سنڌي لوڪ ادب (تحقيقي اڀياس)

ت+>

سنڌي لوڪ ادب
اتخشبقي اُپياس)

شڪارپور, حيدرآباد, ڪراچي
:11111811

01108)10115)001111001-11آ51110]11998[9101

91110113/]0101101)00110) 1111111

سنڌي لوڪ ادٻ(تحقيقي اڀياس)
ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو

امجد پرنئٽرس ڪراچي

عقيل عباس سومرو

0 رپيا

0 66ه؟٣ ٤110]‏ آااھ

( “91161)91)] 11111191 91 “11101۱ 4*31>1) 461819 1016 آ5111011 :[100]
010 !81118 . (1] 111]101ا/

1-1]-)011 1” )[1181:011 2016(

]9٣1]1660 ا9*٣‎ - 4111[86 1711116615 181 30111

]501]0115[]۱160 (٣ /1066[ 1ہ/‎ (985 70

[511 078-060-7532-21-6

[516 00/-

ايف_ 960 وايڊا يوئين هال, گاڏي کاتو,

پنج پيراسٽريٽ هاٿي در, شڪارپور: 512333 0720
ايہ 14 هلال پريس مارڪيٽ اڪبر روڊ رتن تلا صدر ڪراچي
0(0- 021-327

101 فرسٽ قلور بوڪ مال مين اردويازار ڪراچي 100 32733-- 021

ارپنا
سنڌي لوڪ اأُدب ټِي
سددن. س#يڙياندڙن ۽ سگشڙن
جي نالي

لوڪ ادب تحضيقي اڀباس

عقيل عباس سومرو

لطيفيات ۽ لوڪ ادٻ جو پا رکو ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو ۔۔

نصير سومرو
سنڌي لوڪ ادب تي 1970ع کان 2013ع تائين ٿيل تحقيق
جو جائزو

ڪڇي / يي لوڪ ادب

محمد عشمان ڏيپلاتيءَ جي لوڪ ادب لاءِ ڪيل خدمت
سگهڙ محمد لقمان کوكر جي سگهڙائپ جو جائزو

شگهڙن ۽ سُگهڙائپ جو پُرامن سماج اڏڻ ۾ ڪردار
سنڌي لوڪ ادب جون سهيڙ ۽ تحنيق کان رهجي ويل صنفون

سگهڙن کي سڌ

نوڪ !دب تحقيقي اڀياس 5

ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙي جا
لوڪ ادب ۽ ثقانت بابت ڪتاب
نوٽ: ڊاڪٽر ڪمال جا محقق, مرتب, ليکڪ ۽ ايڊيٽر جي حيثيت ۾ 35
کان وڌيڪ ڪتاب ڇپجي چڪا آهن. تنهن کان سواءِ ٽيهن کان وڌيڪ
رسالا ۾ تحقيقي جرنل ہ ڪڍي چڪو آهي. هتي رڳو لوڪ ادٻ بابٿ
[. سنڌي ثقافت جا امر آواز ثقافت کاتو سنڌ حڪومت, 2003ع
2 سنڌوءَ جا گيت (سنڌدي لوڪ گيتن جو تحقيقي جائزو), ثقافت کاتو
سنڌ حڪومت, 2008ع
3 سنڌي لوڪ ادب: مضمون ۽ مقالا. ثقافت کاتي سن حڪومت,
3ع
4 ڪچهريءَ جا مور ثقافت کاتو سنڌ حڪومت, 2014ع
لوڪ رنگ لنمان جا (سگهڙ محمد لقمان کوكر جو ڪلام, ثقافت کاتو
5ع
0 پاڪستاني زبانون ڪا لوڪ ادب (اردو) سنڌي شعبى وفاقي اردو
يونيورسٽي ڪراچي 2015ع
7. رسالو ڳجهارت, ثقافت کاتي سنڌ حڪومت 2015ع
8 سنڌي لوڪ ادب جواڀياس, سنڌيا پبليڪيشنس,. مارچ 2016ع

لوڪادب تحضيڻياڀياس 6

پيلشر پاران

سنڌي ٻوليءَ جي الفابيٽ ۾ جيترا اکر وشالتا جي ساک ڀريندڙ
آهن. تيترا ٿي موضوع ۽ انهن جي گوناگوني جا چٽ ٻ سنڌي ادب جي
زينت آهن. هي ادب جديد سان گڏڎ و گڏ, ڪلاسيڪي بٻ آهي. پر. سنڌي
ادب جي سڃاڻپ جنهن کي آفاقي سطح تي پزيرائي ملي آهي سو لوڪ ادب
آهي. لوڪ ادب. سنڌي سماچج ۽ ان جي سماجي. سياسي, ۾ اقتصادي پکيڙ
جو هر پاسائون احاطو ڪندڙ آهي. لوڪ ڪهاڻيون, لوڪ گيت, ۾ ٻيون
صنفون ئي اصل سن جو ثقافعي ورٿو آهن, جنهن سنڌ جي ريگستائي ۽
دريائي ڀرڳڻن کي جوڙي رکيو آهي.
سنڌي ادبي بورڊ طرفان جڳگ مشهور عالہ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي
نگرانيءَ ۾ لوڪ ادب رٿا تحت ڳڇ ڪتاب سهيڙي ۾ ڇنڊ ڇاڻ ڪري شايع
ڪرايا ويا. ان سلسلي جو ڪم اڃا ٿورڙي ماتر ۾ ڻيو آهي. تحقياقي پورهيو,
جيئن ت يونيورسٽين ۾ ٿيڻ جو آهي ۽ هاڻي ماشاء ال پي ايڇ _ڊي
اسڪالرن جو ڳاڻاٽو ب جهجھو آهي پر بنيادي ڳالھ ڪمر ڪري ڏيکارڻ
جي آهي. ڏئو وڃي ت محدود وسيلن جي باوجود ڃيٿرو لوڪ ادب تي
تحقيقي ۽ اشاعتي پورهيو ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙي ڪيو آهي تنهن تي هو
جس لهڻي. ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو پنهنجي مائيڻي, شفيق, ۽ حليم طبيعث
ركندڙ شاهه ساڻين جن عاشق سندن:ن صالاز ټر. بارکو ۽ لوڪ ادت الندر
لوڪ گيٽن تتي پي ايڇ _ ڊي ڪندڙ هڪ مدبر استاد پڻ آهي. هي ڪتاٻ
'لوڪ ادٻب تي تحقيقي اڀياس' سندس اندر جي اونهاٿين ۽ دل جي گهراٿين

نوڪ !دب تحتيفضي اپياس

منجھان قدرتي چشمي جيان ڦُٽي نڪل ادبي پورهيو آهي. جنهن کي سنڌيا
پبليڪيشنس پنهنجي پڙهندڙن اڳيان پيش ڪري رهيو آهي هيءَ لکڻي
دراصل سنڌڏي ادب ۽ تاريخ جي اندر هڪ دستاويز جي حيثيت رکي ٿي.
سنڌيا اداري جي هميشہ اها ڪوشش. ڪاوش. ۽ جستجو رهي آهي ت
سائنسي بنيادن تي نج ۽ ٺوس تحقيقي, تفريحي, علمي ۽ معلوماتي مواد
پنهنجي ايندڙ نسل کي سپرد ڪجي. اسان کي اميد آهي ت اسان جي هيءَ
نماڻي علمي وِکَ اوهان کي پسند ايندي
عقيل عٻاس سومرو
ڊائريڪٽر

نلوڪ ادب تحقيضي اڀبياس 8

ليٽڪ پاران

سنڌي لوڪ ادب تي هن دور پر تحقيقي ڪر اوترو نہ پيو ٿکي, جيترو ٿيڻ
گهرجي. اسان جي علمي ادبي ۽ تحقيقي ادارن وٽ وسيلا ب آهن, پر انهن ادارن تي
ويٺل وڏيرن جي ذهن پر اها ڳالھ گهر ڪري وبّي آهي تہ هن جديد دور پر سنڌي لوڪ
ادب تي ڪر ڪرڻ. وقت ۽ پئسن جو زيان آهي.

اسانجي سموري ادب جي پيڙھ لوڪ ادب آهي. چوندا آهن تہ پيڙھ
مضبوط هوندي ت ڀت / عمارت ب سگهاري هوندي جيڪڏهن اسان جو لوڪ ادب
سگهارون هجي ها ت ڪلاسيڪي ۽ جديد ادب ب سگهارون هجي ها پرافسوس آهي
ت اسان هن وقت پيڙه جي مرمت نن پيا ڪريون, جنهن ڪري ڀت/عمارت کي نقصان
پيو پهچي. تنهنڪري اسان جي وڏيرن کي پنهنجي سوج بدلائڻي پوندي.

مون پنهنجي هن ڪتاب پر سنڌي لوڪ ادب بابت ڪجه متالن کي شامل
ڪيو آهي. اهي متالا مختلف وقتن تي لکيا ويا هئا. هر متالي / مضمون کي چٽي
ڪرڻ لاءِ ڪٿي ڪٿي اوهان کي ورجاءُ ب ملندو اُن ورجاءَ کي ختم ڪرڻ سان
مونجهارو پيدا ٿئي ها. تنهنڪري اُن کي برقرار رکو پيو.

منهنجو هي ڪر ابتدائي آهي, جن بہ موضوعن تي مون لکيو آهي. انهن
تي اڃا وڌايڪ ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي, ڪن موضوعن کي ت پي ايج - ڊيءَ جو
موضوع ب بغائي سگهجي ٿو جيڪڏهن ڪو محقق منهنجي ڪر کي اڳتي
وڌائيندويا ڪا درستي ڪندو ت مون کي ڏاڍي خوشي ٿيندي.

ان سان گڏ جيڪڏهن ڪو دوست لوڪ ادب جي سهيڙ ۽ تحقيق ۾

منهنجو هٿ ونڊائيندو ت منهنجي خوشي ٻيغي ٿيڻي ٿي ويندي. مان اوهان

نوڪ ادب تحخحضيصي اڀياس 9

کي اهو ب يقين ٿو ڏياريان ت ان سلسلي پر جنهن جو ب جيترو حصو شامل
ٿيندو, اُن جو حوالو ٿورن سان گڏ نمايان لکيو ويندو ان حوالي سان اوهان
منهنجا اڳ پر لکيل ڪتاب ب ڏسي سگهو ٿا.
مان ٿورائتو آهيان سنڌيا پبليڪيشنس جي سرواڻ محترم عقيل عباس سومري جو.
جنهن هيءَ ڪتاب سنواري سينگاري اوهان جي هٿن تائين پهچايو

مون کي اوهان جي راءِ جو أًوسيتًڑو رهندو.

ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو

نوڪ ادب تحقيتي اڀياس 10

لطينيات ۽ سنڌي لوڪ ادب جو پارکو
ڊاڪٽر ڪمال چامڙو
نصٍر سومرو

ٻولي واهپي جي ڪري زنده رهندي آهي. ڪيتريون ٻوليون مري
ويون ۽ انهن جا نانءَ نشان لغات پر پڻ محفوظ نہ رهيا ۾ ڪيتريون زنده هجڻ
ڃي باوجود متروڪ ٿي ويون آهن. ڇا لاءِ ت اهي بازار جي وڻج واپار ۽
تعليمي ادارن جي نصاب ۾ ن رهي سگهيون. سنڌي ٻولي پرائمريءَ کان
يونيورسٽيءَ جي سطح تائين نصابي زبان آهي. مارڪيٽ ۾ راكج آهي.
سماج ۾ ڳالهائي وڃي ٿي. شاعري ۾ نشراڻوادب سنڌيءَ ۾ لکجي ٿو ۽ لاڳيئٽو
ڇڀجندو رهي ٿو.

