهن کان وسنديءَ تائين پهچڻ جو ڪو ڏس
تو پڇجي. پاڻ کي پٽڻ لڳس ت. انهيءَ مڙهي ابراهيہ سان ٻہ ٿي ڪلاڪ ويهي
بيوتوفيءَ جو ڪہ ڪيم ۽ ويٺي حسن جي ڌاڙن جون ڳالهيون ٻڌم. جيڪر عادل
جي ماڻهن سان گڏجي کوهہ پورڻ واري ڪم سان هليو وڃان ها ت ڏاڍو چڱو هو.
انهيءَ ڪن کليل کوهن جو تہ پتو پئجي وڃي ها. آء انهيءَ سوچ ۾ ٻڏل هوس جو
پويان هوائي جهاز جو آواز ٻڌم جيڪو اوڀر طرف وڃي رهيو هو. مان کيس سج
جي تيز روشنيءَ ۾ گم ٿيڻ تاٿين ڏسندو رهيس.
دل ۾ چيم ت ناري ۽ سنڌو درياهہ وارو سکيو ستابو علائقو تہ اولهہ پاسي
آهي. ناري جو وهڪرو بہ گجگوڙ ڪندو وهندو هوندو. جتي ٿڌي پاڻيءَ جون
220 حر گوريلا جنگ
وسيع ڍنڍون پکڙيون پيون هونديون. پوءِ مون اٺ کي اڙي هئين ۽ هو ڊگهي
لاهوندي تان لهندو ويو. جڏهن ڏهر ۾ پهچي ميي جي مهار کاٻي طرف موڙيہ تہ هو
گَھہ ڪري بيهي رهيو ۽ وٺي رڻاٽ ڪرڻ شروع ڪيائيي. گهغائي دڙڪا دهمان
ڌڪ ۽ ٻيا وس ڪيم پر ٽاگهو هڪ وک ب اڳتي ڪون, وڌيو. رهندو بہ ٿڪجي
پيس. ثوري ماٺ ڪيم ت. اتاهين پٽ ڪري پنهنجي آواز جو پڙاڏو ٻڌہ جيڪو
گهڙيءَ کان پوءِ ثر جي ماٺ ۾ گہ ٿي ويو. مون کي ياد آيو تہ اٺ کي ضرور پتو
پئجي ويو هوندو تہ اولهہ پاسي ميلن تائين پاڻي ڪونہ آهي. تنهن ڪري هو اڳتي
وڌڻ کان ٽڀري هڻي بيو آهي. پوءِ سندس مهار ڍري ڪيم جاڏي وڻيس تاڏي
هلي. نقط اڳتي وڌڻ لاءِ پيرن جي کڙين سان سندس پاسن ۾ اڙيون هڻڻ لڳس.
ان کان پوءِ اسان اڻ کٽ ڏهر ڏئي اوڀر - اتر ڏانهن هلڻ لڳاسوڻن. جڏهن
کوھہ ڏانهن ويندڙ پير چارا نظر آيا تہ وري ڪجه دل کي آسرو ٿيو. اُٺ بہ پاڻ هرتو
هڪ پير چاري سان لڳي پيو ۽ اهو رند وٺي ڀٽ اڪري هن پار ٿيو. ڀٽ جي
چوٽيءَ تان مون کي ٻہ ٿي چؤنرا نظر آيا جيڪي هڪ ٻي ڀٽ جي چوٽيءَ تي اڏيل
هئا. وڃ واري ڏهر ۾ ڪنڊن جا ٿلها وڻ موجود هئا. ان هوندي بہ مون کي ڪو
گهڻو آسرو ڪونہ هو. مرشد کي پئي ٻاڏايہ تہ پر سائين شل اهو گوھہ ب بند
تا
مان بہ کوهہ جي ان پاسي ڏانهن هلڻ لڳس جيڏانهن کوهہ مان پاڻي ڪڍڻ
وارن جانورن جا پير وڃي رهيا هئا. اندازو لڳايہ تہ اهو کوهہ ڇھ ويهون هٿ اونهو
هو. مان کوهہ جي ڀرسان ٺهيل آواڙي ويجهو لهي پيس ۽ جهٽ کوهہ ۾ هيٺ ليو
ڀائي ڏسڻ لڳس. هيٺ اونداهي هئي. ثوري وقت کان پوءِ هر چيز چٽي ٿي پئي.
پاڻيءَ جي بوءِ بہ محسوس ڪرڻ لڳس. هڪ ڪاٺيءَ جي ٽڪري هيٺ اڇليمہم
جيڪا کوهہ جي پاسن سان ٽڪرائجي هيٺ هلي وئي. ان ڪاٺي جي پاڻيءَ ۾
ڪرڻ کان اڳ مون اڀ جو پرتوو ڏسي ورتو جيڪؤ ماڻهوءَ جي پنهنجي پرتوي ۽
محبوب جي صورت کان وڌيڪ سهڻو هو. چوڌاري نهاري ڏئم تہ کوهہ مٿان مٿيون
تہ كحيون بيٺيون هيون پر ڀئونر ڪونہ هو. مون کي پاڻيءَ جي ٻوڪي جي تہ
ضرورت ڪانہ هئي. مون کي آواڙو تہ ڀرڻو ڪوت, هو. سمجهيم پئي ت, اڃ ايتري
آهي جو ساري ٻوڪي پي پوءِ ساهہ پٿيندس. مون کي ت.ہ ننڍڙي ٻوڪي ۽ ورت
جي ضرورت هئي جنهن سان راهہ ويندا مسافر پاڻي ڪڍندا آهن. مون کي هڪ
راڄڙ دوست ٻڌايو هو تہ ٿر جو اهو مقدس قائون آهي تہ پاڻيءَ ڪڍ ڻ جون اهي
شيون کوهہ جي پاسي ۾ رکيون وينديون آهن ۽ اهي استعمال جوڳيون هوئديون
حر گوريلا جنگ 221
آهن. پر هاڻي تہ جنگ آهي, تنهن ڪري انهيءَ مقدس اصول کي ختہ ڪيو ويو
آهي. مان ٿڌي سيٽي سان ويهي سوچڻ لڳس تہ هي کوهہ بند ت ڪون, ڪيو ويو
آهي. پر ورت ۽ ٻوڪو لڪائي رکيو ويو آهي پر اهي ڪٿي هئڻ کين؟ ڪنڊيءَ
جي لامن ۾ ڏئہ. اٺ بہ انهيءَ ڪنڊيءَ کي روڙي کائي رهيو هو. ان کان پوءِ بت
ٻوٽن ۾ وات هڻي رهيو هو. آواڙو. ڏٺہ سو بہ آلو هو. مان اهي ڳالهيون ياد ڪرڻ
لڳس تہ ٿر جي غازين هن جنگ لاءِ ڪهڙا بندوبست ڪيا آهن؟ کوھہ جي چوڌاري
ماڻهن ۽ مال جا پير بہ تازا هئا. ٻڪريءَ جي هڪ ٿولڙي کڻي ڀڃي ڏٺہ ت. اها بہ
آلي ۽ سائي هئي. اُن کان پوءِ منهنجيون اڃايل اکيون ڀٽ جي چوٽيءَ تي ٺهيل
چؤنرن ڏانهن ڏسڻ لڳيون.
مان اٺ کي ڏانوڻ ڏئي تڪڙو تڪڙو ڀٽ تي چڙهي ويس. پهريون چؤنرو
بلڪل خالي هو. گهر جي واري واري فرش ۾ هٿ هڻي ٻوڪي ۽ ورت کي ڳولڻ
جي ڪوشش ڪيم پر ڪجه ب ڪون لڌو. گهر جي ڇِت ۾ جاڇم جِتي راڄڙ
گهڻو ڪري پنهنجيون بندوقون رکندا آهن پر اتي ب ٻوڪو ۽ ورت ڪون هئا. ٻئي
چؤنري ۾ نڪر جا خالي ٿانو پيا هئا ۽ صندوق ميرن ڪڀڙن سان ڀري رکي هئي.
چوٿين چؤنري ۾ موجود چلهہ جي رک ٿظوليہ جيڪا اڃا ڪوسي هئي. اتان ٻاهر
نڪري چوڌاري واجهايہ. سمجهيم ت ماڻهو بہ ويجهو اوڏا هوندا. سو چيم ت انهن
جي مون تي نظر هوندي. پٽ تي چڙهي زور سان سڏ ڪيم؛
ساٿيو پير سائين پاڳاري جي صدتي. مان حر فقير آهيان, منهتجي مدد
ڪيو. مان مري رهيو آهيان. ويجهي اوڏي نوج بہ ڪانہ آهي.
ڪنايم ت. ڪجھ بہ ٻڌڏڻ ۾ ڪون آيو. موٽي وري کوه ڏانهن آيس. اٺ وڻن
مان وات ڪڍي مون ڏانهن گهورڻ لڳو. سندس اکين ۾ منهنجي لاءِ ڄڻ تفرت
هئي. سندس ڄياڙي هيڏي هوڏي ٿري رهي هئي. جيڪڏهن بندوق ۾ هٿ هجي
ها تہ مٿس فائر ڪريان ها. اهڙي خيال اڇڻ مان سمجهي ورتہ تہ مون تي چريائي
غلبو ڪري وئي آهي.
پوءِ آ ويهي رهيس ۽ سوچڻ لڳس تہ جيڪڏهن ماڻهو ۽ مال ڪٿي ويجهو
اوڏو موجود آهن تہ اهي پاڻيءَ سانگي سج لٿي کان اڳ ضرور کوھ. تي ايندا. سو
آءٌ انهيءَ آس ۽ آسري تي هڪ وڻ جي انڌيءَ منڊيءَ ڇانو هيٺان ويهي رهيس. مان
پنهنجيون ڪاوڙ ۾ ٻرنديون اکيون کڻي هر هر سج ڏانهن تڪي رهيو هوس ت الائي
ڪڏهن ٿو لهي؟ پر سو چيم تہ هو ڄڻ هيٺ لهڻ کان يان ڪري هڪ جاءِ تي ٽڪ
ٻڌي بيهي رهيو آهي. ثيٺ هو وڃي الهنديءَ پٽ جي چوٽي تي جهڙڪڻ لڳو. مان
22 حر گوريلا جنگ
مٿي چڙهي بيهي رهيس ۽ بيوسي ڏيکارڻ لاءِ ڀٽڪو لاهي هٿ ۾ ڪيہ جيڪو
واريءَ گاڏڙ تيز هواءِ ۾ لڙڪندو رهيو. هيڏي هوڏي ثڙندو ۽ ٻانهون لوڏيندو
رهيس پر ڪوب ماڻهو نظر ڪونہ آيو. وري مون وڏي آواز ۾ سڏ ڪيا. پر سڪل
چپن ۽ نڙيءَ مان آواز نڪري ڪونہ ٿٹي سگهيو. پوءِ موٽي کوهہ ڏانهن آيس.
مون کي ياد آيو تہ ڀٽڪو ٿاڙي چيوٽون پاڻ ۾ ڳنڍي هڪ ورت جوڙي ان ۾
پنهنجي کلي ٻڌي کوهہ مان پاڻي ڪڍي سگهجي ٿو. اها ٿاٽل تہ هئي پر پوءِ بہ
ڪجه نہ ڪجه پاڻي تہ ملي ويندو. منهنجو پٽڪو ويڀهہ هٿ ڊگهو ۽ هڪ هٿ
ويڪرو هو. مان پڀٽڪي جون چيوٽيون ڪيون جيڪي آڱوٺي جيتريون ويڪريون
هيون. ڪپڙو سٺ وڙ جو ڪونہ هو تنهن ڪري ان جو ٿاٽ سڌو ڪوئ, هو ڀر
جيئن تين ڪري پٽڪو ٿاڙي چيوٽون پاڻ ۾ ڳنڍي مڙئي جڏي سڏي ورت
ٺاهيہ. پوءِ اها کڻي پاڻي ڪڍڻ وارن نشاتن سان ماپي ڏٺير ت. ڪجه ٿي. پڻن. پوءِ
تميص جو ڪجه حصو ٿاڙي انهيءَ سان ڳنڍيہ ۽ بعد ۾ کليءَ واري رسيءَ سان
ان کي ٻڌہ. سمجهيم تہ هاڻي پورت ٿي ويندي. مان اها ورت تڪڙ ۾ ۽ نهايت
سچيتائيءَ سان ٺاهي هئي. کليءَ کي هيٺ کوھہ ۾ لاڻمہ سمجهيم اها پاڻي کي
ڇهي رهي آهي ۽ ڀرجڻ شروع ٿي آهي. پوءِ مون کي اچي هي ڇچؤنرا کؤنرا لڳي تہ
متان ڳنڍ ڇڙي وڃي يا ڪٿان ڇڄي پوي. گهڙيءَ کن لاءِ تہ ڪجهہ بہ نہ ٿيو ۽
ورت کي مٿي ڇڪيندو رهيس. کليءَ جي ٿاٽل جاءِ وٽان پاڻي وهي کوھہ ۾ ڪرڻ
جو ڪڙوال ڪن تي پئجي رهيو هو. کلي مٿي اچي اٽڪي پئي. ماٺ ڪري بيهي
رهيس ۽ هوريان هوريان ڪري ڇڪڻ لڳس. پر ڇڏائجي نہ سگهي. پگهرجي پاڻي
ٿي ويس ۽ ورت کي ڍِلو ڇڏيہ. هڪ پير ۽ هڪ هٿ جي آڌار تي ٿورو هيٺ
جهڪي ويس ۽ ٻئي هٿ سان کليءَ کي ڦيرائي اٽڪ مان ڇڏايہ. پوءِ تہ ورت جو
ننڍڙو ٽڪڙو منهنجي هٿ ۾ هو ۽ کليءَ کوھ جي پاسن سان ٽڪرائجي ڌو وڃي
کوھہ ۾ ڪيو ۽ پاڻيءَ ۾ چڀڙڪو ٿي ويو. کوھہ جي منهن مان ٻاهر ٿي بيٺس ۽
مٿي تي هٿ ڏئي بيهي رهيس تہ متان ميڄالو ٻڙڪي مٿي مان ٻاهر نڪري اچي.
هڪ وڏي تڪليف محسوس ڪيم ۽ سمجهيم ت آءٌ الائي ڪيترو وقت زنده
رهندس. پر ايترو احساس ضرور هو ت آءِ اڃا ب سوچي ويچاري سگهان ٿو.
سج لهي چڪو هو. هير گهلي رهي هئي. پر ان ۾ ايڏي ٿڌاڻ نہ هئي. دل ۾ چيم
تہ جيڪڏهن منهنجيون ڪوششون ڪامياب نہ ٿيون تہ ڇو نہ مان هيٺ کوه ۾
لهي وڃان.
ان کان پوءِ مون کوه ۾ هيٺ لهي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي. سمجهيم تہ
حر گوريلا جنگ 223
کوھہ سوڙهو ٻڌل آهي ۽ مان ٻانهن ۽ ڄنگهن چوڻ تڏون ڏئي هيٺ لهي ويندس. پر
اهو ويڪرو هو. جڏهن مان واسي تي پير رکيو تہ منهنجي بار کان ڇڄي هيٺ
ڪرڻ لڳو. محسوس ڪيم ت. کسڪي آءٌ هيٺ ڪري رهيو آهيان ۽ مون سان گڏ
مٽي ۽ واري بہ هيٺ کوه ۾ ڪرندي. جيڪڏهن آءٌ کو جي تري ۾ جيئرو بہ
وڃي پهتس تہ ڪريل مٽي ۽ واري پاڻيءَ کي ڍڪي ڇڏيندي ۽ آء بہ پورجي مري
ويندس تنهنڪري هڪ نون خوف مون تي ڇائنجي ويو. ڪوشش ڪري کوه مان
ٻاهر نڪري آيس ۽ کوه مٿان بيهي سهڪڻ لڳس. ان وقت سمجهيم تہ ڇريائي جو
جن مون ۾ واسو ڪري ويو آهي. پر مان پنهنجي سگه سان ان کي پوئتي ڀڄائڻ
۾ سوڀارو ٿي ويس ۽ سوچڻ لڳس تہ ميان سائين رکيا پٽ واليڏنا! تو ۾ اڃا
سوچڻ ويچارڻ جي سگهہ آهي. تون غازي آهين ۽ اڳي ئي موت جي پاڇي مان
گذري ڇڪو آهين. تون ڪجه غور ۽ ويچار ڪر پير سائين تنهنجي مدد ڪندو.
مون کي معلوم اين ٿيڻ لڳو تہ جيڪڏهن مون عقل کان ڪم ورتو تہ زنده
بچڻ جا ڪيترا موقمعا موجود آهن. کوه جا مالڪ صبم جو هن جي خير ڇار لهڻ
ضرور ايندا. هاڻي تہ مان پنهنجا پير بہ سڃاڻڻ جهڙو ن رهيو آهيان. پر اٺ پوثتي
هلي جنهار ضرور ڀڄائيندو. جيڪڏهن مان هن وقت اوڏاهن سفر شروع ڪندس تہ
رات جو پنڌ هڻي اتي مان جيئرو پهچي سگهان ٿو. ٿين ڳالھ تہ جيڪڏهنڻ اتر طرف
هليو ۽ ڪنهن کو ڏانهن ڌيان نہ ڪيو تہ ٿرين غازين واتان ٻڌل خيرپور ميرس جي
هڪ ٿتہ هڪ ڍنڍ وٽ ضرور پهچي سگهجي ٿو. هيءَ رياست انگريز حرن جي
لڳولڳ آهي. مان سمجهان ٿو تہ رياست جي حد هتان کان گهڻو پري ب ڪان
هوندي. مون جنهار ڏانهن موٽڻ جو ارادو ترڪ ڪري ڇڏيو. جيڪڏهن اتي فوج
موجود هوندي ت اها مون کي اول قيد ڪندي ۽ پوءِ پاڻيءَ ڍڪ ڏيندي. اهو بہ ٿي
سگهي ٿو تہ اهي بہ کوهہ پوري ڪيڏانهن ٻئي پاسي هليا ويا هجن. پوءِ تہ هتان
کان بہ وڌيڪ خراب حالت ٿيندي. موٽي هلي وري ساڳي جاءِ پهچڻ مان ڪهڙو
نائدو. دل ۾ چيم تت جيڪڏهن مرڻو آهي تہ مون کي پير ساٿييءَ جو مريد ”ي مرڻ
گهرجي. منهنجي وناداريءَ ۽ جان نثاريءَ مان مون کي ان لائق. سمجهي جو پنهنجي
ڪا مدد موڪلي. آئين چٿي مان پنهنجي بندوق ڪلهي ۾ وڌي, اٺ جا ڏائوڻ
کولي کيس هيٺ وبيهاريہم ۽ لانگ ورائي مٿس چڙهي ويئس. چري کائي هاڻي چڱو
تازو توانو ٿي چڪو هو ۽ ڏاڍي سهڻي نموني هلڻ لڳو. منهنجيون اکيوڻ ڏاڍيون
گرہ ۽ ٿڪل هيونڻ پر ان هوندي ڌرو تاري کي سڃاڻي پئي سگهيس ۽ مٿي جي
مهار بہ کڻي اوڏاتين موڙيم. ِ
24 حر گوريلا جنگ
رات ڪاري هکي. انهيءَ دوران ڇا ٿيو ڇا نہ ٿيو؟ تنهن جي پروڙ مون کي
ڪان آهي. مان اڌ چريو تہ اڳي ئي ٿي چڪو هوس. منهنجيون اکيون ڌروءَ تاري ۾
هيون جيڪو ڪڏهن ويجهو ۽ ڪڏهن پري هي رهيو هو. ڪڏهن منجهس ايتري
تيز سهائي هئي جو اکيون کيريون ٿي پيون هيون. جن ٻوڙن ۽ ٻوٽن مان آءٌ گذري
رهيو هوس سي ٻنهي پاسن کان ڄڻ تہ نچي رهيا هئا. مون اٺ جي ڊگهيءَ ملس ۾
هٿ تابو ڪري وڌا هئا. سمجهيم پئي منهنجي ڄڀ ۽ نڙي سڪي وئي هئي پر
ساهہ کڻڻ جو سلسلو اڃا بہ جاري هو.
مان ٻڪرين جي ٻيڪڻ تي ڄڻ ت, گهريءَ ننڊ مان جاڳي پيو هوس ۽ اٺ
هڪ کوهہ ڀرسان بيٺو هو جيڪو مان سمجهان ٿو تہ پوثتي ڇڏي آيل کوھہ کان
مختلف هو. اوڀر پاسي کان اڀ هوريان هوريان پنهنجو رنگ بدلائي رهيو هو. ڏٺم تت
ٻڪريون بہ سچيون پچيون هيون جيڪي چوڌاري گڏ ٿي ويون هيون ۽ اک ٿاڙي
مون ڏانهن ڏسي رهيون هيون. اهي بہ ڏکويل آواز ۾ ڄڻ پاڻي پاڻي پڪاري رهيون
هيون. اٺ بہ منهنجي هشائڻ کان سواءِ پاڻ ويهي رهيو. مان لهي تہ ڪونہ پئي
سگهيس پر اڻي ويهي رهيس ۽ خوش قسمتيءَ سان پنهنجي صحيح جاءِ تي ويٺو
هوس. مون کي اڃا بہ سرت هئي ۽ سمجهي ويس تہ هتي بہ ٻوڪو ۽ ورت رکيل
ڪون آهي. پاڻي ڇڪڻ وارو پيچرو ڏسي اندازو لڳايہ تت هي کوهہ بہ اونهون آهي.
دل ۾ چيہ تہ توهان جا مالڪ حڪمن جي فرمائبرداريءَ ۾ ڀڄي هليا ويا آهن. مان
انهن جو اوسيئڙو ڪري ڪون ٿو سگهان. جيڪڏهن مون وٽ ڪهاڙي هجي ها تہ
توهان مان ٻڻ يا ٽن ٻڪرين جو ڳچيون ڪي توهان جي ڪوسي ڪوسي رت
سان پنهنجي اج اجهايان ها. مون ۾ ايتري سگھہ ڪان هئي جو پنهنجي هٿن سان
اوهان جون تسون چيري سگهان. ان وقت مون کي پنهٽجي بندوق ياد آٿي. اهڙي
يادگيري اچڻ بہ عجيب هي پر مون کي تت هن وقت سخت ضرورت هئي, تنهن
ڪري شرمندگي محسوس ڪرڻ نہ گهرجي. مان اٺ تان هيٺ لٿس. بندوق پريم.
ويجهي ٻڪريءَ جي ڳچيءَ تي رکيہ ۽ فاثئر ڪيم. پڪ جهلي رٿ سان چپ الا
ڪيم ۽ پوءِ پيئڻ لڳيس. زخم کي آڱرين سان کولي وڌيڪ رت پيُڻ جي
ڪوشش ڪيم. اهو رت حلال ڪونہ هو پر اميد اٿم موڻ کي اهو گٿاهہ معاف
ڪيو ويندو. منهنجو پيٽ ڀرجي ويو. ڪجھ ساهھ ٻيو ۽ زنده بچڻ جي ڪجه اميد
ٿي پئي. پڪ ٿيم ت. ماڻهو پنهنجيون ٻڪريون ڳولهڻ لاءِ هتي ضرور ايندا.
اوچتو واڇوڙي جيان سٽڪو ٿيو ۽ هوائي جهاز تيزرفتاريءَ سان وڻن مٿان
اڏامندو اوڀر ڏانهن هليو ويو. ٻڪريون ٽهي وٺي ڀڳيون. منهنجو اٺ بہ ڇرڪ کائي
حر گوريلا جنگ 225
وٺي ڀڳو, ڇاڪاڻ ت مون کيس ڏانوڻ ڪون ڏنو هو پر کبڙ ڀرسان بيهي ڇرڻ لڳو..
مون کي چڱيءَ ريت سڌ ھئي تہ منهنجي زنده بچڻ جو دارومدار هن جانور تي آهي۔.
جيڪڏهن هو گھہ ڪري بيهي رهيو ت. مون ۾ کيس ڪاهڻ جيتري ب سگھ ڪان
آهي. ڀاڳ ڀلا هئا جو هو هش هش ڪرڻ تي ويهي رهيو. مان لانگ ورائي مٿس
ويهي رهيس. هو تڪڙو ڀڄڻ لڳو. مان سندس مهارون ڇڪي مٿس ضابطو رکي
ڪون ٿي سگهيس ڇاڪاڻ تہ مون ۾ ايتري سگهہ ئي ڪائ. رهي هئي. مون کي
اچرج هو تہ مان سندس ڀڄڻ تي ڪري ڇونہ پيس؟ منهنجي حالت ڏاڍي خراب
هُئي۔. جڏهن مونڻ پاڻ سنڀاليو تہ سج گهڻو مٿي چڙهي آيو هو. پورب جي گهاڙ
گهلڻ شروع ڪيو ۽ اڏامندڙ واريءَ مون کي ڏاڍو تنگ ڪيو هو. هن وقت مون ۾
جيڏانهن ڪيڏانهن هلڻ جي طاقت هئي پر هڪ خيال جي ڪري مون اتر ڏانهن
وڌڻ پئي چاهيو.
ٿوري وقت کان پوءِ هڪ اهڙي جوءِ آئي جيڪا مون کان وسري وئي هئي
جنهن هن وقت منهنجو ڌيان ڇڪائي ورتو هو. مون کي محسوس ٿيو ت مان هاڻي
مڪمل چريو ٿي چڪو آهيان. مون کي هر ڀٽ ۽ هر ڏهر ۾ سڻهي جهنگ ۽ جهنگ
جي ٻوٽين جا تُها ٿها ڏسڻ ۾ آيا ۽ هي ڀٽ مون کي ناري جي ڪت جيان ٿرندي
ڏسڻ ۾ آئي. ان کان سواءِ اهي ايتريون چمڪي رهيون هيون جو منهنجيون اکيون
سندن روشتي کان کيريون ٿي پيون هيون. مون کي اهو بہ محسوس ٿيڻ لڳوت, هئن
تي ڪابہ اوڀڙ ڪانہ آهي. سمجهڻ لڳس ت اهو رڃ وارو ڏيک آهي۔ اهو ڏيک مون
کي پنهنجي علائقي ۾ بہ ڏسڻ ۾ ايندو هو. ان وقت منهنجي دل رڙ ڪئي, اتر!ا
اڃا ب اتر. ان وقت سج منهنجي پٺئين پاسي هو. سندس روشئي ۾ اڏامندڙ سنهي
واري ڪري ڦڪانجي ٿي ڏسڻ ۾ آئي.
پاڻي! پاڻي!!؟
مان اٺ کي بي خبريءَ ۾ اهڙي ڏهر ۾ وڃي هنيو جنهن جي پاسن ۾ ڌٻڻ
واريون ڀٽون هيون. اتان جي واري ڏاڍي سنهي هكي ۽ هوا ۾ آئين اڏامي رهي هئي
ڄڻ خراسان کان گهلندڙ هوا تي ڀمپاس گاه (955٣ڇ 101]05) اڏامڻ شروع ڪندو
آهي. ٿوري وقت کان پوءِ ڏلہ تہ اٺ پنهنجا داڦوڙا واريءَ مان ڏاڍي زور سان
ڪڍي رهيو هو ۽ هلندي هلندي آخر بيهي رهيو. مون کيس اڳتي وڌڻ لاءِ اڙيون
هٿيون تہ هو رڻاٽ ڪري اهڙيءَ واريءَ ۾ ويهي رهيو جيڪا ڏاڍي نرہ ۽ هلڪڙي
هئي. هيٺ لئس تہ واري جو تمونو ڏسي خبردار ٿي ويس تہ اها ٻيءَ واريءَ کان
وڌيڪ سنهي هئي ۽ مان بہ گوڏن تائين واريءَ ۾ لهي ويس. منهٽجيون ڄنگهون ب
226 ًح گوريلا جنگ
گوڏن تائين هيٺ لهي ويون. مان جتي هيس اتي بيهي رهيس تہ جيئن زور لائي هن
واريءَ مان پاڻ کي ڇڏائجي. ان سان گڏ مٿي بہ تهاريہ تہ اکين ۾ ڏسڻ جي سگھ
آهي يا ختہ ٿي وئي آهي؟ معلوہ ٿيو تہ اکين ۾ نظر موجود آهي. ڏهر بہ هڪ
اوچيءَ ۽ اڀڪپري ڀٽ تائين هلي دنگ ڪيو هو, جنهن جي واري ڏاڍي چمڪيلي
هئي جنهن جي ڇوٽيءَ تي هوا جي ڪري گاهہ لڏي لي رهيو هو. پوءِ مون ان پٽ
۽ اٺ ڏانهن گهوري ڏٺو جيڪي سچا پڇا هئا ۽ انهن تان نظرون هتائي ڇڏيہ. مان
هوش ۾ هجڻ وت آخري لفظ هي چيا هكا تہ ”منهنجا پساهہ هتي پورا ٿيڻا آهن.
منهٽجا مرشد! جيڪڏهن تون منهٽجي زندگي بچائيندين تہ اها ب مان تو تان صدقي
ڪري ڇڏيندس." منهنجا دوست! مان توکي ڇا ٻڌايان تہ منهنجي مرشد ۾ وڏي
طاقت آهي. مان تنهتجي آڏو آهيان ۽ تون منهنجو ڳالهاتڻ ٻڌين ٿو. اهو بہ سمجھ تہ
تان ضرت تا نيڃ تن اها ڪرات ڪا بڅق لاڍ ڊو هن ناي فمڪز لا فقط
پاڳاري ڪري ڏيکاري. مان توکي ٻڌايان ٿو تہ اها ڪرامت ڪهڙي نموئي ظاهر
ٿي؟ بي سڌ ٿي وڃڻ ڪري سڪرات جِي سختي ڄڻ گهٽ ٿي وئي هئي. سمجهيمہ
پئي تہ هاڻي موت جو فرشتو اچي پهتو آهي. هن ٻيو ڀيرو هٿ کان وئي لوڏيو۔
معلومہ ٿي رهيو هو ڄِڻ اهو منهنجي روح کي موٽائي هن دنيا ۾ وٺي آيو هو. مون
بيهوشيءَ ۾ ڀڻڪيو: ٍ
پاڻي!
”هائو! پاڻي موجود آهي تون تہ پنهنجو وات بہ کولي ڪون ٿو سگهين.”
مون کي احساس ٿيو تہ منهنجن ڀڪوڙيل ڏندن وڃان ڪا شيءِ وات ۾ وڌي
وٿي آهي. مون کي محسوس ٿيو تہ مان جيئرو آهيان. ڪو رحمت جو فرشتو هو
جيڪو منهنجي وات کي هوريان هوريان ڪري کولڻ جي ڪوشش ڪري رهيو
آهي جنهن کي مون بند ڪري ڇڏيو هو. پهريون ڍڪ ڀريہ تہ ڏاڍو سور محسوس
ٿيو. ٻئي ڍڪ ڀرڻ سان آرام اچي ويو. مان تہ جلديءَ ۾ چڱو ڀلو ٿيڻ پئي گهريو.
منهنجي بچائيندڙ پراڻن ڪپڙن ۾ هڪ نوجوان ڇوڪري هئي, جنهن جي مٽهڻ مان
ٻاجھ, ڪا هورا کورا ۽ خوشي ٻهڪي رهي هئي. هن مون کي هن وقت تي گهڻو
پاڻي پيئڻ ڪَونہ ٿي ڏنو, پر هڪ ڍڪ پيئڻ کان پوءِ گلي کسي ٿي ورتائين. مان
کيس گهڻي پاڻي ڏيڻ لاءِ منٿون ڪري رهيو هوس پر هن ٿورو ٿورو ڪري ڀاڻي
ڏيڻ پئي گهريو. نيٺ مون کيس چيو:
”تون مون کي گهڻو پاڻي ڇو نہ ٿي ڏٿيي؟”
ڇاڪاڻ ت,ہ جيڪڏهن تون گهڻو پاڻي پيندين ت بيوقوف! تنهنجو پيٽ ٿاٽي
حر گوريلا جنگ 227
پوندو, پر تو منهنجي بئي کي ڇو ماريو؟”
”ها! منهنجي اڇي ٻڪري. اڇيٰ رنگ ڪري مان ان ٻڪريءَ کي ٻئي
سڏيندي هيس.'' تو ان کي گولي ڇو هنئي؟"
”مون کي ت. ڪا خبر ٿي ڪانہ پئي. ان وقت مان پريشان هوس.”
”مان سمجهان ٿي تون اُن وقت چريو هئين. ڇا تون سدائين چريو
هوندو آهين؟”
”ماڻهو پريشانيءَ ۾ اٿبن ڪندو آهي؟" ُ
”اڃو هوس. مون وٽ پاڻي ڪوٽ, هو.”
ان کان پوءِ مان کيس پنهٽجي ڀڄڻ جي ساري ڳالھ ڪري ٻڌائي. هوءَ مون
کي ٿورو ٿورو ڪري پاڻي ڏئي رهي هئي ۽ وچ وچ تي سوال بہ پڇي رهي هئي.
”اهو ڪهڙو کوھ هو؟”
”مون کي ان کوهہ جي نالي جي خبر ڪانہ آهي.” مون کيس وراڻيو. پوءِ
هوءِ ان کوھہ جي اوسي پاسي بابت سوال ڪرڻ لڳي ۽ چياٿين ت, ”اهو کوه تہ
نہ آهي؟”
تنهن تي کيس وراڻیم تہ, ”مون اهڙو خيال ڪونہ ڪيو پر ان جي
ڀرسان ڪنڊين جا وڻ هئا. ياقي مون کي ٻيو ڪجه ب پتو ڪونہ آهي.”
هوءَ موڻ ڏانهن ائين ڏسي رهي هئي ڄڻ چوندي هجي تہ تون چرئي هجڻ
سان گڏ اکيى کان ب انڌو هئين. ان کان پوءِ چوڻ لڳي ت:
”پوءِ تون ”وارهايو” ڏانهن ڇو نہ نڪري وٿين؟"
”مون کي خير ڪانہ هئي تہ اهو ڪهڙي طرف آهي؟ پر جيڪڏهن مون کي
خبر هجي ها ت ب اهو معلوم ڪوتہ هو تہ اهو بند ڪيو ويو آهي يا تہ؟”
”پر وڏيري تہ سڀني کي ٻڌائي ڇڏيو آهي.”
”تون جيڪي نالا ٻڌائي رهي آهين انهن کان آءٌ بلڪل بي خبر آهيان.. مان تت
هن لعتتي جوءِ کان واقف ٿي ڪون, آهيان.”
”تون هن کي لعٽتي جوءِ ٿو سڏين؟ هن جوءِ ۾ ڪهڙي اوڻائي آهي؟ هيءَ تہ
منهنجي جوءِ آهي. سرڪار منهنجي هيءَ جوءِ تبا. ڪرڻ ٿي چاهي. تون هيڏانهن
ٻڄي اڇڻ کان پهريائين دشمن مان ڪنهن کي قتل ڪيو؟”
آ. هن سَنڌي لفظاخوشبو يا ند نو ملنوون ڏٿي ٿو. آهو هڪ وشنوتار ٻوتي يو تالۇت
آهي. جيڪو وارياسي علائقي ۾ ٿيندو آهي.
228 حر گوريلا جنگ
”مون ڪوشش ڪئي هئي. مون کي پتو ڪونہ آهي تہ انهن مان ڪو مٿو
پا ت؟ ٰ ٰ ٰ
”هيءَ بندوق ڏاڍي سٺي آهي. تون چوين تو تہ مان پير سائين جو مريد
آهيان. مون کي بہ پڪ آهي ت. تون نقير آهين. مان تنهٽجي پيرن جي نشانن مان ئي
سهي ڪري ورتو هو تہ تون اوپرو ماڻهو آهين.”
”اهو ڪيئن؟"
”تون اسان چيا ن گهمي ڪون ٿو سگهين. ”02
آهين. ان ڪري مان تنهنجي ڪڍ لڳي پيس. مون سمجهيو تہ جيڪڏهن تون مري
ويو هوندين تہ پنهنجي بي جي بدلي هي اٺ ملي ويندو. تون ھيڏانهن هوڏانهن
ٿري نيٺ هتي اچي پهتين."
”مان کوهن مان پاڻي هٿ ڪري ڪونہ سگهيس. مون غيال ڪيو تہ جبي
واري ڍنڍ ڏانهن وڃان. هيءَ ميرن جي رياست واري ڍند واري جوءِ آهي يا نہ؟”
هوءَ منهن پاسي ڪري اچي کلڻ لڳي ۽ چوڻ لڳي ت.. ”ڇو؟ توکي خبر آهي
ت اها ڪٿي آهي؟” ڇ
”مون کي تہ ڪا خير ڪان آهي.”
”اها هڪ ڏينهن جي پنڌ تي ڏکڻ اوڀر آهي. پر تو جهڙي گڏهہ کي ان طرف
ٻڌائڻ مان ڪهٽ و فائدو؟ مان سمجهان ٿي تہ تون ڪڏهن ”درهن” جو نالو ڪونہ
ٻڌو آهي؟”
”درهن ٿر جي اها خطرناڪ جوءِ تت نہ آهي جتي واريءَ جي ڌٻڻ ٿيندي آهي.
ان جوءِ ۾ پئڻ بلا بہ ڄام ٿيندي آهي جيڪا ننڊ پيل ماڻهوءَ جو ساهہ ٻي ويندي
آهي. مان هڪ چوڻي بہ ٻڌي آهي تہ درهن ۾ رڳو موت رهندو آهي.”
”پر پوءِ بہ تون سڌو اڃي هن درهن ۾ پئين. تون بہ. ڪو عجيب ماڻهو آهين.
تو ”درهن” بابت ڪي ڪوڙيون ڳالهيون ب ٻڌيون آهن. هتي واري ۾ ڌٻڻ موجود
تہ آهي. پر اها اڻ واتفن لاءِ خطرناڪ آهي: ٻيو تہ هيءَ واري ٻيءَ واريءَ کان صثفا
سنهي هوندي آهي ۽ اهڙيون ڀٽون ڏکڻ - اولهہ طرف هونديون آهن ۽ انهيءَ پاسي
کان اُڀڪپريون بہ ٿينديون آهن ۽ درهن تي انهيءَ پاسي کان اٺ چڙهي بہ ڪونہ
سگهندا آهن. عقل وارو ماڻهو اٿبني ڪرڻ جي ڪوشش بہ ڪون, ڪندو آهي, سو
تو جڏهن اٺ اُڃڇي درهن ي هٿيو تہ مون سمجهيو ت ٴتون چريو بہ آهين.”
”هاڻي ت مان ڇريو ڪوت, آهيان, پر تنهٽجي واهر کان سواءِ ڄڻ اڃا ب مان
بيهوش آهيان.”
حر گوريلا جنگ َ2239
”ن, اٿيى ت, نہ آهي پر توکي اڃا بہ وڌيڪ ڀاڻيءَ جي ضرورت آهي. تو پاڻي
ٻي کلي اچي پوري ڪئي آهي. تون هتي ترس ت مان هيءَ کلي ڀري اچان.”
”مان توسان گڏجي نہ هلان؟ مان سمجهان ٿو تہ ويجهي ۾ ويجهو کوهہ بہ ٻہ
ٽي ميل پري هوندو. تون مون سان اٺ تي ٻيلھ ويھ تہ جهٽ وڃي کوھ
تي پهچنداسون.” ڇ
”مان کوهہ تي ڪان ويندس. درهن جو اهو ڳجه آهي ت پاڻي هتي موجود
آهي پر اها ڄاڻ هجي تہ اهو ڪهڙي قسہ جي جاءِ وٿان هٿ لڳي سگهندو؟ اهڙيءَ
جڳهہ جي اسان کي سڌ آهي ۽ اها هڪ حقيِقت بہ آهي. تون ڪو ڀؤ ن. ڪر.
تنهنجو مون تي ويساهہ نہ آهي ڇا؟ مان پاڻ پير سائينءَ جي مريدياڻي آهيان ۽
ڪڏهن بہ توکي ڇڏي ڪانہ وينديس. اصلي اک ڇنڀ ۾ موٽي ٿي اچان. مان ٿر
ڄائي آهيان. منهنجي ڳالھ مڃ. تون ڪو ٻار ڪونہ آهين, ڪجھ ننڊ ڪر. ائين نہ
ٿئي جو مان پاڻي ڀري اچان تہ تون اڃا بہ چريو هجين.” أٿىی چئي هوءَِ هلي وئي۔.
مان اڃا بہ ڪمزور هوس. مون کي اڃا بہ پڪ ڪان هئي تہ اها ڇوڪري آهي یا
منهنجي واهر لاءِ ڪو فرشتو اچي نڪتو آهي. مون کي سڪون اڇي ويو هو. مان
سمجهان ٿو تہ مون کي گهڙيءَ کن لاءِ ننڊ اچي وئي هئي. هوءَ وري بہ اچي
منهنجي آڏو بيٺي هئي ۽ ڀريل کليءَ مان ڀاڻي ڏئي رهي هٿي.
مون کانگس پڇيو تہ ڇا هي زمہ زم جو پاڻي آهي؟ ڇاڪاڻ تہ هي ڏاڍو مٺو ۽
ٿڌو پاڻي هو, اهڙو مون پنهنجي ساري زندگيءَ ۾ ڪڏهن پيتو ئي ڪونہ هو. ڇا
تون حور تہ نہ آهين؟ مون توکي پهريائين ڏسڻ سان تہ اٿيت سمجهيو هو. مان
سمجهان ٿو تہ مان جهن جيئرو هوس تہ غازي هيس. پر هيءُ تہ عجيب قسم جو
بهشت آهي.”
”مون کي لڳي ٿو تہ تون مڪمل چريو ٿي ٻيو آهين. پر پاڻي واتعي بي انتها
سٺو آهي,. جڏهن ڪو ماڻهو هي پاڻي پيئندو آهي تہ اسان جا کوھ. کيس ٻاڙا لڳندا
آهن. اهو چوڻ صحيح آهي ت, اها هڪ ڪرامت آهي. اهڙو پاڻي فقط درهن ۾ ملندو
آهي ۽ ڌٻڻ جي ويجهو هوندو آهي. جيڪڏهن سالن جا سال مينهن ن بہ وسي تہ
هتي اهو پاڻي موجود هوندو آهي. اسان جا وڏڙا هن پاڻيءَ لاءِ مختلف ڳالهيون
ٻڌائيندا آهن. ڪي چوندا آهن تہ قديہ زماني ۾ هڪ ير اچي مصيبت ۾
ٿاڻو هو. جنهن جي ٿر جي ماڻهن مدد ڪئي هئي. کيس سڃاڻيندا بہ ڪون هئا.
پاڻيءَ جو اهو ڳجهو وسيلو کين ۽ سندن ڀوين کي انعام طور ڏنو هئائين. ڪي
چوندا آهن تہ هتان ڪڏهن سنڌو درياه وهندو هو جنهن کي تو ڪڏهن ضرور ڏئو
30 =. كڍ يلا
هوندو, 9 جي ظالمہ راجا جي ڪري پنهنجو وهڪرو بدلائي ويو ۽ هي سارو
ملڪ واري بتجي ويو. اسان جي وڏن عرض ڪيو تہ راجا جي ظلم ڪري اسان
مٿان ڪاوڙ نہ ڪئي وڃي. پر ڪجه رحم بہ ڪيو وڃي. پوءِ سنڌوءَ جي هڪ
ڇاڙهہ واريءَ هيٺان لڪي وهڻ لڳي.”
جنهن وقت هوءِ ڳالهائي رهي هئي تہ اٺ تي پنهنجا هٿ گهمائي رهي هئي ۽
ساڻس اٿين ڳالهائي رهي هٿي ڃيئن ماءُ پنهنجي ٻار سان. ڳالهائيندي آهي. اٺ بہ ان
پيار کي محسوس ڪري ورتو ۽ پاسو بدلاٿي اٿي بيهي رهيو. پوءِ کيس مهار كا
وٺي ڪي قسہ جي واريءَ تي ويهاريائيي. هن مون کي بہ اٿاريو ۽ اٺ تي چڙهڻ ۾
مدد ڪکي. هن ڇوڪريءَ اڳ ۾ ٿي اٺ جي مهار کي ورتو ۽ اسان درهن کي
ڇڏي کوهہ واري سڌي رستي سان هلڻ لڳاسون. رستي ۾ مون کانكس پڇيو ت.
”تون منهٽجي پويان ڇو آئينءَ؟" هن ٻڌايو ت., ”مان راڄڑ ڇوڪري آهيان ۽ اسان
”سيتاراهو” ۾ رهندا آهيون. اسان جي چڱي مڙس حڪم ڪيو تہ ڪي کوهہ
اسان جي کوهن جيان کليل رهڻ گهرجن پر فوج کي ايندو ڏسي ٻوڪو ۽ ورت
آواڙيءَ کان ..."90909959999
وري ڪيل جڳهہ جي نشانن کي ڊاهي ڇڏي. اها فوج اسان ج مال راڄا واري
ملڪ ڏانهن هڪلي ويندي آهي. ٽي ڏينهن ٿيا آهن جو منهنجو پيءُ مري ويو آهي.
00 مون کي دير ٿي وئي ھئي تنهن
ڪري ٻڪرين کي ڪلهہ صيح جو پاڻي پيارڻ ۾ دير ٿي وئي هئي. کوھہ تي پهچي
ڏنٺہم ت. ويچاري بٿي مي پئي هئي جنهن کي گولي لڳل هئي. مون ڏسڻ سان
پهريائين سمجهيو تہ منهنجي ٻڪري سرڪاري فوج ماري آهي, جيڪا خطرناڪ
مشين تي چڙهي. هوا ۾ اڏامندي آهي. اها نوج ڪڏهن اسان جي ڀاڙيسرن جي مال
تي گوليون هلائي انهن کي ماري ڇڏيندي آهي. پر مون جِلد ئي پوءِ تنهنجا ۽ اٺ
جا پير ڏٺا ۽ خالي ڪارتوس بہ نظر آيو. منجهي پيس تہ معاملو ڇا آهي؟ پوءِ
. مه تو چريو آهين. پوءِ سو چيم تہ انهيءَ اٺ کي هٿ ڪرڻ لاءِ تنهنجي
ڪڍ لڳان. مون کي خوشي آهي جو تون جيگرو آهين. موڻ توکي ٻڪريءَ جو
ون بہ بخشيو ڇاڪاڻ تہ مان سمجهان ٿي تہ تون ان وقت ڏاڍو پريشان هئيڻ ۽
توکي خبر ڪانہ, هئي تہ تون ڇا ڪري رهيو آهيي؟”
اٺ ڏاڍي چڱي نموني هلي رهيو هو. 3
جو آءِ مٿي اٺ تي سوار هجان ۽ هڪ ڇوڪري مهار ڇڪيندي هلي. أن ع کان پوءِ
هن اٺ ڏانهن نهاريو. کيس هشائي منهنجي آڏو ٿي ويهي رهي. ان وت اڃ ختم ٿي
حر گوريلا ڃنگ 231
وئي هئي. پر بک ستائي رهي هئي ڇاڪاڻ تہ مون ڀورن تن ڏينهن کان گرھہ ب
ڪونہ کاڌو هو. مون کيس ڏاڍي تماڻائي سان اهڙو عرض ڪيو. تنهن تي هن
عجيب ڇوڪريءَ پنهنجي گنديءَ جي پلو ۾ ٻڌل ٻاجهري جي ماٿي مون کي
ڇوڙي ڏني جيڪا سندس ڪلهي تي رکيل هئي. مان اڃا بہ ڪمزور هوس. اٺ
جي هلڻ ڪري هيڏانهن هوڏانهن لڏي رهيو هوس. اهو ڏسي هن چيو ت, ”منهتجي
چيلهھہ ۾ ڀاڪر وجهي سوگهو ٿي ويه. مون کيس ڀاڪر پاتو ۽ سوڙهو ٿي ساڻس
گڏجي ويهي رهيس. سندس وارن مان اهڙي بانس آئي جو مان آپي مان نڪري
ويس. مان پنهٽجا هٿ مٿي ڪري سندس ڏُڪن ۾ وڌا ۽ سندس ڳچيءَ ۾ هوريان ِ
ڇڪ وجهي ويهي رهيس. هن منهن موڙڻ کان سواءِ مون کي چيو ت, ”هاڻي مان
تنهتجي ۽ تون منهنجو آهين. مان توکي ڏسڻ شرط دل ۾ چيو تہ جيڪڏهن تون
جيئرو هوندين ت. مان توسان اٿين محيت ڪنديس جهڙي ريت تون هاڻي مون سان
پيار ڪري رهيو آهين."
]13[
منهٽجي ان ننڍڙي فرشتي جو نالو حياتي هو جنهن منهنجي ڏاڍي سار سنڀال
لڌي. هوءِ يتيہ ڪنواري كئي. ان وقت تازو بالغ ٿي هئي. تو سندس ڳالهين مان
اندازو ڪري ورتو هوندو تہ اها ڏاڍي بهادر, ڏاهي ۽ ڪيترين عورتن کان سياڻي
هئي. مون کي تہ آٿين معلوم ٿي رهيو هو ت, هوءَ ڪيٹرن مردن کان وڌيڪ مرداڻي
آهي. مون هڻ سان گڏ گذاريل وقت ڏاڍو سٺو سمجهي رهيو آهيان. اهو پہ تہ
سمجھ تہ مان هن کي وساري ڇڏيو آهي. ت., تون مون تي کلين. پر مون کي پڪ
آهي تہ جيڪي ماڻهو پير ساٿين جا صدق دل سان مريد آهن ۽ ان جي مقصد
واسطي هر ترياني ڏيڻ لاءِ تيار آهن, تن کي بهشت کان اڳ هن دنيا ۾ ٿي بهشت
ملي ويندو. پير سائينءَ جي مقصد واسطي مان گهڻو ڪجه ڀوڳي چڪو آهيان.
مون کيس محيت ڪرڻ سيکاري هئي. مان پنهنجي تجريي جي آڌار چئي سگهان
ٿو تہ هوءَ مڪمل ڪثواري هئي. پنهنجن جذبن ۾ بہ انهن عورتن کان گهڻو وڌيڪ
هئي جن سان مان گڏ گذاري چڪو هوس. هن ٿر واري زندگيءَ بابت مون کي
گهڻو ڪجه ٻڌايو هو. مون کي ٻار سمجهندي هئي. ڪڏهن ٿڌي ۽ ڌيرج وان
ڏسيي هئي. ڪڏهن وري منهنجي ڊرائي ۽ اڻ ڄاڻائي ڪري ڪاوڙجي بہ ويندي
هئي. ڪڏهن هوءَ مون تي کلندي بہ هئي. يعني سائين رككي پٽ واليڏني تي
جيڪو پير سائين جو مشهور مريد هو. مان کيس ڏاڍو پيار ڪندو هوس. هوءَ بہ
ڄڻ مون تي اڪن ڇڪن هئي.
اسان هلندا وڃي ٻڪرين وٽ پهتاسون جيڪي آرام سان ويٺيون هيون. پوءِ
اسان مٽزلون ڪندا کين اڳتي ڪاهي وياسون. سفر دوران هن مون کي چيو ت,
”اسان ماسيءَ ڏانهن هلي رهيا آهيون جيڪا راجا جي ملڪ ۾ رهندي آهي. منهنجي
ماءُ بہ اتي ڄائي هئي. جبي واري ڍنڍ اسان جي رستي کان پري آهي. پر مان توکي
اها ضرور ڏيکارينديس جنهن لاءِ ڪشال ڪڍڻ وارو ھئين منهنجا پيارا."
اسان ان ڍنڍ تي سج لٿي مهل پهتاسون. چوڌاري ڳاڙهيون ڀٽون هيون. وچ
تي اها ڍنڍ جواهرن جيان جهرڪي رهي هئي. مون اتي سچا ڀچا وڏا وڻ. گاهھہ ۽
پن ڏٺا. ڻڌڙي هير پئي گهلي. دل ڏاڍي خوش ٿي. حياتيءَ کي چيہ تہ, ”منهتجي
حر گوريلا جنگ 233
پياري اڳڻي نہ هل. بس گهڙي کن ت. هتي ترسون."
تنهن تي هن وراڻيو ت نہ. هتي ميرن جي سرڪار جي چؤنڪي آهي جتي هو
ڄاڻ پهتا. آهي فوجي هيڏانهن بہ اڇي سگهن ٿا. ڪجه فوج اتر کان وڌي هيڏانهن
پڻ اچڻ واري آهي. پر جنهن جڳه ڏانهن مان توکي وٺي وڃي رهي آهيان. اها ايڏي
سهڻي کڻي ڪان. آهي پر محفوظ ضرور آهي.”
سومهڻي جي مانيءَ کان پوءِ هن دونهون ڪيو ۽ پنهنجو هنڌ بہ دونهين واري
طرف وڇايو. مان اها ڳالھ غير ضروري سمجهي پر هن چيو تہ گهڻي وقت کان پوءِ
توکي اها ڳال وسري وئي هوندي ت مان توکي درهن ۾ موت کان بچايو هو. اسان
کليءَ جاءِ ہ سمهي پئي سگهياسون, پر هتي سمهڻ ڪري تو کي هيءَ ڳاله ضرور
ياد ايندي تہ مون دونهون ڪري توکي جبي جي مڇرن کان کائڻ ڪون ڏنو هو.”
مان سندس اڻ ڏاهپ کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيس. دل ۾ چيم تہ کيس ڪو
جواب ڏيان تنهن ڪري ڇيومانس ت, ”ٿر وارن لاءِ اهي مڇر تہ واتعي ڀوائتا هوندا
پر مان مکيءَ ڄائو آهيان. اتان جا مڇر بہ گهٽ ڪون آهن, پر انهن کي مان تہ
کنگهندو بہ ڪون آهيان. ليڪن ٻيا ماڻهو هنن کي پنهئجي قسمہ جو ڇيتو سمجهندا
آهن.” ”واه واه. چڱو هاڻي مون کان ڌار ٿي سمهہ.” هن چيو.
مون پنهنجي وس کان ڪون گهٽايو پر آرام سان سمهڻ ڄڻ منهئجي لاءِ وڏو
عذاب هو. مان ساري رات اهو عذاب ڀوڳيندو رهيس. اهڙي ڳالهہ تہ مون ممڪڻن
ٿي ڪان سمجهي هئي ڇاڪاڻ ت مون ڀانيو پئي تہ ايڏي هواءِ ۾ مهان ويجهو ئي
ڪوتہ ايندا. صيح ٿيو تہ منهن سڄي دٻو ٿي پيو ۽ هٿ بہ ڳام وسڄي پيا هئا. اهو
ڏسي هوءَ مون کي چيڙائڻ لڳي. پوءِ اٿي ڍنڊ جي ڪناري سان بيٺل هڪ ٻوٽي
پٽي آئي جنهن کي مهٽي ان جي رس منهنجي منهن ۽ هٿن کي لاتائين. تڏهن مس
وڃي جيءَ کي جپ آئي ۽ کاڌ بہ گهٽ ٿي۔
راجا جي ملڪ ۾ سندس ماسيءَ جو گهر هڪ کو تي ٻن ٿن چؤترن تي
مشتمل هو. کوه جو پاڻي انگريز حد واري کوهن کان گهڻو ٻاڙو هو. ملڪ سڃون ِ
۽ ويران لڳو پيو هو. واري بہ ڪجه ٿلهي ۽ رنگ ۾ ٿڪانجي هئي پر مان ڏاڍو
ريان كيان هوس ڇاڪاڻ ت, مان محبت ۾ گرفتار هوس. خوشيءَ جي ڳالھ اها ب
هئي تہ حياتيءَ جا مائٽ مون مٿان اول گهول پئي ويا ۽ ڪنهن بہ قسم جو سوال
ڪونہ ٿي ڪياتون ڇاڪاڻ ت اهي سمجهي چڪا هئا تہ مان سنڌ جو ڪو اهم
غازي آهيان ۽ سرڪار جنهن جي رت جي پياسي هئي. ماڻهو ڀروسي ڇوڳا هئا.
حياتيءَ جي مرضي هئي تہ هن نئي ملڪ ۾ مان پنهٽجو نُون تالو سڏايان. هڻ
234 حر گوريلا جنگ
مون کي چيو ت مان توکي پٽتيلڌو ڪوئيندس ڇاڪاڻ ت, منهنجا پيارا مان تو کي
ڳولي لڌو هو. مان سندس اها ڳالهہ بہ قيول ڪكي تہ مان جوڻيجو آهيان,
جيڪي ٿر ۽ سنڌ واري ايراضيءَ ۾ تمام گهڻا آهن.
حياتيءَ جي چوڻ تي مان هڪ جِدا چؤنرو ٺاهي ورتو هو جيڪو اسان ٻنهي
جو گهر هو ۽ ٻِين گهرن کان وٿيرڪو هو. مون سياري ڇا سيءَ هتي سندس ڌڻ
جو بندازار تن گذازيا: اضان يل ساتوڻ ڍاباريڻ کي ڏينڍا هتانيون: آهي. وڙ
کي ڪاهي سوين ميل ڀري ڪاساين کي ڏيندا هئا. مون کي ٻاجهريءَ جي ماني
ڏاڍي وڻندي هکي. حياتيءَ کي ان مانيءَ پڇائڻ جو ڏانءُ هو. ان کان سواءِ هيءَ
ٽوهہ جي پيٺل ٻج جي ماني بہ ڏاڍي سٺي پڄائيندي هئي, جنهن کي مان ڪوڙو
زهر سمجهندو هوس. منهٽجو خيال هو تہ اهو تمام گهڻو ڪوڙو آهي جنهن کي
کاڌي ۾ ڪم آڻي ئي ڪونہ ٿو سگهجي.
هن سال راجا جي ملڪ ۾ مينهن بہ ڏاڍو وسيو هو تنهن ڪري انتگريز حدن
جا ڪيترا ئي ماڻهو ظلہِ کان لڏي اڇي هن ملڪ ويئا هئا, جتي ڏاڍو ڏرت ۽
ڏڪار هو. أن نت ببال هت ماڪان انا ٻچا ڪيا هكئا. حياتيءَ مون کي ٻڌايو تہ
جيڪڏهن پرن ڄمڻ کان پوءِ ب هو هتي رهي پيا تہ هتان جي هر شيءِ کائي ڀينگ
ڪري ڇڏيندا. ان وقت تائين انهن کي وري اسان کائيٽدا رهندا آهيون. مون انهيءَ
ڳالي کي خراب سمجهيو ۽ چيومانس ت انهن کي کائڻ حرام آهي تنهن ٿي هن
لا
هوندي آهي.
مان سندس چوڻ تي هڪ ٿيلهو کڻي ويندو هوس ۽ ڀري موٽي ايندو هوس۔.
هوءَ وري انهن کي صاف ڪري ڏنڊي ڪونڊي ۾ ڪٽي ليئي بڻائيندي هئي. بعد
۾ مون کي معلوم ٿيو تہ اهو ڏاڍو طاقتور کاڌو آهي.
ڪڏهن ڪڏهن اهي خبرون پيون پونديون هيون تہ حر جماعت ۽ پير سائينءَ
جي دشمنن وچ ۾ جهيڙو چوٿ تي چڙهيل آهي. ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جي باهہ مير جي
رياست ۽ انگريزن جي حدن ۾ جاڏي ڪاڏي پکڙجي ُأ جڏهن اها ڄاڻ
ملي تہ انگريزن جي فوج ۽ انجنيئر ڪنگري پهتا آهن ۽ انهن دارونءَ سان ڌماڪا
ڪري محلات ۽ قلعو ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيو آهي تہ منهنجو رت بہ اٻرڻ لڳو. هن
درگاهہ کي هٿ ڪو لاتو هو. اهڙيون ڳالهيون ٻڌي سنڌ وڃڻ لاءِ اوڪڙو ويٺو
هوس. انهيءَ دوران اها ب ڄاڻ ملي ت. وريام فقير مٺي کوهہ کان موٽي اچي هتان
کان ويجهو رهڻ لڳو آهي. تنهن ڪري مان سندس حضم لاءِ وٿس هليو ويس. هڻ
حر گوريلا جنگ 5ود
چيو تہ سندس ۽ محيت فقير جو فيصلو آهي ت. ٿوري وقت لاءِ طوقان جو زور ڀڄڻ
تائي ماٺ ڪجي. هن وڌيڪ ٻڌايو ت. انهيءَ ڪري مان گل خان نظاماڻي کي اهو
ڏسڻ لاءِ مکيءَ موڪليو آهي تہ منهنجي حڪم جي سختيءَ سان پابندي ڪئي
وڃي ٿي يا ن؟
معلومہ ٿي رهيو هو تہ جنرل اهڙيون اشتعال انگيزيءَ جون ڳالهيون ڪري
حرن کي ڪاوڙائي ميدان ۾ آڻڻ چاهي ٿو تہ جيئڻ سندس فوجين کي قتل
ڪرڻ جو موتعو ملي وڃي. پر اسان کي پنهنجي سگه۔ کي محفوظ ڪري
ڪنهن سونهري وجه جي تاڙ ۾ ويهڻ گهرجي.
هن پنهنجي خيال جو اظهار هن ريت ڪيو تہ سرڪار کي اهو تصور ب ڪون
آهي تہ هن قلعي جي سرن ۽ پٿرن واري ڀت ڊاهي حر جماعت جي وفاداري ۽ جان
نشاري ۽ اڏول عزم جو هڪ نهايت سگهارو ڪوٽ اڏي ڇڏيو آهي جنهن کي ننهن
چوٽيءَ جي زور لائڻ کان پوءِ ب ناس ڪري نہ ٿو سگهجي۔.
سندس چيل هنئن ڳالهين مان چڱيءَ ريت سمجهي سگهجي ٿو ت, هيءُ محبت
جون ڇيل ڳالهيوڻ ورجائي رهيو آهي. ڇاڪاڻ تہ کيس اهڙي اعليٰ قسہ جي
سوج ويچار ڪرڻ جي اهليت ئي ڪانہ هوندي آهي.
مون حياتيءَ کي ٻڌايو هو ت مون کي پير سائين جي هڪ سڀاهي طور ڪمہ
ڪرڻ لاءِ پوئتي موٽي وڃڻو پوندو. هن منهتجن اندر جي اڌمن کي محسوس ڪري
ورتو هو ۽ چيو هئاٿين ت, هوءَ منهنجي اُن دلي خواهش جي ڪڏهن بہ مخالنت ڪان
ڪندي. هن وڌيڪ چيو ت پياراا مان تہ هن ياري ۾ ڪجه چئي ڪان ٿي سگهان,
پر وقت کي ڏسجانءَ ۽ پنهنجي بهادريءَ ۽ جذبن جو اجايو زيان تہ ڪڃانءِ جهڙيءَ
ريت تون هاڻي ڪري رهيو آهين.
پوءِ اسان هڪ ٻئي جونڻ ڳالهوڻ قبول ڪيون. ٿوري وقت کاڻ پوءِ پتو پيو تت
سرڪاري ماڻهن وريامہ فقير کي ڳولي ورتو آهي ۽ کيس جهلي ورتو آهي. اهڙيون
ڳالهيون ٻڌي مون کي سنڌ ڏانهن موٿڻ سٺو نہ لڳو. مون کي اهو وهم گمان ب ك
هو تہ هڪ ڏينهن مون تي اهو الزام بہ مڙهيو ويندو تہ پوليس کي وريام جي ڪڍ
مون لاتو هو جنهن جي آءٌ بڇو بادشاهھہ جي پٽ هجڻ ڪري تہامہ گهڻي عزت
ڪندو هوس. مون توکي سڀ ڳالهيون ٻڌايون آهن جن مان تو کي سارو حال
معلومہ ٿي ويو هوندو تہ جيڪڏهن مان حر جماعت سان دشمتي ڪريان ها ۽
سرڪاري عملدارن کي خوش ڪريان ها تہ مون کي ورياہ نقير کي قتل ڪرڻ جو
سهڻو موتعو هو.
236 ٰ حر گوريلا جنگ
انگريزن جي مارشل جو ڪيس ۽ ڪلور راڄڀوتن جي هن ملڪ ۾ ڪونہ
هو. ان هوندي بہ اسان راءُ صاحب جي ماڻهن جي ڏوس ڏمر کان بچي ڪونہ ٿي
سگهياسون. هڪ ڀرپاسي جو پٿيل مون وٽ آيو جيڪو پاڻ بہ ٻير ساٿينءَ جو مريد
هو. ٿوري اليڪ سليڪ کان پوءِ هڻ مون سان زماني جون ڪيتريون ڳالهيون
ڪيون ۽ پوءِ آخر ۾ چيائين تہ سنڌ ۾ مارشل لا جو زور آهي. تنهن ڪري مائوءَ
جا ٺڪر بہ لڏي اڇي اسان واري پاسي ويٺا آهن. اهي مون کي ڊيڄاري رهيا آهن
تہ تون سنڌ جو مشهور تاڙيل آهين ۽ مون کي تنهنجي خلاف سرڪار کي اطلاع
ڪرڻ گهرجي. ٍ
تنهن تي مون کيس ڪاوڙجي چيو ت., ”سائين! انهن ٺڪرن مون کي تہ
ڪڏهن ڏٺو آهي ۽ نہ وري ڪڏهن کين ڏسڻ جو ڪو اتفاق ٿيو آهي. مائوءَ جو نالو
تنهنجي واتان ٿو ٻڌان, پر مان يقيت سان ڇوان ٿو تہ راجپوت ڪافر درگاهہ جي
هڪ جان نٿار توڪر کي دغا سان ۽ گرفتار ڪري انگريز عملدار کي خوش ڪرڻ
گهري ٿو, جيڪو سندن پاڙي ۾ ماٺ ڪيو ويٺو آهي.”
نهضين أنا ثاليدٻٴي دزرو نشماټد ۽ پزيشاڻ اي يون تن بختلڻ انڌاي:
چوڻ لڳو تہ, ”جيڪڏهن ڳالهہ ائين آهي تہ هو مون کي ٻڌائڻ بدران سڌو وڃي
حاڪم کي اطلاع ڪن ها, جيڪو هن جيان راجپوت آهي. هو مون کي چڱيءَ
ريت سڃاڻيندا آهن تہ مان پير ساٿين جي جان نثار مريدن مان آهيان. ڪڏهن هو
پاڻ ب راڄڙن ۽ ٻين جي ڀرسان وڃي ويهندا آهن, جيڪي اسان جي مرشد جا مريد
آهن. مون کي پڪ آهي ت. آهي سندن دشمتي سر تي کٹڻ ڪونہ چاهيندا پر مان
توکي هڪ نيڪ صلاح ٿو ڏيان شايد تون هن ملڪ جي رواج کان واقف ڪونہ
آهين. جڏهن ڪنهن ٻئي ملڪ جا ماڻهو ڪنهن ڏک سور کان لڏي اچي راجا جي
ملڪ ۾ ويهندا آهن تہ کين هن ملڪ جي ڪامورن کي سوکڙيون پاکڙيون ڏيندا
آهن. سو مان توکي ڏس ٿو ڏيان تہ تون بہ هتان جي ڪامورن کي سوکڙيون ڏئي
جند آجي ڪر. تون منهنجو مهمان آهين. مان توکان پنهنجي لاءِ ڪا بہ شيءِ وٺڻ
ڪون ٿو چاهيان. هي ڏاڍو سخت ماڻهو آهي. تون سمجھ تہ وري درٻار کي خوش
ڪندو. اها بہ سڀتي کي غير آهي تہ سنڌ جا ڪيترا معزز ماڻهو دنگ اڪري
هيڏانهن آيا آهن. اسان سندن آجيان ڪريون ٿا پر جن ٺڪرن جي مان توساڻ ڳال
ڪٿي تن ٻن ڇري ادا ڪئي آهي. جيڪڏهن توکان ڪجه ب وصول نہ ڪيو ويندو
تہ هو مئو ڀائيندا. سو !دا پِئيلڌا! اصل ڳاله اها آهي. مون کي معاف بہ ڪجانءِ پر
اڳتي هلي توکي معلوم ٿيئدو تہ توکي بہ ٻين جيان هلڻ ڇلڻ گهرجي ت ڀلو.”
حر گوريلا جنگ 237
مون کيس وراڻيو ت, ”ادا تنهنجو حڪم اکيڻ تي. حال حيييان پيش پريان.
سو حال آهر ضرور پير ڀريو. ٻِن ٽن ڏينهن کان پوءِ وڃي سندس سلام ڀريو.”
منهنجي اها ڳالهہ ٻڌي هو مرڪيو ۽ موڪلائي هليو ويو.
حياتي ٻڪريون چاري موٽي آئي تہ مون کيس الف کان وٺي ي تائين ساري
ڳاله ٻڌائي. تنهن تي هوءَ چوڻ لڳي ت, ”اهو مڙهو ٻڌو بہ ماٺ رهڻ لاءِ چار
ڏوڪڙ وٺڻ آيو هو. مان هاڻي ٿورا گهڻا پئسا گڏ ڪريان ٿي. پر اهي تون پنهنجي
نالي نہ ڏيندين. جيڪڏهن اهي پئسا تنهنجي نالي ڏيا بہ تہ مون کي وڌيڪ ڀن ڀرڻو
پئجي ويندو.”
مون کيس چيو, ”مون کي ڳال ٻڌاءِ اصل قصو ڇا آهي؟" تنهن تي هوءَ
چوڻ لڳي ت٫, ”ٻڌو توکي ٿرڻ جي ڪوشش نہ ٿو ڪري يا تنهنجي اوپرائيءَ مان
ڪو فائدو وئڻ نہ ٿو چاهي. هي ملڪ سنڌ جيان شاهوڪار نہ آهي, جتي انگريز
سرڪار جي هر ڪاموري کي سٺي پگهار ملندي آهي. تو ٻڌايو تہ مختيار ڪار
کي. جيڪو منهنجي خيال موجب هڪ وڏو ڪامورو آهي. پورا ٻہ سو روپيا
ماهيانو پگهار ملندي آهي. پر توکي هيءَ ڳالهہ ٻڌي اچرج ٿيندو تہ هان جو
حاڪم بہ مختيار ڪار جيترو وڏو عملدار آهي. پر هتان جي سرڪار کيس سنڌ
جي مختيارڪار جي پگهار جي ڏهين پتي جيتري پگهار ب مس ڏيندي آهي۔ پر پوء.
ب اهي قلمن ۾ رهندا آهن ۽ شاندار ڪپڙا ڀائيندا آهن. اٺ گهوڙا بہ ڀلا ڌاريندا آهن.
مهمانن کي بہ سٺو کارائيند پياريندا آهن. اهڙي خرچ پکي لاءِ کين ڪي ٻيا وسيلا
ب. هوندا آهن. سڻدن حال اهي آهن۔ درٻار جو شان شوڪت هئن ڀِٽن جي اڀت مان
تہ بحال رکي نہ ٿو سگهجي. هي ملڪ کڻي اناج پيدا ڪرڻ جهڙو ڪون آهي. هتان
جو وايومنڊل ڌاڙيل پيدا ڪندو آهي. تنهن ڪري درٻار پنهنجي انهيءَ رعيت کان
محصول وٺندي آهي جيڪي ڀر واري ملڪ ۾ وڃي ڌاڙا هڻندا آهن ۽ انهن کان بب
وٺندي آهي جيڪي تاڙا هڻي اڇچي هن ملڪ ۾ پناهہ وٺندا آهن. توکي اهو بہ
معلوم هئڻ گهرجي ت درٻار کي هر ايندڙ ماڻهوءَ جوجهٽ پتو پٿجي ويندو آهي.