سندي ادب جو 'تذڪرو ڪرڻ سان هڪ طرف جديد ادب
ڪمپيوٽر جي ترتي يافت

مشيني دور جي ضرورتن آهر سرجي رهيو آهي ۽ ان ۾ غالب
عنصر آمريڪي ۽ يورپي ادب ۽ فن جو آهي. يونيورسٽيءَ جي سائنسي ۽
بهيويرل سائنسز جو ڳانڍ ايو بين الاقوامي علمن سان جڙيل هجڻ سببان
جديد ادب جا موضوع سماجياتي نوعيت جا آهن. ٻي طرف لوڪ ادب آهي.
ڪلاسيڪي ادب جون روايتون لوڪ ادب سان لاڳاپيل آهن. هي اُمي
ماڻهن/سگهڙن جو ادب پنهنجي فڪر ۾ پڻ آفاقيت رکندڙ آهي. هند سنڌ
جو قديہ فڪري لاڙو ڏند ڪٿائي مذهبن ۽ راڳ رس ڏانهن جهڪيل آهي.
ان نسبت سان شاه جو رسالو جامع حوالو آهي. شاهہ جي رسالي جا باب
راڳن ۽ راڳڻين جي نالن سان ترتيپ ڏثل آهن. ڀٽائيءَ لا جي ثقافتي ماڳن,

لوڪ ادب تحقيقياڀياس 11

روايٽتن ۽ اٿڻي ويهڻيءَ کي جمالياتي اسلوب ۾ ڳايو آهي. لوڪ گيت لوڪ
ادٻ جي اهم صنف آهي.

بلوچستان ۽ راجسٿان جا ميدائي علائقا هجن. يا ٿر جا موجوده
سنڌ ۾ شامل علائقا هجن, سنڌي لوڪ ادب سان مالا مال رهيا آهن. انهن
ماخذن ۽ زميئي حقيقتن جي پسمنظر ۾ر محققن سير سفر ڪري ۾
اصلوڪن رهاڪن سان ڪچهريون ڪري لوڪ ادب سهيڙيو آهي. سنڌي
ادٻ جو گهڻو لو لسانياتي ۽ تهذيبي بڻ بٹياد لوڪ ادٻ آهي. جدت ۾
جاڳرتا جا چشما, جيڪي سنڌ جي معروضي حالتن سان آهنگ ۾ هجڻ
ڪري جٿادار چئجن, لوڪ ادب مان ڦٽا آهن. شيڂ اياز ۾ تاجل بيوس جا
بيت ۾ وائيءَ ۾ ڪيل تجربا لوڪ /ڪلاسيڪي ادب سان ٻٽ بيٺل آهن.

سنڌي لوڪ ادب مهيڙڻ ۽ ڇاپڻ جي قومي سطح تي متعارف
ڪرايل رٿا جو ڪريڊٽ ڊاڪٽر ئبي بخش بلوچ ڏانهن وڃي ٿو
عبدالڪريم سئديلو ۽ ٻيا جيڪي لوڪ ادب جي محانقن جي صف ۾ نظر
اچن ٿا, انهن مان هڪ نالو ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙي جو پڻ آهي هو معلم,
ليکڪ ۾ براڊ ڪاسٽر آهي. لطيفيات, سنڌي لوڪ ادب, صوفي شاعرن ۾
فنڪارن جو پارکو آهي. هتي اسان سندس سنڌي لوڪ ادب لاءِ ڪيل
خدمتن جو خاص ذڏڪر ڪنداسين. ڪراچي يونيورسٽي جي شاھ
عبداللطيف چيٿر ۾ طارق عزيز شيڂ سان گڎ ڊاڪٽر فهميده حسين جي
نگرانيءَ ۾ محققاڻيون خدمتون ڏنيون اٿائين. باقاعدي تحقيتي ڪم جي
شروعات 1998ع کان شاهہ لطيف چيئر مان ٿي ڪيائين۔. سندس تحقيق
جو مرڪز لطيفيات, سنڌي لوڪ ادب ۽ ثقافت آهي. مُن هڪ ليکڪ,
محقق, مرتب ۽ ايڊيٽر جي حيڅيت ۾ر(پتجٽيهن) کان وڌيڪ ڪتاب هيل
تائين سنڌي ادب کي ڏنا آهن. سندس ٽهيءَ ۾ خاص ڪري تحقيق جي
ميدان ۾ ٻئي ڪنهن اييٽرو ڪمر تہ ڪيو آهي. سندس پهريون ڪتاب “شاه
عبداللطيف ڀٽائي ۽ پاڪستاني ٻولين جا صوفي شاعر” آهي. جنهن جو

نلوڪ/ادب تحقيڪي اڀياس 12

ثقافت کاتي 2013ع ۾ انگريزي ترجمو پڻ شايع ڪرايو آهي. شاه لطيف
چيئر پاران “سنڌي ڪلاسيڪي شاعرن جي لفت” هڪ شائدار ڪم آهي.
ان ڪمر ۾ بہ ڊاڪٽر ڪمال جو وڏو حصو آهي. تحقيقي سٿ ۾ سندس نالو
سرِ فهرست آهي. ڊاڪٽر فهميده حسين ان لغٹ کي ايڊٽ ڪيو آهي.
تحقيقي جرنل ڪلاچي جي بنيادي سٿ ۾ ڊاڪٽر فهميده حسين, ڊاڪٽر
ڪمال ۽ طارق عزيز شيڂ شامل هڪا.

اسلام سائنس ڪاليج ڪراچي. علامہ اقبال اوپن يونيورسٽي,
ڪراچي يونيورسٽي ۽ سنڌي ٻولي اٿارٽيءَ پاران هو سنڌي سيکارڻ جي
ڪلاسن پرتدرڊسو ون سرانجام ڏٿي چڪو آهي. سنڌي ٻولي اٿارٽيءَ
پاران سرڪاري آفبسرن (ڊاڪٽرن) کي سنڌي ٻوليءَ جي سکيا جون
سونپيل خدمتون راقہہ ب ڏيئي چڪو آهي.

ڪمال وفاقي اردو يونيورسٽيءَ ۾ سندي ڊپارٽمينٽ جوچيئرمين بہ
رهي چڪو آهي سنڌي شعبي کي جنهن معيار تي هن پهچايو ان جو پهريان
لايخ يي 4
ڏسڻ وٽان آهي, هن جي ڪوششن سان ڪارونجهر کي هاير ايجوڪيشن
ڪميشن (ل)111]) 4ع پر رڪگنائيزڪيو جنهن تي هي؛ جَسُ لهڻي.

ادٻ تخيلات جي جدليات (11816011085) آهي. جدليات جي
روشنيءَ وراحساس جي ايناٽاميءَ جو ڇيد رد خاصيت سان ڪيو ويندو آهي.
احساس ائسان جي واڻان ۾ قلہِ سان ظاهر ٿي تاريخ جو روپ ڌارين ٿا.
جسماني طور ماڻهو سدائين رهڻو ڪونهي پر هن جو پورهيو امرتا ماڻي ٿو
“سنڌي راڳ رس جا ناميارا ۾ امر آواز” ڪمال جي تلہ سان سوانحي تاريخ
جو ڀاڱو بڻجي چڪا آهن.

ادب احساس جو برجستو اظهار آهي ۽ اهي ڄا بظاهر هڪ
اديب ۽ شاعر جا هوندا آهن پر ترجماني جملي انسائي ڪيفيت جي آهي,
ان ڪري ادب آفاقي قدرن جو مستقل دستاويز آهي. قدرن 07

نوڪ ادب تحقيقياڀياس 13

پتو پوي ٿو. ليکڪ پنهنجين لكين ۾ ڪيترو ب پاڻ لڪائي. پر لڪاٿي نہ
سگهند.و ڊاڪٽر ڪمال پنهنجي پريت ۽ پيڙا جي پورهيي ۾ پاڻ کي
سلجهيل ۽ ترقي پسند محقق مڃرايو آهي هو معاملات کي مڪملتا ۾ ڏسي
ٿو ڪلاسيڪي ۽ جديد روايٽن ۽ تحريڪن جي سوجه۔ ٻوجه ركڻ جي
ڪري سنڌي اردو ۽ انگريزيءَ ۾ ايڊٽ ڪرڻ ۽ لکڻ جون صلاحيٽون رکي
ٿو “ڪارونجهر” ان جو خود ڳالهائيندڙ ثبوت آهي.

محمد صلاح الدين چواڻيءَ ت سنڌ جي اصل تاريڂ جا ماغذ
سگهڙن جا بيت آهن. هئن جو بروقت واتعي کي ڳجهارت, معمي. ڏور يا ڏٺ
پر محفوظ ڪرڻ تاريڂ نويسيءَ وارو پورهيو آهي. نثراڻي پوشاڪ ۾ سنڌ جي
تاريخ اهو لکي سگهندي جيڪو سنڌڏي ٻوليءَ ۽ شمر جي معئوي نغر ۾الڻو
([9018[]9]11351118])ڪرڻ جي ڏات رکندو هجي. شاعريء؛َ ۾ اظهار هيٺ آيل
ڪيفيت جو عڪس آمد هجڻ سببان ثج آهي. لوڪ شاعريءَ جي معتوي
نثر ۾ الٿو آڻڂ جي ذميداري ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو نڀائي سگهي ٿو.

ادب علامٿ, اشارن, استعارن ۾ ڪتاين جي فني ٻوليءَ ۾ لکيو
وڃي ٿو مڃيل ليکڪ جي پهچ دانشوراڻي ٿئي ٿي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو
سماجي ساٿنسدان (سياسي اڳواڻ) پنهنجن پڌرنامن ۾ نڪري رنگ ڀرڻ لاءِ
دانشورن جي ادبي اصولن جي ٽيڪ وئندا آهن. روسو جي سماجي ڪارج
وارن نظرين وانگر سنڌ جي قومي سياستڪارن آزادي ۽ هلچل جا استمارا
ڀٽائيءَ جي رسالي مان مارٿي ۾ سسڪيءَ جي ڪردار جي روپ ۾ کئيا آهن.
مارئيءَ ۽ سسڪيءَ کان علاوه تصا پڻ لوڪ ادب جي اڏيندڙن ڳايا آهن. هي
لوڪ قصا ۽ آکاڻيون سنڌي ادب جي مک سڃاڻپ آهن.

موجوده دور ۾ سننڌي لوڪ ادب تتي ڪمر ڪندڙن ۾ ڊاڪٽر ڪمال
ڄامڙو سڀئي کان گوءِ کڻي ويو آهي. هن ڊاڪٽر فهميده حسين جي نگرائيءَ
۾ ڪراچي يونيورسٽي مان “سندي لوڪ گيتن جو تحقياتي جائزو” جي
سري هيٺ 2006ع پر پي اييڇ_ ڊي ڪئي. سندس اهو ڪر “سنڌوءَ جا

دوڪ ادب تحقيضي'اڀياس 14

گيت” نالي سان ثقافت کاتي شايم ڪرايو. ان ڪم جي معياري هجڻ جو
هڪڙو سرٽيفڪيٽ سنڌي ادبي سنگت پاران سال 2008ع جي بهترين
تحنيقي ڪم جوايوارڊ پڻ آهي.

ان کان اڳ سندس ڪتاب “سنڌي ثقافت جا ام رآواز” 2003ع م
شايع ٿيو جنهن ۾ لوڪ فنڪارن بيابت پڻ لکيو اٿائين. ناميارن ننڪارن
جي ورسيءَ جي ڏينهن تي مختلف اخبارون ۽ سنڌي ٽي وي چينل جڏهن
خاص مضمون يا رپورٽون هلائيندا آهن ت هيءُ ڪتاب سندن تمام گهڻو
مددگار بڅبو آهي. ڪجه ادارا ڪمال ڄامڙي جو حوالي طور نالو ڏيندا آهن.
نز ت اڪفر پنهنجي نالي سان مضممن يا رپورٽ اتحرير) هلائيندا آهن.