پٽيل ڪنهن ماڻهو کي حاڪم کان ۽ حاڪم وري درٻار کان لڪائي ڪونہ
سگهندو آهي. ڇاڪاڻ ت, هن ملڪ جي قديہ رواج مطابق اهي سڀئي ان محصول ۾
هڪ جهتا بائبواز هوندا آهام* ڇ
مان هن تسم جي ڏنڊ جو ٻڌي اچرج ۾ پیجي ويس. پر حياتيءَ مون کي
چيو تہ, ”بيوتوف! ڌاڙيلن لاءِ بہ اها سٺي ڳاله آهي. جيڪڏهن اهي ب محصول ادا
ڪندا ۽ ملڪ جي هن امان ات ڪندٳ تچ راب اتان تال رهق
28 حر گوريلا جنگ
ويندو. جيڪڏهن درٻار کي پائي بہ ادا نہ ڪكي ويندي ت, اها بہ سندن بچاءُ ڇو
ڪندي. مون کي اميد آهي تہ درٻار کي اهو اطلاع بہ پهچي ويو هوندو. تون پاڻ
سان سٺي انگريزي بندوق يہ کڻي آيو آهين جنهن لاءِ توکي ڪو گهڻو محصول ادا
ڪرڻو ڪونہ پوندو. پر تون ٻُڌوءَ کي ايٽرو چئجانءِ تہ تو نوج سان وڙهڻ لاءِ اها
بندوق دوست کان ورتي آهي. تون اهو بہ کيس ٻڌائجانءِ تہ مون وٽ ڪي ڳَه
ڳٺا ۽ قيمتي ڪپڙا ڪونہ آهن. اٺ لاءِ ٻ تون أٿبن چئي سگهين ٿو تہ اهو بہ ڪنهن
ٻئي ماڻهوءَ جو آهي. پر اها ڳالهہ ضرور قبول ڪجايءِ تہ هن وقت اهو اٺ تنهتجي
ملڪيت آهي. مون کي اميد آهي تہ اسان هن کي هڪ پائي بہ وڌيڪ ڪوئہ
ڏينداسون." ٰ
ساري معاملي کي سمجهڻ کان پوءِ مان ٻُڌوءَ سان ڳالهائڻ جهڙو ٿي ويو
هوس. آخر ٻُڌو هن ڳاله تي اچي بيٺو تہ جيڪڏهن مان کيس اٺ ڏيندس ت سارو
محصول ادا ٿي ويندو, پر حياتيءَ جي چوڻ تي کيس چيہ ت ”اٺ واري ڳاله تان
لهي وڃ توکي ٻہ ڀليون ٻڪريون ڏيان ٿو.” هن بنا ڪنهن رک رکاءَ جي سڌو
سُون ڳالهايو. مون کي بہ خبر هئي تہ هيءُ حڪمران پير ساٿينءَ جو گهڻو احثرام
ڪندو هو. مون کانگس پڇيو تہ, ”هن ملڪ ۾ غازين جي رهڻ ڪري انگريزن
راجا کى ڪا تڪليف وغيره تہ ڪانہ ڏني آهي؟” تنهن تى ٻُڌوءِ چيو تہ, ”حيدرآباد
جا ڪي عملدار درٻار آيا هئا. جن اچي راجا کان غير واجبي مطاليا ڪيا هئا. پر
راجا سندن گهڻو آدرڀاءُ ڪيو ۽ مان مرجاتا ڏني هئي. تنهن ڪري کين ڏاڍو شرم
آيو. پوءِ سرڪار کي رپورٽ ڏنائون تہ اطلاع ڪوڙا آهن." هن وڌيڪ چيو تہ,
”راجا سنڌ کان آيل اهڙن حرن کي پڪڙي انگريز سرڪار جي حوالي ڪندو
جيڪي هن ملڪ ۾ داخل ٿيڻ وارو محصول ادا نہ ڪندا. اهڙيءَ ريت انگريز
عملدارن جو شڪ يہ گهٽجي ويندو. اهو محصول درٻار جي عزت احترام کان تت
گهڻو ڪون, آهي. ٻيون حڪومتون تہ هن محصول کان گهڻو وصول ڪنديون آهن.
اهوئي سيب آهي جو آءٌ توکي چئي رهيو هوس تہ ڪي سو کڙيون پاکڙيون اک
ڇِنڀ ۾ ڪامورن ڏانهن موڪل. پنيلڌا؟ مون کي انسوس آهي جو مان توسان ناتو
ڇِني رهيو آهيان. مان توکي هيءَ صلاح ڏيندس تہ تون هي ملڪ ڇڏي هڪدمہ
هليو وڃ ن تہ منهتجي لاءِ توکي گرفتار ڪرڻ کان سواءِ ٻيو گس ڪون آهي. پر
ڏسان ٿو توکي ڪا ڳڻٽي ٿي ڪان آهي.“
هڪ ڏينهن جڏهن کيڙ ثوان گؤنچ ڪڍيا ۽ ٿڦوڳ ڦلاريو هو تہ حياتيءَ مون
کي چيو ت.. ”پيارا مان توکي هڪ ننڍڙي خوشخبري ٻڌايان ٿي. اها ڳال ٻڌي
حر گوريلا جنگ 239
مون جيان تون بہ ڏاڍو خوش ٿيندين.”
مان ايڏو ڇريو ڪوتہ هوس ۽ ستدس اکيڻ ۽ آواز مان سمجهي چڪو هوس
تہ اها ڪهڙي ڳالهہ آهي. مون کيس پيار مان ڳراٽڙي پاتي. هو چوڻ لڳي تہ
جيڪڏهن موڻ کي پٽ ڄائو تہ اسان ان جو نالو ڀٽيلڌو رکئداسون. اين ث؟ مان
چاهيان ٿي تہ مون وٽ اهڙي ماڻهوءَ جي نشاني هجي. جنهن کي مون لڌو هو
جيڪو وري مون کان جدا بہ جلد ئي ٿي ويندو. مون کي خبر آهي تہ توکي
پنهنجي پهرين پٽ واليڏني جي ڪيتري سڪ لڳي هوندي۔. تون رات جو وٿلندو
آهين تہ سندس ٽالو کڻندو آهين. اهو تنهنجو پٽ آهي. پر هيءُ پٽ منهنجو ٿيندو.
مان چاهيان ٿي تہ اهو جيڪر تو وانگر هجي.”
هن خوش ٿيندي وڌيڪ چيو ت, ”مون کي اميد آهي ت ٻار ڄمڻ تائيت تون
هتي مون وٽ رهندين. تو ٻڌايو تہ ٻيون بہ ڪيتريون تومون انگريزن لاف وڙهي
رهيون آهن. امڪان آهي ت اُهي انهن کي ماري مڃائينديون. پوءِ اسان جو مرشد
سنڌ موٽي ايندو. پوءِ اسان ڪيڏا تہ خوش ٿينداسون.” ٍ
اسان ڳالهائي رهيا هئاسون تہ هڪ ماڻهو اتي پهتو. جيڪو اٺ تي سوار هو.
هڻ مون کي نالي سان سڏيو. کيس سڃام تہ هو لقمان جي ٽوليءَ جو غازي هو.
هن مون کي ڏسڻ شرط رڙ ڪري چيو, ”سائين رکيا! هڪ غخبر پر نهايت اهم
خبر. مون خبر ٻڌي آهي ت پير ساٿين سنڌ پهچي ويو آهي. هو آزاد ڪونہ ٿيو آهي
پر حيدرآباد جي سيئٽرل جيل ۾ آهي۔ چيو پيو وڃي تہ کيس هوائي جهاز ۾ وٺي
آيا آهن. اهي کيس ڇڏڻ جا آثار آهن. جنرل کي هاڻي پتو پئجي ويو آهي تہ سندس
ڏاڍ ڏهڪاءِ يا حر جماعت کي ڏنل تڪليفن ڪري حرن کي جهڪائي ڪون ٿو
سگهجي ۽ اهي انصاف ٿيڻ تائين پنهنجون ڪاروايون جاري رکيو ايندا. ”
اها ڳالھ ٻڌي مان هڪ جان نٿار نقير جيان ڏاڍو خوش ٿيس. پر مان هڪ
تجربيڪار نقير هيس تنهن ڪري خبردار بہ ٿي ويس. هن غازيءَ کان ڪجه سوال
ڪيم جيڪو پاڻ بہ مون جيان ڏاڍو خوش هو. كانگس پڇيہ تہ توکي اها خير
ڪٿان ملي. پر مون کي هو مطمئن ڪري ڪون سگهيو. مون کي شڪ ٿيو تہ
متان اهو افواهہ هجي ۽ چالاڪي ڪري پوليس هلايو هجي. مون ان ڳاله جي
تصديق ٿيڻ تائين ماٺ ڪري ويهي رهڻ جو پڪو پھ ڪيو. پر دل ۾ آنڌ مانڌ لڳل
هئي. ڇاڪاڻ ت مان غيرحاضريءَ واري شرمندگيءَ کان ڊڄي رهيو هوس. جڏهن
پير سائين پنهنجي شان سو ڪت سان بيٺو هوندو ۽ جان نثار مريد هن جي چوڌاري
ادب سان بيٺا هوندا پر مان نہ هوندس. منهنجو سارو دارومدار حياتي ۽ پٽيل ٻُڌوءَ
240 حر گوريلا جنگ
تي هو. انهن جي ڏسيل رستي سان ڪو ماڻهو فوجي چونڪيڻ کان پاسو ڪري,
ٿر جي انهن ماڳن وٽان گذري سگهي ٿو, جتي کو پوريل آهن. سوچيم تہ اتر ۾
ميرن جي رياست مان سفر ڪري ناري پهچان اتان کان كينواري هڪ ڏينهن جو
سفر آهي. ڇاڪاڻ تہ حيدرآباد جي سينٽرل جيل ۾ رهندڙ حرن وسيلي پڪي خير
پهتي هئي تہ پير سائيڻ واتعي حيدرآباد جي سينٽرل جيل پهچي ويو آهي. ٻڌوءَ
پنهنجي ذات جي لٺ سردار جي پٽ تي زور رکيو ت.ہ هو پنهٽجن ماڻهن کي منهنجي
ڀارت ڪري ۽ مون کي اهڙو خاص لفظ ٻڌائي جو آسائيءَ سان رهبري ملي وڃي ۽
بنا ڪنهن اڊڪي جي سفر ڪري سگهان. .
حياتيءَ مون کي نئيت زندگي ۽ جيئڻ جو جڏبو بخشيو ۽ ان سان گڏ اڻ ميو
پيار ڏنو هو. جنهن وقت ان کان موڪلايہ تہ ڀڄي ڀري پيو هوس. آخر ۾ هن مون
کي چيو ت., ”مون توکي سڀِ ڪجه سيکاري ڇڏيو آهي پيارا. هن ڀيري ڪيڏانهن
ڀلجي نہ وڃجان. تون هاڻي ٿري آهين ۽ خيردار ٿڃانءِ.”
.مون کيس چيو ت, ”تنهنجون سڀ ڳالهيون دل ۽ اکين تي.”
هاڻي, اسان جي کولين آڏو خالي ديوارون آهن, پر مان سولائي سان کيس
ڏسي سگهان ٿو ت, هوءَ وڏي ڀٽ تي اسان جي ٺهيل چوئري جي در وٽ بيٺي آهي۔
چڀ چاپ مون ڏانهن ڏسي رهي آهي. سندس ڪپڙا ۽ ڀنور ڀنڇوليا وار هوا ۾ لڏي
رهيا آهن.
مون ڏهہ ڏينهن سفر ڪيو. اُن جو وڏو حصو مون ڀيرين پنڌ ڪيو هو جيڪو
مون کي ڏاڍو سولو لڳو. منهتجون آسروند اکيون ناري کي ڇوليون هڻتندي ڏسي
نُري ڳڱ ٿي پيون. مکيءَ ڏانهن ويندي هر ڏنل وائٺل شيءِ کي ڏسڻ لاءِ ڏاڍو
اتاولو هوس. پنهنجي سفر جي آخري منزل تي حرن نوج جي ظلمن جون مختصر
لفظن ۾ ڳالهيون ڪيون ت, منهنجي دل ڄڻ كوري ۾ کامي پڄري وئي هئي. مان
پاڻ کي ڏوهي سمجهڻ لڳس ڄڻ مان اهڙڻ ڏڇن ۽ ڏوجهرن کان لڪي ڪيڏانهن
ڀڄي ويو هوس. ان کان سواءِ مان پا کي ان ڪري بہ ڏوهي سمجهي رهيو هوس
جو مان اتر ۾ پنهنجي پٽ جي ڪڏهن ڪر ب نہ اچي لڌي هئي. پر انهن سڀتي
ڳالهين کان وڌيڪ مون کي اها اڻ تڻ لڳل هئي تہ پير ساٿين جي اچڻ جي جيڪا
ڳاله ٻڌي هيمہ, سا سچي آهي يا نہ. جيڪي حر مون سان مليا هئا تن کي بہ مون
جيتري خبر هئي. مون کي ڏاڍو خطرو محسوس ٿي رهيو هو. اهو ڊپ نہ رڳو
فوجين کان هو جن اسان جي جوءِ جو چيو چيو والاري ڇڏيو هو, پر انهن ڪمزور
فقيرن کان بہ هو جيڪي پير سائينءَ کان ري ويا هئا جن تي هاڻي ڪو اعتبار
حر گوريلا جنگ 241
ڪون هو.
رحيم سان مليس تہ ڏلہ اهو اڳئيڻ جيان اڏول ارڏو هو. مون کي ڏسي
چيائين. ”ڏاڍو چڱو ٿيو. توکي ڏٺي بہ گهڻو وقت ٿيو آهي. ڪنهن ڪاروائيءَ لاءِ
تيار آهين؟"
مون کيس چڀن سان تہ ڪا ورندي ڪانہ ڏني. پر کيس بئدوق ڏيکاريہم
جيڪا منهنجي پاسي سان ٻڌل هئي ۽ ناليون وري سٿرن سان ٻڌل هيون. انهن تي
ڪپڙا پاتل هئا. ان ڪري ڪنهن کي بہ پتو پڻجي ڪونہ ٿي سگهيو ت, ائدران ڇا
آهي. ڪارتوسن وارو پٽو پنهنجي وڏي پٽڪي جي ورن ۾ ٿاٿل هو. اهو ڏسي هن
. مارڪ ني جو تون اڃان تت
پر جنهن ڪم ڪرڻ جي مان رٿابندي ڪٿي آهي, تنهن ۾ ڪتهن بہ هٿيارجي
ضرورت ڪانہ پوندي. هاڻي اسان ڪنهن ماڻهوءَ کي ڪون مارينداسون. سرڪار
اسان کي اشتعال ڏيڻ جي ڪوشش ڪري رهي آهي. تنهن ڪري اسان کي ڏندن
هيٺان ڪاٺي ڏئي ماٺ ڪري ويهڻو آهي. انواهہ اهي هلايا ويا آهن تہ پير ساٿين تي
ڪسسن هلا كڻ لاءِ کيس سينٽرل جيل حيدرآباد آندو ويو آهي. پا کي جيڪا بہ
انفرادي طور معلوماٿٽ ملي آهي. تنهن مان بہ انهيءَ ڳاله جي تصديق ٿئي ٿي.
جيڪڏهن سرڪار شاهد سڏي ڪيس انصاف سان هلايو تہ حڪومت کي
محسوس ٿيندو تہ حر جماعت جيڪي وڳوڙي ڪاروايون ڪيون آهن. تن جو
ڪارڻ پير ساٿينءَ سان ڪيل بدسلوڪي هئي. جيڪڏهن هو هڪ ڀيرو آزاد ٿيو تہ
اسان گهٽڙن جهڙا شريف ٿي وينداسون. تنهن ڪري محيت اسان کي وڳوڙي
ڪارواين مان هٿ ڪڍي وڃڻ جي صلاح ڏني آهي. مان رڳو باکوڙي واري مياڻيءَ
جي ميربحرن سان ملڻ چاهيان ٿو. مان اهو چوڻ وڃي رهيو آهيان ت. اسان ڏانهن
ماني ۽ ٻيون ضرورت واريون شيون نہ مسوڪلن, جيڪي هو هن مهل تاثيت
موڪليندا رهيا آهن. جڏهن هو اسان کي گهڻي تعداد ۾ ڏسن تہ سمجهن اساڻ
هاڻي لاچار ٿي پيا آهيون ۽ ڪجهہ بہ ڪري ڪونہ ٿا سگهون. کين اسان جي
حڪم عدولي ڪرڻ جي موڪل آهي ۽ اهڙيون ڳالهيون کيت معاف ڪيون
وينديون. ان وقٽ رحيم ساڻ گڏ ٻہ ماڻهو هئا جن مان هڪ الهڏتو هنڱورو هو
جيڪو انسپيڪٽر جي قتل ۾ ابراهيہ ڀٺڀري ساڻ گڏ هو. ٻئي ماڻهوءَ کي رحيہ ٻ
ٿي شيون ڏئي اتي بيهاري ڇڏيو هو. پوءِ اسان ٿئي ڄڻا گڏجي مياڻي وياسون.
مون کي هي ڳوٺ ڏسي ڏاڍي خوشي ٿي. فقير هن ڳوٺ تي پورو ڀروسي
ڪندا هئا. جيڪو باکوڙي واري سرڪاري بئگلي کان ميل پنڌ بہ پري ڪوتہ
2 حر گوريلا جنگ
ٿيندو. هتي فوج بہ منزل ڪيون ويٺي هئي. آهي ماڻهو پير ساٿيي جا مريد ڪوتہ
هئا. رحيم ٻڌايو تہ توکي ياد هوندو تہ بڪار جي ميريحرن ساڌوري ۾ رهندڙ فقيرن
کي ڏايا ڳن ڏنا هئا. خاص طور تي رستم نظاماڻيءَ سان تہ ڏک سک ۾ ڏاڍو نڀايو
ھكاکون. تنهن ڪري فوج انهن کي پنهنجيون ناري ڀار واريون مياڻيون ۽ مڏ ڇڏڻ
لاءِ مجبور ڪيو تہ هو ويچارا پنهنجا اباڻا ڪک ڇڏي لڏي باکوڙي واري مير بحرن
سان گڏ اچي ويٺا هئا. انهن مان هڪ تہ رستم نظاماڻيءَ جي ٽوليءَ جو خزانچي
هو پر سندن حال احوال وڃي فوج کي پهچائيندو هو تنهن ڪري کيس قتل ڪيو
ويو۔ رحيم ٻڌايو تہ اهو ٻين لاءِ سبق هو تہ جيكن هو اسان جا وفادار نوڪر ٿي
گذارين. هن وقت تائيي سرڪار کين ڪوب نقصان ڪون, پهچايو هو. =ِ
... اي ان ويندڙ رو اڻيءَ کان سولو آهي جيڪو
نظاماڻين جي ٻنين ۾ بيٺل جهنگ مان گذرندو آهي. اسان کي پڪ هئي ت, انهيءَ
جوءِ ۾ داخل ٿيڻ کان پهريائين فوج نظر ڪانہ ايندي. ان کان سواءِ هن ڳوٺ جي
وڏيري سان بہ رحيمہ کي ڳالهائڻو هو, جيڪو پڻ اتي موجود هو. اساڻ سڌو
سندس گهر وياسون ۽ ٻاهران سڏ ڪيوسون. ڏٺوسون تہ ننڍڙي ۽ چرل ڏاڙهيءَ
سان ٺلڳ قسم جو هڪ جهونو نڪري آيو. رحيہ هن سان ڳالهائڻ شروع ڪيو
جيڪو پنهنجي ڳالھ کي اهميت ڏيڻ لاءِ ريوالور کي هيڏانهن هوڏانهن ٿيرائي رهيو
هو ۽ اسان ٻِن ساٿين ڏانهن بہ اشارا ڏٿي رهيو هو. اسان ان وقت ٻٿي طرف ڏسي
رهيا هٿاسون. جيڪڏهن اسان جو منهن هيڏانهن هجي ۽ اسان هٿيارن جي نمائش
ڪريون ها تہ هن جو ڊڄ ۾ ساهہ مٺ ۾ اچي وڃي ها. هونءَ بہ تجربيڪار فقيرن
جي روبرو عقلمند ماڻهن کي هر ڳاله جو يقين ٿي ويندو آهي. ڳوٺاڻا ہ هڪ هڪ
ٿيندا گڏ ٿيندا ويا ۽ رحيہ جون وڏي وات ڪچيون گاريون ٻڌي رهيا هئا.
مون کي اڃا بہ پورو ويساهہ آهي تہ جيڪو ڪجھ پوءِ ٿيو سو اوچتو ٿي ويو
هو ۽ سوچيل ويچاريل رٿابنديءَ موجب ڪوت ٿيو هو. اسانڻ اهو بہ ڪونہ ڏٺو تہ
اٿين ڪرڻ لاءِ هنن هڪ ٻٿي کي ڪو ڳجهو اشارو بہ ڪيو هو. هاڻي مان هتي قيد
آهيان ۽ پنهنجي زندگيءَ جي ٻين واتعن جيان هن کي بہ ٿڌي دل سان بيان ڪري
رهيو آهيان. مان پنهنجي ايمان جو تسم کڻي چوان ٿو تہ مون کي اها ڳاله ياد اچڻ
ڪري پگهر نڪرڻ شروع ٿي ويو آهي. ان وقت بہ اٿين مون کي پگهر آيو هو. هتي
جيل ۾ مون کي جڏهن ٻاهر ڪڍي ڪم تي وٺي ويا تہ بہ مون سان ساڳي ڳاله
ٿي. هئن مون تي حملو ڪيو جيڪو تو پاڻ ڏٺو ۽ مون کي مرڻينگڱ ڪري ڇڏيو
هئاٿون. حقيقت اها آهي تہ هاڻي مان سمجهي رهيو آهيان تہ منهنجي جسم مان ڪا
حر گوريلا جنگ 3
شيءِ کٽل آهي جيڪا مان ڪڏهن ب حاصل ڪري ڪوٽ, سگهندس, پر مون کي
اهو ڏينهن اڃا ب ياد آهي. مان اڄ بہ أٿين محسوس ڪري رهيو آهيان تہ ڪو طاقتور
ظالہم انسان منهٽجي سامهون بيٺو آهي. ڪي ڇريا ماڻهو نظر اڇي رهيا آهن. مان
سندس هٿن جي مروٽن کي اڄ ب محسوس ڪري رهيو آهيان. ميريحرن جي هيءَ
ٽولي اسان کي ينا ڪنهن چتاءَ ڏيڻ جي اسان مٿان چڙهي وئي ۽ اهڙيون ڳنڍڊيون
ڏئي ٻڌي کڻي سوگهو ڪيائون جيڪي فقط ميربحر ٿي ڄاڻندا آهن.
اسان ان وقت ائين ٻڌا پياهئاسين جهڙيءَ ريت مهاڻا بدڪونڻ ٻڏي ڇڏيندا
آهن ۽ سندن پير هڪ ٻئي سان بيوسيءَ ڪري اٽڪائي ڇڏيندا آهن. ان کان پوءِ
مهاڻيون عورتون ٻاهر نڪري آيون ۽ اسان کي ڏاڍيون گاريون ڏناگون ۽ منهن ۾
اچي ٿڪون هنيائون. پوءِ ڇوڏس چوٻول ٿي ويو ۽ هر ماڻهوءَ جي ڄڀ تي اسان جو
نالو هو. منجهن بحث ٿي ويو تہ هئن جي سرن جي ڪيتري قيمت وٺڻ گهرجي؟
هو پاڻ ۾ چئي رهيا ها تہ مون پهريائين هن ماڻهوءَ کي جهلي سوگهو ڪيو.
مون هن جون ڄنگهون جهلي ورتيون نہ تہ هي توهان کي ماري سلهي رکي
ها. ٻيا ماڻهو ب ائين ڳالهائي رهيا هئا. آخر ڪار سندن چڱي مڙس چيو:
چڱو ابا چڱو! هن ڪري اسان کي ايترو انعامہ ملئدو جو سڀ خوش ٿي
وينداسون. اهي حرامي هزارن جي برابر آهن. نيو! تون منهتجي گهوڙي تي چڙهي
فنوجي ڪٿئمپ وڃ ۽ ڪمانڊر صاحب کي وڃي ڇؤ تہ جهٽ لاري موڪلي. هت
بدمعاشن جا ساٿي سندن اوسيڙي ۾ ويٺا هوندا تہ ڪڏهن ٿا هي مڙس مکيءَ موٽي
اچن. اسان فوجين کي ڇونداسون ت, اڄ رات هن ڳوٺ تي پهرو ڏين.
اسان هاڻي ڄڻ تہ ڪي جهنگ جا جانور هیاسون جن کي ڏسڻ لاءِ پار, ٻڍا
جوان اچي مڙندا آهن. اها اسان جي ڪيڏي نت وڏي بي عزتي هئي. اسان هڪدمہ
ٿي انهن پڏڻ ۽ تڏڻ وارن چِکن ماڻهن کي ماري ڇڏيو ۽ اهي انعامہ وارا پئسا ٻہ ڏسي
ڪون سگهيا. جيڪي هو خيالن ۾ خرچي كپائي رهيا هئا. جلد ٿي فوج سان ڀريل
هڪ لاري آئي جيڪا اسان ڏوهين کي وٺي سانگهڙ پهڻي. تن ڏينهن هي شهر
فوجيت جو هيڊ ڪوارٽر هو. سرڪاري بنگلي جي چوڌاري ميدان هن فوج جي
تنبن سان ڍڪيو پيو هو. اونداهي ٿي چڪي هئي پر هر شيءِ نظر اچي رهي هئي.
اسان ڏٺو تہ لاري ڪنڊن واري تار جي وڏي پهري اندر داخل ٿي جنهن ۾ قيدي
ويهاريل هئا. اسان کي پهري تي بيٺل فوجين جي حوالي ڪيو ويو, جن جي هٿن ۾
بكنٽن سان رائفلون هيون. اساڻ ۽ مير بحرن کي هيٺ گڏ ويهاريو ويو. جلد ئي
ڪي سنڌي پوليس عملدار ٻاهر نڪري آيا ۽ اسان کي گرفتار ڪرڻ وارن ماڻهن
سان ڳالهائڻ شروع ڪيو. انهن پوليس عملدارن جي آواز ۾ تبديلي اڇچي وئي هئي
244 حر گوريلا جنگ
جيڪا هڪ تعجب جهڙي ڳالهہ هئي. اهي هن جي ڳاله تي اعتبار ٿئي ڪون
ڪري رهيا هئا تہ رحيم, الهڏئي ۽ ساٿين رككي جهڙا مشهور فقير سچ ڀج ۾
سندس آڏو ويٺا هئا. پوءِ پوليس جي ڀاڳين اسان جي سڃاڻ ڪئي. بعد ۾ اساڻ
جي جهلڻ کي اهم واتعو ڪري سمجهيو ويو. ان کان پوءِ اسان کي گرفتار ڪرڻ
وارا پريشان ٿي ويا ڇاڪاڻ تہ کين چيو ويو هو تہ توهان کي أنعاہ ۾ ٽڪو بہ
ڪون ملندو. َ
ان وقت هڪ نوجوان انگريز نوجي عملدار بنگلي کان ٻاهر نڪتو جنهن کان
پوءِ هڪ ڀوڳ شروع ٿي ويو. اهو ڏسي ميربحرن وٺي ڏانهس ڊبهڙ ڪيو ۽ اردوءَ ۾
سمجهائڻ لڳا تہ هتن وڏي جاکوڙ کان پوءِ ڏوهين کي جهلي ورتو آهي. انگريز فوجي
اهو ٻڌي ڀوليس عملدارن ڏانهن ڏسڻ لڳو جيڪو هن کي انگريزي ۾ سمجهائڻ
لڳو. ميربحر وري ان پوليس عملدار جي چوڌاري ٿري ويا ۽ سنڌيءَ ۾ کيس چوڻ
لڳا تہ, ”ساٿين انسپيڪٽر صاحب! اوهان هڻ گوري صاحب کي سمجهايو تہ هي
.لڪ جا تهايت خطرناڪ ڌاڙيل آهن ۽ کين جلديءَ ۾ جيل روانو ڪيو وڃي. كين
اسان ڀاران تن اهو بہ عرض ڪر تہ اسان جي ڳوٺ مٿان پهرو بہ مقرر ڪيو وڃي ن. تہ
اسا ن کي حر ماري تياهہ. ڪري ڇڏيندا۔ هن ماڻ يراي كرئتار صرڻ لا سڪودت
وڏي اتعام جو اعلان ڪيو هو سو بہ اسان سڀٽي کي ڏنو وڃي.”
ميربحر آهي ڳالهيون ورجائيتدا رهيا ۽ انگريز عملدار کي سنڌي, اردو جي
گاڏڙ ٻوليءَ ۾ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا. نيٺ هو ايترو تنگ ٿي پيو جو
رڙ ڪري کين چيائين تہ ماٺ ڪري بيهو. ان کان پوءِ پوليس واري ٿڌي لهجي ۾
ڳالهائڻ شروع ڪيو. ميربحرن جڏهن سمجهيو ت. هئن جي ڳالهين ڏانهن ڪير ب
ڌيان نہ ٿو ڏئي تہ هئن منهنجي حسم سان ٻِڌل بندوق ۽ بارود ظاهر ڪيو ۽ چيو تہ
هي خطرناڪ تاڙيل آهي. ميربحرن کي منهٽجيءَ اُن بندوق جو پتو فقط تڏهن پيو
هو جڏهن هخؾ مون کي جهلي ورتو هو. هئئن رحيم وارو روالور فوجيت کي ڳوٺ
مياڻي اڇڻ تي ڏيکاريو هو. بندوق ڏسڻ کان پوءِ انگريز فوجيءَ جي دلچسڀي وڌي
وٿي هئي ۽ هن مون کي ڏسڻ لاءِ هڪ ٻئي عملدار کي بنگلي کان ٻاهر سڏ ڪيو.
هڪ پوليس عملدار ڪجھ ڪاغذ کڻي آيو جن کي هو گڏجي ڏسڻ لڳا. مون کي
اچي خوف ورايو تہ الاٿي ڇا ٿيندو؟ ان کان پوءِ اسان کي تارن جي پڃري ۾ بند
ڪيو ويو جتي اسان کي ڪمبل ۽ کاڌو بہ ڏنو ويو. .
اتي ويٺل حرن اسان جي ڏاڍي مانائتي آجیان ڪن اتان ڇ کي
سڃاڻيندا هکا. تنهن تي مون چيو تہ هي تہ ڏاڍو خراب ٿيو پر جيڪو ڪجھ ٿيندو
سهڻو پوندو. هئن اسان کي پنهنجن دوستن سان ٿورو وقت رهڻ ڏنو پر هتي ٻاهر
نڪرڻ جي جاءِ بہ نہ هئي.
]14[
پر مان توکي پنهنجي ڪاميابيءَ جون ڳالهيون ٿو ٻڌايان جن ۾ بهادري ۽
ڏاهپ بہ هي جنهن وسيلي اسان فوجي ڪئمپ سانگهڙ ۾ رکيل هن پڃري مان
ڀڄي نڪتا هئاسون. مان توکي سچين ڳالهين ٻڌائڻ جو پڪو ٻپهہ ڪيو آهي. تون
اي هڪ تجربيڪار ماڻهو آهين ۽ منهنجي ڳالهين مان سج ۽ ڪوڙ کي پرکي
وئندين ۽ اسان جي سولي ۽ سادي اٽڪل سان اسان جي ڏاهپ کي محسوس
ڪري وٺندين.
پهريان اسان سوچيو تہ هن ڀڃري هيٺان سرنگه هڻجي يا ٻڻ مت 16515 کي
لي ڪئيلبز جن نشك قار وتان رن ويڊير ؽرټن بي ان
اسان جي دوستن ڪجه وڳوڙ ڪري وڌو تنهن ڪري معاملو رڪجي ويو. پر هتي
پهريدار بہ تمام گهڻا هئا جن جي موجودگيءَ ۾ ائين ڪرڻ خطري کان خالي نہ هو.
ان کان سواءِ رات جي وڳڙي ۾ هڪ وڏي بتي بہ ٻرندي رهندي هئي, تنهن ڪري
ڀڄي نڪرڻ وارو ڪہ اسان کي هوريان هوريان ڪرڻو هو پر اهڙي ڪم مڪمل
ٿيڻ تائين پڪڙجي پوڻ جو بہ ڏاڍو خطرو هو. اسان اهڙي هڪ ڪوشش ڪئي بہ
هٿي پر پوءِ مون رحيمہ تي هڪ ٻيءَ رٿا لاءِ زور ڀريو جيڪا مون کي محبت فقير
ٻڌائي هئي.
هن وانگاڙي ۾ اسان سان گڏ ٻيا بہ ڪيترا حر موجود هئا. جن کي فوج
مختلف علائقن مان ٽولين جي صورت ۾ گرفتار ڪري هيڏانهن وئي اچي بند
ڪندي هئي. گهڻو ڪري فوج سان پوليس گڏ نہ هوندي هئي. گرفتار ٿيڻ کان
پوءِ باتي ٻي ڪارروائي پوليس جي حوالي هوندي هئي. مون ڏٺو تہ هتي بند ماڻهن
جو وڏو تعداد ٿر جو هو, جن کي فوج اتر کان اچي مئي کوهہ واري جوءِ مان
جهلي ورتو هو. اسان کي انهن جي چڱي مڙس ٻڌايو تہ جن حرن فوج جي مزاحمت
نہ ڪكي ۽ هن وٽان ڪو هٿيار بہ نہ مليو, تن کي نوجي عدالت آڏو پيش ڪيو ِ
ويو جنهن کين هڪ مهيني جي جيل جي سزا ڏني آهي ۽ اهڙا حر ٻہ هڻ پڃري ۾
بند هئا. سزا جو عرصو ٿورو هو تنهن ڪري فوج كين جيل ڏانهن وئي وڃڻ جي
تڪليف ڪان ڪٿي هئي. ان کان سواءِ اسان کي هيءَ بہ ڄاڻ ملي تہ پوليس هن
246 ٽ حر گوريلا جنگ
مان گهڻن کان واتف ئي نہ هئي. اهي ٿر ۾ مال ڇاريندا هئا ۽ ڏنگي ڏائي ڪہ کان
ڏور هئا. هئ جو معاملو بہ آئين اڪلايو ويو هو جهڙيءَ ريت مال ڀڙيءَ ۾ جلديءَ
۾ ڏيتي ليتي ڪئي ويندي آهي. فوج ڏهہ ڏهہ ماڻهو وٺي ايندي هئي ۽ چوندي
هكي ت فلاڻي ڏينهن تي هت کي منعم ڪيل جوءِ مان جهليو ويو آهي. عملدار بہ
ڪوٽ ۾ واندا ويٺا هوندا هکا. جيڪي ڏهن ماڻهن تي ڪيس هلائيندا هٿا ۽ ٻين
ڏهن ماڻهن کي آزاد ڪري ڇڏيندا هئا. اهي سادا ۽ سٻاجها ماڻهو هوندا هئا ۽ پڇڻ
تن نيا نال بڎاي سڏيندا بمثان ۾ بوابٴټ يت اکان پء يدا ها :هت ماز هڪ
ڄڻي کي بہ نہ فوج سڃاڻيندي هئي ۽ نہ پوليس. پوليس هئ ماڻهن کان ڪڏهن
ڪڏهن پڇا ڳاڇا ڪندي هئي نہ تہ مڙئي خير. هنن جي گهڻي دلچسپي آباد علائنن
وارن حرن ۾ هوندي هٿئي جن ۾ اسان بہ شامل هئاسون. اسان خلاف هلندڙ چاچ
پڙتال ہ گهڻو ڪري اڌ ۾ رڪجي ويندي هئي ڇاڪاڻ تہ ڊپٽين ۽ انسپيڪٽرن کي
حيدرآباد ۾ موجود ڪورٽن ۾ شاهدين لاءِ گهرايو ويندو 3 تٹهن ڪري ساڳيو
پوليس عملدار ڏهہ ڏينهن لاڳيتو هتي رهي ثہ سگهند هو. ان کاڻ سواءِ هو هڪ
”9990
بلڪل نوان هئا. اسان جي هتي اڇڻ کان ستت ئي پوءِ هڪ نئين ريجمينٽ آئي
هئي جنهن هتي مقرر ٿيل اڳىين ريجمينٽ کان اچي چارج ورتي هئي. مان سمجهان
ٿو تہ تون اندازو ڪري ڇڪو هوندين تہ هاڻي مون ڀڄي نڪرڻ لاءِ ڪهڙي قسم
جي رٿابندي ڪئي هئي؟ ڪن ڳالهيت ڪري اسان کي ڪجه وقت لاءِ هن ڀڃري
۾ رهايو ويو هو. جهڙيءَ ريت ڏهاڙي سج لهندو ۽ اڀرندو هو تهڙيءَ ريت منهنجي
ڀڄي نڪرڻ جي آس بہ لهندي ۽ اڀرندي هئي تہ مان مون کي حيدرآباد جي
سينٽرل جيل ۽ ڪنهن سب جيل ڏانهن روانو ڪيو وڃي. پوليس وارن کي پوري
ڄاڻ هئي تہ رحيم, الهڏني هنڱوري ۽ سائين رككي بهڻ وٽ ڪهڙي قسم جو مال
آهي. کين ٿر جي مالوندن بابت ڪابہ خير ن. هئي. هن اها بہ غلطي ڪئي هئي جو
اسان ٽنهي ڄڻن کي گڏ رهايو هئائون, پر کين اسان جي گڏ رهائڻ مان هڪ
سهولت ضرور هئي تہ اسان هن علائتي جي وچ تي ڪيئي ڪاروايون ڪيون هيون
ڪيترافي ڳوٺ ڦريا لٽيا ها اڻ ڪري اسان جن سڃاقپ ۽ شاهدن کاڻ آساڻ
بابت پڇا ڳاڇا جي سهولت هئي. پر مارشل لا جي نئين تاتون مطابق رحيم ۽ مان
اڻ پڇيا ڦاسيءَ لائق هئاسون ڇاڪاڻ تہ اسان وٽان فائر ڪندڙ هٿيار مليا هئا. اسان
جيڪڏهن ڪنهن سوال جو جواب نہ بہ ڏيون ها تہ بہ اسان جو اهو ڏوهہ ئي ڦاهيءَ
لاءِ ڪائني هو. پر رحيہ مشورو ڏتو تہ اسان پوليس کي ڪي اهڙيون ڪوڙيون
حر گوريلا جنگ 247
سچيوڻ ڳالهيون ٻڌايون, جن جي جاچ پڙتال لاءِ گهڻي وتت جي ضرورت هجي۔.
پوليس وارا اسان جي ٻڌايل ڳالهين ۾ گهڻي دلچسپي وٺڻ لڳا ۽ وقت گذرندو
رهيو. 5
ڳالهيون ٻڌائي جاچ جي رڂ کي بدلائي ڇڏيو.
اسان جيڪي گهريو پئي سو وقت بہ خير سان اچي ويو. ان وتت اسان گڏ
پوي يگ هقا ون يٹ ٻولين آنٽت ڪت كين هڪ رات اعد تارف
وارن گهرائي ورتو هو. ان ڏينهن پندرهن سادن ٿري حرن کي مهيتي جي سڙا کان
پوءِ آزاد ڪرڻو هو. پوليس وارن هن کي وڌيڪ بند رکڻ ضروري ثہ سمجهيو ۽«
کين آزاد ڪري ڇڏيو هو. اسان ٽئي ڄڻان هر هڪ ٿري حر کي گهڻي وقت کان
ڏسندا رهيا هئاسون تہ اسان سان ڪهڙن ماڻهن جا مهاندا هڪ جهڙائي رکڻ ٿا. ان
کان پوءِ اسان ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۽ ڏاڙهي بہ هن جِيان رکڻ شروع ڪئي. ان كا
سواءِ اسان جهڙن مهانڊن وارن ٽنهي حرن کي اسان جيان ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۽ ٻيون
ڳالهيون پڻ سيکاريون. اهڙيءَ ريت هو اسان جو نقل ڪندا رهيا. مقرر وقت کان
هڪ رات اڳ اسان ڪپڙا ۽ پٽڪا بہ بدلائي ڇڏيا هئا. پنهتجين ڏاڙهين ۽ مٿي جي
وارن کي ٿرين جي ڏاڙهين ۽ مٿي جي وارن جهڙو روپ ڏنو تہ جيكن اسان انهن ٽنهي
ٿرين جهڙا لڳون جيڪي اسان بدران هڻ پڃري ۾ رهڻا هئا. هو سچا ۽ جانٿار حر
هئا جيڪي هن خطرناڪ ڪم ڪرڻ جي لاءِ سر تريءَ تي رکيون بيٺا هئا. سندن
مقصد هو تہ پير ساٿين جا مشهور غازي آزاد ٿين ۽ سندس مقصد لاءِ ڪجھ ڪري
سگهن. رٿا مطابق اسان جي آزاد ٿي وڃڻ کان پوءِ ٿر جا ٻيا نقير هئن کي اسان جي
دا
اسان صيح جو وجي انهن ڏهن ٻارهن ٿري حرن سان رلجي ملجي ويا سون.
جيڪي جلد ٿي آزاد ٿيڻا هئا. اسان جي نمائندگي ڪندڙ ٿئي حر اسان جي ڪپڙن
۾ ويٺا هئا جيڪي اساڻ جيان ڳالهائي ٻولهائي رهيا هئا. رحيم ۽ مان ٿرين جي
زندگي کان چڱيءَ ريت واقف هئاسون ۽ بلڪل ٿري محسوس ٿي رهيا هئاسون.
هڪ پوليس وارو ڪاغذ کڻي آيو ۽ نالا وئڻ لڳو. اسان کي اڻهڻ حرڻ جا الا ياد
هئا سب انسپيڪٽر ڀرسان بيٺو هو جڏهن اسان سئتريءَ وٿان لئگهياسون تہ هئہ
اسان کي بيهاري چيو تہ بيوقوف جائور, هاڻي اوهان کي سرڪار جو شڪر گذار
هئڻ کپي توهان هاڻي جيڏاهن وڻيو تيڏاهن وڃي سگهو ٿا پر ناري کان اوڀر ن. اهو
اڃا ب ممتوع علاٿڻو آهي۔
تنهن تي چڱي مڙس چيو ت ساٿين اسان جا گهر ت انهيءَ پار آهن. اسان جو
2 حر گوريلا جنگ
مال متاع بہ اتي آهي اسان ٻئي پاسي ڪيڏاهن ويندا سون. تنهن تي سب
انسپيڪٽر چيو تہ اوسي پاسي ۽ کكڀري جا زميندار اوهان کي پنهتجا هاري ڪري
رکندا ڇاڪاڻ ت سندن ڪيترائي هاري گرفتار ٿي ويا آهن. توهان سندڻ مال بہ
چاري سگهندا, کوڙي ڳوٺ وڃو اتي تہ ٿر جا ڪيترا ئي ماڻهو رهندا آهن. اهي تہ
ڏاها ماڻهو آهن جيڪي پهرين حڪم شرط لڏي اچي اتي ويٺا آهن. پنهنجو خيال
ڪجو. حرن کان پاسي ڀڄجو ۽ نوجي تائون جي خلاف نہ. وڃجو. ٻئي ڀيري اوهان
سان اهڙي ڪاب رعايت نہ ٿيندي.
اسان گڏجي کيس وراڻيو تہ سائين اسان ائين ڪتداسون. ڪئمپ جي
دروازي کان ٽپي اسان وٺي ڀڳاسون. ثرين جيان هرڻ وانگي ڇال ڏيندا هليا
وياسون. فوجي اسان کي ائين ڀڄندو ڏسي کلڻ لڳا پر اسان جي کلڻ جو کين پتو
ٿي نہ هو.
او تا
دوستن لاءِ وڏي خوشيءَ جي ڳالهہ هئي. اسان هن اڻانگي دور ۾ سندن ڏايا شڪر
گذار هڪاسوڻن, اساڻ ڪي ازات اسز نات جن مقخند جن آمالڪ هي سانگهو
واري پڃري ۾ بند ساٿين اسان کي گهڻيون خبرون ٻڌايون هيون جنهن مان, مان
سمجهي رهيو هوس ت, هن هلچل کي بحال رکڻ ڪيڏو نہ ڏکيو آهي.
توکي مان پنهنجي گهر ڀاتين جي پڻ ڳالھ ٻڌايان ٿو. ٿر ۾ هوس تت مون کي
هن بابت ڪاب خير چار نہ هئي. مان سمجهي رهيو هوس تہ حر جماعت جيان هئن
تي بہ ظلم ڪيو ويو هوندو. ان کان سواءِ رحيم, گرنتاريءَ کان اڳ ۽ پوءِ بہ مون
سان اهڙيون ڳالهيون ڪيون هيون. هن ٻڌايو هو تہ ڪجه مهينا اڳ سٽجهوري کان
پوليس ۽ فوج پهتي هئي جن اچي منهنجو پڇيو. تنهن تي امان کين وراڻيو تہ مون
کي ان جو ڪو پتو نہ آهي. پوءِ پنهنجي عادت مطابق پوليس ۽ فوج کي گاريون
ڏيڻ ۽ پير سائين جون تعريفون ڪرڻ لڳي. پوليس وارن فوج کي چيو تہ مٽو
خاصخيلي ۽ ٻين نقيرن هن مائيءَ کي پاڻ سان گڏ وٺي وڃڻ ۽ ٻي مدد جي آَڇ
ڪئي آهي. ڇاڪاڻ ت اها حر جماعت ۾ نهايت عزت ۽ احترام واري عورت آهي۔
بعد ۾ وئي کيس گهلپور ڳوٺ واري حر لوڙهي ۾ رهايو ويو هو جتي ٻيون حر
عورتون ۽ ٻار رکيا ويا هئا. هن لوڙهي کي ڪنهن زماني ۾ ختم ڪيو ويو هو.
امان سان گڏ منهنجي پٽ ۽ زال کي بہ وٺي ويا هئا. پر انهن کي ڀڙي ڳوٺ ۾ رهڻ
جي موڪل هئي جتي سندس مائٽياڻيون ۽ حرن جا دوست رهندا هئا جيڪي اڃا
ٻاهر هئا. پوليس وارن کي پڪ هئي ت. مان ضرور کين ملڻ ايندس.
حر گوريلا جنگ در
سياري ۾ حر عورتن واري لوڙهي ۾ ڏاڍي تڀاولي شروع ٿي هئي. مون کي
عورتن جي لوڙهي ۾ رهندڙ هڪ جهونڙي ٻڌايو ت. فوج اتان جي عورتن کي گهڻو
کاڌو خوراڪ پهچائيندي هئي, پر ڪيتريون ٿري عورتون ۽ ٻار پنهنجي ٿر جي
سڪ ۾ مري ويا هئا. آهي ٿر جي آزاد حياتي ۽ کليءَ هوا تي هريل هيون, تنهن
ڪري کين بندي خانو ۽ گُهٽ ڀانءِ ڪانہ پئي. ٻيو تہ هتي کين ڪڻڪ جي ماني
ملندي هئي جيڪا هنن ڪڏهن کاڌي ئي ڪان هئي. هو تہ ٻاجهريءَ جا هيراڪ
هئا. فوج هټ لاءِ يورپي عورتون رکيون هيون. پر پوءِ بہ ٿري عورتون ٿر کان سواءِ
جٿئي ڪونہ سگهيون. امڙ ٻ جلد ئي گذاري وئي. کيس اهڙو ڪو اگرو تپ ٿيو
جنهن سندس پساهہ ٿي پورا ڪري ڇڏيا. هوءَ دل جي سڄي هئي. سڪرات وقت
بہ پير صاحب کي ڏاڍو ياد ڪيائين ۽ چوڻ لڳي تہ مان هڪ مشهور حر جي زال ۽
ٻئي مشهور حر جي ماءُ آهيان. کيس يقين هو تہ هڪ ڏينهن مرشد سائيم ضرور
موٽي ايندو ۽ اسان سڀني کي ياد ڪندو. ڪفن دنن ۾ هڪ پرئي مڙس گهڻي مدد
ڪئي هئي. مون سندس اهڙي خير جي ڪم ۾ مدد لاءِ چار ڏوڪڙ ڏنا هئا. تون
سمجھ ت اسان سان اهوٿي گذريو ۽ مان ان کي وڏي ڳالي ڪري ڪوت, سمجهيو
هو, امڙ جان نثار حر فقيرياڻي هئي جنهن تي مون کي وڏو فخر آهي. جيڪا
منهٽجي لاءِ هڪ مثال هئي۔ مون قسمہ کنيو آهي تہ ڀلاند ۾ سرڪار جو هڪ ماڻهو
تتل ڪندس, ڇاڪاڻ تہ سندس موت انهن هٿان ٿيو آهي. ٿورن ڏينهن ۾ تون
ضرور ٻڌندين تہ مون اهو پلاند ڪهڙي نموني سان ورتو ۽ ڪين قسم کي پورو
ڪيو آهي؟
هاڻي مان توکي غازين جي ٽوليي جو حال احوال ڏيندس. مان توکي اڳي ئي
احوال ڏئي چڪو آهيان, تہ وريامہ فقير ڪاٺياواڙ ڏانهن ڀڳو هو جنهن جو پتو
پوليس کي پئجي ويو هو ۽ کيس جهليو ويو هو. هن کي فوجي تانون موجب ٿاهيءَ
تي لڙڪايو ويو. حسن جي ٽوليءَ وارا ماڻهو منهنجا ساٿي هئا, جن مان ڪي
گرفتار ٿي ويا تہ ڪي قتل ٿي ويا. نوري وساڻ کي هڪ زميندار ڌوڪو ڏتو جنهن
۾ سندس وڏو ويساھ هو. ٻي وڏي ويساهہ گهاتي پير سائينءَ جي هڪ خليقي مهر
علي ڪئي. ليمبرڪ کيس گرفتار ڪيو هو. جيل جي سختيءَ کان تنگ ٿي هن
نهايت اهم فقيرن کي گرفتار ڪرائڻ جو واعدو ڪيو هو, تنهن ڪري کيس آزاد
ڪيو ويو هو ۽ هن ائين ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. هن بدمعاش ميرڀورخاص
جي پوليس ڪئپٽن کي اطلاع ڪيو, جنهن پوليس جو وڏو اٽالو وٺي اچي هڪ
چؤنري تي ڪڙو چاڙهيو, جنهن ۾ يوسف, امام بخش سنجراڻي ۽ ٻيا فقير لڪا
250 حر گوريلا جنگ
ويٺا هئا. هن مڙسيءَ سان مقابلو ڪيو, پر انهن مان ڪي مارجي ويا ۽ ڪي
چول يا. لتشا ټڍ: تزليءَ ڇا شر قڻي آغاري .ڪول نا غازاسا بچ
نڪرڻ کان پوءِ لتمان کي وڏيءَ جاکوڙ کان پوءِ پٺان ڪئسٽييلريءَ گرنتار ڪري
ورتو. يڻ بيشمار عام حرن جو مون کي پتو ڪوت, آهي. انهن کي ماريو يا گرنتار
ڪيو ويو.
گهڻن مشهور ۽ جان نٿار فقيرن جي قتل ٿي وڃڻ ڪري حر جماعت هيڻي
ڪان ٿي هئي. مڙسن مٿان تہ جهڑ ۽ جهيڙا لهندا ٿي ڪونہ آهن, پر ٻہ مشهور ۽
خاص ماڻهو غدار ٿي چڪا هكا. جن مان هڪ يارو هو جنهن سان ڀير سائين نام
گهڻو پيار ڪندو هو. ٻئي لاءِ تون پاڻ اندازو ڪري سگهيڻ ٿو جيڪو مون وارو
سوٽ سچل هو۔
ياروءَ کي ٿر مان گرفتار ڪيو ويو هو, جيڪو دنگ ٽڀي راجا جي ملڪ
ڏانهن ڀڄي رهيو هو. سچل, پير سائين کي سنڌ مان ڪڍي وڃڻ کان جلد پوءِ
جيل اماڻيو ويو۔ اهي ٻِٿي ماڻهو حيدرآباد جي فوجي ڇانوڻين ۾ آزاد رهندا آهن.
مٿن انگريزن جو وڏو هٿ آهي جن کي هتن پير سائين ۽ حر جماعت جا اهم راڙ
ٻڌايا هئا.
اسان کي اها بہ خبر پٿي تہ انگريزن کي اهڙين ٻن ٿن جاين جو پتو ڀغجي
چڪو هو., جتي پير سائينءَ جو خزاثو رکيل هو, پر ڪن اهڙين لڪل جاين جو
ڪنهن کي بہ پتو پئجي ڪونہ سگهيو جيڪي اسان جي ساٿين جمڙاثوءَ جي جوءِ
۾ اسان جي استعمال واسطي بڻایيون هيون. سميجن ۽ ٻِين بلاثر زميندارن کي
پير ساٿیين اماتت طور رکڻ لاءِ تمام گھڻو ڪجه ڏوڪڙ پئسو ڏنو هو. انهن
بہ ڪمينائيءَ جو مظاهررو ڪندي اها دولت انگريز جنرل جي حوالي ڪري
ڇڏي هئي.
معلوہ آئين ٿي رهيو هو تہ مارشل لا جي سخت قسمہ جي قائون حر جماعت
جي ڪمزور حرڻ جو ساه سڪائي ڇڏيو هو, جيڪي پڻ مريديءَ کان ٿري ويا
هئا. پوليس اهڙن نڀاڳن کان جيڪا بہ معلومات حاصل ڪندي هئي سا سڌي نوج
کي پهچائي ڇڏيندي هئي.
جنرل جي هيءَ بہ غلط سوچ هئي تہ آهي بہ هل هلايا وڃن تہ هڪ فوجي
عدالت پير ساٿين تي حڪومت لاف بغاوت ڪرڻ جو ڏوه ثابت ڪيو آهي ۽
کيس ٿاهي ڏني وئي آهي. رحيہ اهڙيون ڪوڙيون خيرون حيدرآباد مان شايع ٿيندڙ
هڪ اخبار ۾ پڙهيون هيون. اهي اخبارون تہ اهڙيون خبرون ڇاپينديون جيڪي كيڻ
حر گوريلا جنگ 251
جثرل حڪم ڪندو.'" هن مان معلوم ٿي رهيو هو تہ فوج کي گهڻو اعتماد ٿي ويو
آهي ۽ اها حر جماعت جي حوصلن کي پڀست ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهي آهي
پر اهي ڀليل آهن. سچي خبر اها هئي تہ فوجي عملدارن ڪن خليفڻ ۽ اهہ مريدن
کي پاڻ وٽ حيدرآباد سڏائي ورتو هو, جن ۾ مهر علي (شل دوزخ ۾ هجي)
سميجو نواب, گل محمد نظاماڻي ۽ سندس پٽ داد محمد نظاماڻي شامل هئا.
پويون اهو ماڻهو آهي جنهن جي چوڻ تي منهنجي بي ڏوهي ڀيڻ جئندي قتل ٿي
وٿي هئي. سندن پهچڻ کان پوءِ کين سينٽرل جيل حيدرآياد وٺي وڃي پير صاحب
جي آڏو بيهاريو جنهن کي ان وقت گهڻو نشو پياري سمهاريو ويو هو. عملدار وري
اٿيى چئي رهيا هئا تہ کيس ٿڦاهي ڏني وئي آهي ۽ هو مري ڇڪو آهي. هن عملدارن
مذڪوره مريدن کي چيو تہ اوهان شاهد هجو تہ پير صاحب هاڻي دنيا ۾ ڪونہ
آهي. هيءَ اٽڪل جان نثار ۽ بيوتوف مريدن کي ڌوڪي ڏيڻ لاءِ ڪئي وئي هئي
انهن مريدن ڀؤ وڇان حيدرآباد جي سينٽرل جيل اندر ئي اٿين چيو تہ پير ساٿين سج
ڀج هن دنيا ۾ ڪون رهيو آهي. هو جيل مان مس ٻاهر نڪتا تہ کين ڳجه ڳوھہ ۾
هڪ ٻئي جيل ڏانهن اماڻي ڇڏياثون۔.
خوشقسمتيءَ جي ڳاله هيءَ هئي تہ مان نازڪ موتعن تي محبت کان پري
ڪونہ هيس, تنهن ڪري کانئس حال احوال پيو معلوہ ٿيندو هو ۽ صلاح مشورا
ب ڏيندو هو. هو لڳاتار ڳوئن ۾ پيو هلندو هو. ڪيترا ڀيرا هو حيدرآباد بہ ويو تہ
جيئن کيس اصلي حقيقت جي پيرائتي ڄاڻ ملي وڃي.
مان توکي اها ڳالهہ بہ ٻڌايان ٿو تہ جڏهن اسان سانگهڙ ۾ اٽڪل ڪري
سرڪاري ڪامورن سان ڌوڪو ڪيو هو تنهن جو هيء اثر ٿيو جو جڏهن هئؾ کي
اها خير پئي تہ اسان ساڻن ٺڳي ڪري نڪري هليا ويا آهيون تہ هئ اسان کي
ڳولڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي. جڏهن اسان کي ڳولڻ ۾ سمڀارا ن ٿيا تہ اسان
جي بي گناهہ مائٽن کي جهلي هليا ويا. ڪان وَ جي ڪاوڙ هونءَ بہ اڪ مڪڙ تي
هوندي آهي. منهنجي زال ۽ پٽ کي جهلي وڃي حيدرآباد ۾ رهاياتون. منهنجي گهر
جو الھ تله تہ اڳي ئي ٻهاري کڻي هليا ويا هئا. ڇاڪاڻ تہ منهنجي زال جيڪو
سامان پاڻ کڻي سگهي هئي سو ميڙي کڻي وئي هئي. باقي ٻيو سڀ ڪجه گهر ۾
رکيو هو. ان کان پوءِ هئی اسان جي گهر کي ساڙي رگ ڪري ڇڏيو. ان کاڻ
لا ڙڪو جي ڌيپ وب نات ي ڪي داي مرج عدالت کي گوهي کر
وو 3
سواءِ اوڙي پاڙي جي ماڻهن اسان جا ننڍا وڏا وڻ وڍي ٻڪرين کي چاري
اسان بہ رڪ جهڙا پڪا ۽ اڪ جهڙا ڪوڙا ٿي ويا هئاسون. مان ۽ رحيم ملڻ
۽ صلاح مشوري لاءِ محيت فقيرَ وٽ وياسون. ڏئوسون تہ کيس اڳي جيان ڏاڍو
اعتماد هو. هو اسان کي ڀاڪر پائي مليو ۽ سانگهڙ واري پڇري مان نڪرڻ واري
ڳالھ تي ڏاڍو کليو. هڻ اڳځن دور جون ڳالهيون ٻڌايون ۽ چوڻ لڳو تہ انهن مان
اخلاقي سيق سکڻ گهرجي. اسان ثابت ڪري ڏيکاريو هو تہ عقل ۽ ڇالاڪي,
سوچ فڪر ۽ دشمن جي ڪمزورين جو فاثئدو وٺي ۽ حر جماعت جي ماڻهن جي
وفادارين جي واهر سان سوڀ ماڻي سگهجي ٿي. هن جو مطلب اهو ٿيندو تہ اسان
جو رهير چيتي جيان بهادر بدران گدڙ وانگي سياڻو هئڻ کپي.
تنهن تي الهڏني چيو ت انهيءَ طريقي سان اسان فوجي سگهہ کي تہ ناس
ڪري ڪون, سگهئداسون.
اها ڳالهہ ٻڌي محبت کيس چيو تہ اهو ڪمہ جپان ڪري ڏيكاريندو.
انگريزن کي ساڻن کي منهن ڏيڻ واسطي فوج گهرجي ٿي. هن جو سارو تشدد, ڏاڍ
۽ ڏهڪاءُ ۽ پوٿين قسم واري ڳاله مان پتو پوي ٿو تہ هو اسان کي ڌوڪي سان
استعمال ڪري رهيا آهن. هن مان معلوم ائين ٿٿي ٿو تہ اهي اسان جي سگهہ کي
جلد کان جِلد ڀِڃڻ ٿا گهرن تہ جيئن هو بٽا ڪنهن دير جي جڀان سان منهن ڏئي
سگهن جيڪو هاڻي اڳتي وڌي اچي ڪلڪتي ويجهو پهتو آهي. ان نٿطہ نظر کان
اسان کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟ اسان کي اهو ڏيکارڻو پوندو تہ اسان هيانءَ هاري
ويٺا آهيون ۽ هاڻي هتي انگريزن جو ڪم مڪمل ٿي چڪو آهي. سنڌ جو نظام
پوليس سنڀالي سگهي ٿي. تنهن ڪري منهنجا اوهان ۽ سڀٽي حرڻ لاءِ هي حڪم
آهن تہ فوج سان ڪڏهن بہ مقابلو تہ ڪن. جيڪڏهن اوهان کي ڪو وجھ ملي تہ
بہ ان تي فاثر نہ ڪيو. ڳوئن کي ٿرڻ لٿڻ کان پاسو ڪيو وڃي. غدارن کي سزا تہ
ڏني وڃي. انهن کي سزا ڏيڻ جو وقت ويجهو اچي ويو آهي.
جيڪڏهن آساڻ انهيءَ ڪم لاءِ مئاس وقت ڇو انتظار ثہ ڪنداسوڻ تہ
”0
فقيرن ڏکئي وقت ۾ ثابت ڪيو آهي ت. اهي فوج جي هيڏي ساري تعداد کي
مڙسيءَ سان منهن ڏئي سگهن ٿا. هاڻي ثابت قدم مريدن جو ايمان ڪمزور ڪونہ
ٿيندو. ثوري وقت لاءِ غازين جون ڪارروايون ڏکن ڏولاون کي گهٽائي تت ڪونہ
سگهنديون. اسان کي مئاسب موتعي لاءِ ترسڻو پوندو. اسان لاءِ اها خطري جي
حر گوريلا جنگ 253
جج ڪڪ يا
ڏينهن لاءِ ويجها وڃون. اسان کي ان ڏينهن لاءِ ويجهائڻ گهرجي جڏهن اسان هن
غدارن کي هٿ ڪپڙي ۾ گهٽي سوڙهو ڪنداسون. هاڻي اسان کي ڪنهن تي ب
ٿورو بہ اعتماد ڪرڻو ڪون آهي. اسان کي هميشہ نوري ۽ يوسف جي شهادتن تي
تظر رکڻ گهرجي. توهان کي پڻهڻجيون غلطيون بہ ياد ڪرڻ گهرجن جو اوهان مير
بحرن کي تڇ سمان بہ ڪون ٿي سمجهيو. پر سائينءَ جي معاملن جي تقاضا هيءَ
آهي تہ انگريزن سان ٻہ پاڻي ڪرڻ کان اڳ تجربيڪار ۽ جان نٿار مريدن جو تعداد
هن کان پوءِ اسان ڪيترو وتت گڏ ۽ ڪيترو وتت اڪيلا ب رهياسون. اسان
جو نمونو جهنگلي هرڻ جهڙو هو جيڪو سدائين پنهنجا ماڳ مٽيندو رهندو آهي,.
جنهن کي گاهہ سداٿين سئو نہ لڳندو آهي. هر نئين شيءِ, بوءِ ۽ رنگ کان ٽهندو ۽
ڇرڪندو آهي. اٿين بہ. ڪوتہ هو جو اسان ڪنهن کان ڊنل هغاسوڻ پر اسان کي
اڍڪو لڳل هو ت, متان پير سائينءَ لاءِ دشمن کي هنتائتي ڌڪ هڻڻ کاڻن اڳ اسان
جهلجي نہ وڃون. مان هيءَ ڳال مڃيان ٿو تہ اسان محيت جي حڪمن جي پابندي
ضرور ڪندا هئاسون, پر ڪڏهن ڪڏهن جاسوسن جي اطلاع ملڻ تي جڏهن بہ
اسان کي موقعو ملندو هو ت. آهنڊ فوجين کي سيق ضرور سيكاريندا هئاسون. اسان
پنهنجي هن نقطہ نظر ۾ غلط تہ هئاسون پر اسان کي دوستن جي حوصلن کي بہ
پلند رکڻو هو.
هن وتت مکيءَ يا ان جي اوسي پاسي باتي ٿي ٽوليون وڃي بچيون هيون.
هو. ان کان سواءِ مٽوءَ ۽ رحيمہ جون ٽوليون اوڀر ۽ ڏکڻ پڀاسي موجود هيون. اها
ڳالھ مشهور ٿي وئي هئي تہ فوج مٽوءَ کي گرفتار ڪرڻ لاءِ ڪائيو ٻڌي سندس
ڪڍ لڳ پئي آهي. سمجهيو اٿين پيو ويو تہ ڄڻ حر جماعت جي اڇي ڪاري جو
واسطو هن سان آهي. هن جي ڪڍ جاسوسن جي پوري فوج مقرر ڪئي وئي هئي.
تنهن ڪري اسان سمجهيو تہ جيترو ساڌوريءَ کان ڀري هجبو ايترو سٺو. جتي هو
ڪڏهن اڪيلو تہ ڪڏهنڻ ٻن ماڻهن سان گڏ گهمندو وتندو هو۔ هڪ جاءِ کان ٻيءَ
جاءِ تائين ڦٿرندو هو. اسان کي سندس اهڙيون خبرون انهن جانشار حرن وٿاڻ
ملنديون هيون جيڪي پنهنجا سر تريءَ تي رکي اسان کي ماني پهچائيندا هئا. مون
کي ياد آهي تہ هڪ موقعي تي مان رحيم ۽ ٻيا مازي پڪار واري ڇوءِ ۾ لڪا
ويٺا هئاسون تہ اوچتو اچي فوج پهتي. جيڪا اسان لاءِ ضرورت واريون شيون
254 ٰ حر گوريلا جنگ
آڻيندڙ ماڻهن جا پير کڻي اچي اتي نڪتي هئي. جيڪڏهن ماٺ ڪري کيس پڪڙي
وجهي ها تہ اسان جي جونءَ کي بہ خبر ڪانہ پوي ها, پر هي مٿس فاثر ڪيو
۽ اسان جا ڪن اپڙا ٿي ويا ۽ ڀڄي جان بچائي سون.
مٿو بہ جلد ئي پوءِ جهلجي پيو. کيس اٽڪل ڪري پڪڙيو ويو هو. هن
هڪ ميربحر کي پاڻ وٽ رکيو هو. سندس لاڳاپو پڪار سان ۽ فقيرن سان دوستي
هيس. کيس چيل هو تہ هو هڻ لاءِ ماتي کڻي ڪنهن مقرره جاءِ تي رکي هليو
وڃي. ان جي بدلي ۾ کيس گهڻا پئسا ڏوڪڙ ڏنا ويا هکا. اهو ميربحر هن کان
پئسا وٺي ويو. پر ماني ڪان آندائين. هڪ ڏينهن ميربحر لڪي ڇچوري نارو اڪري
مڇي مارڻ لاءِ ڪن مشهور ڍنڍن ڏانهن هليا ويا. هي ماڻهو بہ ساڻن گڏ هو. سندس
ان اويڙي ڳالھ ڪري مٽو مٿس ڏمرجي پيو هو. کيس اها ڄاڻ بہ ملي هئي تہ هو
ٻين ساڻ اها لٻاڙ هڻي رهيو آهي تہ مان هڪ مشهور فقير سان ٺڳي ڪٿي آهي.
ٿوري وقت کان پوءِ هڪ ٻيو ماڻهو مٽوءَ ڏانهن ماني کڻي آيو جڻهن کيس
چيو تہ جيڪڏهن تون ان ٺڳ کي سزا ڏيڻ چاهين تت آءٌ کيس ڍنڍ ڏاڻهن مڇي مارڻ
ويندي اڪيلي سر ئي جهلي تو وٽ وٺي اچي سگهان ٿو ڇاڪاڻ ت مون کي خبر
آهي تہ هو ڪٿان مٽيندو آهي. مٽو لاپرواهيءَ کان ڪم وئي اڪيلو وڃي ان جاءِ
اهو ميربحر پوري وقت تي اچي انهيءَ جاءِ تان مٿيو ۽ مٽوءَ کي ڏسي سندس
پيرن تي ڪري ٻيو ۽ نماڻائييءَ سان چوڻ لڳو تہ مون کي ڪوتاهي جي معافي ڏيو
۽ ڳالهہ ٻڌو تہ حقيقت ڇا آهي؟ مٽوءَ هن ماڈ َ کي مارڻ بدران بيهي سندس
ڳالهيون ٻڌڻ لڳو. هي بدمعاش ڏاڍو سگهارو هو جنهن اوچتو وڃي سندس ڄنگهن
۾ پک هڻيو. ٻيو ماڻهو ٻوڙن مان نڪري ڀڄندو آيو,جنهن اچي سندس ڪنڌ ۾
ڀاڪر وڌو ۽ مٽو بيوس ٿي ويو. ان وقت ڊپٽي شفيم محمد جي اڳواڻيءَ ۾ پوليس
جو هڪ دستو بہ اتي پهچي ويو. جيڪو هڻ جاءِ کان ٿوري فاصلي تي انهيءَ
مقصد سان لڪيو ويٺو هو, جنهن جلد ٿي مٿوءَ کي گرفتار ڪري ورتو. انهن
سڀئي ماڻهن کي ميربحرن وارا ڪپڙا پاتل هئا. هيءَ ساري رٿابندي ڊپٽيءَ پاڻ
ڪٿي هئي. حڪومت لاهور ميل جي ڪيرائڻ کان پوءِ ڪن ڏوهارين کي جهلي
ورتو, جن جي شاهدي ڏيڻ کان پوءِ کيس ٿاهي ڏني وئي. اهڙيءَ ريت لقمان بہ
ٿاهيءَ چاڙهيو ويو.
انهيءَ زماني ۾ مارشل لا بہ ختہ ٿي وئي جهڙيءَ ريت محبت ٻڌايو, پر هن
علائقي ۾ فوج اڃا بہ جام هئي ۽ ڪي خاص تائون اڃا بہ نائذ هئا. حيدرآباد واري
حر گوريلا جنگ 255
جٽرل پنهتجا سڀ انتظامي اختيار ليمبرڪ جي حوالي ڪري ڇڏيا, جيڪو سدائين
هن سان گڏ هوندو هو ۽ کيس مارشل لا قائون کان واتف ڪري ڇڏيو هئائين.
جنگ (1018) بهادر پوليس جو مشهور جِثرل هو" هن انگريز کي هتدستاڻ مان
خاص فقيرن کي گرفتار ڪرڻ جي مقصد لاءِ گهرايو ويو هو. اهو ب. ڪجھ عرصو
هتي ترسي پيو هو پر مٽوءَ جي گرفتاري کان پوءِ هو ٻہ هليو ويو ڇاڪاڻ تہ کيس
پڪ هئٿي ت حر جماعت هاڻي ڪوبہ وڳوڙ ڪري ڪان سگهندي. مون هن عملدار
کي تڏهن ڏٺو هو, جڏهن سانگهڙ ۾ ڀڃري ۾ بند هوس. آهو. مون کي هڪ
پوليس انسپيڪٽر ڏيکاريو هو. هي ڏاڍو سگهارو ۽ هڏڪاٺ وارو ماڻهو هو ۽ ڏسڻ
۾ پهرئين جوڙ جو ملهہ پئي نظر آيو. سندس وار ڇرل 2:6٣ هئا ۽ سندس اکين تي
عينڪ چڙهيل هئي. هو اسان سان هئدستائي ٻوليءَ ۾ ڳالهائي رهيو هو, پر اسان
کيس بهانو ڪري چڇيو ت, اها ٻولي ڪونہ ٿا سمجهون. هن بابت ڪيئي ڳالهيون
مشهور هيون. اهو ب چيو ويندو آهي ت. هو جوانيءَ ۾ انگلينڊ جو هڪ خطرناڪ
ڌاڙيل هو. راڻي وڪٽوريا حيلا هلائي بيٺي پر هو گرفتار ٿي ڪون سگهيو هو.
کيس ان شرط تي معافي ڏئي وئي هكي تہ هو هندستان جي ڌاڙيلڻن کي ختم
ڪندو. سنڌ اڇڻ کان اڳ هو ان مقصد ۾ ڪامياب ٿي چڪو هو.
مون سمجهيو هو ت مّوءَ جو موت حر جماعت جو وڏو تقصان هو. منهنجي
اها ڳاله ٻڌي رحيہ کلڻ لڳو ۽ چيائين تہ مٿٌو جنهن مقصد لاءِ ڄائو هو سو
پورو ڪري ورتو هٿائين. هن حر جماعت جي مفادن ۾ انهيءَ ڪري اڳواڻ طور
ڪم ڪيو جو هو تام گهڻو مشهور هو., پر پنهنجي ٽوليءَ جو حقيقي اڳواڻ هي
نہ, پر الهيچايو هو. هي پٺاڻ مستقيل واري هلچل ۾ مٿوءَ کان ب وڌيڪ اهم ٽايبٿ
ٿئي ها.
تون پاڻ اهڙو نرق محسوس ڪري سگهندين. انگريزن خلاف جنگ جا
پهريان اڳواڻ اهڙا ڪون هئا, جهڙا هنن جي وڃڻ کان پوءِ اڳواڻ آيا. ٿلهي متاري
گل خان جو مثال وٺ جيڪو ڏک تہ سهي ئي ڪونہ ٿو سگهي. اُن کان سواءِ
وريام. يوسف, امام بخش, لقمان ۽ نورو وساڻ بہ انهيءَ سڀاءَِ جا ماڻهو هئا. شل
انهن تي خدا رحم ڪري. انهن جيڪو بہ ڪيو, سٺو ڪيو, پر سندن ٽوليءَ ۾
ڪي اهڙا بہ ارڏا ۽ اڙنگ جوان هئا جيڪي هت اڳواڻڻ کان ٻہ رتيون ڪسر هئا.