ثقافت کاتي پاران سندس لوڪ ادب تي ٽيون ڪتاب “سنڌي
لوڪ ادب: ”مضمون ۽ مقالا“ 32ع ۾ شايع ڪيو ويو جنهن مر مختلف
عالمن جا لوڪ ادب جي مختلف صنفن تي مقالا ڏنا ويا آهن. ان ۾ ڊاڪٽر
ڪمال جو مقالو ميمٹي/ڪڇِي لوڪ ادب ۽ تفصيلي مقدمو ٻ شامل آهي.
ان ڪتاب کان پوءِ ڊاڪٽر صاحب ڃو لوڪ ادب تي چوتون ضخيمہ ڪتاب
”ڪچهريءَ جا مور“ ب ثقافت کاتي 2013ع ۾ شايع ڪرايو جنهن جي
مهورت ڀٽائي سرڪار جي 270 هين عرس مبارڪ (ڊسمبر 2013ع) ۾ ٿيل
سگهڙ ڪانفرنس ۾ ڪئٿي وٿي.

ڊاڪنٽر ڪمال لوڪ ادب پر ڊاڪٽر ٻلوچ واري واٽ ورتي آهي.
بلوج صاحب جي سهجڙيل لوڪ ادب وارن ڪتابن کان پوءِ پهريون ڀيرو
ڊاڪٽر ڪمال جوهن موضوع تي هڪ ضخحيم ۽ معياري ڪتاب شايع ٿڃو
آهي. جنهن ۾ سنڌي لوڪ ادب بابٹ 62 صفحن جو مقدمو سگهڙن جي
شايع ٿيل ڪتابن جو تعمارف, سگهڙن جي تنظيمن ۽ 55 سگهڙن جو تمارف
۾ سندن چونڊ ڪلام ڏنو ويو آهي. ڪتاب جي پہلشر نوٽ ۾ منظور احمد
ڪناسرو لکي ٿو ت: “ڪنهن حد تاٿين هيءَ ڪتاب سندڌي لوڪ ادب بابٹ
انسائيڪلو پيڊيا جو درجو رکي ٿو“.

نوڪ ادب تختيضصي اڀبياس 15

استاد محمد ملوڪ عباسي هن دور جي سگهڙن جو سرواڻ ڳهيو
وڃي ٿو. سندس پهريون ڪتاب “موتي مور ملوڪ جا” 1981ع ۾ شايع ٿيو
جيڪو ڊاڪٽتر در محمد ينا سهيڙيوهوو ان ڪتاب جو ٻيوڇاپو 2013ع ۾
ڪئي ۽ مهاڳ پڻ لکيو.

سگهڙ محمد لقمان کوكر جو ڪلابر ڪتاب ”لوڪ رنگ لقمان

جا“ ۾ سهيڙيواٿائين, جيڪو ثقافت کاتي 2015ع ۾ شايع ڪراي.و
مر ڪراچيءَ پر ڪرائي, جنهن ۾ سنڌي. پنڄابي. بلوچي, سرائڪي. براهوي,
اردو, پشحو ۾ چترالي لوڪ ادب تي شاندار مقالا پڙهيا ويا. انهن مقالن ‏ تي
ٻڌل ڪتاب ”پاڪستاني زبانون ڪا لوڪ ادب“ ب ڪمال صاحب ترتيب
لطيفياتٿ 95 لوڪ آادب جي تاريخ مر پهريون ڪتاب“
رسالو گجهارت“ تقافنت کاتي ڇچيرايو آهي. جنهن جي مهورت ڊسمبر
ادبي ڪانفرنس پر ڪراٿي وتي. سندس هيءَ ڪتاب ”سندڌي لوڪ ادب
اتحقيقي اڀياس) ب پڙهڻ جهڙو آهي. ان ۾ ڏل معلومات خاص ڪري نون

هن ماڻهوءَ کي ڊاڪٽر بلوچ جيثرو تماون ۾ سهوليتون مليون ت رهيل سنڌي
لوڪ ادب جا لڪل خزاتا ن رڳو سامهون ايندا پر ضايع ٿيڻ کان پڻ بچي

پوندا.

لوڪ ادب تحقيصي اڀياس 16

سنڌي لوڪ أډب سي ۱970ع کان <01:ع تاتيين
يل تحتيق جو جاٹتزو

سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ ۾ِ جيڪڏهن تحقيق ۾ تنقيد جي تاريخ
ڳولهينداسين ت منهنجيءَ نظر ۾ ان جي ابتدا محمد رضا بن عبدالواسع
عرف رضا مير درياهيءَ ڪكي. جنهن شاه عبدالڪريم ٻبُلڙيءَ واري جي
ملفوظات ”بيان المارفين وتٹبيه الغافلين“ لکيو. اصل ڪتاب فارسيءَ ۾ ۾
شاهھہ ڪريم ۽ ٻين جا شعر سنڌيءَ ۾ لکيا ويا. اڄ جي تحقيقي ۾ تنقيدي
معيارن ڻي ڀلي اها تحقيق پوري نہ لهي پر اسان ان کي پنهنجي ادب جي
شروعاتي تحقيق يا تحقيقي اشارا چئي سگهون ٿا. رضا مير درياهي شاه
ڪريم جو خريد هو جنهن شاه ڪريم جي وفات ۱(/ين ذوالقمد 2ا1ه
مطابق 1623ع) کان ڇه سال پوءِ 10368 مطابق 1629ع ۾ اهو ڪتاب
لکي پورو ڪَي.و شاه لطيف جي ڄمڻ کان سٺ سال كن اڳ لکيو ويو شاهہ
صاحب ترآن پاڪ ۽ مشتوي مولانا روميءَ سان گڎ اِهو ڪتاب ب پاڻ سان
رکندو هو

ان کان پوءِ شاه لطيف رہ جا اهي فقير بہ محققن ۾ ڳڻي سگهجن
ٿا. جيڪي سندس ڪلام سههڙيندا يا لکندا هئا. خاص ڪري گنج جا
مرتب يا ڪاتب, انهن ۾ نگران ميون محمد اسماعيل کاهوڙي ۾ ڪاتپب
فقير سيد عبدالعظيہ عرف وڏل شاه سنڌي لوڪ ادب جا ابتداٿي محقق ۾
محافظ اُهي ڀَٽ, چارڻ., ڀان ۽ شگهڙ آهن, جيڪي صدين کان (گهٽ ۾ گهٽ
سومرن جي دور 1050 ع کان 1350ع تائين) پنهنجي سڀني جي ڪتاب تي
هيءَ ذخيرو لکندا ۾ شنتقل ڪندا پئي آيا. ان ذڂيري کي تمام گهڻو پوءِ

نوڪ ادب تحقيضي اڀياس 17

سنڌي لوڪ ادب تي تحقيق ۽ سهيڙ کي اسان ٽن دؤرن ۾ ورهاٿي

سگهون ٿا.

سب

ٰ 9 ع کان 7 ع تائين
57 ع کان 1970ع تائين
٫‏ 0 ع کان 2013ع تاٿين

نا

ديا

سنڌي لوڪ ادب تي ٻن طريقن سان تحقيق ٿي آهي هڪ عام
تحقيق ۽ ٻي تعليمي تحقيق. تحقيق ۽ سهيڙ جي تفصيل کان اڳ ۾ لوڪ
ادب جي صنفن يا دائري جو ذڪر ڪجي ٿو

سنڌي لوڪ ادب ۾ لوڪ ڪهاڻيون, داستان,. ريتون رسمون. عقيدا.
ساٺ سونڻ, پهاڪا, چوڻيون, مدح. مولود, مئاتبا, ممجزا, سينگار, ڏور, ڏِٺ,
ڳُجهارٿ, پرولي. مُنر, سماع/سَمنهن, گُرچيلو / ڳاڻوءَ جا بيٿ, رسالو
ڳُجهارت, ڏهس. ست سُري, ڏه شرا, واقماتي بيٿ. مناظرا, نڙ بيت, ڳاه.,
ڪانگل جا بيت, ڪافيون, ٽيه اکري, ڏينهن. راتيون, هفتا, مهينا ۾ سال,
ڳُوڙها, هيماريون, لوڪ گيت, لاڏا. ڳيچ ۽ سهرا وغيره اچي وڃن ٿا.

ڪاڻيءَ ۽ مولود لاءِ ڪن عالمن جو خيال آهي ت اهي لوڪ ادب جو
حصو ناهن. لوڪ ادب ۾ نظم واريون صنفون گهڻي ڀاڱي غير عروضي آهن
جڎهن ت ڪائي ۽ مولود علہ عروض مطابق ب لکيا وڃن ٿا ۽ انهن جا شاعر
بہ لڪل ناهن, جڏهن تہ لوڪ ادب جي ٻين صنفن جي ابتدائي ذخيري جي
تڂليقڪار جو نالو ن هئڻ برابر ملي ٿو عام تصور اِهو آهي تہ لوڪ ادب جو
سرجيند ڙڪو هڪ ن بلڪ هڪ کان وڌيڪ يا سڄو عوام آهي.

پنهنجي اصل موضوع تي اچڻ کان اڳ ۾ سنڌي لوڪ ادب تي
تحيق ۾ سهيڙ جي پهرٿين ۽ ٻکي دؤر جو مختصر جائڑو پيش ڪجي ٿو
9ع کان 1947ع تائين وارو دور:

3ع پرانگريزن جڏهن سنڌ تي حڪومت قائمر ڪئي ت هُنن

‪ُ

نوڪ ادب تحضقيقياڀباس ٰ 168

سنڌي ٻوليءَ تي ب ڌيان ڏنو ۽ ڪيترن انگريز عالمن سنڌي ٻوليءَ ۾ لکڻ
شروع ڪَيو يا ڪمر ڪرڻ شروع ڪي.و. ڪيپٽن جارج استيڪ 849 أع پر
سنڌي گرامر لکيو جنهن جي آخر ۾ هُن راءِ ڏياچ جو قصو ڏنو. اهڙيءَ ريت
جارج اسٽيڪ لوڪ سنڌي ادب جو پهريون محقق آهي, جنهن هڪ لوڪ
قصي کي ڪتابي صورت ۾ آندو اِهو تصو ڀَٽن ۽ ڀانن جي بيٽن تي آڌاريل
يمني منظوم تصو هو. ان کان پوءِ نشي اڌارام ٿانورداس جي آکاڻي *اکاڻين
راءِ ڏياچ ۾ سورٺ جي” نثر ۾ شايع ٿي. “ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ سنڌي
ريڊنگ بُڪَ ۾ سورٺ جو قصو (ديوناگريا ۽ ليليٰ مجئي جو داستان”
168ع ۾ عربي لِيءَ ۾ ڇچرائي پڌرا ڪيا.... گولڊ سمڊ جو سسٿكي پلهون
3 ع. سيد فاضل شاه جو تصو ليلىٰ مجنو 1876ع ۽ محمد يوسف جو
دودو چنيسر اديوناگريءَ ۾( 3ع وغيرهہ پهريون دفعو ڇپجي پذڌرا
ٿيا.”(۱ڊاڪٽر علي اڪبر اسير قريشي - پي ايڄ - ڊي مقالوا

آخوند عبدالرحيم ونا عباسيءَ ديوان ڪوڙي مل مرزا قليچ بيگ
۽ ٻين ڪيترن ئي عالمن 1849ع کان 1947ع تائين لوڪ ادب جي
مختلف صنفن تي ڪتاب لکيا. جن مان ڪي ڇپيا ت ڪي وري قلمي
صورت پر آندا ويا.

مولود شريف مذهبي صتف هجڻ سان گڎ لوڪ ادب پر ب شامل
ڪيو وڃي ٿو مشقيم نالي هڪ شاعر جو مولودن تي ٻڌل هڪ ڪتاب
“مجموع مولود” ٽي دفعا ڇپيو جنهن جو ٽيون ڇاپو 1862ع ۾ ڇيو

آخوند عبدالرحيم وفا عباسيءَ جو ڪتاب ”هر ڻيو“ 1875ع ۾
ڇپي.و جنهن ۾ مختلف سگهڙن جو ڪلا رڏ نل آهي.