هن کان پوءِ ڪمانڊ صحيح ماڻهن جي هٿن ۾ ايندي. پوک جو پهريون لاٻارو ٿي
1 مسٽر ايف = ايس = ينگ جيڪو يو = پي جو مشهور پوليس عملدار هو. کيس جٽرل
رچرڊسن جو سنڌ ۾ پوليس ليٿن آفيسر مقرر ڪيو ويو هو.
256 حر گوريلا جنگ
چڪو آهي. پر اڃا ٻتي ٿڪي ڪانہ آهي. هاڻي اها صاف ٿي چڪي آهي ۽ اسان
کي پوکڻو آهي.
ٿوري وقت کان پوءِ اسان وهي اچي الهہ بچائي سان ملياسون. اساڻ ساڻ
ميرڻ مري, حسن ۽ ٻيا فقير ب گڏ هئا. تنهن ڏينهن محيت اتر ويل هو. ساڻس
ملاتات جو مقصد هو تہ ٽولين جي نٿين سر تنظيمہ ڪرڻ گهرجي.
مان ڪن عليڪن سليڪن ڳالهيت جو ذڪر ڪيو آهي جن منهنجي زندگي
تي وڏو اثر ڪيو آهي. اها سڀ لکئي جي ڳاله آهي. لکيو منجه نراڙ تلمہ ڪياڙي
نہ وهي. پر ماڻهو ضرور سوچيندو تہ ڇا مان ڇا ٿي ڇڪو آهي؟ ۽ جيڪر اين نہ
ٿئي ها. مان توکي اهڙيون ڳالهيون ٻڌائي چڪو آهيان تہ مون ڪيترن اڳواڻن جي
ٽولين ۾ ڪم ڪيو آهي. اهي سڀ اتفاقي ڳالهيون هيون. هاڻي ماڻ رحيمہ سان
گڏ هوس پر ڏئو وڃي تہ منهتجو اصلي اڳوا حسن هو جيڪو چئي پئي سگهيو تہ
هي منهنجي ٽوليءَ جو ماڻهو آهي, تنهن ڪري اٿين سمجهڻ کپي ت مان ڄڻ ڪنهن
سان بہ گڏ ڪون, هوس. جيڪڏهن مان رحيہ سان گڏ هجڃان ها تہ اڳي جيان اڄ
يہ آزاد گهمندو وتان ها. جيڪڏهڻ مان رحيمہ ساڻ گڏ هجان ها تہ هن ساڻ گڏ
مان ب جهلجي پوان ها يا سندس سوٽ سان گڏ شهيد ٿي وڃان ها. جيڪو هن
کان پوءِ سندس ٽوليءَ جو اڳواڻ ٿيو هو.
مان حسن جي ٽوليءَ ۾ هن ڪري وري شريڪ نہ ٿي سگهيس جو مان
نوزي ۽ لقمان جي ٽوليءَ سان گڏجي پڻ ڪارروايون ڪيون هيون. هن چيو هو تہ
مان پنهنجي ٽوليءَ واري ماڻهن مان ڏاڍو خوش آهيان. هن اهو بہ ٻڌايو تہ هڪ فقير
سان گڏجي هن اتر ۾ اهم ڪارروايون ڪون آهن ۽ جثئگي جواڻ غازين کي
پنهنجي ٽوليءَ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ پڻ نيند ڏني آهي. رحيمہ بہ پنهنجي ٽوليءَ جي
عام تسم جي حرن جا نالا کنيا ۽ ڪن ڪاررواين جي رٿاينديءَ جو بہ ذڪر
ڪيو, جيڪي هو جلد ئي ڪرڻ وارو هو. سندس اهڙيون ڳالهيون ٻڌي الهہ بچائي
خاصخيليءَ چيو تہ سائين رکيو بہ هتي موجود آهي جيڪو شايد توسان گڏجي
ڪم ڪندو؟ سندس اها ڳالهہ ٻڌي رحيم وراڻيو تہ اها سندس پنهنجي مرضي
آهي۔ هي مون وٽ اتفاق سان آيو آهي.
مون هڪدمہ سمجهي ورتو تہ هو مون کان لهرائي ٿو, پر مون ان جو ڪارڻ
ب. سمجهي ورتو هو تہ هو منهنجي ذهانت کان سڙي رهيو آهي. سندس مرضي هئي
تہ سندس ٽوليءَ ۾ اهڙو ڪو ماڻهو نہ هجي جيڪو ٻين کان وڌيڪ سياڻو ۽
حر گوريلا جنگ 257
هن وقت تائين مون ٻڙڪ بہ ڪونہ ٻولي هئي. اتي الهہ بچائي چيو تہ مان ٻن
ٽن ڪاررواين ۾ ساٿين رکئي سان گڏ رهيو آهيان. جيڪڏهن رحيمہ فقير تون هن
کي پنهنجي ٽوليءَ ۾ نہ ٿو کٹين تہ مان هن کي پنهنجي ٽوليءَ ۾ شامل ڪري
خوشي محسوس ڪندس.
اهڙيءَ ريت منهنجي اميد پوري ٿي وٿي جنهن لاءِ آءٌِ هميشہ واجهہ وجهندو
رهندو هوس. الهہ بچائي کي مان پنهئجو سورمو ڪري سمجهندو هوس. هڻ
منهنجي چوڻ کان سواء ڀاڻؤ پا هڪ اهم ڪارروائيَ لاءِ پنهنجي ٽوليءَ ۾ شامل
ڪيو هو. مان سندس اهڙي ڳاله ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيس.
ان وقت رحيم چيو تہ اها سائين ركئي جي مرضي آهي. جيڪڏهن هو مون
سان گڏ رهندو تہ منهنجي ناماچاري ٿيندي ۽ جيڪڏهن هو توسان ڪم ڪندو تہ
تنهٽجي لاءِ بہ سٺو ٿيندو. هي هڪ ٿٺاهو ماڻهو آهي۔
سندس اها ڳالهہ ٻڌي دل چيو تہ جيڪر رحيم کي نہ ڇڏيان پر مان
عقلمنديءَ جو مظاهرو ڪندي هينءَ چيو تہ مان وارا فقير! مان ڪجه ب ڪونہ
آهيان. پير سائين جي مقصد لاءِ قربان ٿيڻ کان سواءِ منهٽجي ڪا ٻِي خواهش ڪان
آهي. جيڪڏهن مان ٻن حصن ۾ ورهائجي سگهان تہ جيڪر ٻنهي سان گڏجي
ڪم ڪريان. هن کاڻ سواءِ مان مشهور غازين سان گڏجي ڪم ڪري ڇچڪو
آهيان. جيڪڏهن مان پاڻ کي راضي ڪري نہ سگهيس تہ رحيمہ مون کي پنهنجي
ٽوليءَ ۾ ضرور شامل ڪندو ۽ اڳتي لاءِ بہ مون کي هدايتون ڏيندو.
منهنجي اها ڳالھ ٻڌي سڀئي کلڻ لڳا. معاملو خيرخوبيءَ سان طئي ٿي ويو.
انهيءَ ڪري رحيم اڳي کان وڌيڪ دوست ٿي ويو۔ مان سندس مځالف اڳواڻ ال
بچائي جي ٽوليءَ ۾ شامل ٿي ويو هوس تہ ب هو مون کان ڏاڍو خوش هو. ايڏو
خوش جو ساڻس گڏ ڪم ڪرڻ وقت بہ مون مان ايترو خوش ڪون هو. منهنجي
ڀڳ يار مٽ عيسيٰ خاصخيليءَ جي مرضي هئي تہ اهو بہ جيڪر ان ٽوليءَ ۾ شامل
هجي جنهن ۾ مان هجان. هن حسن کي عرض ڪيو تہ مون کي بہ ال بچائي جي
ٽوليءَ ۾ شامل ٿيڻ جي موڪل ڏجِي.
هن کان جلد ٿي پوءِ ميرڻ مري. رستم نظاماڻيءَ, گل خان کي مکيءَ ڀرسان
رهندڙ غدارن کي سزا ڏيڻ واسطي اڀاريو, جيڪو تڏهن خيرپور رياست جي حدڻ
اندر نهايت آراہ سان وقت گذاري رهيو هو. هئن کي شڪ هو تہ سٽندڻ هڪ تہ
هڪ ماڻهو يا مددگار سرڪار جي جاسوسي يا مځيزي ڪندو هوندو. هو آڌيءَ
رات تاران نارو مس اڪريا تہ مٿن گولين جو وسڪارو ٿي ويو, ان ڪري كين
ٴَ
258 حر گوريلا جنگ
پوئتي موٿڻ کان سواءِ ٻي ڪا واهہ ڪان هئي. اسان پوءِ يرون ٻڏيون تہ ڊپٽي
شفيع محمد ۽ سندس مددگار انسپيڪٽر محمد اسلم سندن تاڙ ۾ لڪا ويٺا هئا.
فوجين هوڙهيائي ڪري وقت کان اڳي فاثر شروع ڪري ڏنا هئا جيڪڏهن
عملدار مٿن ضابطو ڪن ها ۽ ٿڌائيءَ کان ڪم وٺن ها تہ اسان جا ماڻهو بچي وڃڻ
۾ ڪامياپ تہ ٿين ها. ِ ٍ
اسان پنا ڪنهن نقصان جي سيق سکي ورتو هو. ٿورن هفتن گذرڻ کان پوءِ
بڇوءَ نالي جمڙائو هيڊ جي فوجي ڪمانڊر ثابت ڪري ڏيکاريو هو ت. هو وڇونءَ
جي نالي کان بہ وڌيڪ ٻڇڙو هو. هي پيراڍن ۽ زميندارن جي مائنٽن سان گڏجي
ڳجهہ ڳوهہ ۾ حسن جي ڪڍ لڳي پيو هو. نيٺ کيس ڙنده گرفتار ڪرڻ ۾
ڪامياب ٿي ويو.
ان وتت عجيب اتفاق اهو ٿيو جو انگريزن جو ڌيان حرن کان هٿي ٻروچچ
ڌاڙيلن ڏانهن ڇڇڪجي ويو هو جن جمڙاتو ۽ سنڌو ڌرياهہ جي وچ تي پنهنحين ٽولين
سان گڏ ٻارڻ ٻاري ڏنو هو. هن جو اسان سان ڪو لاڳاڀو ڪونہ, هو, پر وڳوڙڻ
مان نائدو وٺي ٿر لٽ ڪرڻ ۾ جنيجي ويا هئا. ٻہ ٿي مهينا ٿيا جو هن ٻنهي کي
گرفتار ڪيو ويو آهي. سندن جهلجڻ کان پوءِ هئن جي ٽولين وارا ماڻهو ڪک پن
ٿي ڪيڏانهن هليا ويا آهن.
ان کان سواءِ هڪ ٻي ڳالهہ بہ ٿي گذري جو سرڪار سانگهڙ جي حر عورتن
واري لوڙهي کي ختمہ ڪري ڇڏيو آهي. جيڪا اسان لاءِ وڌيڪ نائدي واري ڳاله
آهي. اتي رهندڙ عورتن کي کپري ۾ قائم ڪيل لوڙهن ۾ رکيو ويو آهي, جتي انهن
عورتن جا مڙس يا مرد مٽ مائٽ پڻ رهايا ويا آهن. جيل مان بہ ڪيترين عورتن
کي آزاد ڪيو ويو آهي. توکي لوڙهن جي تانون جو پتو هوندو تہ اتي رهندڙ ماڻهن
کي مزدوري ڪرڻ لاءِ ٻن ٽن ميلن جي پنڌ تائين وڃڻ جي موڪل هوندي آهي.
انهن آفئيسرن کي پڪ هئي تہ هي حر بي ضرر آهڻ, پر کين اها خير ڪانہ هئي تہ
هنن حرن ۾ ڪي مرد ۽ عورتون اهم حيثيت رکندا هئا. اسان انهن سان وڃي
ٻانڌو ٻڌو. جيڪي اسان لاءِ فائديمند ثابت ٿيا ڇاڪاڻ ت, کين ڊگهو تجريو هو ۽
اهي سرڪار جي جاسوسن ۽ مخبرن کان چڱيءَ ريت وائف هئا.
مون شروع ۾ پلاند وٺڻ وارن ڪاررواين ۾ ڪو حصو ڪوت ورتو, جڻ کان
پوءِ انگريزن خلاف جنگ جي نئين سر شروعات ٿي هئي. ساري دنيا ڄاڻي ٿي تہ
فقيرن خدادا ڊکڻ کي ڪهڙي طريقي سان ماري ڇڏيو هو؟ هن کي ڪج ھ وتت
گورٽر ډؤ سنڌ جي وزارت اعليٰ تان خارج ڪري ڇڏيو هو, ڇاڪاڻ تہ ٻنهي جي
حر گوريلا جنگ 259
وچ ۾ ڪي اختلاف پيدا ٿي ٻيا هئا, پر حر جماعت لاءِ هي اهو ماڻهو هو جنهن کي
مسلمان ۽ سنڌي هچڻ جي ناتي ۾ پيرسائينءَ لاءِ ڪو مان مرجاتا ڪون هو ۽ هن
ڍو سان گڏجي حر ائڪٽ جهڙي ڪاري قائون کي نافذ ڪيو هو. ان کان پوءِ هن
مارشل لا مڙهڻ ۾ ساڻس سهڪار ڪيو هو. اها هڪ حقيقت آهي ت, حرن ڊگهي
وقت جي ماٺار کان پوءِ پلاند وٺڻ جي شروعات ڪٿي هئي. چوندا آهن تہ ڏاڍ
ڪون وسرندو آهي ۽ انصاف بہ ملئدو آهي. اڪثر ڪري اسان اهڙين ڳالهين کي
ثقابت بہ ڪيو آهي. هن شخص خداداد کي ان قيامت جي خبر ئي ڪانہ هئي,
جيڪا هن مٿان اڇڻي هئي. کيس شڪارپور ڀرسان قتل ڪيو ويو هو. ان وقت هو
ٻگهيءَ ۾ چڙهي ڪيڏانهن وڃي رهيو هو. مان پڪ سان چئي سگهان ٿو ت, اهو
محبت فقير جي ڪامياب رٿايندي جو نتيجو هو.
مون کي اڊڪو لڳل هوندو هو تہ هو اتراڌو فقيرن سان اتر سنڌ ۾ ڇو ٿو
رهي. ڇاڪاڻ تہ هو ڄائو نپنو جمڙائو واري جوءِ ۾ هو, جيڪا حر جماعت جي
تلعي جي حيثيت رکي ٿي. اها ڳالہ ٻڌي مون کي خوشيءَ سان گڏ شرمندگي ب
محسوس ٿي رهي هئي ڇاڪاڻ تہ منهنجو هن يابت خيال غلط هو. هڻ واقعي پير
سائينءَ جي دشمئن ۾ ڏهڪاءُ ۽ ٿرٿلو مچائي ڏنو هو. ان کان سواءِ محيت فقط هن
هڪ ڪارروائي مان مطثمن ڪوتہ هو.
جڏهن هو اسان وٽ پهتو تہ مهر عليءَ کي قتتل ڪرڻ جو حڪم ڪيائين,
جيڪو پير سائينءَ جو هڪ غليفو هو, ڇاڪاڻ تہ هن يوسف, امام بخش ۽ ٻيي
فقيرن سان ڌوڪو ڪيو هو. مون کي اُن ڪري مايوسي ٿي هئي جو اهو ڪم
اسان واري ٽوليءَ جي سپرد ڪونہ ڪيو ويو هو, پر چڱي ڳالهہ اها ٿي هئي جو
اها چرئي فقير جي پٽ جي حوالي ڪئي وئي هئي, جنهن جو امامہ بخش جي
ٽوليءَ سان لاڳاپو هو. ڪارمهين مهر علي کي قتل ڪرڻ ڪا معمولي ڳالھ ڪان
هئي ڇاڪاڻ تہ جنهن يوسف نالي واري فقير کي هن قتل ڪرايو هو, تنهن جو حر
جماعت ۾ وڏو احترام ڪيو ويندو هو, پر سندس ناٺي ب اهم هو. پير سائينءَ پاڻ َ
اها شادي ڪرائي هئي. ان غدار خليفي جون گهر واريون ۽ پٽ غازين جي مدد
ڪندا هئا ۽ انهن ئي غازين سندس حساب ڇڪتو ڪيو هو. هو انگريز سرڪار
جي ايجنٽ ٿيڻ تاٿين حر جماعت جو مک هو. هن پنهنجي دولت بچائڻ لاءِ وفاداري
کي قريان ڪري ڇڏيو هو. کيس پورو ڀتو هو تہ هاڻي سندس حياتي ختم آهي۔
مون کي ڪنهن ٻڌايو هو تہ ڪامورن کيس پهريدار رکڻ جي صلاح ڏني هئي. هو
گهر کان ٻاهر تہ نڪرندو ئي ڪون هو. هو پاڻ بہ اٿين چوندو هو تہ هو هن جهان
200 حر گوريلا جنگ
۾ گهڻو جيگرو رهي ڪوتہ سگهندو ڀر هن حفظ ماتقدہ واريون ڳالهيون ڪري
سندن خوشين ۾ رختو وجهڻ ڪونہ ٿي چاهيو. سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي تہ لکيو اوس
بہ پڙي. اسان جي دوستن کي هن جي ڏهاڙي واري زندگيءَ جي بر هئي. هنن
اول سندس گهر ڀاتين سان ٻانڌو ٻڌو. هو جڏهن پنهنجي پٽن سان گڏ مسجد ۾
ويٺو هو تہ غازين بہ مٿان ڪڙڪو ڪيو. سندس انهن ڀِٽن کي امان ڏني وئي
جيڪي حر جماعت جا ساٿي هٿا.
هن ماڻهوءَ جو ڳوٺ ميرپورخاص ڀرسان هو, تنهن ڪري پوليس بہ پهچڻ ۾
دير ڪانہ ڪئي جيڪا پيراڍن کي ساڻ ڪري غازين جي ڪڍ لڳي هئي. پر
سندن ساري ڄاکوڙ پاڻيءَ ولوڙ ثابت ٿي٫ڇوتہ پير سائينءَ جي مهريائين سان سٽندڻ
وار بہ ونگو ڪونہ ٿيو.
مهر عليءَ جي تتل ڪري چوڏس ڏهڪاءُ ڇائنجي ويو. انهن وڏيرن, جن
سرڪار سان سهڪار ڪيو هو. سي ٻہ پنهنجي ڳوٺن کي ڪوٽ ڏيڻ ۾ لڳي ويا.
چيوترن ۽ ماڙين جون اڏاوتون شروع ڪيون ويون ۽ پهريداريءَ لاءِ خاص ماڻهن
کي هندن جون بندوتون حوالي ڪري ڇڏيون. هڪ اهڙي وڏيري کي اسان
ڪُتئي ڪري سڏيندا هئاسون ڇاڪاڻ تہ هن مٿي بيان ڪيل بچاءَ وارين ڳالهين
کان سواءِ پنهتجي گهر جي پهريداريءَ خاطر پنجاهہ کن شڪاري ڪتا رکيا هئا. ان
کان پوءِ ڪمشنر ليمبرڪ پوليس کي ڪيترن ئي حرن کي وري گرفتار ڪرڻ جو
حڪم ڏنو, جن کي ڪجه وقت اڳ آزاد ڪيو ويو هو. ان کاڻ سواءِ هن ٻيا بہ
ڪي ڏهڪائيندڙ حڪم ڪڍيا هئا, پر اسان جي حر جماعت ڏاڍي سرهي هئي.
اسان نقير بغاوت جي اهڙي باھہ کي چوڏ پکيڙڻ لاءِ تيار ٿي ويا هُاسون.
]15[
منهنجي لاءِ اها خوشيءَ جي ڳاله آهي تہ ٻ سال اڳ يا ان کان ڪجهہ
عرصو وڌيڪ مان اله بچائي جي اڳواڻيءَ ۾ ڪن اهم ڪارروايڻ ۾ رڌل رهيس.
ڪلهہ رات جسم ۾ ڏاڍو سور پيو, ڏاڍو الڪو ٿي پيو, سمجهيم ت, مون کي وڌيڪ
وتت وڃائڻ نہ کپي. جيڪڏهن مان توکي اهو پيغام ن. ڏئي سگهيس جيڪو
منهنجي دل ۾ هري رهيو آهي ۽ اوچتو موت اچي بيٺو تہ مٿي کان پوءِ بہ منهنجي
دل کي سڪون ڪوت, ايندو. جيستائين تون مطمگن نہ ٿيندين تيستائين مان ڪجه
بہ ڪري تہ سگهندس. تون منهنجي آزاديءَ واري آخري ڏينهن جي سچي ڳاله
ٻڌندين تہ توکي محسوس ٿيندو ت.ہ هي ساٿين رکيو پير سائين ڀاڳاري, حر جماعت
۽ پنهنجي اڳواڻ ال بچائي سان آخري وقت تائين سچو رهيو آهي.
ان پڇاڙيءَ واري واتعي تائين پهچڇڻ واسطي مون کي ڪن ٻين ڪاررواين جو
بہ احوال ٻِڌائشو پوندو جيڪي ٻڌڻ لائق بہ آهن. مان توکي اهڙا واتعا ضرور
ٻڌائيندس تہ جيئن توکي ان واتعي جي هلچل بابت پوري ڄاڻ ملي سگهي ۽ الهہ
بچائي جي اڳواڻيءَ هيٺ پير سائين سردار جي لاءِ ڪيل منهنجن خدمتن جي
پڻ پوري معلومات حاصل ٿي سگهي.
توڙي جو سرڪار اعلان ڪيو هو تہ مارشل لا ختم ٿي ڇچڪي آهي پر نوچ
اهائي موجود هئي. باکوڙي. شهداد پور ۽ ٻِين جڳهن مان ڪي ريجمنٽون هٽايون
ويون تہ انهن جي جاءِ تي ٻيءَ ايجنسيءَ جا ماڻهو رکيا ويا. جن کي سنڌ رائقل
پوليس سڏيو ٿي ويو. نالي ۾ پوليس هئي پر هئي اها ساڳي فوج. سانگهڙ واري
بنگلي ۾ بہ پشاور ڪئسٽيبلري رکي وئي هئي. سنڌ جي ريگيولر پوليس جي تہ
ڪا حيثيت ئي ڪان هئي, پر ڪي عملدار جهڙوڪ ڊڀٽي شفيع محمد. انسپيڪٽر
شيردل ۽ انسپيڪٽر محمد اسلم جي اها ئي لئي هئي جو هو ڏاڍا چالاڪ هئا. اهي
سڀئي اسان جي دشمن ليمبرڪ جي ڪمانڊ هيٺ هئا جيڪو هاڻي ڪمشنر هو پر
گلپرٽ جي جاءِ تي پرائد (19) کي سينيئر پوليس آنيسر ڪري رکيو ويو هو.
مون کي ياد آهي تہ نن پوليس ڪامورن لاءِ محبت جو خيال هن ريت هو تہ
ڪمشنر ۽ ڪليڪٽر جيڪي سنڌ ۾ رهيا آهن ۽ سنڌي ٻولي ڳالهائي سگهندا
262 حر گوريلا جنگ
آهن. تن کي پوليس جي اختيار ڪيل طريقن جي ساري خبر آهي. اهي پوليس جي
معاملن ۾ دست اندازي پڻ ڪن ٿا تنهن ڪري پوليس عملدار سندن انهيءَ روبي
ڪري ڇچڙيل هوندا آهن. ٿوري بندوبسمت ڪرڻ سان انهن کي تار بہ ڪري
سگهجي ٿو. توهان ٻڌو هو تہ هڪ وڏيري کي ”ڪليڪٽر جو ماڻهو” ۽ ٻئي کي
پوليس ڪٿپٽن ماڻهو سڏيو ويندو آهي. هر ضلعي جي اهڙن ڪامورن کي پنهنجا
ماڻهو آهن جن تي هو اکيون ٻوٽي اعتبار ڪندا آهن. اهڙا ماڻهو ٻِين جي ٻڌايل
ڳالهيه تي ويساھ. ڪون, ڪندا آهن. هيٿيان عملدار بہ هڪ ٻئي کان سڙندا کامٽدا
آهن. مان سندڻ اهڙين ڪمزورين تي ڪم ڪرڻ جو سوچي ويچاري رهيو آهيان.
ڪي وڏيرا ڀؤ کان يا سچي دل سان اسان جي پاسي آهن پر ٻاهرينءَ دل کان
حڪومت جي ڌر هوندا آهن ۽ ڪامورن کي ملڪي معاملن ۾ مشورن ڏيڻ لاءِ تيار
هوندا آهن. اسان بہ ڪن عورتن ۽ حر جماعت جي غير اهم ماڻهن کي درخواستون
ڏٿي هن عملدارن ڏانهن موڪليندا آهيون.
جيتري قدر منهنجو تجريو آهي, انگريز عملدار کي رشوت ڏئي راضي ڪري
ڪونہ ٿو سگهجي. اهي عورتن ۽ سهڻن ڇوڪرڻ جا بہ پياسا ڪونہ آهن. تنهن
ڪري كين اهڙن طريقن سان استعمال ڪري ڪون ٿو سگهجي. اهڙا طريقا سئدن
هندستائي ماتحعت عملدارن تي استعمال ڪري ٿا سگهجن. جيڪڏهن غيرداريءَ
سان خوشامد ۽ ڇچاپلوسيءَ کي ڪتب آڻبو تہ هن انگريزن کي ڪا ب خبر پئجي
ڪان سگهندي. مثال طور ليميرڪ سنڌي ڳالهائي سگهندو آهي ۽ ڪتهن ترجمان
جي مدد کان سواءِ پاڻ معلومات وغيره وئندو آهي. جيڪڏهن هڻ کي ڀوليس
خلاف رشوت جي دانهن ڏبي آهي تہ ڌيان سان ٻڌندو آهي. مان سوچي رهيو آهيان
تہ انهيءَ ڪم لاءِ غريب حرن کي ڪم آڻجي. جيڪي سدائين پوليس خلاف وٿس
درخواستون کٽيو بيٺا هجن. کيس اهو چون ت فقط تون انصاف ڌڻي آهيي ۽ تون ئي
انصاف ڪري سگهين ٿو ۽ تون دل جو صاف ۽ سٻاجهو آهين. کپري واري لوڙهي
جي ماڻهن کيس بيماريءَ ۽ اڻ پوري کاڌي جون ڪوڙيون سچيون ڳالهيون ٻڌائي
هن کي گهڅو متاثر ڪري ڇڏيو آهي. ان کان سواءِ هن اسان جي ڪڀترن
تجربيڪار حرن مردن ۽ عورتن کي آزاد بہ ڪري ڇڏيو آهي. پوليس وارن تہ گهڻي
مخالنت ڪٿي هئي ڇاڪاڻ تہ اهي هن حرن کان چڱيءَ ريت واقف هئا. مهر عليءَ
جي قتل کان پوءِ کيس پنهنجي غلطيءَ جو احساس ٿيو هو. پوليس وارن بہ ننهن
چوٽيءَ جو زور لائي آزاد ڪيل حرن مان گهڻن کي وري گرفتار ڪري ورتو هو.
ليمبرڪ اهو نہ چاهيندو هو تہ آهي پوليس وارا کيس غلط ثابت ڪن.
حر گوريلا جنگ 263
منهنجا ماڻهو کيس هن ڳاله لاءِ آماد ڪري رهيا آهن ت. سب انسپيڪٽرن ۽
پوليس وارن حرائڪٽ جي آڙ ۾ حرن مٿان ڏاڍ ۽ ظلم ڪيو آهي ۽ کانئن رشوت
ورتي آهي. اسان کي خبر آهي تہ هئہ ماتحعت عملدارن طور ڪمہ ڪيو آهي ۽
ڪندا رهندا. توڙي كين گهڻا اختيار هوندا, پر تنهن هوندي بہ مٿڻ ضرور نظر داري
ڪئي ويندي. اهي گهڻيءَ سزا جي لائق آهن, پر پوءِ بہ بچي ويندا آهن. ان هوندي
اسان جي فائدي جا ڳاله اها آهي تہ ڪمشنر اهڙين ڳالهيت ۾ رڌل هجي ۽ پوليس
وارا ب شڪايتن ڪري پنهنجي ڀؤ ۾ ڀورا هوندا ۽ کين ٿڦڦڙي لڳل ھوندي تہ متان
ڪن راهن علاف ڪو سشث قنامہ ث کڻي. پولضل يارأن چزندا ”انان حر
خلاف وڏي جوش ۽ جذبي سان ڪم ڪيو آهي. پر تنهن هوندي بہ سرڪار جي
اسان مٿان اهڙي ڪا ڪاوڙ آهي جو لهي ٿي ڪانہ ٿي. تنهن ڪري اڳتا واسطي
جرڻ شلاف ڪجه ي ود ڪيو:”
مون کي يقين آهي تہ ليميرڪ سڄين ڳالهين تي بي اعتبار ڪون ڪندو آهي ۽
گهوڙن تي چڙهي پيو ملڪ گهمندو آهي ۽ هر شيءِ پنهنجي اکين سان ڏسڻ
گهرندو آهي. هن جي اهڙيءَ ريت گهمڻ ڪري پوليس گهڻو پريشان هوندي آهي.
سرڪار کي ساري معلومات ب هت پوليس وارن وسيلي ملندي آهي ۽ هر معاملي
کي پنهنجي نقط نظر موجب نبيري ڇڏيندا آهن. اعتبار ڪيو تہ مون ڪي پنهنجا
اهڙا ماڻهو ڪم سان لاٿي ڇڏيا آهن جيڪي ڪامورن کي پنهنجي مقصد لاءِ
استعمال ڪندا ۽ سندن خوشامد ۽ چاپلوسي وسيلي سندس دوستڻ جون کيس
شڪايتون ڪندا. جيتري قدر ماتحت عملدارن جو تعلق آهي تہ جيڪي رشوت
گهرندا تن کي اها ڏئي راضي ڪري وٺنداسون ۽ جيڪي وري خطرناڪ عهدن تي
ڪم ڪري رهيا آهن تن کي پلاند وئڻ جو ڀؤ ڏئي سولائي سان ڊيڄاري سگهجي
ٿو. ڪي وري عورتن جا پياسا هوندا آهن تن کي اهڙيون چالاڪ عورتون حوالي
ڪيون وينديون جن کان شيطان ب پٺاهہ گهرندو هوندو. اهڙيءَ ريت اهي عورتون
ب هت کان گهريل معلومات حاصل ڪري سگهن ٿيون. مان مٿي بيان ڪيل
ڳالهيون گذريل ڪيترن مهيي کان سوچي رهيو آهيان. ان سان گڏ اوهان غازي
اهم معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ پڻ هٿ پير هڻندا رهو. هاڻي اوهان جو پهريون ڪم
اهو هوندو ت غدارن کي ڳولي ڳولي ماريون جن توج سان ٻٽ ۽ جهٽ ٿي اسان
جي ڀائرن کي قتل ڪرايو آهي ۽ ڪن کي وري ڪورٽن جون حاضريون کارايون
آهن. مکيءَ ڀرسان وارن وڏيرن تي آباد زمين جي ڍل رکو ۽ وصول ڪريو. انهيءَ
طريقي سان فقيرن جي عزت حڪومت کان بہ سرس ٿي ويندي. پير سائين جي
264 حر گوريلا جنگ
دعا سان اسان بہ کانگن ضرورت جي هر شيءِ وئنداسون. هيءَ ڳالهہ ب. ياد ڪريو
تہ جڏهن پوليس کي ڪنهن ماڻهوءَ جي ٻہ ڇاپڙائي جو پتو پوندو آهي تہ ان کي
جيل موڪلي ڇڏيندا آهن, پر جڎڏهن اسان کي شڪ ٿيندو تت ڪو ماڻهو اسان سان
متائتي ڪري رهيو آهي تہ اهڙي ماڻهوءَ جي سزا موت هوندي. اهڙا فيصلا بہ ماڻهن
کي ترت ڏيکاريا وڃن.
مون کي جڏهن گذريل ڏکيو ٽاڻو ياد ايندو آهي تہ منهنجي دل ۾ نخر جو
احساس جاڳي پوندو آهي. اها هڪ ڏٺئي وائٿٺي جنگ هئي. مختلف علائڻن سان
لاڳاپيل حر جماعت ۽ سرڪار ملهن وانگر ڀاڪر وجهي هڪ ٻئي جا پاڻي ڪڇيا
هئا. انهن مان هر هڪ پهلوان پنهنجي پر ۾ پهرئين جوڙ جو مله هو. اسان جي
مخالقن کي ڀوت جيتري گهڻي طاتت هئي. ان کان سواءِ وٽن ڪيئي تجويزون ۽
اٽڪلون هيون پر اسان جون اٽڪلون گهڻيون وڌيڪ هيون. جڏهن اسان مٽاسپ
وقت کي ڏسي پنهٽجي طاقت جو مظاهرو ڪيو هو تہ وڏي سگه هوندي بہ واٿڙو
۽ پريشان ٿي ويو هو. هن ڪڏهن سمجهيو هوندو تہ حر هار کائي چڪا آهن ۽
سندس شضابطي ۾ اڇي ويا آهن, پر اسان هتن وٽان کسڪي نڪري وياسون ۽ هن
سان وري بہ سندرا ٻڌاسون. اسان جي اها هلچل پير ساٿئينءَ جي آزاد ٿي اچڻ تائين
جاري رهندي.
ڪيترن فقيرن شهادتون ماڻيون ۽ هاڻي قيرن ۾ آرامي آهن. پر اسان انهن کان
بہ ٿيڻ تي سرڪاري جاسوسن ۽ مخحبرن کي جهٽم رواتو ڪري چڪا آهيون. ان
کان سواءِ فوجين ۽ پوليس وارن جو بہ گهٽ تعداد ڪونہ آهي. جن کي اسان ساڻن
گڏ گهمڻ لاءِ دوزخ موڪليو آهي ڇاڪاڻ تہ هن دنيا ۾ بہ اهي ڌريون پاڻ ۾ گڏ
هلنديون چلنديون هيون. مان تہ پنهنجي ڪاررواين کي وڏي وات بيان ڪندو
آهيان تہ ڀلي هرڪو ٻڌي, ڇاڪاڻ تہ اسان گهڻن جاسوسن ۽ مخبرن کي ماري
ٽائي ڇڏيو آهي. جيڪي اسان جون ڳالهيون ٻڌي ٺڪ وڃي پوليس وارن کي
ادا ۽ انا ٿان شاهت نهچي ديددا هئا:
اسان پهرياڻين انهن کي موت جي سزا ڏني, جن ڪورٽ ۾ مٽوءَِ خاصخيليءَ
تي شاهديون ڏنيون هيون ۽ ڇاڙائو جي حر جماعت جي توهين ڪكي هئي. اسان
هر ايندڙ ويندڙ پوليس جٿن تي دوبدو حملا ڪيا. هڪ ڀيري اسان جڏهن پوليس
جي پيڇي دوران رات جو جمڙائو اچي پار ڪيو تہ اله بچائي ڳجهي طريقي سان پاه
ٻاري هٿي جنهن سان اسان پنهنجا ڀڳل ڪپڙا سڪايا هئا. ڇاڪاڻ تہ سياري جي
رات هکي. اُن وقت چيو هثائين تہ اسان کي هر قسمہ جو ڏک ڏاکڙو سر تي سهڻو
حر گوريلا جنگ 265
آهي ۽ خطرن کان لنوائڻو ڪوتہ آهي. جڏهن اسان کي پير سائينءَ جي مقصد
حاصل ڪرڻ واسطي جسماني طاتت جي ضرورت آهي ت پوءِ اسان جو سيءَ ۾
بيمار ٿي پوڻ جو مقصد بہ اڄايو ڪونهي.
جنهن تڪڙي نموني سان سرڪار ٿريل بي ايمان مريدن ۽ ٻين کي اساڻن
خلاف مخبريءَ ۽ جاسوسيءَ لاءِ ڪم آڻي رهي هئي تہ اسان بہ ساڳي رفخار ۽
طريقي سان پنهتجي جاسوسن کي هئن خلاف ڪتب آڻي رهيا هئاسون. اهي
پنهنجي دل جي سچائيءَ سان خبرون وٺي اسان تائين پهچائيندا هئا. ان کان پوءِ
عملدار انهن ڪارمنهن کي ٿاڻن ڀرسان رهائيندا هئا تہ جيئڻ سندن تحفظ ٿي
.هي هي ريت سان جي جاسوسن کي سندن ڇرپر جو سارو پتو پكئجي
ويندو هو. ان سان گڏ اتي ايندڙ مڂبرن جي بہ کين سريستي ڄاڻ ملي ويندي
هئي. ٿاڻن ۽ فوجي ڪٿمڀن ويجهو رهڻ وارن غدارن کان سواءِ باقي ٻيت گهڻن
سرڪاري جاسوسن کي قتل ڪيو ويو هو. آهي پاڻ کي محفوظ تہ سمجهي رهيا
هکا, پر پوءِ بہ انهن مان ڪيترا ئي مارجي ويا هئا ۽ بچاءَ لاءِ سرڪار طرفان ڏنل
بندوتون حرن جي هٿ لڳي ويون هيون.
مان اهو ذڪر ڪونہ ڪيو آهي تہ نوري وساڻ جي گھر ڀاتين مان ڪي ماڻهو
گڙنگ ۾ رکيل پير سائين جو خزانو پنهنجي ذاتي استعمال لاءِ ڪڍي کڻي ويا هئا.
نهايت ڏک جي ڳاله تہ اها آهي تہ حرن مان هڪ ڄڻي امانت ۾ خيانت ڪئي
هئي. اهو قصو اثين الٽ پلٽ ٿي ويو هو. پوءِ اهي سڀ شيون سرڪار ضبط ڪري
نظر رکڻ لاءِ مقرر ڪيو ويو جيڪو سانگهڙ جي اوسي پاسي هڪ گهر ۾ رهندو
هو. هن غدار کي منهن ڏيڻ لاءِ اسان جي ۽ رحيہ جي ٽوليءَ گڏجي ڪر ڪرڻ
جو فيصلو ڪيو. هتي مان هيءَ ڳالهہ ضرور قيول ڪندس ت ان ڪارروائي جي
ساري رٿابندي ۽ عملي طور ڪم ميرڻ مريءَ جي فڪر جو نٿيجو هو جنهن
شيولداس خلاف ڪارروائي ۾ بهادري جو مظاهرو ڪري پنهنجو مان مرتيو وڌائي
ڇڏيو هو. ان کان سواءِ لاهور ميل واري واقعي ۾ بہ هن اهمہ ڪردار ادا ڪيو هو.
هو اها ٻہ ڳاله ڪندو هو تہ هڪ ڀيري زميندار جي روپ ۾ ريل جي هڪ اهڙي
گاڏي ۾ سفر ڪيائيي, جنهڻن ۾ ڊپٽي پوليس شفيع محمد سوار هو ۽ سارو وقت
هن سان حرن جوڻ ڳالهيون ڪندو رهيو. هن وساڻ ڪٽتب سان تعلق رکندڙ غدار
ماڻهوءَ جي ڌيءُ سان ملڻ جي تجويز ڳولي لڌي جنهن جو نالو سڀائي هو ۽ اها
نقير نوري وساڻ جي گهر واري هئي. اها مائي غداري ڪري پنهنجي پيءُ کان َ
206 حر گوريلا جنگ
گهڻي نفرت ڪندي هئي, تنهن ڪري هن ميرڻ مريءَ سان ڀڄي نڪرڻ جو فيصلو
ڪيو ۽ گهر جو دروازو کولي ڇڏيو هئاٿين.
تن ڏينهن ۾ رات جو شهر ۾ پشاور ڪنسٽيبلري جون ٻہ ڇؤنڪيون
هونديون هيون ۽ هڪ جٿو گشت تي مقرر هو. اسان جي ڇاڀي هڅڻ واري رات
پوليس جنرل پرائڊ بہ اوچتو اچي سانگهڙ پهتو هو. اسان جي بهادري ڪامياب ٿي.
جنهن ماڻهوءَ جي ڳولا ۾ هئاسون سو قتل ٿي ويو. ان سان گڏ سڀائي ۽ سندس
ماءُ کي بہ کڻي هليا وياسون. ٿوري پنڌ ڪرڻ کان پوءِ ڪراڙي عورت اساڻ لاءِ
آزار ٿي پئي تنهن ڪري کيس ماري جند ڇڏائڻ کان سواءِ اسان لاءِ ٻي ڪا واهہ
ڪانہ هئي. رحيمہ پنهنجي ٽوليءَ جا ماڻهو وٺي مکيءَ هليو ويو. اسان جي ٽولي
گهڻي پنڌ تائين ڏکڻ سفر ڪندي رهي ۽ پوءِ ميرڻ کان الڳ ٿي وياسون.
ٻٿي ڏينهن اسان هندن جي ان ڳوٺ کي وجي ڌاڙو هئيو, جنهن حر ٽيڪس
ادا ڪرڻ کان انڪار ڪيو هو. سندن ٻہ ماڻهو ب مارياسون. ڪارروائي کان پوءِ
گهوڙن تي سوار ٿي مکيءَ پهتاسون. انهيءَ لاءِ تہ جيئن ڪامورن جو ڌيان هٽي
وڃي. اسان سانگهڙ کان هڪ ميل اولهہ وڃي ترسيا هئاسون. ٻئي ڏينهڻ اسان
صيح جو آرام ڪري رهيا هئاسون جو اچي نياپو مليو ت. فوج ۽ پوليس جو وڏو
تعداد اسان جي اولهہ ۽ ڏکڻ ويجهو اچي پهتو آهي. اها خبر ٻڌي جا شيءِ جٿي
هئي, سا اتي ڇڏي وٺي مکيءَ ڏانهن منهن ڪيوسون. بدقسمتيءَ سان اسان جا ٻہ
اهم ماڻهو جيڪي گهلپور ۾ ڄاوا نپيا هئا سي اسان کان ڪجه پنڌ پوثئتي رهجي
ويا ۽ ڀڄي ڪونہ سگهيا. هئن ڄمي نوج سان مقايلو ڪيو. گولين ڇٽڻ جا ايڏا تہ
ڌماڪا ٿيا جو سمجهہ ۾ آئين پئي آيو تہ ٻہ دشمن فوچجيون هڪ ٻٿي جو مٿابلو
ڪري رهيون آهن. اسان جي ٻن ڪونڌر جوانن پنهنجي وسئُون ڪونہ گهٽايو هو.
وٽن فقط ڪارتوسن واريون ٻہ بندوتون هيون., جيڪي سون رائقلن ۽ مشيڻ گئن جو
مقابلو ڪري رهيون هيون. ڪيترن فوجين کي زخمي ڪري پاڻ ب شهيد ٿي ويا.
اسان دہ واهہ واري پاسي کان ايندڙ پوليس جي گهيري ۾ اڇي ويا هئاسون ۽ بند
اڪري مکيءَ ۾ داخل ٿيڻ تائين اسان تي گولين جي مينهن جو وسڪارو ٿيندو
رهيو. اسان اڳتي ٿياسون تہ ڏٺوسون تہ مليشي ڪيڙن ۾ پٺاڻ هيڏي هوڏي ڊڪي
ڊوڙي رهيا هئا ۽ اسان کي اوڀر ڏانهن وڃڻ کان روڪث لاءِ جاکوڙي رهيا هئا٬ پر
کين گهڻي دير ٿي وئي هئي. اسان کي پوءِ پتو پيو تہ قتل ٿيل ٻن واڻين مان هڪ
جو پٽ جفاڪشي ڪري اسان جي گهوڙن جا ڀير کڻي اچي گڙنگ تائين پهتو ۽ ان
کان پوءِ سانگهڙ پهچي اچي ڪامورن وٽ دانهيو هياٿين. اهو اسان لاءِ هڪ سيق
حر گوريلا جنگ 267
ؽو تن ڪوب ڪن ٳڈ٬ يچ پر اتان ان واڻتن کي بنا گذرم کان اڳ تن
ماري ڇڏيو۔
اهي حر جماعت لاءِ ڏاڍا اڻاتگا ڏيڻهن هٿا. حسن واري ٽولي جي رهيل ماڻهن
جي اڳواڻي سندس سوٽ ڪري رهيو هو. فوج انهن کي گهيري ۾ آڻي ورتو. سر
ترين تي رکي شينهن جوانن جيان آخر وقت تاٿين وڙهتدا رهيا ۽ پٽ تي پرزا ٿي
ويا. يوسف ۽ امام بخش جي رهيل ماڻهن لاءِ پڻ ڏکيا ڏينهن اچي ويا هئا. جنهن
کي ميرڻ مريءَ. سڀائيءَ جي ٻانهن حوالي ڪئي هئي ۽ پاڻ موٽي اچي مکيءَ پهڻو
هو. پوليس پيرا کڻي انهن ٽولين جي ڪڍ لڳي پئي هئي. هت پيرن وڃائڻ لاءِ گهڻا
ٿي بتاءَ ڏنا پر پوليس سندن ڪڍ لڳي آئي. ڪٿي ڪٿي ٻنهي ڌرين ۾ دويدو مقابلا
بہ ٿيئدا رهيا ۽ ٻنهي ڌرين جا ماڻهو مرندا رهيا۔ نيٺ هڪ ڏينهڻ مارواڙ ريلوي
ڀرسان سڀائي جهلجي پئي. اسان کي ويساهہ ئي ڪوت, ٿي آيو ت هوءَ ڊپٽيءَ جي اثر
۾ اچي ويندي. هن فقيرن سان ڏاڍي غداري ڪئي. ڊپٽي نقيرن خلاف جيڪا بہ
ڪارروائي ڪندو هو تنهن ۾ هيءَ ساڻس ٻٽ ۽ جهٽ رهندي هئي. ان کان ٿورو
پوءِ هن الهہ بچائي جي ٽوليءَ تي اوچتو حملو ڪيو, جنهن ۾ اسان بہ شريڪ
هٿاسون. هن متابلي ۾ اسان جو هڪ ماڻهو مارجي ويو ۽ اله بچائي جي ٽوليءَ جا
ماڻهو بہ جهلجي ٻيا هكا. ان وت اسان شهدادپور ڀرسان خاصخيلي ڳوٺ ۾ هڪ
ڀروسي جوڳي ماڻهو وٽ لڪل هئاسون. ڪجه وقت کان پوءِ اسان کي پتو پيو تہ
اا جوڻي سڀائيَ کنئي هئي.
هي تياهڪارين ۾ مان بہ رهيس. آهي سڀ اَپڌاثون ٿوري وقت اندر اسان
مٿان اچي نازل ٿيون هيون, جنهن جي نتيجي ۾ حر جماعت جي ڪيترن ماڻهن جو
چوڻ هو تہ هاڻي هيءَ هلچل جاري رکي ڪانہ ٿي سگهجي. توکي اها ڄاڻ هكڻ
کپي تہ اتر سنڌ جا ڪيترا ماڻهو گرفتار ٿي چڪا هئا, پر ڀاڳيلا اڃا ب. گرفتارين
کان بچيل هئا. ٿر واري عادل جي پيرن هيٺان سارو ٿر هو, جيڪو گرفتاريءَ کان
ڀڄ لاءِ هيڏانهن هوڏانهن ڀڄي رهيو هو. گل خان نظاماڻي ناري واري جوءِ ۾
گرفتاريءَ کان ذري گهٽ بچي ويو هو, تنهن ڪري ڀڄي وڃي خيرپور رياست جي
حدن ۾ لڪو هو. اها ڄاڻ ب ملي هئي تہ کيس محيت فقير ماٺ ڪري ويهڻ جي
صلاح ڏني هئي ڇاڪاڻ تہ هو تام ٿلهو هوندو هو. رستہ نظاماڻي ٻ گهائن کان
ڇٽي چڱو ڀلو ڪونہ ٿيو هو, جيڪو اسان جي خبرن ڇارن ڏيڻ لاءِ هن جهونڙي
وٽ پيو ايندو ويندو هو.
حقيقت اها آهي ت. ان وقت فقط ٻہ ٽوليون هڪ اسان جي ۽ ٻي رحيہ جي.
268 ِ حر گوريلا جنگ
دشمن سان ويڙهہ ۾ رڌل هيون. پر انصاف جي ڳالهہ اها آهي تہ رحيم هنڱورو
بادشاهہ پوءِ بہ دشمن سان جنگ جوٽيون بيٺو رهيو. يادشاهہ جو اهو لقب بڇوءَ
خاصخيليءَ جو هو پر هن وقت ماڻهو اهو لقب رحيہ کي ڏئي رهيا آهن ۽ اهو لتپ
کيس سونهيڻ بہ پيو. هي اهو ماڻهو هو جنهن ڇڙائو ۾ رهندڙ ذات ڀائي ماڻهن ڏانهن
.. وص ڪل هو ت, هو هيانءَ نہ هارن ڇاڪاڻ تہ هت متظمہ ٿي پوليس
سان مهاڏو ڏنو هو ۽ پنهنجا جوان آزاد ڪرائڻ لاءِ مقايلي ۾ هڪ پوليس وارو بہ
ماري وڌو هئائون, تنهن ڪري پوليس هن جي ننڊ حرام ڪري ڇڏي هئي. هي
اهو ماڻهو هو جنهن ميريحرن ڏانهن رهيل تقرض جي هڪ قسط ادا ڪٿي ۽ اڻ
ميريحر کي اغوا ڪري ورتو جيڪو اسان جي گرنتارين لاءِ سڀني کان اڳڀرو هو.
ان ماڻهوءَ جو ڌنڌو مڇيون مارڻ هو جنهن جو رت ۾ وهتل لاش جو ناري ۾ اڇلايو
ويو تہ جيئن کيس مڇِيون کائن. رحيہ هنڱورو اهو ماڻهو هو جنهن رات جو فقط
هڪ ماڻهو ساڻ ڪري. هڪ غدار کي وڃي سندس گهر ۾ قتل ڪيو هو جيڪو
پشاور ڪنسٽيبلري جي مرڪز ڀرسان هو ۽ پٺا ڪنهن مقابلي جي ځيريٿ سان
مکيءَ موٽي آيو. ان کان پوءِ هن پنهنجي ٽولي وئي وڃي ناري کي کنڊ هنيو.
سندس مقصد هو تہ جيئن بگٽين جي فصلن کي تباه ڪري ڇڏي جيڪي باکوڙي
۾ رهندڙ فوجين جي هشيءَ ۾ هن جي ڳولا لاءِ جهنگ جهر ووڙيندا وتندا هئا.
جنهن وقت رحيم برني واهہ کي کنڊ هنيو تہ اسان جي ٽولي بہ هن ساڻ گڏ
هئي. هو سح لٿي کان پوءِ پل تي ويهي رهيو ۽ هر ايندڙ ويندڙ مسافر کي واهہ کي
کنڊ هڻڻ واري ڪمہ ۾ لڳائيندو ويو. هن ڪہ ۾ ڪي نڀاڳا ٻروج بہ شامل هئا,
جن کي ڀر وارن ڳوٺن مان پڪڙي هن ڪم ۾ لاتو ويو هو. هن بيگر ۾ شريڪ
ماڻهن هٿان رحيہ انهن زميندارن ڏانهن حر ٽيڪس ادا ڪرڻ لاءِ خط ڏنا. ڇڻ اها
ٽيڪس ادا ڪرڻ کان سواءِ پوکي راهي شروع ڪري ڏني هئي. هي کنڊ بہ هڪ
اهڙي زميندار جي فصل ٻوڙڻ جي مقصد سان هنيو پئي ويو جو حر ٽيڪس !دا نہ
ڪرڻ لاءِ هوڌ تان هيٺ ڪوتہ ٿي لٿو. هن خلاف اهڙي ڪارروائي ٻيه کي سبق
سيکارڻ لاءِ پڻ هئي. هن ڪارروائي جو نتيجو اهو ٿيو جو باکوڙي ۾ رهندڙ فوج
ٻن مهينن لاءِ ناري ۽ ٻين واهن سان گشت جاري رکيو, جِييّن اُن ايراضيءَ کي اسان
هٿان تقصان نہ پهچى سگهي. ان مان اسان کي نفائدو اهو ٿيو جو ڪجه وقت لاءِ
اسان سندن ڏاأدِ ۽ ڏهڪاءَ کان آَجا رهياسون. ٍ
هن وقت سرڪار هڪ نٿين رٿابندي ڪئي هئي جنهن وسيلي هن اسان کي
حر جماعت جي مدد کان ڪٿڻ پئي چاهيو. تنهن ڪري اهڙي رٿا موجب سانگهڙ
حر گوريلا جنگ 269
۽ سنجهوري جي اوسي پاسي وارن ڳوٺن ۽ وسندين مان ماڻهن کي لڏائي اچي
شهرن ۾ آباد ڪرڻ پئي چاهيو. ان مقصد لاءِ شهرن ڀرسان نوان لوڙها بہ جوڙي
ورتا هئائون۔ انهن لوڙهن جي وڏن ڦاٽڪن کان سواءِ ٻئي هنڌان نڪرڻ غير تانوني
هو جتي پهري لاءِ پٺاڻ ڪنسٽيپلريءَ جا ماڻهو مٿرر هئا. باقي ٻين جاين تي پهرا
ختم ڪيا ويا هئا. اسان کي دوستت معرفت پوءِ پتو پيو تہ حرن جا اهڙا کليل ڳوٺ
اسان لاءِ نقصاڻتڪار هئا, ڇاڪاڻ ت, انهن لوڙهن اندر سرڪاري جاسوس ۽ مغير بہ
رهايا ويا هئا جن مان ڪي نقيرن جون سنگتياڻيون .. هيون جتي هر گهڙي فوج ۽
پوليس اچي ڇاپا هڻندي هئي. پشاوري پهريدارڻ مان اسان کي هڪ فائدو هو. اهو
نہ تہ اسان سولائيءَ سان اندر داخل ٿي سگهندا هئاسون. پر لوڙهي جا ماڻهو
پنهنجي ٻنيءَ جي ڪم ڪار ۽ مال چارڻ لاءِ ٻاهر ايندا ويندا هئا تہ اسان لاءِ ويجهو
آڏو ماني ٽڪي بہ رکي ويندا ها ۽ ننڍڙن ٻارن وسيلي اسان ڏانهن ضروري
بات ته ڪلجدا هڻا:
ان وقت ليميرڪ جثرل وارو ساڳيو قانون مڙهي ڇڏيو هو ت.ہ ڪو بہ ماڻهو
بڪار کان اتر, ناري ۽ ٿر جي وچ تي نہ رهندو ۽ نہ وري اوڏانهن وڃي سگهندو.
اهڙيءَ ريت ماڻهن کي ٽوليءَ جي صورت ۾ لڏي اڇي ڪنهن مقرر ماڳ تي وسائڻ
لاءِ آندو ٿي ويو. جن سان پنهنجو چوپايو مال ۽ گهر جي مڏي ملڪيت ٫ ساڻ
هکي. رحيمہ پنهنجي راءِ جو اظهار ڪندي چيو تہ ڪمشٽر جي خواهش آهي تہ
منهنجي جوءِ ۾ نظر ايندڙ هر ماڻهو انگريز دشمن آهي, جنهن کي ڏسڻ سان گولي
هنئي وڃي. جهڙيءَ ريت ڪجه وقت اڳ ٿر ۾ ڪيو ويو هو, پر اسان ب ساڳيو
اصول استعمال ڪري سگهون ٿا. مون کي پڪ ڪان آهي پر احساس آهي تہ مٺي
کوه جي اوسي پاسي رهندڙ ماڻهن کي پوليس غلط نموني ڪتب آڻي رهي آهي۔
انهن ماڻهن کي اسان جتي بہ ڏسون گولي هڅي تتل ڪري ڇڏيون, پر اهو
اصول پنهنجي دوستن ۽ انهن لاءِ ڪونہ هوندو جيڪي اسان جي موڪل یا
چوڻ سان انهيءَ جوءِ ۾ رهتدا.
ان کان پوءِ هن هڪ اعلان ڪيو, جنهن جا ڪجه نتل دشمن زميندارن
ڏانهن موڪلي ڏنا هئائين ۽ ڪجه فوجي ڪئمپ ۽ ٿاڻن ۾ ب اڇلايا ويا هئا. مون
کي ياد آهي ت ان جي اعلان هيٺان رحيہ جي صحيم هئي جنهن هيٺان لکيل هو
”ڪمشنر حر مارشل لا”.
انهيءَ سال مينهن جي هوڪ ۽ اوهيڙن جي اوڪ ٿي وئي. وڏ ٿڦڙي جا اهڙا
وسڪارا ڪيترا سال ڪون ٿيا هئا. اسان هن پلر جي پالوٽ مان سمجهيو تہ پير
270 حر گوريلا جنگ
سائين پاڳاري جي مقصد جي سوڀ جو سٺو سوڻ آهي. ڇاڪاڻ تہ ٻهراڙيءَ واري
جوءِ جل ٿل ٿي وئي هئي. گيچڻ ۽ گرڻ ايڏي جو ائن وسيلي سقر ڪرڻ ممڪن
نہ هو. ماڻهوءَ جو ملڻ بہ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو هو. روڊن ڀرسان ڪيتريون ئي
ڏاندگاڏيون ڀڳيون پيون ڏسڻ ۾ اينديون هيون. سرڪار جا سارا معاملا ٺپ بيهي
ويا هئا. باقي واهن جي ڀڳل ڪپرن جي مرمت جو ڪم هلي رهيو هو. اڻ مقصد
لاءِ ڳوٺ جي اڌ ماڻهن کي هن قسہ جي بيگر ۽ ڇيڙ جي ڪمہ ۾ لڳايو ويو هو.
انهن ڏينهن ۾ فوج چپ ڪري ويهي رهي هئي. گپ ۽ گيچڻ مان هلندي انهن جون
اڌ گاڏيون هلڻ کان بيڪار ٿي ويون هيون. باقي رهيل گاڏيون سنڌوءَ کي پيل کنڊ
ٻڌڻ لاءِ سامان ڍوٿڻ ۾ مشغول هيون. ڇاڪاڻ تہ سرڪار کي اچي ڀو ورايو تہ
حيدرآباد باقي سنڌ کان ڪٽجي ويندي. پشاوري فوج انهيءَ جاکوڙ ۾ لڳل هئي تہ
پاڻيءَ کان بچاءِ لاءِ ڪنهن پوئي تي وڃي خيما کوڙي.
مينهن ڪري اُسان جا پير ڪڙڻ مسمڪن ڪونہ هو, تنهن ڪري اساڻ
پنهنجي ڪہ کي وساري ڪون ويٺا هغاسون. اڻ ساڻ گڏ اسان کي يہ ڄڻ آرام
ملي ويو هو. اسان بہ دعوتون کائڻ ۽ عشق بازي ڪرڻ ۾ لڳي ويا هُاسون.
سنجهوري ۽ سانگهڙ ڀرسان اڌ ڳوئن ۾ تہ رڳو عورتون, ٻار ۽ ٻڍا هئا. جوان ۽
اڌڙوٽ عمر وارن مردن کي حر هجڻ جي ڏوهہ ۾ سرڪار ٻڌي وئي هئي. سمجهہ
تہ گهڻيون نو جوان ۽ موٿيل عمر جون عورتون اڪيليون رهنديون هيون, جن جا
وارث جيلن ۾ بند هئا. کين مطمئن ڪرڻ لاءِ سندن مڙس موجود ڪونہ هئا. هي
رتيءَ جي رهاڻ لاءِ سرن ڇجا سانگا لاهي اچي اسان سان جهنگ ۾ ملنديون هيون.
مان سمجهان ٿو تہ اهو عشق سؤ ڀيرا سٺو هوندو آهي. جڏهن جوڙو خطرن جا
اوڙاه. اورانگهي جهنگ جي ڪنڊ پاسي ۾ اچي پاڻ ۾ ملئدو آهي ۽ ڪي گهڙيون
رس رهاڻ ڪندو آهي. کين اهو بہ کٽڪٽو هوندو هو تہ هئن کي ڪنهن نہ ڪنهن
جاسوس ڏسي بہ ورتو هوندو, جيڪو فوج يا پوليس کي اهڙي اطلاع ڏيڻ لاءِ واچ
مينهن ٿي ڊوڙندو هوندو. کين اها ب هورا کورا هوندي تہ متان نوج جي رات واري
گشت دوران هو پڪڙجي تہ پون. اها ويل اڇرج جهڙن اڌمن ۽ امنگن سان ٽمٿار
هوندي آهي. ٻہ ڀاڱا اهڙا جوڙا هرندا آهن جن هڪ ٻئي کي گذريل ڪيتري وت
کان ڪونہ ڏٺو هوندو آهي. کين اهو بہ الڪو هوندو آهي تہ ٻنهي مان هڪ يا ٻنهي
کي متان فوج پڪڙي وجي ۽ هميث. لاءِ هڪ ٻئي کان وڇڙي وڃن.
مون کي اهڙيون گهڻيون ڳالهيون ياد آهن. هڪ ڀيري مون ۽ الهھہ بچائي کي
ڪراڙين عورتن بچائي ورتو هو, اهي ڪجه جوان عورتون پهريداريءَ لاءِ پا سان
حر گوريلا جنگ 271
گڏ وئي آيون هيون. اهڙن نازڪ موقعن تي فاثر ڪري پنهنجي جوڙيوال ڇوڪريءَ
کي اسان پاڻ سان گڏ وئي ويندا هئاسون. ڪڏهن سندن بچائڻ واسطي ڳوٺ تي
گهوڙا بہ زوري ڪاهيندا هئاسون. پر ٿورن ڏينهن کان پوءِ سرڪاري جاسوس كيڻ
ڳولي وئندا هئا۔ مون کي هڪ عورت اڃا تائين ياد آهي جيڪا نث. رڳو بي انتها
سهڻي هئي پر ڏاهي بہ خوب هئي. ان سان گڏ هوءِ پير ساٿين جي مقصد لاءِ زندگي
پڻ تربان ڪرڻ واري هئي. جڏهن نقير ڪجھ ڏينهن لاءِ پير پساري ٿڌا ٿي ويهي
رهندا هئا تہ هوءَ مٿن ڏاڍي نٺول ۽ ڌنڪ ڪندي هئي ۽ چوندي هئي تہ مان
ڇوڪرين جي ٽولي ٺاهي ڪارروايون ڪنديس ۽ اوهان مردن کي ڏيکارينديس تہ
پوليس کي ڪيٿن تباه ڪبو آهي, جنهن ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ سان حر جماعت کي
ڪئيائي ڇڏيو آهي. مون کيس وراڻيو هو تہ اسان جون ڪارروايون پنهنجي اڳواڻن
خاص طور تي محبت فقير جي حڪم هيٺ هونديون آهن, جنهن جي سريت مائي
مٺي. عورتن جي ڪاررواين جي نگراتي ڪندي آهي. هن ڪن عورتن کي پوليس
سان لاڳاپا رکڻ لاءِ مقرر ڪيو آهي ۽ ڪي جاسوسي ۽ مخبري جي ڪمہ تي
لڳايون ويون آهن تہ وري ڪي ڪامورن جي درن تي وڃي دانهينديون آهن. ڪن
کي وري جهنگل ۾ اسان لاءِ مقرر جڳهہ تي ماني رکي وڃڻ جو ڪم سونپيل
آهي. اهڙيءَ ريت هر ڪوجهي ۽ سهڅي عورت سندس حڪمن موڃب پنهنجي
سگھ ۽ عقل آهر پير سائين جي مقصد لاءِ ڪو نن ڪو ڪم ڪندي رهندي آهي.
اها ڳالھ بہ مشهور ھئي تہ اسپيشل ڊپٽي شثفيع محمد اسان جي هلت ڇلت
يابت گهڻي کان گهڻي معلومات حاصل ڪرڻ جي جاکوڙ ۾ لڳو پيو هوندو هو. هن
اسان کي ٿاسائڻ لاءِ ڪيتريون ئي اٽڪلون ڪيون هيون, جيڪي ڪن ماڻهن جي
غلطيءَ ڪري ڪامياب ڪون ٿينديون هيون. محيت ڪامورن ۾ هڪ ٻئي خلاف
غلط فهمين پيیدا ڪرود لاءِ رثابندي ڪئي هئي. هن ڪم لاءِ هن ڪي ڳجها
ڄجاسوس مقرر ڪيا هئا. جن جي نالن جي نقط هن کي ۽ مٺيءَ کي ڂير هئي.
روينيو جو هڪ ڊپٽي هيسياڻي هوندو هو, جيڪو حرن کي رهائڻ لاءِ تون لوڙهن
جي اڏاوت جو ڪم ڪندو هو. ڏاڍو ڏاهو ۽ سچيت هو. جڏهن ليميرڪ گهوڙي
تي سوار ٿي گشت تي نڪرندو هو تہ هي ڊپٽي ب هن سان گڏ هوندو هو ۽ منزل
بہ ساڳيءَ جاءِ تي ڪندا هئا. کيس نقيرن ۽ ٻين حرن جي لاڳاپن جي ڪن نسلن
کان وٺي خبر هئي. هي ڏاڍو خطرناڪ ماڻهو هو, تنهن ڪري کيس قتل ڪرڻ لاءِ
ڪي ماڻهو نظاماڻين جي قبرن وٽ ويهاريا ويا هئا. پر سندس ڀاڳ ڀلا هئا جو هو
ان ڏينهن ڪو ٻيو دڳ ڏئي هليو ويو. جڏهن هن ڳاله جو محيت کي پتو پيو تہ
272 حو گوريلا جنگ
حڪم ڪيائين ت اڳتا لاءِ هن ماڻهوءَ کي مارڻ جي ڪوشش نت ڪئي وڃي.
هن اسان کي ٻڌايو تہ هيسياڻي, پوليس ڊپٽي شفيعم جي ڪک جو ڄڻ ڪان
آهي. جنهن پنهنجي هڪ جِدا سي . آءِ .ڊي منظمہ ڪري ورتي آهي. هو ليميرڪ
کي پنهنجي طرفان بہ معلومات فراهم ڪري رهيو هو تہ جيكن هو ان تي عمل
ڪري. هو انهيءَ مقصد ۾ ڪامياب بہ ٿيو. سندس معلومات جو وسيلو پوليس
کان جدا هو. ليميرڪ وٽ سندس اهميت وڌي وئي آهي. شفيع محمد پنجابي
آهي. هيسياڻي سنڌي هجڻ ڪري کانئس نفرت ڪندو آهي. ان کان سواءِ هن کي
پنهنجو احترام ۽ وتار آهي ڇاڪاڻ تہ هو جمڙاٿو واريءَ جوءِ ۾ هڪ اهہم
مكجسٽريٽ آهي. جيڪي پوليس وارا کيس تہ وڻندا آهن تن تي چڙي پوندو آهي.
جڏهن ڪو ماڻهو هت مٿان وڍيءَ وٺڻ جا الزام هڻندو آهي تہ هو هئش خلاف جاچ
پڙتال ڪرڻ ۾ خوشي محسوس ڪندو آهي. انهيءَ لاءِ تہ جيّن سندن حوصلہ
شڪئي ٿي سگهي. محيت اهڙيءَ نفرتن کي وڌائڻ لاءِ نڻهن چوٽيءَ جو زور لائي
رهيو هو. اُن ناتي هن گورئر. وزيرن ۽ اعليٰ عملدارن ڏانهن ڪيتريون ئي گمتام
درخواستون موڪليون, جن ۾ هن ٻڌايو آهي تہ سانگهڙ ۽ سنجهوري ۾ رهندڙ
ڪي ڪامورا حر هلچل کي وڌائڻ ۽ وقت حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوشش ۾ رڌل آهن تہ
جيئن هو وڌ کان وڌ بليڪ ميل ڪن ۽ رشوت وٺن. ٻيا بہ ڪيترا ئي افواهہ هلايا
يا نڪ يچ داي رات
ڪرڻ هو.
رحيمہ هنڱوري ۽ محيت جي وج ۾ بہ مخالفت پيدا ٿي چڪي هئي جيڪا
اڳواڻيءَ جي ساڙ ڪري پيدا ٿي هڻي. حر جماعت جا گهڻا ماڻهو سمجهندا هثا ت
رحيمہ فقير بچو يادشاھ جو سچو جانشين آهي. الهہ بڄائي کي وري پيروءَ جيان
وزير ڪري سڏيندا هئا, جنهن سان گڏ منهنجي ڏاڏي شهادت ماڻي هئي. اسان جا
هي ٻئي جهونجهار پنهنجي جوءِ ۾ اهڙي خطرناڪ ڪاروائي ڪندا هئا, جو
حڪومت وائڙي ٿي ويندي هئي ۽ ڪامورا ڀڄ ڊڪ ۾ لڳي ويندا هئا. هڪ ڀيري
رحيم فقير مٿان دٻاءُ وڌو ويو تہ اله بچايو ڏينهن ڏئي جو هڪ ماڻهو ساڻ ڪري
هڪ سروير اردليءَ جي روڀ ۾ کليءَ جوءِ مان مٽي ويو. هن سان گڏ بندوتون ب
هيون. جڏهن کين پتو ٻيو تہ پوليس کي ڏاهہ پئجي وئي آهي ت. هو سٽ ڏئي وڃي
هڪ جهنگ ۾ لڪيو ۽ پاتل ڪپڙا لاهي ڇڏيائين. اسان عام طور تي ائين ڪندا
هئاسون جڏهن ڪتنز ڪازرزاڻ لا روانا مڻندا خكاسوڻن ت. هڪٴ بيغ مان
مختلف رنگڻ جون يي پائيندا هئاسون. گهوڙا بہ ڇڏي بچاءَ وارو
حر گوريلا جنگ 273
رستو ڏئي پيرين پنڌ سفر ڪندا هئاسون. هي ڊگهي مهم لاءِ کليءَ جوءِ جو پنڌ
هو. اسان پهريائين ان ماڻهوءَ کي قتل ڪيو جنهن جو الهڏني اسان سان ذڪر ڪيو
هو. هي ماڻهو, رحيم ۽ مان فوج واري پڃري ۾ گڏ رهيا هٿاسون. هن کي رات
جي وڳڙي ۾ پٺاڻ ڪنسٽيبلريءَ جي ڪٿپٽن گولي هڻي ماري ڇڏيو هو. ان کان
پوءِ اسان اولھہ طرف وڃي جمڙائو پار هڪ غدار ڳوٺ کي جوڳي سزا ڏني. ان
جوءِ ڄاڪي پهلوان ماڻهو وٺي وڃي محمد اسلہ پنجابيءَ جي زمين ٻوڙڻ لاءِ
روهڙي ڪئنال کي کنڊ هئيوسون. موٽ تي ناري ڀرسان هڪ ڳوٺ تي ڌاڙو
هنيوسون ۽ هڪ ننڍڙي ريلوي اسٽيشن بہ ڦري سون ۽ موٽي اڇي مکيءَ پهتاسون.
اسان جي ڪد فوج ۽ پوليس جو ڪدرڪون هيون, جيڪي ناري جي ڀرساڻ
جهنگل ۾ اسان کي ڳولڻ ۾ مشغول هيون.
جيتري تدر اسان جي چمڙا پوشي جو تعلق آهي تہ اسان عام طور تي ڊگها
ڪوٽ ۽ پوليس جون ورديون پائيندا هئاسون جيڪي اسان کي پوليس وارن وٿان
هٿ لڳيوڻ هيون. هن موقعي تي بہ اسان سادن ماڻهن کي ڀنڀلائڻ واسطي پنهنجيي
شخصيتتن کي بدلائي ڇڏيو هو. انهيءَ طريقي سان اسان انهن هارين وٽ پهتاسون,
يل تڪ اق ايڏ يي
نتيجي ۾ اهو فقير ٿڦاسيءَ چڙهي ويو هو. اُن رات ڌوڪو ڪري انهن ماڻهن کي
سرڪاري ڪم جي بهاني پنهنجي آفيسر يعئي الهہ بچائي وٽ وٺي آيس ۽ انهن کي
بروقت ٿي جوڳي سزا ڏني وئي. رحيہ کي جڏهن هيءَ خبر پئي تہ ڏاڍو سرهو ٿيو
۽ مون هيءَ ترڪيب ڪم آندي. هو اٺ سوار پوليس جي روپ ۾ هڪ زميندار
وٽ پهتو, جيڪو پوليس جي آڳي پيڇي ڪندو هو. کيس حڪم ڪيائين تہ کيس
اٺن جي ضرورت آهي تنهن ڪري هڪده اهڙو بندوبست ڪيو وڃي. پوءِ هئتؾ ان
ماڻهوءَ جو آواز ٻڌو جيڪو پنهنجي نوڪرن کي چئي رهيو هو تہ ”جلدي ڪيو
فوج کي وڃي جاڳايو.” اهڙي ڳاله ٻڌي رحيہ وئي پويان پير ڪيا. کيس وارجي
وٿيءَ تان بچي وڃڻ ڪري ڏاڍي خوشي ٿي هئي.