ڊاڪٽر عبدالڪريہ ستنديلي کي لوڪ ادب تي ڪمر ڪرڻ دوران
حمزه علي ابڙي جو 1886 ع ۾ لکيل هڪ قلمي ٽُسڂو سيد علي حيدر شاهھ
وينل رشيد وڳڻ لاڙڪاڻي معرفت ملي.و ان نسڂي ۾ تر جي شاعرن ۽
سُگهڙن جو لوڪ ادب جي مختلف صنفن تي مواد مليو

نوڪ !دب تحقيقصياڀياس 19

ڪوڙي مل چندن مل كلڻاڻي “سنڌي پهاڪا” 1889ع ۾ ۽ نور محمد ڏهہ
شرو1892ع ۾ شايع ڪرايو

ڊاڪٽر علي اڪبر اسير قريشي لکي ٿو :”جيځن ٿي سنڌي ٻوليءَ
جي الف بي (آٿيويٽا) ٺهي تيار ٿي. تين ٿي سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪتابن جي
ڇپائيءَ جو سلسلو وڌندو رهيو جو 1849ع کان وٺي 1900ع تائين سنڌي
لوڪ ادب جا 254 (ٻٽ [/115 -- 1995)کان ب مٿي ڪتاب شايع
ٿيا.“(مسودو پي ايڄ - ڊي مقالو)

جڏهن 1955ع کان لوڪ ادب رٿا جوڙي وئي ت اڳ ڇپيل سوين
ڪتابن وارو مواد ب شامل ڪيو ويو ان کان سواءِ مختلف اخبارن ۽ رسالن

جي مواد کي بہ حصو بڻايو ويو

2) 1947ع کان 1970ع وارو دڙر
پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ جن محققن سنڌدي لوڪ ادب تي ڪمر
ڪي اُنهن ۾ ڊاڪٽر عبدالڪريہ سئديلو ڊاڪٽر نبي بخش بلوچج,
عبدالحسين شاه موسوي, محمد ابراهيہ عباسي, شفقت حسين شاه
موسوي, نارايڻ ڀارتي, پرسوگدواڻي, مخدوہہ طالب الموليٰ, محمد عثمان
ڏيپلائي, ال بچايو يار محمد سمون. راكچند هريجن, ولي محمد طاهرزادي
ال بخش نظاماڻي ۾ ڪجھ ٻيا اهم آهن. انهن مان ڪن عالمن مضمون ۽
ڪتاب لکيا. سندن ڪتابن پرهيٺيان ڪتاب ب شامل آهن:
]. سُڳنڌڈ -- عبدالحُسين شاھه موسوي ۽ محمد ابراهيم عياسي --
ڇپائيندڙ: شفقت حسين شاه موسوي 1950ع
2. گڎه - ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ 2ع (ٻيو ڇاپيا
3. ٻيلاين جا ٻِول - ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ‏ زيب ادبي مرڪز
1ع

لوڪ ادب تحمقيتصي اڀبياس 20

4 سن جو سينگار - عبدالڪريم سئديلو - سنڌي ادبي بورڊ
6ع ڇ
وينجهار - عبدالڪريم سنديلو - ڇپائيندڙ: عبدالڪريم سئديلو
-لاڙڪاڻو 1957ع
6. شُرهاڻ - عبدالحسين شاه موسوي ۽ محمد ابراهيم عباسي --
ڇپاٿيندڙ: شفقت حسين شاه موسوي, 1956ع
7. بهٽرين ڳُجهارتون - اي ام بزمي - آر ايڇ احمد برادرس -<
حيدرآباه 1969ع
8. ڏهس نامون - عبدالڪريمہ سنديلو - اسلہ مئزل لاڙڪاڻو
(ع
ڏٺو وڃي تت پنجاهھ ۾ سٺ واري ڏهاڪي پر ڊاڪٽر عبدالڪريم
سنديلي جو لوڪَ ادب 'تي ڪمر وڌيڪ ملي ٿو بلوج صاحب ۾ سئديلو
صاحب لوڪ ادب ڇا ماهر ٿي سامهون اچن ٿا. ان سان گڎ بي تعليمي ماهر
آهن. ٻنهي جون خدمتون واکاڻ لائق آهن.
0ع کان پوءِ سنڌي لوڪ ادب کي سهيڙڻ جي اُڻ کًڻ وڌي وڃي
ٿي ڇاڪاڻ تہ صدين کان سينن ۾ سانڊيل ادب جي ضايع ٿيڻ جو خطرو
محسوس ٿئي ٿو. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ سنڌي سماج ۾ آيل تبديليءَ
پنهنجيءَ ٻوليءَ ۾ ادب جي سيڪ ۾ واڌارو ڪري ڇڏي.و سُڄاڻن پنهنجن
علمي ادبي ادارن کي سگهارو ڪرڻ شروع ڪي.. سنڌي ادبي بورڊ خاص
ڪري لوڪ ادب کي هي وئراكڻ لاءِ مرڪزي ڪردار ادا ڪي.و سنڌي ادبي
بورڊ جي رسالي مهراڻ شک ڪردار ادا ڪيو. ٻين موضوعن سان گڏ لوڪ
ادب تي مضمون. مقالا ۽ ُشگهڙن جي شاعري ڇپجڻ لڳي. ان ُجاڳيءَ
وسيلي ئي عالمن کي لوڪ ادب رٿا شروع ڪرڻ جو خيال ۽ ماحول ٺاهڻ جو
موتمو مليو
ڊاڪٽر نبي بخشر خان يلوچ 1955ع ۾ لوڪ ادب رٿا پيٽش ڪکي.

يوڪ !دب تحقيقياڀبياس 21

جيڪا 1956ع ۾ منظور ٿي. ان جو سرپراهھ ب بلوچ صاحب کي مقرر ڪيو
ويو ادبي بورڊ جي رٿا هيٺ 58 - 1957ع پ مواد گڏ ڪيو ويو ۽ 9ع
کان ڇپائيءَ جو ڪر شروع ٿيو اِهو ڪم 1965 ع تائين جاري رهڻ کان پوءِ
بند ٿي ويو ۽ ٻيهر مخدوم طالب الموليٰ جي دلچسپيءَ سان 25هين اپريل
6ع کان شروع ڪيو ويو مخدوم صاحب ان وقت بورڊ جو چيئرمين هو

بلوچ صاحب لکي ٿو “جون 190668 ع کان ڪمر شروع ڪيو ويو پر
چئن مهينن بمد وري بورڊ طرفان ڪمر بند ڪرڻ جو اطلاع مليو وري
18هين جون 1969ع تي بورڊ لوڪ ادب تجويز کي عمل ۾ آڻڻَ جو فيصلو
ڪيو ۽ جتاب مخدوم صاحب جن کان خط پهنو تہ دوياره ڪمر شروع ڪڃو
وڃي.”(ڳجهارتون - ص : ج)

بورڊ طرفان ان رٿا هيٺ سهيڙيل مواد کي سوڌي سنواري شايع
ڪرڻ جو ڪر 1991ع تائين جاري رهيو. گڎ ڪيل گهڻو تو مواد ڇپجي
چڪو آهي. ڪن ڪتابن کي ٻيهر ب ڇاپيو ويو آهي. ٽيتاليهھ (43) ضخيمہ
ڪتاب ڇپجڻ جي باوجوداڃان ب ڪيترو تي مواد سهيڙ ۾ ترتيب جو څنتظر
آهي. ان مواد پر گڏ ڪيل پهاڪا نمايان آهن. تنهن کان سواءِ ڪجه
صنفون سهيڙڻ کان رهجي بہ ويون آهن جن ۾ رسالو ڳجهارٽ, گُرچيلو /
ڳاڻوءَ جا بيٿ, پهاڪا شاعري ويهس. ٽيهس, چاليهس ۽ لوڪ ڪردار شامل
آهن. نھن صنفن جي سهيڙ جو ڪمر مون ذاتي حيڂيت پر شروع ڪري ڇڏيو
آهي.

سنڌي ادبي بورڊ جي لوڪ ادب رٿا هيٺ جيڪي ڪتاب شايع ٿڻي
چُڪا آهن. اُنهن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو انھن ڪتابن جو خک سهيڙيندڙ
سنواريندڙ مهاڳ ۽ مقدمي لکندڙ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ آهي. جڏهن
تہ ٻانهن بيلين ۾ شيڂ محمد اسماعيل, ولي محمّد طاهرزادي ممٿاز مرزا,
معمور يوسفاڻي. ٻيڙو فقير ڪُنڀار محمد بچل. محمد يوسف شيڂ, محمد
حسين ڪاشف, غلام محمد ميمڻ وغيره شامل آهن.

لوڪ ادب تحمتيضي اڀياس َّ

لوڪ ادب رٿا هيٺ شايع ڪيل ڪتابن جي لسٽ سندي ادبي بورڊ
شايع ڪكئي آهي. جيڪا هيٺ ڏجي ٿي. واضح رهي ت ڪتابن جي ڇپاڻٿي
9ع کان شروع ٿي ۾ 1991ع تي ختم ٿي. ان کان پوءِ ڪيترن ٿي
ڪتابن جا ٻيا ٻيا ڇاپا ب آندا ويا آهن. ڪي ڪتاب هڪ جُلد يا ڀاڱي کان
ٻ وڌيڪ آهن:

. مداحون ۽ متاجاتون

2 مناتبا

3 ممجزا

4 مولود

5 ٽيه اکريون(ڀاڱو پهريون)

6. ٽيه اکريون (ڀاڱو ٻيو)

7 هفتا, ڏينهن, راتيون ۽ مهينا

8. جنگناما

9 واتعماتي بيت

0[. مناظرا

[1. سنڌي سينگار شاعري

2. پروليون, ڏِٺون, معماتون ۽ ٻول

3. ڳجهارتون (ڀاڱو پهريون ۾ ٻيو)

4. ڏور

0-0
16. لوڪ گيت
7. بيت
16. نڙ جا بيتاسانوڻ ۾ سندس ساٿياري)
0. ڪافيون(جُلد پهريون!
0 ڪافيون۱جند ٻيو)

لوڪ ادب تحتيمي اڀياس -

21 سننڌي لوڪ ڪهاڻيون- 1

2 سنڌي لوڪ ڪهاڻيون-2

3 سنڌي لوڪ ڪهاڻيون- 3

4. سنڌي لوڪ ڪهاڻيون 4

5 سنڌي لوڪ ڪهاڻيون _ 5

6 سنڌي لوڪ ڪهاڻيون _ 6

7 سنڌي لوڪ ڪهاڻيون - 7

68 دودوچنيسر(جلد پهريون)

9 دودوچنيسر(جلد ٻيو)

0. مشهور سنڌي تصا- 1

1. سنڌ جا عشقيا داستان- ]

2. سنڌ جا عشقيا داستان-2

3. سهڱي ميهار ۽ نوري ڄام تماچي

4. مشهور سنڌي قصا- عشقيا داسخان- 3 (لِيلان چنيسر)

5. مشهور سنڌي قصا--عشقيا داستان- 4(سسئي پنهون)

6. مشهور سنڌي قصا- عشقيا داستان- 5 (مومل راڻو)

7. ٻاهريان قصا ۾ عشقيا داستان

68. مشهور سنڌي قصا ۽ عشقيا داستان(ڍول مارو)

ٰ مورڙو ۽ مانگر مچ

40 عمر مارئي

41 مشهور سنڌي تصا- عشقيا داسخان -0)(سورٺ راءِ ڏياچ
۽ هير رانجهو)

2 رسمون رواج ۽ سوئڻ ساٺ

3 ڪُر

لوڪ ادب تحميصضي اپياس 24
(03) 1970ع کان 2013ع وارو دؤر

هو ڙن وا[ ان را نت يا در

کان پوءِ 1970ع ۾ پهريون ڪتاب ”لاڙين جون لاتيون” (مرتب: عايت الله

زنگيجوا جو شايع ٿيڻ ۽ ولي محمد طاهرزادي جي ڪتاب “سنڌ جو ثقافٽتي
ورٽو” جو مسودو سنڌي ادبي بورڊ کي پيش ڪرڻ آهي.