کيس ٻٿي ڏينهن پتو پيو تہ هن کي بيوقوف بنايو ويو هو., ڇاڪاڻ تہ
ڳوٺ جي ويجهو اوڏو نوج تہ موجود ئي ڪان هئي. هن پاڻ بہ اها ڳالهہ تبول
ڪئي تہ اهو ساڻس ڏاڍو ڀوڳ ڪيو ويو. هن قسم کنيو تہ هو ان زميتدار کان پلاند
ضرور وٺئندو.
پر مان توکي ٻتايان ٿو تہ اسان اهڙي اٽڪل ڪري گهنڊن مان ڪهڙي
ڪاميابي حاصل ڪئي هئي. اتي اسان کي گرنتار ڪرڻ لاءِ هڪ قسمہ جي
274 حر گوريلا جنگ
ڪوڙڪي اڏي وئي هئي ۽ تامي طور سڀائيءَ کي استعمال ڪيو ويو هو. جنهن کي
تتل ڪرڻ لاءِ اسان واجهہ وجهي رهيا هُاسون. سندس گهر جي سامهوڻن هڪ
ويران گهر هو جنهن ۾ چوري پٺاڻ فوجي ويهاريا ويا هئا. جيڪي رات جو چوري
اچي اتي ويهندا هئا ۽ ڍڪيءَ جو نڪري هليا ويندا هئا. جنهن جي ڪنهن کي
ٻاٻور پکجي ڪانہ سگهندي هئي. پر کين اسان جي جاسوسن جي ڪا ڪل ئي
ڪان هئي. سياري جي رُت ۽ پوھہ جا ڀارا هئا. ان رت ۾ هرڪو گهر جا در ڏٿي
سوڙين ۾ اندر لڪي سمهندو هو. الهہ بچائي چيو تہ چوڏهين جي آڌيءَ رات جو
ڪتن جي باهوڙ ويل ڪنهن ٻئي پاسي ڳوٺ ۾ داخل ٿجي ڇاڪاڻ ت پٺاڻغ فوجي
سڀائيءَ جي گهر ۾ جوهہ وجهيو اسان جي گهاڙ ۽ تکي تاڙ ۾ هڪ ڪٺئيا ٿي ويٺا
هوندا. هن ڪن ٻين ماڻهن کي ب قتل ڪرڻ جو سوچيو هو. انهن مان هڪ ڪمالي
هئي. جنهن سان ڪجھ اڳ منهنجو بي انتها پيار هو. هن کي مائي مٺيءَ اسپيشل
پوليس جي اعتماد حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو هو. پر هوءَ عملدار جي عشق ۾
اڙجي وئي هي ۽ پنهنجي چگه سان گڏ گهنڊن ۾ رهندي هئي. اسان جي
جاسوسن هنن عورتن وچ ۾ ٿيل گفتگو ٻڌي ورتي هئي, جنهن مان معلومہ ٿي ويو
تہ اهي ٻئي گڏجي پنهنجي ڇگهن لاءِ ڪہِ ڪنديون جيڪي پوليس وارا هئا. مان
سمجهان ٿو تہ جيڪڏهن ڪماليءَ کي ڇتاءُ ڏنو وڃي ها ت. اها پڇتاكي ضرور
سڌري وڃي ها. ميرڻ مريءَ بہ پنهنجي بي وفا محبوبہ کي ڇتاءُ ڏنو هو ۽ ڏانهس
پوتي موڪلي ڏني هئائين. ان کان پوءِ اها عورت پڇتائي حر جماعت لاءِ اڳڱين
جيان ڪم ڪرڻ لڳي. پر الهہ بچايو ان وتت ڏاڍو رکو ٿي ويو هو ۽ مون کي
ڪجه چوڻ ڪونہ ڏنو هٿائين ۽ گهنڊن واري پهرين ڪارروائي دوران چيل مڻهئجا
لفظ مون کي ياد ڏيارياٿين. هن ڪارروائي ۾ منهتجي موجودگي نهايت اهم سمجهي
هئائين. ڇاڪاڻ ت, سندس ٽوليءَ ۾ ٻيو ڪو اهڙو ماڻهو ڪون هو, جنهن کي هڻ
جوءِ جي مون جيتري گهڻي ڄاڻ هجي۔ مون کيس چيو تہ ڪماليءَ جي قتل ۾ مان
حصو ڪون وٺندس. اها ڏميواري مون کي سوئپي وئي هئي تہ پوليس جي وردي
۾ وڃي پلاند ۾ قتل ٿيندڙ ٻئي شڪار مولوي صاحب کي جاڳايان. هيءَ ڪراڙو
مولوي گهنڊن ۾ اسان جي مرشد خغلاف ڳالهائيندو هو ۽ ماڻهن جي دلين ۾ زهر
اوتيندو هو. حڪم موجب کيس جاڳائي چيم ت
”ادا سائين! خدا جي واسطي اهڙي گهري ننڊ نن ڪندا ڪيو, پر ماٺ ڪر
۽ جيڪي ڪجھ مان چوان ٿو ڪن کولي ٻڌ. منهتجي پوليس عملدار کي اطلاع
مليو آهي تہ اڄ رات هن ڳوٺ تي ڌاڙيل ڌاڙو هڻندا. اهو عملدار دم واهہ جي پل تي
حر گوريلا جنگ 275
پنهنجي پوليس اٽالي سان گڏ بيٺو آهي. هن مون کي تو ڏانهن موڪليو آهي
ڇاڪاڻ تہ تون هن ڳوٺ جي چپي ڇپي کان واقف آهين پر خدا جي واسطي دير نہ
ڪو. آهي خطرناڪ حر ٻيهڻ عورتن جي ڪڍ آهن, جن مان هڪ ڪمالي ۽
سندس ساهيڙي آهي. جيڪي اسان پوليس وارن لاءِ ڪہِ ڪري رهيون آهن. پر
اها ڳالهہ ٻڌائجانءِ ڪنهن کي بہ ن.. اسان كين حرن کان بچاٿڻ ٿا چاهيون.
جيڪڏهن آءٌ کين سڏ ڪندس تہ اهي ٻئي ڊڄي وينديون. تون هن ڳوٺ جو شريف
ماڻهو آهين تنهن ڪري توتي اعتيار ڪري هليون اينديون. هي انهن لاءِ موت ۽
زندگي جو سوال آهي.
تنهن تي هو چوڻ لڳو تہ اهو ڇا ٿو چوين؟ ال اسان سڀٽي جو نگهبان آهي
حاضر مان اجهو ٿو اچان. پر سيءُ ڏاڍو آهي آءِ ڪو اوڇڻ اوڍي اچان. هن چادر
ويڙهي. هو ٿورو اڳتي ٿيو تہ مان پنهنجن ساٿين کي چيو تہ توهان اسان جي پٺيان
اڇو تہ انهن ٻنهي عورتن جي گهر هلون. در وٽ پهچي موڻ مولويءَ کي جهليو تہ
انهن کي ٻاهر سڏ نہ ڪر پر اندر وڃي كين ڇتاءُ ڏي ۽ اهي بہ ڪو آواز وغيره نہ
ڪن. سندس اندر وڃڻ کان پوءِ الهہ بڇاٿئي مون کي چيو تہ ”واهہ جو پوليس
ڪردار ادا ڪيو اٿئي ۽ منهنجي ڪن ۾ هوريان چيائيي ت. تون هاڻي | تر پاسي ٿي
بي ۽ چوڌاري نظر ڪندو رهجانءِ."
مون سندس ٿورو مڃيو ڇاڪاڻ ت مان نن
ڪونہ سگهندو هوس نہ تہ اهو منهنجي لاءِ ڏاڍو عذاب هجي ها. هڪ ڀيري هن
اٽڪل ڪري مون کي بچائي ورتو هو. اڄ اها مٽيءَ ۾ وڃي ملندي. ڪمالي اُن
ڪان پزستان فٹل تن ري شيد چئي نتان ټناگ ڪڍ خر وغا دقن يامون
هڪ پنجابيءَ پوليس واري کي قتل ڪيو هو. ان کان جلد ئي پوءِ اسان جي
تڀاڳ جو هڪ سلسلو شروع ٿي ويو.
تصرت علائقي جي ڪن فقيرن سان گڏجي اسان پوليس انسپيڪٽر شيردل
جي ڳوٺ تي حملو ڪيو ۽ هن کي قتل ڪري ڇڏيو هو. هڪ ڪارررائيءَ ۾ آهي
عيڪل اي سار سان بابادفثا. ساد رثا زار تاڪ سي مزتاري آتانجا
جوڳا اتحادي رهندا هئا. هڪ خطرناڪ دشمن اها ير وڃي شهدادپور جي پوليس
کي ٻڌاثي تہ ڪي فقير ڪارروائي جي مقصد سان اچي هتي پهتا آهن. انسپيڪٽر
شيردل اسان کان سڙيو ويٺو هو ۽ ڀلاند ڪرڻ واسطي آتو ويٺو هو, تنهن ڪري
فوج ۽ پوليس جو وڏو تعداد ساڻ ڪري اچي ان جڳهہ تي ڪڙو چاڙهياٿين.
غازين. فوج ۽ پوليس جو مڙس ٿي مقابلو ڪيو. ڪيترا ڀيرا حم آور فوج ۽
276 حر گوريلا جنگ
پوليس کي پوئتي هٽائي او . لا ۽ چا فوچي
سڀاهي تتل ٿي ويا ۽ ڪيِترا ٿي گهائجي پيا. فو جهن ً٬نيٺ تنگ اچي اسان واري
ٿاڪ جي چوڌاري باهہ ڏئي ڇڏي. اسان جي چئن جوانن اڳتي وڌي وڃي فوج تي
حملو ڪيو ۽ شهيد ٿي ويا.
أر ناش اينه اتان جن قولناما يا
ڪيو, جنهن سان گڏ رحيہ جي ٽوليءَ جو ماڻهو ب هو. ان کان سواءِ هن علائقي
جي ڪيترن ٿاڪن جا ٻيا بہ گهڻا فقير جهاجي پيا هئا. بچو منڍ جمڙاثو جو هڪ
سرگرم ڪامورو هو جنهن ٻہ ٿي ڏينهن ٿر ۾ رحيہ جي ڪڍ لڳي کيس ڌڪي
پري ڪري ڇڏيو هو. ان کان پوءِ سرڪار خليفي محمود لغاري کي ڳولي لهڻ ۾
سوڀاري ٿي هئي جيڪو ماٺ ڪيو انگريز حدن کاڻ ٻاهر رهندو هو. محيت
ادخ اڪحماد وارو مانيو هر ڪنهن كين اتان ظاظر اد لاو ”هو
اسان جون ڪارروايون لپ ٿي ويون هيون. سرڪار کي اها سوڀ حر
جماعت جي غدارن جي معلومات ڏيڻ ڪري ملي هئي. محبت اڳواڻن جي گڏجاڻي
ڪوٺائي هئي. اسان کي جهيڙو تہ ڳنڍڻو هو پر ڳالهہ اها هئي تہ اسان جانثار ۽
سچن ماڻهن کي ايترو جلد وڃائڻ ڪونہ پئي چاهيو. ان ڪري اسان سرڪار کي
ٿوري وقت لاءِ اهو محسوس ڪرائڻ پئي چاهيو ت, اسان هيانءُ هاري ويٺا آهيون.
هن ال بڃاشن کت ڪي بات ويڙڑهو سنگه گڏ ڪرم لاءِ تون پنهنجي سار
ٽولي وٺي لاڙ نڪري وج. ميرڻ اسان کان هڪ ٻ مهينو اڳ اتي پهچي ڇڪو هو.
رحيم سڀئي فقيرن ۾ تجربيڪار ۽ اهم نتير هو تنهن کي مکيءَ ۾ رهڻو هو.
]16[
اسان جو لاڙ ڏانهن وڃڻ جو مقصد ڪنهن سرگرميءَ جو ڪون هو,
تنهتڪري اسان آراہ سان گذارڻ لڳاسون. اساڻ اڳيئي اهڙو ڀتو ڪري ڇڏيو هو
تہ حر جماعت جا جانثٿار ماڻهو ڪٿي آهن؟ سنڌ جي هن ڀاڱي ۾ پير سائين جي
مريدن سان ڏمر ۽ ڏاڍ ڪجه گهٽ هو, پر حراشڪٽ جي پاس ڪرڻ واري
شروعاتي عرصي ۾ هن سان ڪاري واري ٿي گذري هئي. هاڻي مارشل لا وارو
قانوني ڪون هو ۽ ت. وري اتي ڪا فوجح مقرر ڪٿي وٿي هئي. اسان جي ميزياتن
ٿاڻن ۽ چؤنڪيڻ تي ڳجهي طور نظر رکڻ جو بندوبست ڪيو هو., انهيءَ لاءِ تہ
جيٿن ڪنهن اڻ وڻندڙ واتعي کان اڳ اسان کي ضرور ڄاڻ ملي وڃي. اسان بہ اهڙا
ڪپڙا پاتا هئا. جن جي لاڙ ۾ ورجيس هئي تہ جيئن اتان جي ماڻهن کان نرال" تظر
تہ اچون. اسان هٿيار زمين ۾ پوري رکيا هئا. تنهن ڪري الڪو اڍڪو ڪون هو
ڇاڪاڻ ت اسان دنيا جي هڪ نٿين ڪنڊ وڃي وسائي هئي۔
هيءَ هڪ سکي ستابي جوءِ آهي جتي گهمڻ ۾ ڏاڍو مزو ايندو هو. گهاٽن
وڻن جي ٿڌين ڇانون ۾ ويٺا هوندا هئاسون. ماڻهو وڻن مان گند گاھہ پيا ڪڍندا
هئا. ٻئي پاسي کان ڇوپايو مال پيو ڇرندو هو. سهڻيون ۽ ونادار عورتون پنهنجي
مڙسن لاءِ منجهند جي ماني کڻي اينديون هيون. چوڌاري امن وامان لڳو پيو هو ڄڻ
تہ هتي ڪا جنگ جهيڙو ٿي ڪون هو. الهہ بچائي هڻن ماڻهن کي سمجهايو هو تہ
اسان هتي لاڙ ۾ سرڪار جي سگه پرکڻ لاءِ ڪونہ آيا آهيون پر هان جي امن
وامان مان فائدو وٺڻ آيا آهيون ۽ هتان جي ماڻهن ۽ هن جوءِ جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ
آيا آهيون. اسان جو مقصد انگريزن سان جهيڙي جوٽڻ لاءِ حر ڀرتي ڪرڻ ڪوتہ
آهي. هن ڪجه وقت اڳ پنهنجي سنگتياڻيءَ کي پنهنجي مائٽن کي ڇڏائڻ لاءِ
ڪمشٽر کي درخواست ڏيڻ لاءِ حيدرآباد موڪليو هو, پر سندس اصلي ڪم هو
اهم معلومات حاصل ڪرڻ. اهڙي مقصد حاصل ڪرڻ کان پوءِ کيس رٿيل تجويز
مطابق اسان جي وسايل هن نٿين ماڳ وٽ اڇڻو هو.
'مون توکي اڳي ب اها ڳاله ٻڌائي چڪو آهيان ت. ميرڻ مري اسان جي هتي
پهچَڻ کان ٻ مهينا اڳ هن جوءِ ۾ رسي ڇڪو هو. هن سان گڏ پنهنجا خاض ماڻهو
276 يا
هئا. محبت هن کي هيڏانهن اچڻ جي ان ڪري موڪل ڏني هئي تہ جيئن هتان جي
حرن جو اعتماد بحال ڪري, سندن حوصلو يلند ڪري سگهجي. ڪمشٽر
ليمبرڪ ٿورو وقت ٿيو جو گهوڙي تي سوار ٿي هن ملڪ جو گشت ڪيو هو. هو
جاج پڙتال ڪري ۽ پوليس کي خبردار ڪري ويو هو, پر ميرڻ جي هيڏانهن اچڻ
جو اصلي مقصد هو تہ جيئن هو رحيم ۽ الهہ بچائي کان جِدا ٿي پنهٽجيون الڳ
ڪارروايون جاري رکي سگهي. کيس سختيءَ سان حڪم ڪيو ويو هو تہ هو
سرڪار جو ڌيان نہ ڇڪائي. پر ماڻهن جي روين جو اڀياس ڪري ۽ جوءِ جي
جاگرانيائي صورتحال کي چڱيءَ ريت جاچي پڙتالي. مختلف ٽولين جي جهلجڻ کان
پوءِ اسان جي ٽوليءَ کي لاڙ وڃڻ جو حڪم ڪيو ويو هو. هيءَ ڳاله مان توکي
اڳي بہ ٻڌائي آيو آهيان۔ الهہ بچائي پنهنجي خواهش جو اظهار ڪيو هو تہ ميرڻ
مري ڏانهن هڪ جِدا پيغاہ موڪليو وڃي تہ هو اسان جي حڪمن جو پابند رهي.
محبت بہ کيس نياڀو موڪليو هو تہ ال بڇائي جي حڪمن جي تايعداري ڪري پر
ڪيترن هفتن گذرڻ کان پوءِ بہ ميرڻ اسان وٽ نہ آيومگر هن الهہ بچائي ڏانهن مفيد
معلومات موڪلي هئي.
اسان جي ٽوليءَ جي اڳواڻ کي ساڻس ملڻ جي ايڏي جلدي ڪانہ هئي
ڇاڪاڻ تہ ڪارروائي ڪرڻ جو تہ ڪو ارادو ئي ڪونہ هو, پر اسان جي رهڻ واري
جوءِ کان هڪ ڏينهن جي پنڌ جيترو ڀري ڏکڻ کان ڌاڙن جي واتعمن جوڻ خبروڻ
ٻڌڻ ۾ آيون. چيو ٿي ويو تہ اهي دائود خان نالي هڪ ماڻهو ڪري رهيو آهي.
جنهن جو حر جماعت سان ڪو تعلق ڪونہ هو. هو هڪ خون جو ڏوهاري هو
جيڪو حاضريء لاءِ ڪوٽ گانهن ايندي پوليس کان ريل مان ڀڄي نڪتو هو. اها
ڳالهہ ٻڌي مون چيو هو تہ شل سندس ڀاڳ ڀلا هجن. اسان سمجهيو هو تہ
جيڪڏهن هو پنهنجيون ڪارروايون اسان کان آيترو پنڌ پري ڪندو رهندو تہ پوءِ
اسان جو وار بہ ونگو ڪوئہ ٿيندو. هڪ ڏينهن جڏهن ڳوٺ جا ماڻهو ٻاجهري جي
لاباري لاءِ نڪري ويا هئا تہ الهہ بچائي مون کي پنهتجي جڳه تي گهرايو ۽ مون
کي وفادارين جي خوبين, مريدن ۽ حر جماعت ۽ ٻڌيءَ بابت گفتگو ڪرڻ لڳو.
چوڻ لڳو تہ اهو ڄڻ سنڌوءَ ۾ آباد زميئن جي وچ تي هڪ بند آهي. هن ڪيترن
اڳواڻن جون خوبيون بيان ڪيون ۽ آخر ۾ چياٿين تہ تنهنجو ميرڻ بابت ڪهڙو
خيال آهي؟ سندس اها ڳالهہ ٻڌي مون وراڻيو تہ هن ۾ اڳواڻيءَ جون صلاحيتون
موجود آهن. منهئجي ڳالھ ٻڌڏڻ کان پوءِ هن هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو ۽ مون کي چيو
تہ مان توکي ميرڻ بابت هڪ ڳالھ ٻڌايان ٿو تہ هو پنهنجي ٽولي سميت وڃي دائود
حر گوريلا جنگ 279
خان سان مليو آهي ۽ جن ڌاڙن جون خبرون اسان ٻڏيون آهن, تن ۾ هو ساڻس
شريڪ رهيو آهي. هي بيوقونيءَ جي ۽ ڏاڍي خطرناڪ ڳاله آهي. هن ڏسي وائسي
نانگ جي پڇ تي لت رکي آهي. جيڪڏهن داثود ان جو هڪ ماڻهو ب گرفتار ٿي
ويو تہ پوليس کي ضرور ٻڌائيندو ت. هئن سان گڏ حر بہ آهن. پوءِ تہ ڄڻ کكر ۾
کڙو لڳي ويندو. هتان جي ڪامورن کي اسان جي موجودگيءَ ۾ شڪ ٿي پوندو۔
اسان ت.ہ چاهيو پئي تہ هن جوءِ ۾ امن امان هجي ۽ اسان بب ڪنهن وڏي کاپڀاري ۾
ن پئون. گذريل سال اهي ٻروچ ڌاڙيل اسان لاءِ فائدي وارا هئا جو هئن اسان جي پر
واريءَ جوءِ ۾ ڌاڙن جو ٻارڻ ٻاري ڏنو هو. اها ڳالي توکي بہ ياد هوندي پر انهيءَ
زماني ۾ ڪو نقير چريو ٿي هي ڌاڙيلن سان وڃي نہ مليو هو. ميرڻ سمجهي ٿو تت
هو منهٽجي اختيار کان ٻاهر آهي پر مٿس بي مون جيان پير ساٿين جو ساڳيو قرض
آهي. جيڪڏهن محبت هتان کان پري نہ هجي ها تہ هو دائود خان سان وڃي نہ
لي َا: ٴٍ ا
وڌيڪ ڇوڻ لڳو تہ مان ڏندن هيٺان ڪائي ڏئي اڃا تہ ماٺ ڪيون ويٺو
آهيان. هو ڏاهو ۽ ڏنگي وارو مڙس آهي. منجهس چڱي ڪم ڪرڻ جي سرت
آهي۔ اسان جيڪڏهن ڏاڍائي ڪري کيس سنئين واٽ کان ٽوڙڻ جي ڪوشش
ڪنداسون ت سٺو نہ ٿيندو. جيڪڏهن کيس ڀاڻ وٽ سڏڻ لاءِ ماڻهو موڪلبو تت نہ
اچڻ جا هزار منهن ڪندو. اسان سمجهون ٿا تہ هو ڀليل آهي ۽ وڃي اوجهڙ ۾ پيو
آهي. مان وٽس وڃي پاڻ کي گهٽ ڪونہ ڪندس, پر سائين رکيا تون هن جي
ڏندن کان واقف آهيت سو تون وڃ. توکي اها بہ خبر آهي تہ هن کي ڪيئن
مڃائجي؟ پر تون بہ اڄ ڪلھ ڪو گهٽ ماڻهو ڪونہ آهين.
مون کي سفر تي رواني ڪرڻ کان اڳ الهہ بچائي هن ڏانهن ٻہ نياپا ڏنا هئا.
مون کي چيو هئائين تہ ميرڻ جيڪڏهن پهريون نياپو نہ مڃي ۽ پنهنجي ڳالهہ تي
ڳت ڏئي بيهي رهي ۽ توکي ب. نہ مڃي ت پوءِ کيس ٻيو نياپو ڏجانءِ.
َ:اسان جي ٽوليءَ جي هن اڳواڻ کي ميرڻ جي رهڻ جو گهڻو وقت اڳي پتو
هو جيڪو اسان جي رهڻ واريءَ جڳه کان ڏهاڪو ميل کن وٿيرڪو هو. آڌيءَ
جو سفر سڌاريہ. بندوق كنيمہ ۽ ڪارتوسن جي پٽي مٿان ٻي قميص پاتہ. ڪن
واهن کي جهاڳي پار ڪيہ تہ ڪٿي وري ڪارتوسن جو پِٽو ڀٽڪي سان ٻڌي تري
واهہ اڪريس. ڳوٺن کان بہ پري وڪڙ ڪري لنگهڻ جي ڪوشش ڪيه ت متان
ڪتا ڀڀؤنڪن. باک ٿٽيءَ ڌاران وڃي ميرڻ جي لڪڻ واري ٿاڪ وٽ لڳس.
اها جڳهہ ڏاڍي سٺي هئي جنهن کي هن پنهنجي خاص مقصد واسطي ٺاهي
209_ حر گوريلا جنگ
سنوارنِو هو. نديءَ جي ڦٽل پيٽ ۾ باغ هو جنهن ۾ ووڻن جي پوک هئي جن جا
ٻوٽا ٻي جاءِ تي پوکيل وونٹن کان ٻ. هٿ ڊگها هئا. ڀرسان پراڻو ڪڙيو بہ ڏسڻ ۾
ٿي آيو. جنهن جي چؤڌاري وڏو جهنگ هو ۽ سندس اتاهين ڪپرن تي وٽا وڻ ۽
گاهہ بيٺو هو. اهو ڪڙيو بہ باغ ڏانهن وڃي رهيو هو پر وچ تي ٻٻرن جي ڍنگرن
جو لوڙهو هو. مان أنبن جي نندڙن وڻن کان ٿڦري وڻن جي هڙيءَ ڏانهن وڌيس جتي
ٻيرين ۽ ٻٻرن جا ڊگها وڻ بيٺا هئا. ڀرسان کوھہ ۽ هڪ جڳھ ڏسڻ ۾ آٿي. جنهن
وتت آءِ هتي ڏسي وائسي رهيو هوس تہ مون کي ڊڀ هو تہ مان ڪير مون کي
للڪاري پر ماٺ لڳي پئي هئي. مان پنهنجي ڀريل بندوق جي گهوڙي تي آڱوٺو
رکيو بيٺو هوس. مان پٻن تي هلي ان جڳھ ڏانهن وڌڻ لڳس جنهن جي ڪچي ڀت
۾ هڪ دري لڳل ڏسڻ ۾ آٿي. مون جهاتي پائي اندر ڏٺو.
اندر چار پنج کٽون پيون هيون جن مان هڪ تي بندوتون ۽ ڪارتوسن ڇا
ڀٽا ۽ دٻا پيا هئا. اندر ڪي ماڻهو ستل هئا جن کي چادرون ڍڪيل هيون ۽ لاشن
جيان بي خبر ٻيا هئا. مون بندوق ڀڀت سان ٽيڪ ڏياري رکي هئ يئ جيڪا اوچتو
هيٺ ڪري پئي جنهن ڪري ٿورو دٻِڪو ٿيو. دريءَ ڀرسان ستل ماڻهوءَ ٽپ ڏئي
اُٿي کڙو ٿيو ۽ ڇادر پري اڇلي جهٽ وڃي هن بندوق ۾ هٿ وڌو جيڪا ٻيءَ کٽ
تي رکيل هئي. جيئن هن ڦري دريءَ ڏانهن بندوق سڌي ڪئٿي ت مان ٻہ دريءَ کان
هٽڻ کان اڳ سڃاڻي ورتو تہ اهو ماڻهو ميرڻ هو. موڻ جِلديءَ ۾ کيس چيو تہ
ميرڻ ڊڄ نہ..... ان کان پوءِ کيس ٿڌي ڪرة لاءِ مون ڪي ڳجها لفظ چيا
جيڪي اسان غازين کان سواءِ ڪير ب ڪونہ چوندو آهي. بندوق رکڻ کان اڳ در
جو ڪڙو لٿو ۽ ميرڻ ٻاهر نڪري آيو. جنهن جي پڀويان هڪ نو جوان هو. ٻنهي کي
بندوتون هيون. يت ۽ اڳتي وڌي ڀاڪر ۾ ڀرياثين. ٻئي حر مون
کي سلام ڪيو
ان کاڻ پوءِ 9-79 ان :بايان آټ ان اد نج آټط: جواب
09-00
تہ ڪوتہ ويو هئيى؟ اسان اوپريءَ جوءِ ۾ آهيون تنهن ڪري ننڊ وتت بي هڪ اک
کليل هوندي آهي. مان سندس اهڙي بي گوندرائي ڪري ڏاڍو حيران هوس ۽ چيم
تہ مان اوهان جي لڱن چرڻ کان اڳ توهان جي جسمن کي ڇرن سان ڀروڻ ڪري
ڇڏيان ها. مان ت, اڌ ڪلاڪ تائين توهان کي ڏسندو ۽ اوهان جي سريلن گهوگهرن
جي مٺئي آواز جو مزو وئندو رهيس. ان کان پوءِ مون اوهان کي جاڳائكڻ جو ثيصلو
ڪيو. مان جيڪڏهن تنهنجي هن باغ جو ڇڪر لڳائي اچان ها تہ مون کي ڪير بہ
ين _ 281
جهلڻ ڀلڻ وارو ڪون, هو.
منهنجيون آهي ڳالهيون ٻڌي چوڻ لڳو ت مان ب هڪ رات تو وٽ ايندس ۽
پير ۾ پير پائي اندر تنهنجي خوبصورت سنگتياڻي جي ڳٽن ۾ چهنڊي وجهندس.
ن, نہ, تون پريشان ن ٿيءَ. آء قبول ٿو ڪريان تہ تون واتعي اسان کي ننڊ ۾ اچي
سوگهو جهليو آهي. پر هتي ڏاڍو امن آهي. نہ پوليس آهي نہ ڪي جانور آهن. ڄڻ
پيئرس جي راڻيءَ جو محلات آهي. مان ۽ حمزو رات دير ساڻ موٽيا هئاسون. يازار
نالي هڪ ڳوٺ ويا هئاسون جو مون کي ڪي زيور وڪڻڻا هئا, پر جنهڻ واڻغي
سان مون ڳالهايو هو, سو آڌي رات کان اڳ مون سان ملي ڪونہ سگهيو. اڻ کان
سواءِ منهنجا ٻ ماڻهو هتي ڪونہ آهن. جيڪڏهن أئين نہ هجي ها ت مون کي ننڊ ۾
اگ ات يا
م ٿيو تہ الهہ بچائي کي مليل اطلاع تہ ميرڻ ۽ سندس ٽولي داؤد خان
سان گڏجي ڦرلٿ ڪٽدي آهي سچو آهي. مان چپ رهيس تہ ميرڻ جو ان ڳالھ
بابت ڪهڙو خيال آهي؟ جنهن لاءِ آ٤ وٿس لنگهي آيو آهيان. هن ريت رسم مطايق
مون کان احوال پڇيو. مون ب کيس رواج مطابق احوال ڏنو. هن پنهنجي ماڻهوءَ کي
ڀر واري گهر مان لسي وٺي اڇڻ جو چيو, جيڪو هتان ميل کن پري هو. پاڻ ٻہ
کٽون ٻاهر ڪڍي آيو ۽ پاڻ سان حقو بہ کڻي آيو. ڳالهيون ٻولهيون ڪندي,
منهنجي اڇڻ واري مقصد جي اوڏڙو پهتاسون. مان سندس پنهنجي ڪاررواين بابت
کيس ٿورو ٿڪو ٻڌايو. ميرڻ دائود خان سان گڏجي ڌاڙن جا مختلف ڪارڻ ٻڌايا
جيڪي هن جا رڳو بهانا هئا.۔ هو چوڻ لڳو تہ هن اهي ڪارروايون فقط ان ڪري
ڪيون آهن, جو متان بندوتون ڪٽجي وڃن. وڌيڪ چوڻ لڳو تہ منهنجي اها
ڪوشش هئي ت, جيئن حرن واسطي ڪي سٺا دوست ڳولي لهان.
هو ورجائي چئي رهيو هو ت, دائود خان بہ اسان جهڙو سچو ماڻهو آهي. هن
جي زندگي تہ اڳي ئي خطري ۾ آهي تنهن ڪري اسان کان غداري ڪرڻ ۾ کيس
ڇا ملندو؟ سندس لڪڻ جي کي جاءِ لاڙ کان ري ڪراچي ضلعي ۾ آهي.
جيڪڏهن حر اتي ويندا تہ سندن آجيان ڪئي ويندي ۽ آهي ساريءَ سنڌ کان
وڌيڪ اتي محفوظ هوندا ۽ آرام سان گذاريندا. تنهتجي پٺاڻ صاحب جو خيال آهي
تہ منهنجيون دائود سان گڏجي ڪارروايون ڪرڻ نوج جا ڪن اپڙا ڪري
ڇڏينديون ۽ هن امن واري جوءِ ۾ بہ ٻڙڌڪ مڇي ويندو. جيڪڏهن هتي فوج نہ
پهتي تہ اسپيشل پوليس تہ ضرور اڇي پهچندي. مان توکي يقين ٿو ڏياريان تہ ڌاڙا
دائود خان ۽ سندس ٽوليءَ جا ماڻهو هڻندا آهن ۽ اسان رڳو ساڻس گڏ هوندا
202 حر گوريلا جنگ
آهيون. جيڪڏهن سرڪار چاهي ها تہ اچي هن ملڪ کي تاڙن جي آزار کان آجو
ڪري ها. ٻي ڳالھ اها تہ پوليس هن ڳالهہ کي افواهہ سمجهي رهي آهي ت. حر داثود
خان سان گڏ ڪاررواين ۾ گڏ آهن. اها ڳالهہ تہ رحيم ۽ مکيءَ ڀرسان رهندڙ حر
ڀائرن لاءِ سٺي آهي. جيستائين پوليس کي حقيقت جي سڌ ٿئي ۽ ڪجھ ڪرڻ لاءِ
تيار ٿئي تيستائين اسان هلچل کي نكينءَ سگهہ ڏيڻ جهڙا ٿي پونداسون ۽ پنهنجي
مرضيءَ مطابق ساڻن مهاڏو ڏينداسون.
اهي ڳالهيون تہ قابل قبول هيون. پر هو پنهتجي نقط نظر ۾ غلط هو. جيتر
حمزو لسي وٺي موٿي آيو تہ اساڻ انهن ڳالهين جو اڳ پوءِ جاچي ڏٺو ۽ مختلف
مون كائنس پڇيو تہ گهرڌڻي نظر ڪون ٿو اچي ڪاڏي ويو آهي؟ تنهن تي
هن وراڻيو تہ رسول بخش کيس ڪارتوسن وٺڻ لاءِ حيدرآباد موڪليو آهي.
مان سندس ڳاله ٻڌي ٻٽ ۾ اچي ويس. هو وڌيڪ ڇوڻ لڳو تہ هن هڪ
تواب جي خاص ماڻهوءَِ سان ٻانڌو ٻڌو آهي ۽ جيترا ڪارتوس مون کي گهريا آهن
ڏيندو آهي. مال ڏاڍو سٺو ۽ تازو آهي. اهو وڏو ماڻهو هرڻن جي شڪار جو شوقين
آهي پر وڏي گيج جا ڪارتوس بہ آڻائيندو آهي. هو اهو جاچي ڪونہ ڏسندو آهي
تہ ڪيترا ۽ ڪهڙا ڪارتوس آهن يا ناهن؟ سندس اهو خاص ماڻهو منهٽجي گهرج
آهر ڪارتوس ڏيندو رهندو آهي. حقيٍقت اها آهي تہ اهو بيوقوف اسان جي
ڪاررواين ۾ تمام گهڻي دلچسڀي وٺندو آهي. هن امير ماڻهوءَ کي هن ڇوءِ ۾
موجود زمين جي سنڀال لاءِ هڪ ٻيو ڪمدار بہ آهي جيڪو ڏاڍو سڀتيو ۽ سڇو
ماڻهو آهي. اسان جي حيدرآباد واري ماڻهوءَ کي اڊڪو اچي لڳو آهي تہ ڪڏهن تن
ڪڏهن هي ماڻهوءَ پنهنجي مالڪ کي سڀ خبرون ٻڌائيندو تہ سندس کيسي کي
کاٽ لڳل آهي. سو هن ڌو ڪيياز همراهہ ڇا ڪيو آهي جو رسول بخش هٿ نياپو
مڪو اٿائين تہ مون ٿي راتيون ساندھہ. خواب ڏٺو آهي ت دائود پنهنجي هن دشمن تي
حملو ڪري کيس قتل ڪري ڇڏيو آهي. تنهن ڪري مان ڊڄي ويو آهيان ت متان
اٿين ٿي پوي ۽ مان ڪارتوس بہ پنهنجي بچاءِ لاءِ موڪليندو آهيان. ان وقت ميرڻ
چيو مون کي هن ڪمہ ڪر لاءِ وارکائي ڪانہ ٿي ملي. اها ڳالھ ٻڌي حمزو وڏا
ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳو۔
هن چيو تہ آهي ڪارتوس تمام ڀلا آهن. دوست ٿيلهي ۾ رکيل ڪارتوس
اڳين مان آهن. تو واري پٽي ۾ اڳيان پراڻا ڪارتوس آهن انهن کي ٿٽو ڪري سندن
جاءِ تي نوان رک.
حر گوريلا جنگ 203
مون سمجهيو تہ اهو همراهہ بہ چريو پوڪ آهي جنهن جي ڳالهين ميرڻ کي بہ
چريو ڪري ڇڏيو آهي. اهڙيون ڳالهيون ٻڌي مون کي ميرڻ تي ڪاوڙ اچڻ لڳي.
پر سوڇيم تہ جيڪڏهن مٿس ڪاوڙ ڪيم ت لوٽي کان اڀپنگ ڳورو ٿي پوندو. اها
ڳالھ بہ ظاهر ٿي پوندي تہ مون ميرڻ جي چالاڪيءَ کي سمجهي ورتو آهي. ان
ڪري هو وڌيڪ هوڏ ڪري بيهي رهندو. تنهن ڪري مان سوچڻ تي مجبور ٿي
پيس تہ مالڪ جي ڪارتوسن سان سندس هڪ ماڻهوءَ جي ڇوڻ تي انهيءَ ٻئي
ماڻهوءَ کي تتل ڪرڻ لاءِ واندڪائي جو منهن بہ هڪ سٺو ڀوڳ آهي. مون کي هن
ڳالھہ ۾ ڏاڍو خطرو محسوس ٿيو ۽ چيومانس تہ رسول بخش تي اکيون ٻوٽي
اعتيار ڪري حيدرآباد موڪلڻ سٺو ڪونہ آهي.
منهنجي ڳاله تي هن وراڻيو تہ رسول بخش اهڙو من جو ميرو ڪون. آهي.
پڇيو مانس ت تنهنجا ٻيا ماڻهو ڪٿي آهن؟
آهي نائوداشا »ناد نه آهي وا اتل ها مزا ؤيندا نتو نن
حمزو ۽ مان واري تي ويندا آهيون. سائين رکيا! اعتبار ڪر مان ڏاڍو خبردار رهندو
آهيان. جن ڳوٺن تي دائود خان ڌاڙو هڻندو آهي ت. اتان جا ماڻهو چوندا آهن تہ ڌاڙي
هڻڻ وقت فقط ڇچار ماڻهو نظر آيا جيڪي سڀئي اوپرا هئا. توکي خبر آهي تہ پوليس
بہ اٿين لکندي.
مان سوچڻ لڳس تہ هن شخص جي بيوقوفين جو تہ ڪو پروپاند ئي ڪوتہ
آهي. ميرڻ مون ڏانهن چتائي ڏسڻ لڳو ۽ وڌيڪ ڳنڀير ٿي چوڻ لڳو ت رسول بخش
ٿرلٽ جي مال مان پنهتجو حصو وٺندو آهي. هو هن باغ. زمين کي پسند ڪندو آهي
۽ ڪک ڀڃي ٻيڻو ڪون ڪندو آهي. جڪڏهن رسول بخش اسان سان دغا ڪندو
۽ جوڻي کڻندو تت سائٿين رکيا! اسان هتي واري تي فقط ٻ. رهندا آهيون ۽ ٻ. دائود
خان سان گڏ هوندا آهن. موٽي اچڻ تي توکي خبر آهي تہ اهي ٻہ ڄڻا ڇا ڪندا
آهن؟ رسول بخش ڇو گهر هتان کان ميل ٻن جي پنڌ تي آهي. سندس گهر ڀاتين
مان وانگي بہ ڪون بچندو ۽ سندس دڙي ئي دڦ ٿي ويندي. هي پاڻ بہ فقير آهي
۽ جيڪو غدارن سان حشر ٿيو آهي تنهن جي الف کان وئي ي تائين کيس ساري
خبر اُٿس.
مون کيس ياد ڏياريو تہ سرڪار مخبرن جي گهر ڀاتبت کي لڏائي اچي ٿاڻن
ڀرسان ويهاريندي آهي. يا تہ ڳجهي خبر ٻڌائڻ کان پهريائين ائين ٿي ويندو آهي., يا
خبر ٻڌائڻ شرط كيڻ لڏائي محفوظ ماڳ تي آباد ڪيو ويندو آهي. پر هن کلي
منهنجي ڳالھ کي اڌ ۾ ڪٿيندي چيو تہ جيڪڏهن اٿين ٿيندو ب تہ ڇا ٿيندو؟ مون
204 ! حر گوريلا جنگ
وساڻ غدارن کي ٿاڻي جي پڪ ۽ وڃ شهر ۾ هوندي ڇا يه
بہ فوجي ڪٿمپ ويجهو آباد هنڱوري غدار کي قتل ڪري آيو. تت 90
5 ڪا
ڪن اڀڙا ۽ تارا پٽيون ويٺي هئي. سائين رکيا! تون شايد اهو وساري ويٺو آهين تہ
فقيرن جا ڀاڳ ڀلا آهن. تون شايد هاڻي ٿڌو ٿي ويو آهين ۽ پنهنجي نٿين سنگتياڻيءَ
جي عشق جي اري ۾ اڙجي ويو آهين. تون هاڻي مون وٽ رهي پؤ تہ تون اڳي جيان
ڪوپو ۽ ڪنڌار جوان بڻجي ويندين.
مون کي بہ جُڪي اچي وئي ۽ جهٽ ڏئي ميرڻ جي ڳچيءَ ۾ هٿ وجهڻ
چاهيہ. اهو ڀوڳ ٻڌي حمڙو بہ ٻڌن ٽهڪن ۾ پئجي ويو. هو ٻ ڄڻا مان هڪ,
تنهن ڪري مان کيس ڇيم تہ هن کي ڇچؤ تہ اندر وڃي ماني پچائي. جڏهن ڏئہ تت
حمزو هليو ويو تہ ميرڻ سان بحث ڪرڻ بدران کيس پير ساٿينءَ جا واسطا وڌم تہ
پار پنهنجي ڳاله تان لھ. ڇاڪاڻ تہ بحث ڪرڻ ۾ هو مون کاڻ گهڻو هو. ماڻ ال
بچائي جو ڏنل ٻيو نياپو کيس ڏيڻ نہ پئي چاهيو. مون سمجهيو پئي تہ ميرڻ ڳالھ
کي سمجهي چڪو هو تہ پوئتي ڪهڙي رٿ رٿيل آهي. ٿوري وقت کان پوءِ
.. اس وت ڏم ت هو ڄڻ پڇتائي رهيو هو.
مائي ڏاڍي سٺي هئي. ڪياب ٻروچڪي طريقي سان پڪل هو. زردو ڪڻڪ
جي مائي ۽ ماکي بہ موجود هئي. نيرن ڏاڍي سٺي کاڌي سون. ميرڻ کي ڄڻ ماٺ
لڳي وئي۔ هن کان اڳ تہ وات جهل ٿي ڪانہ ٿي ڏنس. اسان ماني کائي پوري
ڪٿي. مون هڪ ٻہ اوڳرائي ڏئي. ماني بہ چئي رهي هئي تہ ايڏي تڪڙ نہ ڪر.
هن پوءِ حمزي ڏانهن منهن ڪري چيو تہ سائيڻ رکيو وزير صاحب الهہ بچائي جو
نياپو کڻي آيو آهي۔ سندس غخيال آهي تہ اسان ٿوري وقت لاءِ وٽس هلي رهون.
اسان جو هي ساٿي سڀاڻي هليو ويندو ۽ رسول بخش بہ اڄ شام نوان ڪارتوس
کڻي ايندو. مان انهن ڪارتوسن مان ڪجھ پٺاڻ کي سو کڙي ڏيڻ ٿو چاهيان. اسان
هتان سڀاڻي رات جو اسهئداسون.
مان پنهنجي اچڻ واري مقصد ۾ سوڀارو ٿيو هوس. ماني سٺي ۽ گهڻي کاڌي
هيم. اڳڀن رات جو اوجاڳو هو سو ڳالهائيندي اکيون ٻوٽجي ٿي ويون. تنهن
ڪري کيس چيم تہ يار مون کي ننڊ ٿي اچي. سو سمهڻ ٿو چاهيان. پر روزي
ڌڻيءَ جي صدقي توهان ٻنهي مان هڪ ڄڻو ضرور پهرو ڏئي. تون چوين ٿو مان
اين جيان بهادر نہ رهيو آهيان. پر مان سمجهان ٿو ت توڻ فٿيرن وارو اصول وساري
ڇڏيو آهي تہ: ”جتي ٻ نقير هجن تہ انهن مان هڪ پهري تي هجڻ کپي."
حر گوريلا جنگ 265
هئن قسم کڻي چيو تہ اسان بلڪل خبردار رهنداسون تہ مان ٻہ ننڊ پئجي
ويس. ميرڻ ڪراڙو ڏاند نار ۾ ٻڌي باغ کي پاڻي ڏيڻ لڳو. ٿوريءَ گهڙيءَ کان پوءِ
مکين بہ اچي ڀون ڀون لاتي. ڄڻ مون کي ننڊ ڪرائڻ لاءِ لولي ڏٿي رهيون هيون.
مون کي ڪلهن تي ٿڦ ٿف ڪري جاڳايو ويو تہ مان هڪ دم وڃي بندوق
۾ هٿ وڌو چجيڪا منهنجي پاسي ۾ کٽ تي رکيل هئي.
ميرڻ چيو تہ ”واه” هو منهنجي ڀرسان بيٺو هو. هاڻي توکي هيءَ بندوق
ضرور استعمال ڪرڻي پوندي. مون ڪجھ۔ پوليس وارن کي ڏٺو آهي.
اسان اهو ڪڏهن بہ نہ ڏٺو جو هان جا پوليس وارا سامان کڻي اڇڻ لاءِ
گهوڙن تي سُوار ٿي اچن ۽ ان جاءِ وٽان اچي لنگهن جتي اسان جو ٿاڪ هجي.
مون کي پهريون خيال هي آيو تہ جيڪڏهن هئثن جو ڪم رسول بخش ۾ آهي ت. پوءِ
هٿيار ڪٿي لڪائجن ۽ اسان بہ ڪٿي لڪي وڇڃون. ان 9
مڻهن ڏانهن ڏٺو.
اس 9
رکيا. رسول بخش بابت تنهنجو خيال بلڪل صحيح هو. پر هي وقت ان سوچڻ جو
نہ آهي تہ ڇو ٿيو ۽ ڪيگن ٿيو. تون دل نہ لاه اسان کين ڌوڪو ڏئي ويئداسون,
پر جهٽ ڪر! اسان جا هٿ وڃي پٽن ۽ ڪارتوسن جي دٻن تي پيا. حمزو بہ
يه سندس اکيون اٿين نظر آيون جو ڄڻ دوڏا ٺڪاءُ ڏئي جهٽڪي سان
مٿي مان ٻاهر اڇڻ وارا هئا. 0 ”ميرڻ اهي گهڻا بلڪل
170900
تنهن تي ميرڻ کيس ڪاوڙ مان وراڻيو تہ ”گڏھ هينگڻ ڇڏ. پوليس اتر كا
اچي رهي آهي. سائين رکيو ۽ مان هتان نڪري الهندي رڂ رکنداسون جيڪڏهن
ڀاڳ ڀلا هوندا تہ اسان کي ڏسي نہ سگهندا. ان وقت تائين اسان سندن بندوقن جي
مار کان پري نڪري چڪا هونداسون.”
اسان گهاٽن وڻن سان ڇانيل ڪڙئي سان تيز ڊوڙندا اولھ طرف وڌڻ
لڳاسون. جڏهن اسانڻ انبن جي باغ ۽ کلئي ميدان جي وچ تي ڏنل لوڙهي وٽ
پهتاسون تہ ڏئوسون تہ اسان ڇا ڀاڳ ڀلا ڪونہ هئا. ڏهہ ٻارهن فوجي ڏکڻ واري
پاسي کان هڪ قطار ۾ اچي رهيا ها جيئن سوگرن جي شڪار جو اوسر کڻيو
آهي. ان وقت اهي لوڙهي کان سؤ وکون ڀري هكا. مان ۽ ميرڻ لڪي بيهي
رهياسون پر حمزو ڊڄ ۾ وائڙو ٿي ويو هو جنهن اسان جي گارين حي پرواهہ تہ
ڪندي وٺي کڙين تي زور رکيو. لوڙهو پار ڪري وئي ڏکڻ ڀڳو. ميرڻ ڀڻڪندي
286 حر گوريلا جنگ
چيو تہ ”ڄٽ مري ويو.” اسان کيس ڏسندا رهياسون ۽ اهو مقابلو ڏسڻ جهڙو بہ
هو. هڪ فوجي سپاهيءَ کيس ڏسي ورتو ۽ وئي رڙ ڪيائين. فوجي جٿي جي
اڳواڻ کين نائر ڪرڻ جو حڪم ڪيو. سڀئي بيهي رهيا ۽ پوءِ گوليت جو وسڪارو
شروع ٿيو. حمزو ڏاڍيءَ تيز رفتاريءَ سان ڊوڙي رهيو هو. گوليون سندس ڪڏهڻ
پٺيان ۽ ڪڏهن اڳيان ڪري رهيون هيون ۽ اتان ڌوڙ اڏامي رهي هئي. هن هرڻ
جيان ٻہ ٽي ڇال ڏنا پر بندوتون تمام گهڻيون هيون. گهڙيءَ کن کان پوءِ هن
جهٽڪو کاڌو ۽ ٿورو پنڌ هلي ڪري پيو ۽ ڌوڙ جو ڪڪر اڏامڻ لڳو پر اسان ڏٺو
تہ سندس هٿ اڃا بہ يندوق تي رکيل هكا. ظالہ فوجين اڳتي وڌي مٿس ڏھہ
گوليون هلايون. انهيءَ کان پوءِ هئن سندس بندوق كنئي. اسان بہ چريا هئاسون
جو آخري وقت تائين اهو واتعو ڏسندا رهيا هئاسون. ان وقت ميرڻ کي بہ ڪجهہ
سمجه آئي ۽ پويان پير ڪري وٺي تيز ڊوڙياسون.
هن سهڪنئدي چيو تہ وڏي لوڙهي هيٺان هڪ ڳجهو رستو آهي. اسان
لوڙهي جي ڏاکڻي ٻانهين سان ويجهو هلڻ لڳا هئاسون جيڪو اتاهون ۽ لنگهڻ
جوڳو ڪونہ هو. اسان وڻ وڻ کان ٻڇانگ ڏيندا اڳتي وڌي رهيا هئاسون تہ جيئن
اتي امڪاني طور بيٺل نوجيت جي ڇانوري ڪري اسان مٿان نظر نہ پوي. پر اتي
ڪير بہ بيٺل ڪونہ هو. هي نهايت اهم گهڙي هئي. اسان کي سوچي ويچاري ۽
ڇنڊي ٿڦوڪي قدہ کڻڻو هو. هن وتت اسان اوڀر پاسي اڇي نڪتا هئاسون ۽
ڏٺوسون تہ اتي ووتنن جي وٽ ۽ لوڙهي جي ڪنڌيءَ سان فوجي قطار ڪيون بيئا
اخ ڪا جڪ ادا
وقت ٻن فوجين کي هندستائي ٻوليءَ ۾ ڳالهائيندي ٻڌو.
”سمجه ۾ اچي ٿو تہ اها خبر شايد سڇي آهي. ڪجه ڪوڙا سچا آواز تہ
ٻڌاسون. ڀلا اها بہ ڪا شرانت آهي. پورا ٽيهہ ميل لاريءَ ۾ سفر ڪيوسون. ان
کان سواءِ بدمعاش سنڌي رهيرن جي اڳواڻيءَ ۾ هيڏو سارو پيرين پنڌ. مٿان
وري ساري رات جو اوجاڳو. هاڻي ڏسجايءِ تہ بنا ڪنهن نتيجي جي موٽي
هلنداسون. مون کي تہ پهريان ٿي شڪ هو تہ حر آهن بہ الائي ن.. ٿي سگهي ٿو تہ
اهو اسان جي عملدارن جو من گهڙت تصو هجي تہ جيئن اسان جي سکيا کي
”97 ٍ
تنهن تي ٻٿي نوجيءَ چيو تہ بندوتن جا ٺڪاءِ ب ائين بنا ڪنهن مقصد جي
هئا تہ شڪ ناهي پر مون کي ڊڄ آهي تہ ٻٿئي حصي کي ئي سڀ ڪجه ملي ويندو.
اها ڳالهہ ٻڌي ٻكي فوجيءَ وراڻيو تہ اسان وارو صوبيدار چئي رهيو هو تہ
حر گوريلا جنگ 27
جيڪي جوان هن موتعي تي شريڪ آهن تن کي حرن جي سرن تي مقرر انعام مان
حصو ملندو.
”هان, تت اسان واري صوبيدار ائين چيو هو!"
”هنن جي سرن تي ڪيترو اتعام رکيل آهي؟”
”ڪيترو ب هجي. ڀنج سؤ هجي يا پٿج هزار هجي.” ميرڻ ۽ مان هڪ ٻئي
ڏانهن ڏسڻ لڳاسون. مون ڏٺو تہ سندس اکيون ڄڻ تہ نچي رهيوڻ هيون. اسان
هوريان هوريان اڳتي سرڪياسون ۽ لوڙهي ۾ اهڙي ڳٿي وٽ پهتاسون جتان اسان
سولائي سان ڦوڪيل سيڻهہ جهڙن ٿلهن فوجين کي ڏسي پئي سگهياسون. اسا
هت تي گڏجي فاثر ڪيا ۽ ٻنهي ڄڻن وڃي ڌرتيءَ ۾ چڪ هئنيو. ان وقت مون اٿي
بيهي نعرو هنيو ”ڀيڄ پاڳارا" ميرڻ بہ نعري ۾ گڏجي پيو ۽ چوڻ لڳو تہ شڪاري
وڄاءِ. پوءِ اسان اٽڪل تي ٻين فوجين تي بہ بندوق جي ٻي نالي ٣ ڇڏي
۽ ڏاڍو ڀلو ٿي ويو. فوجي وائڙا ٿي ويا ۽ سمجهي رهيا هئا تہ دوزڂ مان اچي ڪن
جن هي مٿان گوليون هلايون آهن. هنن پوٿتي ڀڄي وڃي ووئٹڻن ۾ پناهہ ورتي .
اسان ٻڌو تہ ڪو سارجنٽ يا ڪو ٻيو اختياري وارو ماڻهو کيڻ گاريون ڏٿي رهيو
هو. ان کان پوءِ ميرڻ مون کي جهٽ ڪري هڪ پراڻي ڪڙئي جي تري ۾ وٺي
آيو. پوءِ رائتلن جي گولين جا وڏا واڪا ٻڌڻ ۾ آيا. اسان ڄڻ ڪن کان ٻوڙا ٿي پيا
هئاسون. گولين جي وسڪاري ڪري لوڙهي جي سڪن ڍينگرن مان ٿڙڪاٽن جا
آواز اچي رهيا هئا. پراڻي ڪڙئي ڇا ڪڀر اتاهان هئا تنهن ڪري اسان جو بچاءُ
هو. خوشيءَ کاڻ اسان ډاتهت پي کن بكڻ ِن پئجي وياسون.
”واهہ ميرڻ واهہ.”
”واهہ ساٿين رکيا واه.."
ان کان پوءِ اسان وڏي آواز سان نعرو هتيو ”ڀيڄ ڀاڳارا" ڏئوسون تہ وڻن
جي جهگٽي مان پڙاڏو ٿي رهيو هو.
ٿوري وقت تائيی فوج گوليون هلائيندي رهي. ڪي گوليون اسان جي مٿن
کان ٿينديون وڃي وڻن ۾ کتيون هيون.
تنهن تي ميرڻ کلندي چيو تہ فوجي انڌا آهن جو اسان کي پکي سمجهي رهيا
آهن ۽ سندن خيال آهي تہ اسان واهيري تي ويٺا آهيون. پوءِ هن ڪڙثي جي اتاهين
ڪپرن تي چڙهي كين وڏي آواز سان چيو تہ ”اي سڙيل پِيسُنِ جا پٽؤ! اسان کي
پک ڪون آهن جو اسان پکين جيان هوا ۾ اڏامي هليا وينداسون. جيڪڏهن مڙس
آهيو ۽ ڪوڏي ڦرو تہ هليا اچو.
208 حر گوريلا جنگ
. ري لج وسڪارو ٿي ويو. مان ميرڻ کي ٻانهن کان
ڇڪي پوئتي هٽائي ويس. پوءِ ماٺ ڇائنجي وئي. گهڙيءَ کن کان پوءِ مون کيس
چيو ت هتان نڪري وڃڻ جو هي سئو وقت آهي.
تنهن تي هن ڪنڌ ڌوڻي انڪار ڪيو ۽ چيو تہ اسان فوجين کي وائڙو ڪري
ڇڏيو آهي. کين اهو بہ پتو ڪونہ ٿو پوي ت, اسان جو تعداد ڪيترو آهي؟ هاڻي اهي
اسان کي هر طرف جاچي ڏسندا. هي جو تعداد بہ واتعي ڀڻجاهہ آهي. اسان جي
بچاءَ لاءِ هيءَ جڳھ وڌيڪ سٺي آهي. هاڻي حلد ٿي اونداهي ڻي ويندي تنهن
ڪري اسان كين اُن وقت تائين رڌل رکنداسون. چنڊ بہ آڌي تاکين ڪون اڀرندو.
مان اکيون ٻڌي بہ باغ وارو رستو وٺي نڪري سگهان ٿو.
تنهن ڪري اسان ماٺ ڪري ويهي رهياسون. ميرڻ لوڙهي ۾ اکيون
وجهيون ويٺو هو. مان وري باغ واري پاسي ڏانهن تڪي رهيو هوس. ٿوري وقت
کان پوءِ مون کي محسوس ٿيو ت. ڄڻ مک اڇي ڪنهن پن تي ويٺي۔ گهڙيءَ کن
کان پوءِ چڳه کان پريان ڪنهن سرڪاري ڀاڙيتو ماڻهوءَ جي بوٽن جو آواز ڌم
جيڪو ٻاجهريءَ جي پوک ۾ چرندڙ مينهن جيان ڏسڻ ۾ اچي رهيو هو. اسان ٻنهي
پنهنجا مٿا اوچي ڪپر تي اڀريل گاهن جي پانڌن کان مٿي ڪيا. پنهنجا پٽڪا
سندرا ڪري چيله سان ٻڌا هئاسون. ٻٻن ماڻهن کي ڏسي منهنجي دل خوشيءَ
وچان ٻهڪڻ لڳي جيڪي پير پير ۾ پائي اين هلي رهيا هئا جيئن پرڻيل عورتون
پنهٽجي ڇگهن سان ملڻ لاءِ هوريان هوريان ٻاهر نڪرنديون آهن. پر ڪئائڻ سان
ڀايہ تہ سندڻ آواز ايترو هو ڄڻ ٻڪرين جو ڌڻ اچي رهيو آهي. مان تہ اهو ڪري
پكي سگهيس جو ت ٻڌا ٽهڪ ڏئي ڪونہ کليس ڇو تہ اهي هڪ ٻئي کي اشارا
ڪري ان جڳه۔ ڏانهن وڌيا جيڪا هي کان ٻہ ٽي گز پري هکي. انهن مان هڪ
جڳهہ جي دروازي ڏانهن ۽ ٻيو دريءَ ڏانهن وڌڻ لڳو هو. پُهرئين ماڻهوءَ کي هڪ
عجب جهڙي بندوق هٿن ۾ هئي ۽ سندس پٺيان حمزي واري دو نالي لڙڪييل
هئي. ٻيو رائفل سان هٿياريند هو. مون ميرڻ جي ٻانهن تي هٿ رکيو. کيس
روڪيم تہ هو ڪنهن صحيم وقت لاءِ غلط اڳڪٿي نہ -عري. جڳه اندر داخل
ٿيندڙ نوجي ٻاهر موٽي آيو ڪنڌ لوڏي ناڪار ڪياٿين. ميرڻ سرٻاٽ ڪندي چيو
تہ وڏا ڀاءُ! تون کوھہ ڏانهن ىڪ. اسان کي اچرج ٿيو جو هڪ ماڻهو واقعي اوڏاهيہ
وڌڻ لڳو. ان کان پوءِ ٻئي ڄڻا هيڏانهن هوڏانهن لؤڻا هڻندا اچي ڪڙئي کي ويجها
پيا هئا. اسان هوريان هوريان ڪري بندوقن جا گهوڙا مٿي چاڙهيا. پوءِ مون پنهنجو
ڪنڌ ئي ڦيرائي ڇڏيو ت. متان اسان جي بندوتقن جي آواز تي ٻين جو هيڏانهن ڌيان
حر گوريلا جنگ 209
ڇڪجي وڃي. سرٻاٽ ڪري ميرڻ کي چيم تم مان ٿلهي جو نشان ٿو وئان.
جڏهن هو ڏهن گزن جي وٿيءَ تي پهتا تہ مون ميرڻ کي اک هٿين ۽ پوءِ اسان
بندوقون ڇوڙيون. منهجي بندوق نفوجي کي ڳچي ۽ ڇاتيءَ ۾ لڳي. سو ڪڙئي جي
تري ۾ ڪرڻ کان اڳ مون سندس مهانڊو ڏٺو جيڪو ڪنهن چرئي جيان ٿي لڳو.
هو موتعي تي مري ويو. ان وتت پنهنجي روڪيل کل نروار ٿي. گهڙي كن لاءِ تہ
مان آپي مان ٻاهر ٿي ويس. خوشقسمتيءَ جي ڳالهہ اها هئي تہ مون ٻئي تي فائر
ڪون ڪيو. هو پنهنجي جذبن تي ضابطو رکي ڪونہ سگهيو هو ۽ سندس فائر
هڪ اناڙيءَ جيان گذري ويو ۽ ڌڪ وڃي فوجيءَ جي ڪلهي ۾ لڳو جيڪو ٻارن
جي لاٽونءَ جيان چوڌاري ڦري ويو. هن ٻيءَ ناليءَ وارو ڪارتوس فقاثئر ڪيو,
جيڪو فوجي جي وڃي ڪنڊي ۾ لڳو. ٻٿي فوجي وڃي اونڌي منهن ڪريا هئا ۽
سندن منهن هڪ ٻئي جي کڙين وٽ پيل ها ڄڻ ٻہ گهوڙا هڪ ٻٿي جون مکيون
هڪليندا هجن ۽ اُهي ڄڻ تہ ڪله مري ويا هئا. مان کين ڏسي پئي سگهيس. اُن
وقت مون کي هڪ جهنگلي جنون سوار ٿي چڪو هو. مون هڪدم بندوق ڀري تہ
متان ڪي ٻيا ايندا هجن. پر اسان کي وشن ۾ واءَ جي واڪي ۽ ٻاهر ٻنيءَ ۾
ڪنهن جهيڻي آواز ۽ ڍورن جي رنيڻ کان سواءِ ڪجه بہ ٻڌڻ ۾ ڪون آيو.
ڇاڪاڻ تہ ڍور ان ويل وٿاڻن ڏانهن ڏوڀ لاءِ وري رهيا هئا ۽ سج لهي چڪو هو.
ميرڻ چيو تہ اچ تہ هئن جون بندوقون ۽ بارود کكڻون. تون پهرو ڏي تہ ماڻ
سڀ شيون توکي اڇليندو ڏيندو ٿو وڃان. هو ڪڙٿي جي ڪيڀرن تان سرڪي
هيٺ لهي ويو. گهڙي کن کان پوءِ اها عجب جهڙي بندوق, رائفل. حمزي واري
-" اسان وٽ هو ۽ پنهنجا ٿيلها سرڪاري ڪارتوسن ساڻ ڀري رهيا
ن. جيڪي فوجين. جي ٿيلهن ۾ پيل هئا. ميرڻ جڏهن مگل فوجين جي کيسن
9909999999
هن جي کيسن مان رڳو ست رپيا ٻارهن آنا رتمہ تڪتي. معلوم ٿيو تہ هو
سڪيءَ پگهار تي گذارو ڪري رهيا آهن ب پر هئڻ جي ڀيٽ ۾ پوليس وارڻ جا کيسا
وڌيڪ سڻڀا هوندا آهن. هن جي کيسن مان ٻيو هي سامان نڪتو: هڪ ٿڅي
جيڪا منهنجي ٿڻيءَ کان سٺي ڪون, هئي. ڇپيل تعويذ جيڪي مڙسيءَ ويٺل ماڻهو
پائيندا آهن جنهن جي اسان کي ضرورت ڪان هئي. کيسي وارو آٿينو جيڪو ڪڻ
۽ نڪ صاف ڪرڻ لاءِ ڪم ايندو آهي. هڪ ڇجپائي ريشمي رومال. هن مون کي
سڏي چيو تہ سائين رکيا هي رومال تنهنجيءَ سهڻي سريت لائق آهي. مدراس ڇا
سگريٽ, ها هي اسان جي ڇڪڻ جي ڪم ايندا, پر ٿورو ترس. هي ٿلهو فوجي تہ
20 حر گوريلا جنگ
اٿين لڳي ٿو ڄڻ ڪو وڏو عملدار آهي پر کيس ڪارائي ۾ ٻڌل واچ ئي ڪانہ آهي.
َو ٿيندي چيو هو. هو رومال ۾ ننڍيون وڏيون شيون ٻڌي ڪڙئي
جي اتاهين ڪپر تي چڙهي آيو. اسان ٻكي ڄڻا عجب جهڙي يندوق کي ڏسڻ
لڳاسون پر هيڏانهن هوڏانهن بہ ڏسي رهيا هئاسون. ڇ
ميرڻ کي چيم ت, اها مشين تي هلندڙ بندوق آهي جيڪا ڪنهن ٻاتي ماڻهوءَ
جي هٻڪي ڳالهائڻ جيان لڳاتار فائر ڪندي آهي. هن سان کاهنڊ نہ ڪر تہ اوچتو
ڇِٽي نہ پوي.
اسان لاءِ بهتر اهو آهي تہ هن کي هلائڻ سکي وٺون ۽ اهو اڇرج جهڙو ڀوڳ
ٿي پوندو تہ اسان هنؾ جي خاص دوا جو وزن وري بہ كين پياريون. اسان جي
بندوتن جي آوازن ڪري ٻيا بہ ڪي نو جي هيڏانهن سرڪي ايندا.
تنهن تي مون کيس چيو تہ جيڪڏهن هو هيڏانهن اچن تہ اسان کي اهي
هٿيار هلائڻ کين. جن جو استعمال اسان ڄاڻندا آهيون. ميرڻ تون هروڀرو ايڏو
اٻهرو نہ ٿيءُ جو جي کي جو کو رسي.
گهڙي کن کان پوءِ وڻن جي ڏکڻ ۾ کڙڪو ٿيو ۽ ڪا شيءِ اسان کاڻ ويه
کن وکون پري زپڪو ڪري اچي هيٺ ڪري. ان ٿي وقت ساڳئي طرف کان
گوليءَ جو هڪ ٺڪاءُ ٿيو پر اهو آواز ڪجه پري پنڌ کان ٿيو هو. ان وقت ويجهو
هڪ زوردار ڌماڪو ٿيو جو ٻوڙا ٿي وياسون. اسان هن آواز کان ڏاڍو ڏهڪائجي
ميرڻ دلت
وياسون. اُن کان پوءِ ٻيو بہ اهڙو ئي زوردار ڌماڪو ٿيو ۽ اسان سرڪي وڃي
ڪڙئي جي تري ۾ لڪي ويٺاسون ۽ کليو ميدان اسان کان ويه وکون کن پري
هو. اسان پنهنجي هٿيارن کي نظر ۾ رکي سوچڻ لڳاسون تہ هاڻي ڇاڪرڻ گهرجي؟
مون ميرڻ کي چيو تہ اهي بہ آهن. اسان کي ڪيڏانهن بہ چرڻ ڀرڻ نہ کپي.
فوجين جي مرضي ئي اها آهي تہ اسان پنهنجي ٿہ مان ٻاهر نڪروڻ ۽ کين اساڻ
کي مارڻ جو وجه ملي وڃي.
تنهنجي ڳالھ تہ سڇي آهي پر جيڪڏهن اسان هن ڪڙئي جي تري ۾ ڳوهن
جيان لڪا ويٺا هونداسون تہ هو سرڪي اچي اسان جي مٿان بيهندا ۽ آهيڙن جيان
ڪينا
ان لاءِ اسان کي ڪن اپڙا ڪري ويهڻ کپي ۽ جيڪو هيڏانهن اچي تنهن کي
ڀڄڃي رکون۔
منهنجي اها ڳال ٻڌي ميرڻ چيو تہ پهريائين تون پهرو ڏي. هن فقط ايترا لفظ
چيا مس تہ زوزاٽ ٿيو ۽ ان کان جلد ٿي پوءِ زوردار ڌماڪو ٿيو ۽ ڪڙئي ڀرسان
حر گوريلا جنگ 29
ڌوڙ جو ڪڪر اٿامڻ لڳو.
مان ٿورو مٿي ٿي چوڌاري ڏسڻ لڳس. ميرڻ اوڇن ڪپرن جي اوٽ ۾
ڪرونڊڙو ٿي ويٺو هو. ماڻهو ٿوري وقت جي تجربي کان پوءِ هري ويندو آهي. مان
پهرياٿين زوزاٽ تي گوهي ڏئي گسائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي جيڪو وڻن جي
ٽارين ۾ ٿيو هو. اڇليل سڀ بہ ڪون ٿاٽا هئا پر سڀئي کان زوردار ڌماڪو ووڻن
۾ ڪريل بہ ڪيو هو ۽ اُن کان پوءِ رڙہرن ٿيون هيون.
مان ۽ ميرڻ کين سڏي چيو ت اوهان کي اها خبر ڪانہ آهي تہ اسان ڪٿي
َ آهيون؟ ان وقت اسان ۾ خوداعتمادي پيدا ٿي چڪي هئي. ان کان پوءِ ڪجه
وقت ماٺ رهي.
هن چيو تہ شايد هو سڀئي اسان مٿان ڪاهي اڇڻ ٿا چاهين. مان ساڻس
گڏجي هيڏي هوڏي ڏسڻ لڳس.
ان وتت اونداهي ٿي ڇڪي هئي ۽ اسان جي نظر ويجهي وڻ ۽ گاهہ کان
پري ڪنهن شيء کي سڃاڻي ڪان ٿي سگهي. اسان آواز ٻڌڻ لاءِ ڪن کڙا ڪري
بيهي رهياسون پر اسان ڪن منجهيل آوازن کي سمجهي ڪونہ سگهياسون جيڪي
وڻن جي جهگٽي کان پرثين پاسي کان اچي رهيا هئا.
مون ميرڻ کي سرٻاٽ ڪري چيو ت, هو هتان شايد هليا ويا آهن تنهن ڪري
اسان کي هتان نڪري ڪيڏانهن هلڻ کپي؟
ن. هن وقت ٻاهر نڪرڻ صحيح ڪونہ ٿيندو. شايد آهي باغ ۾ موجود آهڻن
پر اهي اتي آراہ سان ويهن ۽ غلط جڳهن ڏانهن ڏسي ڀلي پنهنجيون اکيون
کيريون ڪن. سو هاڻي هوڙهائي ڪرڻ ٻاراڻي ڳالھ ٿيندي.
اسان ٻہ ٽي ڪلاڪ ماٺ ڪري ويهي رهياسون ۽ پوءِ ميرڻ مون کي سرٻاٽ
۾ چيو تہ هاڻي ٻاهر نڪرڻ گهرجي. مان لوڙهي واري سوري ڏانهن وڃان ٿو جنهن
کي ٿورا گهڻا ڍينگر ڏئي هلڪو سلڪو بند ڪري ڇڏيو اٿمہ, تنهن کي کولي ٻيءَ
ڀر ڏسندس تہ ڇا آهي؟ منهنجي موٽي اچڻ تائيي سڀ شيوڻ ممِڙي
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11