سنڌي لوڪ ادب تي سنڌي ادبي بورڊ پاران تمام وڏي پغمائي ٿي
لوڪ ادب رٿا شروع ڪرڻ کان سواءِ بہ ڪن محققن پنهڻنجو ڪم جاري
رکيو. سٺ ۾ ستر واري ڏهاڪي کان لوڪ ادب تي عام تحقيق سان گڎڏ
تمليمي تحقيق ٻ شروع ٿي. خاص ڪري سند يونيورسٽيءَ اِها تحقيق
شروع ڪرائي. هند ۽ سنڌ جي يونيورسٽين ۾ لوڪ ادب جي مختلف
تحقيق ڪندڙن ۾ رالھ ٻخش نظاماڻي, ڊاڪٽر غلامہ علي الانا, ڊاڪٽر نارائڻ
ڀارتي. ڊاڪٽر غلامہ تادر سومرو, قاضي خادم ڊاڪٽر عزيزالرحمان ٻُگهي
ڊاڪٽر عبدالڪري سنديلق ڊاڪٽر ڄيٺو لالواڻي, ڊاڪٽر ڪشني ڦلواڻي
ڊاڪٽر روي پرڪاش, ڊاڪٽر علي اڪبر اسير قريشي, ڊاڪٽر عنايت
لغاري. ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو ۾ ڊاڪٽر رُخمان گُل پالاري شامل آهن.

انھن مان ڪن سِڌو سنئون لوڪ ادب تي تحقيق ڪري ڊگري
حااصل ڪئي تت ڪن وري پنهنجي مثالي ۾ لوڪ ادب جو حصو ب ڏو مثال
طور ڊاڪٽر غلام علي الاتا جي پي ايچ - ڊي مقالي جو موضوع لاڙ جي ادبي
۽ ثقافتي تاريڂ, ڊاڪٽر عزيزالرحمان پگهيي جو موضوع "سنڌي ثقافت جي
ارتقا ۾ تاريخ“ ڊاڪٽر غلام قادر سومري جو موضوع “سندي ادب ۾ طنز ۾
زاح” آهي.

اسان هتي اُن اڪيڊمڪ ريسرچ جو تفصيل پيش ڪنداسين,
ڄجڀڪا سنڌي سنئين لوڪ ادب تي ٣‏ آهي. ان کان پوءِ لوڪ اډب تي ٿيل عغام

تحميق. سهيڙ ۾ اشاعت جو ذڪر ڪيوويندو.

نوڪ !دب تحتقيضي اڀياس 25

سنڌي لوڪ ادب ٿي ٿيل پي ايڇ - ڊيون

سنڌي لوڪ ادب جي مختلف موضوعن تي هيل تائين هند ۾ سنڌ
۾ 10 پي ايڇ - ڊي مقالا لکجي چُڪا آهن. يونيورسٽين ۾ لوڪ ادب ٿي
تحقيق جي شروعات سنڌد يونيورستيءَ کان ٿي. اِن حوالي سان الله بخش
نظاماڻيءَ 1964ع پراير_اي سنڌيءَ لاءِ سنڌ يونيورسٽيءَ پر هڪ مونوگراف
لکيو جيڪو 1971ع پرانسٽيٽيوٽ آف سنڌدالاجيءَ ”سنڌي لوڪ ادب جي
ارتقائي تاريخ“ نالي سان شايع ڪي جنهن ۾ لوڪ ادب جي مختلف
صنفن بابت بُنيادي ڄاڻ ڏنل آهي.

هيٺ جن عالمن لوڪ ادب ۾ پي ابيڇ - ڊي ڪئي. اُنهن جو ذڪر
ڪجي ٿو:
1 ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو: ڊاڪٽر صاحب پهريون عالم هو
جنهن سنڌي لوڪ ادب تي 1973ع ۾ ٻي ايچ ڊي ڪكي. سندس موضوع هو
”لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو“, جڏهن ت سندس نگران علامہ غلام مصطفيٰ
تاسمي ه.و اهو مقالوانسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ 1976ع ۾ ڇپراي.و ان
مقالي ۾ سننڌي لوڪ ادب جي جملي صنفن جو تفصيلي تعارف ۾ تحقيتي
جائزو ورتو ويو آهي. ان سان گڏ اهڙو مواد ٻ ڏنو ويو آهي, جيڪو کيس
تحقيق دوران مختلف ماڳن تان ملي.و. ڊاڪٽر صاحب ان کان سواءِ لوڪ
ادب تتي ٻيا ڪتاب ٻ لکيا جن ۾ وِينجهار سينگار, ڏهس نامون ۽ پهاڪن
جي پاڙ اهم حيثيت رکن ٿا. حقيقت پ۾ر ڊاڪٽر صاحب لوڪ ادٻ جو وڏو
ڄاڻو هو پر کانئس اواترو ڪم نہ ورتو ويو
2 ڊاڪٽر نارايڻ ڀارتي: ڊاڪٽر صاحب لوڪ ادب بابت تعليمي
'تحقيق جي حوالي سان سنڌي لوڪ ادب ۾ اهم جاءِ والاري ٿو هن 1977ع
۾ ممبكي يونيورسٽيءَ مان “سندي لوڪ گيتن ۾ سماجڪ پسمنظر” جي
موضوع تتي پي ابيڇ - ڊي ڪي جيڪا هندستان ۾ ٿي 1991ع ۾ شايع ٿي.

ڊاڪٽر ڀارتيءَ 1952ع کان سندي لوڪ ادب ٿي ڪمہ شروع

نوڪ ادب تحضيقي/اڀياس 26

ڪيو. هُن ٳِن سلسلي ۾ ٻيا ڪتاب ب لکيا, جن ۾ هو جمالو مينديءَ رتا هڙا,
سنڌي لوڪ ڪهاڻيون ۾ سنڌي لوڪ ساهت شامل آهن. هُو لکي ٿو “سال
2ع ۾جئ هند ڪاليج ۾ وديارڻي هيس لائبريريءَ ۾ هنديءَ ۾ 'اڄ ڪل'
ماهوار رسالو ايندو هو جنهن ۾ ديوندر ستيارٿيءَ جا ڀارت جي جُدا جُدا ٻولين
۾ لوڪ گيتن بابت ليک ايندا هڪا, جن جي پڙهڻ سان من ۾ سوچڻ لڳس ت ان
قسم جا گيت تہ سنڌي ٻوليءَ ۾ ب آهن. جهڙوڪ: لاڏا, لوليون, اوراڻا, ڪافيون,
شبد وغيرهہ اهڙن گيٽن کي ٿي تہ ديوندر ستيارڻي لوڪ گيت نالو ڏنوهو من
۾ مِيچار آيو ت ڇو ڪين اهڙن لوڪ گيتن کي لوڪن جي آڏو آڻجي؟ مون
سنڌيءَ جا ڪجه اهڙا گڀت “سنڌي لوڪ گيت” نالي هيٺ هفتيوار هند
واسيءَ ۾ ڏنا جي چڱا پسند پيا.”(سننڌي لوڪ ساهت - سنڌي ادبي بورڊ)

32( تاضشي خادم: سنندڌي ادب جي دنيا ۾ قاضي خادہ جي نالي سان
ڄاتل سُڃاتل شخصيت جو اصل نالو خادم حسين ٹريشي آهي. مُن مختلف
موضوعن تي ڪتاب لکيا آهن. جڏهن تہ سندس پي ايڇ - ڊي مقالي جو
موضوع آهي “سنڌ جي نثري داستانن جو تنقيدي لوڪ ادب ۾ نشري
صنفن جي حوالي سان اِها اڃا تائين واحد پي ايڇ - ڊي آهي. ڊاڪٽر
صاحب هو مقالو علاہ غلام مصطفيٰ ”9
9ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ پي اييڇ - ڊي ڊگري عطا ڪکي.

4( ڊاڪٽر ڄيو لالواڻي: ڊاڪٽر صاحب بمبئي يونيورسٽيءَ مان
”ٻني جا سننڌي لوڪ گيت” جي موضوع تي پي ايچ - ڊي ڪي آهي. هُو
لکي ٿو ت“ ٻني جنهن کي ٻنكي جي نالي سان ب سڏيو ويندو آهي اُهو ڪڇ
جي اُتر ۾ايشيا جو وڏي پر وڏو چراگاهہ وارو علائقو آهي. جاگرافيءَ ۾ هن کي
چراگاهہ وارو ميدان سڏيو آهي.... هيءَ علائقو نکٽٿرڻا, پُڄ ۽ انجار تملقي جي
اتر ۾2166 چورس ڪلوميٽرن تي پکٽڙيل آهي جنهن ۾ 40 ڳوٺ اچي وڃن
ٿا. ڪنهن زماني ۾ سنڌو ندي هتان وهندي هھي. هاڻي ۱ ن جو دارومدار
برساتي پاڻيءَ تي آهي. (سنڌوءَ جا گيٹ - ص: 353) ڊاڪٽر ڄيني

نوڪ ادب تحقيمي اڀياس 27

پنهنجي !ِن مقالي ۾ ٻني مان هٿ آيل سموري ڪلام کي شامل ڪيو آهي.
5 ڊاڪٽر علي اڪٻر اسير قريشي: ڊاڪٽر صاحب ڊاڪٽر محمد
قاسم ٻگهئي جي نگرانيءَ ۾ 2004ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي سنڌي شعبي
مان سنڌي لوڪ ادب جي ٻن وڏن ماهرن ڊاڪٽر عبدالڪريہ سئديلي ۽
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي لوڪ ادب بابت ڪيل ڪر جو تقابلي
جائزو پيش ڪري ڊگري حاصل ڪئي. ڊاڪٽر صاحب هڪ شاعر هجڻ
سان گڎ هڪ محقق ب آهي. لوڪ ادب جي مختلف موضوعن تي مضمون ۾
مقالا پڻ لکندو رهي ٿو

6 ڊاڪٽر ڪشني ڦلواڻي: 09000005
ڳائيندڙ لنگهن يا مڱڻهارن تي تحقيق ڪئي آهي. سندس مقالي جو موضوع
”راجسٿان ۾ سنڌي لوڪ ڳاٽڻا - راڳيندڙ“ آهي. ڊاڪٽر ڪشنيءَ کي ان
تحقيق تي 2004ع ۾ پي ايڄ - ڊي ڊگري ڏني وئي.

7 ڊاڪٽر عثايتٿ حُسين لغاري: لغاري صاحب جو تعلق ميرپور
خاص سان آهي. هن وقت وفاقي اُردو يونيورسٽيءَ جي سنڌي شعبي ۾
پڙهائي رهيو آهي. هُن 2004ع ۾ ڊاڪٽر نواز علي شوق جي نگرائيءَ ۾
ڪراچي يونيورسٽيءَ مان پي اييڇچ - ڊي ڪكي. سندس موضوع هو ”ٿر جي
لوڪ ادب جو تحقيقي ۽ تنقيدي جاتزو“

8 ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو: مون 2000ع ۾ ڊاڪٽر فهميده حسين جي
نگرانيءَ ۾ مقالو لکي پي ايڇ - ڊي ڊگري ماڻي, جنهن جو موضوع هو ”سنڌي
لوڪ گيتن جو تحقيقي جاٿزو“. سند ۾ لوڪ گيتن تي اِها پهرين پي ايڇ -
ڊي آهي. اِهو مقالو ”سندوءِ جا گيت“ ثالي سان سِتڌ جي ثقافت کاتي
68ع ۾ شايع ڪرايق جنهن کي سنڌي ادبي سنگت سنڌ سال 2008ع
جي بهترين تحقيقي ڪتاب جو ايوارڊ ڏنو منهنجا لوڪ ادب تي ڇه ٻيا
ڪتاب ۽ مختلف مقالا پڻ شايع ٿي چُڪا آهن. ڪتابن ۾ هڪ ”سنڌي
لوڪ ادب: مضمون ۽ مقالا“, ٻيو ”ڪچهريءَ جا مور“, ٿيون ”سنڌي ثقافذت

نوڪ ادب تحقبقياپباس 28
جا امر آواز“ چوٿون ”لوڪ رنگ لقمان جا پنجون رسالو ڳجهارت“, ڇهون
”پاڪستاني زيانون ڪا لوڪ ادب شامل آهن. اِنهن کان سواءِ لوڪ ادب
0 ڊاڪٽر روي پرڪاش ٽيڪچنداڻي: ڊاڪٽر روي پرڪاش
پهھاڪن تي ڪمر ڪيو آهي. سندمر موضوع آهي ”سنڌي پهاڪا: لِسانياتي
۾ سماجي ثقافةي اپياس“. ڊاڪتر صاحب جڄواهو ڪتاب سنڌي ٻوليءَ جي
بااختيار اداري شايع ڪرايو آهي, جنهن کي هِن لِپيءَ ۾ ڦلو مل مينگهواڙ
ڪوهستان ۾ لسہ...'. . جمي لوڪ ادب کان چڱيءَ ريت واقف آهي. 2011ع
۾ ڪراچي يونيورسٽيءَ مان جنهن موضوع تي ٻي ايچ - ڊي ڪئي اَٿائين,
سو آهي “شاه لطيف جي شاعريءَ ۾ لوڪ ادب". سندس اِن موضوع تي
ڪن محققنن جي ذهن ۾ مختلف سُوال پڻ آهن, جيڪي اميد تہ مقالي جي

ڇپجڻ کان پوءِ حل ٿي ويندا.

سنڌي لوڪ ادٻ جا ڪُجھ ٻيا محاقق

هڪڙن عالمن سنڌي لوڪ ادب تي پي ايڇ - ڊي ڪئي جن جو
ذڪر پهريان ٿي چُڪو آهي. جن عالمن سنڌي لوڪ ادب تي عام تحقيق
ڪڪي اُنھن جو ذڪر هيٺ ڏڄي ٿو:
1( ڊاڪٽر نبي ٻخش خان يلوچ: ڊاڪٽر صاحب گهڻ پاسائين
شخصيت هو هُن لوڪ ادب تي 45 کان وڌيڪ ڪتاب ترتيب ڏنا ۾
شاندار مقدما لکيا. لوڪ ادب ۱... ڪي کان سواءِ ب هن لوڪ ادب تي
تحقيق ڪئکي. سندس اهڙن ڪَئناا.: ۾ رهاڻ هيرن جي کاڻ ۾ سڀ رنگ
شامل آهن. بلوچ صاحب جي ڪتابن جو ذڪر مقالي ۾ پهريان ٿي چڪو
آهي.

نوڪ ادب تحضيقياڀياس 29

2( ڊاڪٽر شرلي ڌر جيٽلي: جيٽلي صاحب لِسانيات جو ماهر آهي.
مُن سنڌي ٻوليءَ جي مختلف موضوعن تي لکيو آهي. لوڪ ادٻ ۾ خاص
ڪري هُن پهاڪن تتي تحقيق ڪئي آهي. پهاڪن ۽ لوڪ ڪهاڻين ٿي
سندس ٿيل ڪم جو تفصيل مقالي ۾ شامل آهي.
3 ڊاڪٽر شمس الدين حُرساڻي: عرساڻي صاحب لوڪ ادب ۾
پهاڪن تي ڪمر ڪيو آهي. سندس ڪتاب “سنڌي ورجيسي ٻولي”
اهميت وارو آهي.
4 ولي محمد طاهرزادو: هيءَ هڪ داستان گو هو. ڊاڪٽر بلوچ
صاحب سان لوڪ ادٻ رٿا ۾ گڎ ٻ هو هُن جا مختلف موضوعن تي ٻيا
ڪتاب ب آهن پر 600 کان وڌيڪ صفحن تي ٻڌل سندس ڪتاب "سنڌ
جو لوڪ ثقافتي ورثو“ لوڪ ادب ۾ راهم جاءِ والاري ٿو اِهو ڪتاب پي ايڇ -<
ڊي مقالي برابر آهي. هن ٳِن ڪتاب جو سودو 1970ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ
حوالي ڪيو پر خڂبر ناهي ڪهڙن سببن جي ڪري اهو ڪتاب 37 سالن
کان پوءِ سندس وفات (1 ڏهين مكي 2006ع) کان پوءِ 2007ع ۾ شايع ڪيو
ويو ان ڪتاب جي بنياد ۾ مڃتا ۾ ٿي مون پنهنجي مقالي ۾ لوڪ ادب جي
:َڀ فډؤ 1970ع تان 9013 قزر رڪيو امدڪت ق گهڻدرا تا
شروع ڪيو ويو ه.. 17 بابن تي ٻڌل اِن ڪتاب جا مُک موضوع ريٽون,
رسمون, ڏِڻ, لوڪ ناچ, لوڪ گيٿ, ڳيچ, ڳه ڳنا, پر وهم, عانيدا, هُنر, وندر
وِرُونهن. پوکون, وڻ ٽڻ, جانور, پورهيا, مال متاع وغيرهھہ آهن. ان ڪتاب جي
سوڌ سنوار عبدالحفيظ قريشيءَ ڪكي آهي.

ولي محمد طاهرزادي سنڌ جي ڏاهي لوڪ ڪردار وتاتي فقير تي بہ
ڪتاب لکي.و وتائي نقير جي ٽوٽڪن ۾ احوالن بابتٽ هڪ ڪتاب
عبدالقادر منگيءَ پڻ سهيڙيو منگي صاحپ ٿر بابت لکيل مقالن جي
ڪتاب کي پڻ ترتيب ڏنو

5 محمد سومارشيڂ:شيڂ صاحب خاص ڪري لاڙجي لوڪ ادب ۽

نوڪ ادب تحقيضي اڀياس 30

ثقافت تي تحقيق ڪئي آهي. هُن 1954ع کان لکڻ شروع ڪي جيڪو
عمر جي آخري حصي تائين جاري رکيائين. 24هين آڪٽوبر 1986ع تي
لاڏاڻو ڪري ويو سندس لکڻيون مختلف اخبارن ۾ رسالن ۾ 1954ع کان
ٿي ڇٻہيون هيون پر ڪتابي صورت ۾ سر کان پوءِ پڌريون ٿيون مُن لوڪ
شاعرن ۾ خاص طور تي لاڙ ۾ ڪڇ جي شاعرن کي مرڪز بڻايو سندس
هيٺلين ڪتابن ۾ لوڪ ادب تي تحقيق سرس نظر اچي ٿي.

[. بدين ضلعي جي ثقافتي تاريخ

2 ڪڇين جا تول

3. ڪچ جا شاعر اولياءَ

4 ڪڇ جا ڪي سنڌي شاعر

5 ڪڇ جورڻ

هُن سننڌي لوڪ گيتن جي پِهرِين شاعرِ مِرکان شيڂڻ تي تحقيق
'ڪري سندس زندگيءَ جو احوال ۽ سندس ڪجه ڳايل لوڪ گيت ڪتاب
“ڪلام مِرکان شيڂطم” ۾ آندا آهن.
6 ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ: ڊاڪٽر صاحب سنڌي ادب جي مختلف
موضوعن تي تحننيق ڪي آهي. هُن علم ادب کي سانڍڻ لاءِ ”گل حيات
. انسٽيٽيوٽ“ پڻ ٺاهيو سندس پي ايچ - ڊي مقالي جو عنوان ڪراچيءَ جو
سنڌي ادٻ ۾ حصو آهي. ان ۾ ٻ هُن سگهڙن کي جاءِ ڏئي آهي پر هن
مختلف اخبارن ۾ خاص ڪري سگهڙن جي جيڪا پذيرائي ۽ همت افزائي
ڪئي آهي سا مثالي آهي. هن سگهڙن جي تنظيہ سازيءَ ۾ ب ڪردار ادا
ڪيو آهي. هُن مڂتلف سگهڙڑن جا ڪتاب سهيڙي منظر عام تي پڻ آندا
آهن. سگهڙن جي ڪتابن جو نالو اهڙيءَ ريت ركڻ جي روايت پڻ هن وڌي,
جهڙيءَ ريت ڪتاب جي نالي سان گڎ سگهڙ جو نالو پڻ اچي. جيئن: موتي
مور ملوڪ جا. ملوڪ نالو آهي هڪ نامياري سگهڙ محمد ملوڪ عباسيءَ
ج.و پناڻ صاحب اِهو ڪتاب ترتيب ڏن.و ان کان سواءِ هُن ٻيا ڪتاب پڻ

نوڪ !دب تحتضيصي اڀياس 31

تر تيب ڏنا جن ۾ سگهڙ محمد لقمان کوكر جو ڪتاب ”لاتيون سُڻ لقمان
جون“ ٻ شامل آهي.
7 معمور يوسفاڻي: نشر ۾ نظم ۾ 15 کان وڌيڪ ڪتابن جي ليکڪ
مممور يوسفاڻيءَ لوڪ ادب رٿا ۾ ڊاڪٽر بلوچ صاحب جووهٿ پڻ ونڊايو
مُن لوڪ ادب جي مختلف صنفن تي طبع آزمائي بہ ڪئي. ٿر جي تاريخ,
لوڪ ادب ۽ ٻين موضوعن تي مُن تمام گهڻو لکيو آهي. لطيفياٿ ب سندس
موضوع رهيو آهي. سندس ڪٿاپ ٿر جو مطالعو ۽ مُهراڻي جا مور ۾ لوڪ
ادٻ ۽ سُگهڙن جو خاص ذڪر ڪيو ويو آهي. ڪتاب مهراڻي جا مور
ضلعي حڪومت عمر ڪوٽ پاران سال 2010ع ۾ ڇپرايو ويو آهي.
8 ٬شيخ‏ تحمد اسماهيل: شيخ صضاعب لوڪ ادب رٿا ۾ تعابر گهڻو
ڪمر ڪيو. ان رٿا هيٺ شايع ڪيل لڳ ڀڳ سمورن ڪتابن ۾ سندس نالو
ٻانهن ٻيليءَ طور شامل ڪيل آهي. اهڙيءَ ريت ممتاز مرزا, امداد حسينيءَ ۾
ٻين ڪيترن جا نالا مددگار طور شامل آهن.
09 اُستاد محمّد ملوڪ عباسي: اُستاد محمّد ملوڪ عباسي سنڌي
لوڪ ادب ۾ هڪ تتحريڪ جو نالو هو. کيس هن دؤر جي سگهڙن جو سرتاج
سڎيو ويندو آهي. هُن تنظيمہ سازيءَ وسيلي سن جي سمورن سگهڙن کي گڏ
ڪي.و سر واري ڏهاڪي ۾ هُن سنڌ سگهڙ سئگ نالي تنظيہ شروع ڪئي.
ان تنظي وسيلي هُن سگهڙن کي ريڊيي. تي ويءَ ۽ سرڪاري نقريبن تاٿين
پهچائڻ سان گڏ سگهڙڑن جا ڪتاب پڻڂ شايع ڪرايا. سندس ڪتابن ۾
هيٺيان ڪٿاب شامل آهن:

1. موتي مور ملوڪ جا

2 موتين مٺ ملوڪ جي

3. ماڻڪ موتي ملوڪ جا

4 مُنهن مٿانهان جن جا

يڙ

لوڪ ادب تحتيتضي اڀياس 32

6. موتين مالها ملوڪ جي (ڇپائيءَ هيٺ)
0 اُستاد عيدالرحمان مهيسر: اُستاد عبدالرحمان مهيسر شروع ۾
اُستاد محمّد ملوڪ عياسيءَ سان گڎ ه.و هي ٻئي همراهھہ ڊاڪٽر ٻلوچ
صاحب جي ڏاڍو ويجها هڪا. اڳتي هلي مهيسر صاحب سگهڙن جي الڳ
تنظيہہ ٺاهي جنهن جو نالو رکيائين سنڌ سگهڙادبي ڀلاٿي تنظيہ. ان تنظيم
جي پليٽ فارہ تان هُن سگهڙن ۽۾ سگهڙائپ جي فن جي تماہ گهڻي خدمت
ڪئي. مڂتلف سگهڙن جا ڪتاب پڻ شايع ڪرايائين. هي سندس لکيل
تڪخنہ ڪتانن خاڻالا ڏچ. ٿا.

[. مسر جي مام

2 مهيسر جي موج

3. مهيسرچي مُرڪ

آه. مهيسر جي مسٿٿي

5. ضلعي خيرپور جا حال حيات سُگهڙ
[1) عبدالله ورياهہ: ورياھہ صاحب ٻب لوڪ ادب جي محققتن ۾ شامل
آهي. مُن پهريون ڀيرو سَُگهڙن جي ڊائريڪٽري ٺاهي, جيڪا سنڌي ادبي
بورڊ 1991ع پر شايع ڪرائي. ان ڊاكريڪٽريءَ ۾ سنڌ جي ڏهن ضلعن جي
سُگپڙن جو مختصر تعارف 99

1ع ۾ ئي سنڌي ادبي بورڊ ٽماهي رسالي مهراڻ جو لوڪ ادب
نمبر تيار ڪي.و, جيڪو 1992ع ۾ شايع ٿي.و ان خاص نمبر جو ايڊيتر مرزا
ڪاظ رضا بيگ ۾ سرپرستِ اعليٰ مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ هو.
2 آغانور محمد پٺاڻ: آغا صاحب پاڪستان اڪيڊمي ادبيات سنڌ
جو ريزيڊنٽ ڊائريڪٽر هو. هُو سگهڙن جي سرپرستي ڪندو رهندو آهي.
سگپتڑن جي ڪجه تدظيمن جو سرپرست پڻ آهي. هُن سگهڙن تي تحنيق
ڪري هڪ ڊائريڪٽري پڻ ترتيب ڏياري, جيڪا سنڌ سُڄاڻ سُگهڙ
ڊائريڪٽريءَ جي نالي سان سنڌ سڄاڻ سگهڙ لوڪ ادب تنظيہ طرفان

نوڪ ادب تخمتيصي اڀياس 33

5ع ۾ شايع ٿي. آغا صاحب کي ِن ڪم لاءِ سگهڙ محمد منل جهتيال.
ممتاز سنياسيءَ ۽ عاجز رحمت الله لاشاريءَ جي وڏي مدد حاصل رهي.
3 ڊاڪٽر يدر اُڄڻ: ڊاڪٽر بدرالدين اُڄڻ سنڌي ادب ۾
تدقيدنگاريءَ تي تحقيق ڪري پي ايڇ - ڊيءَ جي ڊگري حاصل ڪٿي آهي.
3 ڪي هن لوڪ ادب ۾ خاص
ڪري مُن انگريزيءَ ۾ هڪ ڊڪشتري ٺاهي. جنهن جو نالو آهي.
[01 7 81108 86٣8)11]م)[1 [011٣‏ 01 19100101181 [18[9]11008ع13[0
101155

اِها ڊڪشنري سنڌ ريڊرس فورم ۽ نئين سنڌ اڪيڊميءَ پاران
5ع ۾ شايم ڪئي وٿي.
4 عاڃزرحمت ال لاشاري: هن دؤر جي نوجوان سگهڙن ۾ عاجز رحمث
الله لاشاري تمام ٿوري وقت ۾ تمام گهڻو ڪم ڪيو آهي. مُو هڪ ت پاڻ ڀلوڙ
سشگهڙ آهي. ٻيو سگهڙن کي گڏ ڪرڻ, لوڪ ادب تي تحقيق ڪرڻ ۾ وڌاتڻ ۾
ڏاڍو اڳڀرو آهي. هُو سگهڙن جي تنظيمہ سنڌ سگهڑ سنگت لوڪ ادب تنظيم
(سلات) جو مرڪزي صدر آهي. ان تنظيہ پاران هڪ اخبار سُگهڙ سماچار
ڪڍندو آهي. مختلف سگهڙن جو ڪلابر گڏ ڪري ڇپرائيندو ٻ آهي. ان
کان سواءِ سگهڙائپ جي فن تي ٻڌل سندس هيٺيان ڪتاب پڻ ڇپجي چُڪا
آهن:

]. رنگ رحمت الله جا

2 مولود ۽ مداحون

3. رمزون رحمت الله جون

4 رحمت جا ڂزانا
5 انجنيڪر عبدالوهاب سهتو: سهٽتي صاحب خاص طور تي پپاڪن
تي ڪمر ڪيو آهي. سنڌ جي موجوده محققن ۾ هُن پهاڪن تي وڌيڪ ڪمر
ڪيو آهي. سندس لکيل ڪتابن جو تفصيل مقالي ۾ موجود آهي.

لوڪ ادب تحقيضي اڀياس 24
6 ڀارو امراڻي: ٿر جو هيءَ نوجوان ٿر جي لوڪ ادب خاص ڪري
لوڪ گيتن بابت مختلف اخبارن ۾ رسالن پر لکندو رهندو آهي. سندس
هڪ ڪتاٻڙو ٬گيت‏ سانوڻ - من ڀانوڻ جا', نينهن پبليڪيشن منيءَ پاران
سال 2004ع پر شايع ٿي.و ان ڪتاب پر ٿر ۽ گجرات جا سائوڻيءَ مند ۾
ڳائجندڙ لوڪ گڀت ۽ دوها سنڌي ترجمي ۽ پسمنظر سميت ڏنا ويا آهن.

0ع کان پوءِ لوڪ ادب کي سهيڙڑڻ ۾ حسين بخش رڏ, محمد
ايوب واهوچي. محمد امين سنياسيءَ ۽ ٻين سگهڑڑن پڂ ڪمر ڪيو آهي. جن
محققن سنڌي ادب جي تاريڂ لکي آهي. اُنهن ب لوڪ ادب کي نہ وساريو
آهي. تاريخ لکندڙن ۾ ميمڻ عبدالمجيد سنڌي, ڊاڪٽر عبدالجبار جوثيجو
ڊاڪٽر غلام علي الانا, ميمڻ عبدالغقور سنڌي بدر ڌامراه.و, اڪبٻر لفغاري۔
مختيار ملاح, طارق عزيز شيڂ ۽ ٻيا شامل آهن.

لوڪ ادب جي مختلف صنفن 'تي نہ رڳو تحقيق ڪئي وئي آهي
پران تي طبع آزمائي ب جاري آهي. ان حوالي سان اسان هئي پهاڪن, لوڪ
ڪَپاتين ۾ سگهڙن جي شاعريءَ تي ٻڌل 1970 ع کان پوءِ شايع ٿيل ڪتابن
جو مخاتصر جائزو پيش ڪئداسين:

پپاڪن کي سهيڑڻ جي ڪمر جي ابندا تہ ديوان ڪوڙي مل
09 ع کان ڪئي. ان کان پوءِ جن عالمن ڪمر ڪيو آهي. اُنھن ۾ ڪيول
رام سلامٹ راءِ آڏواڻي. مرزا قليچ بيگ. ڀيرومل مهرچند آڏواڻي. غلامہ اصفر.

ڊاڪٽتر عبدالڪريمر سنديلو. ڊاڪٽر مرلي ڌر جيٽلي. ڊاڪتر کي الدين

عرساڻي. انته بخش ٽالپر, نورالدين سرڪي. انجنيڪر عبدالوهاب سهتو ۽ ٻيا
شامل آهن.

70ع کان 2013ع تائين سنڌي پهاڪن کي ثروار ڪرڻ ۽ اُنهن تي
تحقيق ڪرڻ ۾ محترم مرلي ڌر جيٽلي ۽ انجنيكر عبدالوهاب سهتي جو
ڪمر سڀني کان وڌيڪَ آهي. هي پھهاڪن جي شايع ٿيل ڪجه ڪتابن ۽

نلوڪ ادب تحصيضي اڀياس 35

محققن جا نالا ڏڄن ٿا.

1. اصطلاحن جي اصليت - ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديل.و 1977ع

ىُ پهاڪن جي پاڙ- ڊاڪٽر عبدالڪريم سئديل.و 1989ع

3 پهاڪن جي ڀاٻِوه - تيرٿ داس پيسو مل هاٿيراماڻي - ممبئي
3ع

4 دُرن جي دٻلي (پهاڪا ۽ چوڻيون - 2 ڀاڱا) سترام داس جڙيا
سنگهاڻي- احمد آباد 2 ع

5 ماڻڪ ۾ موتي (ورجيسون ۽ محاورا -- 2 ڀاڱا) سٿرامم داس جُڙيا
سنگهاڻي --احمدآباد - 1982ع

6 ڀارتيا ڪهاوت ڪوش_ 3 ڀاڱا. مرلي ڌر جيٽلي. مرتب: وشوناٿ
نروئي(ٻارهن سئو کن سنڌي پهاڪا هندي ۽ انگريزڙي تر جمي سان
گڎ) 1980ع -- 1985ع

6 سنڌي پهاڪا ۽ محاورا ڪوش - سنتحداس پنهون مل ڪشناڻي -<
0 ع

[1. اُترادي پهاڪا ۽ چوڻيون - انجنيكر عبدالوهاب سهٽو

2. موزون آکاڻين وسيلي جُڙيل پهاڪا ۽ چوڻيون -- انجنيئر
عبدالوهاپ سهٽو

3. ننڍڙي روپ وارا, چوڻيون, پهاڪا ۽ ورجيسون (پسمنظر ۽
ڪارج) انجنيئكر عبدالوهاب سهٽتو

لوڪ ادب تحقيتياڀياس 26

اڪيڊمي ڪراچي (ان مر اه صاحب جي رسالي مان چونڊيل

اُهي سون ورنيون سِٽون شامل ڪيون ويون آهن جيڪي پهاڪي
يا چوڻيءَ طور ڪماچن ٿيون.)

لوڪ ڪهاڻيون

سنڌي لوڪ ڪهاڻين ۽ ني تاريخي داستانن جي سهيڙ جو ڪمر
ب انگريزن جي زمائي ۾ 1849ع کان شروع ٿيو سندي ادبي بورڊ جي لوڪ
ادب رٿا ۾ انهن جا ست ڪتاب شايع ڪيا ويا. جن ب عالمن شاهھہ صاحب
جو رسالو ترتيب ڏنو اُنهن هر شر جي هن يا رسالي جي مهاڳ پرنيہمہ تاريڂخي
داستانن 'تي ب قلمر کيو لوڪ ڪهاڻين کي چکن قسمن ۾ ورهايو ويو آهي
۱. ڏند ڪٿاٿيون 2. ديون ۽ پرين جون ڪهاڻيون 3. ررايتي يا نيم تاريخي
يا عشقي قصن واريون ڪهاڻيون 4 جانورن ۽ پکين جون آکاڻيون.

سنڌي لوڪ ڪهاڻين کي سڀ کان اڳ ۾ يورپي عالمہ ڪيپٽن
جارج اسٽيڪ 1849ع پر پنهنجي انگريزيءَ ۾ لکيل “سنڌي گرامر” جي
آخر ۾ شايع ڪي.و جيڪي ديوناگري لِپيءَ ۾ لکيل ۽ انگريزي ترجمي
سميت ڏنيون ويون. جارج اسٽيڪ جي انهھن ڪهاڻين تي ٻڌل ڪتاب کي
مرلي ڌر جيٽلي صاحب عام سنڌيءَ ۾ آندو. ”اوائلي شايع ٿيل سنندڌي لوڪ
ڪپاڻيون“ نالي سان اهو ڪتاب مرلي ڌر جيٽلي صاحب پنهنجي علمي
تجزيي سان 1986ع ۾ ميدان تي آندو

ڊاڪٽر ئہبي بخش خان بلوچ جا. لوڪ ادب رٿا وارن ڪتابن کان
سواءِ لوڪ ادب پابت ٻيا ڪتاب بٻ آهن, جن مان هڪ آغوند عبدالرحيم
ونا عباسيءَ جو ڪتاب ”هر گُئيو“ ب شامل آهي. آخوند صاحب ان ڪتاب
پر ڪاڇي, ڪوهستان ۽ لسٻيلي جي سُگهڙن جو ڪلام ڏنو آهي. اِهو
ڪتاب 1875ع ۾رڇبيو ان پر مختلف قصا منظوم انداز ۾ ڏنا ويا آهن.

ڊاڪٽر بلوچ صاحب ان ڪتاب کي سوڌي سنواري 1993ع ۾ سنڌي ٻوليءَ

نوڪ ادب تحقيقي/اڀياس 37

جي بااختيار اداري پاران ٻيهر شايع ڪراي.و بلوچ صاحب مقدمي ۾ لکي ٿو
”ڪتاب هر گُنيي جي مهاڳ ۾ آخوند صاحب سورهن عثنوان ڄاڻايا پر بعد
۾ هثن عتوانن واري مواد جي پويان چار قصا پڻ شامل ڪياٿين يعني قصو
سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال ج.و تصو سسڪي ۽ پنهونءَ جو تقصو جمجمما
جو ۾ قصو ڪُوا ۽ ٻليءَ ج.و انهن مان قصو سيف الملوڪ ۽ بديع الجمال جو
پوءِ جُدا ڪيائين ۽ اهو جُدا ڇٻي.و ان جو يارهون ڇاپو سن 1926ع ۾ شايع
ٿيى جنهن تان ان کي اُتاري لوڪ ادب سلسلي جي ڪتاب تمبر 34 ”مشهور
سنڌي تصا. ٻاهريان قصا ۾ عشقيا داستان“ ۾ شامل ڪيو ويو جيڪو
سنڌي ادبي بورڊ طرفان سن 1963ع ۾رڇچيو”(هر کُتيو۔ص -13)

ڪتاب “سنڌي لوڪ آکاڻيون” سي اي ڪنڪيڊ نالي انگريز جي
ڪتاب )1811ع 15001106 / 1011٣ ٣601‏ (014] جي هڪ حصي جو
ترجمو آهي, جيڪو خائم خديجا دائودپوٽي ڪيو ۽ سنڌي ادبي بورڊ
7ع ۾ شايع ڪراي.و. ڪتاب ۾ سسئي پنهون, مومل راڻو هير رانجهو ۾
سهڻي ميهار قصا ڏنا ويا آهن. ڪنڪيڊ انگريز دؤر ۾ سنڌ ۾ مختلف عهدن
تي رهي مختلف شهرن ۾ نوڪري ڪندو رهيو هو سنڌ جو جوڊيشل
ڪمشنر پڻ رهي.و 1891ع ۾ کيس جڏهن سنڌ ڪمشٽتر ڪيمڀ ڪراچيءَ
موڪليو ويو تہ هي کيس لوثر ڊپارٽمينٽل اسٽينڊرڊ جو امتحان پاس ڪرڻو
پيو جنهن ۾ سنڌي ٻوليءَ جو امتحان ب شامل ه.و سنديءَ ۾ ٻ ڀيرا ناڪامر
ٿيو ۾ نيٺ ٽئين ڀيري پاس ٿي.و 1933ع ۾ پنهنجي نوڪريءَ جا 44 سال
پورا ڪيائين ۾ سڄواحوال پنهنجي ڪتاب ۾ لکيائين.

لوڪ ڪهاڻين جي ٻين ڪتابن ۾ هينيان ڪتاب ب اچي وڃن ٿا:

[. ٿر جون چونڊ لوڪ ڪهاڻيون - محمد عثمان اديب

2 سنڌي لوڪ ڪهاڻيون - نارايڻ ڀارتي

3 روح رهاڻ -- ڊاڪٽر هوتچند ُولچند گُربخشاڻي

لوڪ اډب رٿا هيٺ شايع ڪيل سننڌي لوڪ ڪهاڻين جي سٿن

نوڪ ادب تحميصي اڀيبياس 38

ڪتابن ۾ر 312 لوڪ ڪهاڻيون ڏنل آهن. انهن ڪهاڻين کي ٻيهر پڻ ڇاپيو
ويو آهي, جنهن جو مثال فضل الرحمان ميم جو سهيڙيل ڪتاب “چونڊ
سنڌي ڪهاڻيون” ب آهي جيڪو اصل ۾ ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي مختلف
ڪتابن تان ورتل ڪهاڻين تي ٻڌل آهي. اِهو ڪتاب سنڌيڪا اڪيڊميءَ
2001ع ۾ ڇپراي.و اهڙيءَ ريت محمد صالح کهڙي ب “چونڊ سنڌي
ڪهاڻيون” ترتيب ڏنيون آهن.

ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي لوڪ ادب رٿا وارن ڪتابن کان سواءِ
رهاڻ هيرن کاڻ ۾ سڀ رنگ ب شامل آهن. انهن ڪتابن جا تازا ڇاپا سنڌ
جي نقانت کاتي سن ادبي بورڊ ۽ ٻين ادارن شايع ڪرايا. سڀ رنگ پرلوڪ
ادب جي مختلف صنمفن جو تعارف ۽ چونڊ ڏني وٿي آهي.

رهاڻ هيرن کاڻ بلوچ صاحب جي هڪ قسم جي آتم ڪهاڻي
آهي. جيڪا مُن 1950ع کان 2000ع تائين لکي. رهاڻ هيرن کاڻ مختلف
ادارن پاران آهن 0 پر شايع ڪئي وئي. انهن ڏهن جُلدن کي ٻن ڀاڱڻ م
رهاڻ هيرن کاڻ ۔ ڀاڱو پهريون ۽ ٻيو“ ثقافت کاتي ڇپيو آهي پر سڀ کان
وڏو حصو كَ ادب, ٻهراڙيءَ جي زندگي, ون ٿڻن, جائورن, مخختلف
شخصيتن. عقيدن ۽ لوڪ ڏاهڀ بابت کوجنائي انداز ۾ لکيل آهي

سُگهڙن جا ڪتاب

سگهڙن جي شاعريءَ جي ڪتابن جي اشاعت انگريز دؤر کان شروع
ٿي جُُڪي هُئي. ان حوالي سان پهريون ڪتاب نور محمّد جو ڏه سُرو آهي
حن خخني برنڪرنان نڪاريرر 1892ع شاب ڪراي
گشن سگهڙن جي گڏيل ڪلام وارو ڪتاب ”هرگٽيو“ 1875ع ۾ شايع ٿيو
جنهن جو ذڪر پهريان ٿي چڪو آهي. شاعر مقيہ جي ”مجموع مولود“ جو
ٽيون ڇاپو 1862ع ۾ شايع ٿيو
اهو سلسلو جاري رهي.و گهڻي ڀاڱي مختلف سُگهڙن جو ڪلام گڏي هڪ تي

نلوڪ ادب تحتيياڀياس 39

ڪتاب پ۾ شايع ڪيو ويندو ه.و 1970ع کان هڪ ٿي سُگهڙ جي ڪلام تي
ٻڌل ڪتاب شايع ڪرائڻ جو لاڙو وڌڻ لڳ.۔و ان سلسلي جو ڪتاب ”ڪليات
حُسين ديدڙ“ سنڌي ادبي بورڊ 1971ع ۾ شايع ڪرايى جيڪو ڊاڪٽر
عبدالڪريم سنديلي ترتيب ڏنو
0ع ۾ ڪتاب “لاڙين جون لاتيون” ڇپيو جو عنايت الله زنگيجي
ترتيب ڏن.وو
0ع کان 2013ع تائين مختلف شُگهڙن جا 100 کن ڪتاب
شايع ٿي چُڪا آهن, جيڪي گهڻي ڀاڱي هن پاڻ شايع ڪرايا آهن. انهن
ڪتابن ۾ جيڪي صِنفون شامل آهن اُهي هي آهن. 1. حمد ۽ ثنا جا بيٿٽ
2 منقبت 3. معجزو 4 مهل موتعي جا بيت 5. گُرچيلي / ڳاڻوَ جا بيٿ 0.
ڳجهارت 7. پرولي 8. رسالو ڳجهارت 9. مناظرو 10. ٽيه اکري 11. ذاتين,
شهرن, انسانن, جائورن ۽ پکين جا نالا 12. ڪانگل جا بيت 13. واقعاتي
بيٹ 14. متاڄاٿ 15. متاقيو 16. مولود 7!. ڪافي 18. سَمَنهِن 19. ڏِْٺ
پرولي 20. هُتر 21. سينگار 22. ڏوربيت 23. ڏهس, ويهس. ٽيهس. چاليھيس
4 ست سُريون 25. پهاڪا 206. ٽيه اکري 27 نڙابيت 28 هفتا, ڏينهن,
راتيون. مهينا 29. لوڪ گيت وغيره
3ع تائين سگهڙن جي ڇپيل ڪتابن جي لسٽ هيٺ
ٴټچين ٿي.
. موتي مور ملوڪ جا- اُستاد محمّد ملوڪ عباسي
2 موتين مُٺ ملوڪ جي- اُستاد محمّد ملوڪ عباسي
3. ماڻڪ موتي ملوڪ جا - اُستاد محمّد ملوڪ عباسي
4 مُنهن مٿانهان جن جا-اُستاد محمّد ملوڪ عباسي
5 گلشن ڏور - اُستاد محمد ملوڪ عباسي
6. مهيسر جي مامر- اُستاد عبدالرحمان مهيسر
7. مهيسر جي موج -- اُستاد عبدالرحمان مهيسر

لوڪ !ادب تحقيتي اپياس 40

6 مهيسر جي رڪ - اُستاد عبدالرحمان مهيسر

سومرجي سوچ(محمد سومر) -مرتب: عبدالرحمان مهيسر

10. مهيسر جي مستي=- فقير عبدالرحمان مهيسر

[. ڊاڪٽر بلوچ سان قرب ڀريون ڪچهريون - فقير
عبدالرحمان مهيسر

2. ڏات جا ڏيڪا - فقير عبدالرحمان مهيسر

13. فقير ميان داد طارق جون روايتون - مرتب: فقير عبدالرحمان
مهيسمر

14. حال حيات ضلعي خيرپور جا ُگهڙ - اُستاد عبدالرحمان
ميپيسمر

15. لاتيون سشز لقمان جون - محمد لقمان كوكر

6. لعل ڪَڻا لقمان جا- محمّد لقمان کوكکر

17. لوچون ڏس لقمان جون - محمد لقمان کوكر

6. سَگپڙ ڪچهري-- ڪلام فقير هدايت علي رڏ

ل1. سج ۽ سونهن وريام جي ورونهن - وريام فقير شيڂ

0. ديس وسي ديدار اسان جو- ديدار علي سيال

21. وَڳڻ جا ويبچار- حاجي علي نواز وڳڻ

2 گفتا گل محمّد جا- گل محمد غازي

3. رهاڻ رحمت الله جي - رحمت الله عپاسي

4 حرف هيرن جهڙا = حسين بخش رڏ

5 سلسليوار شگهڙ سماچار -۔ عاجز رحمت اله لاشاري

6 سنڌ ُچا سُگهة ڊائريڪٽري +عاجز رحمت الله لاٽاري

2 رنگ رحمت انله جا - عاجز رحمت اله لاشاري

268 مولود ۾ مداحون -- عاجز رحمت النله لاشاري

نوڪ ادب تحتميضي اڀياس 41

0. رحمت جا خزانا-- عاجز رحمت اله لاشاري

1 گنيءَ جو گن - ڏُلو فقير ڀٽي

2 سُگهڑن جي ڊائكريڪٽري- عبدالله ورياهھہ

3. مهراڻ لوڪ ادب نمبر

4. محبت جا موتي- فقير علي گوهر قريشي

5. محبت جي مئزل - فقير علي گوهر قريشي
6. مٽيءَ جي خوشبوءِ- محمد ايوب جوڻيجو
7. صدين جي سوغات - نظيراحمد ميمڻڂ

8. پنهنجي شاعري پنهنجو رنگ- محبوب علي ڏيپر
9. ڪچهري(اخبارا_ ايڊيٽر: ٻيڑو فقير ڪُنڀار
0 مٺل ماڳ وسن- محمد مثل جهتيال

41. نيصلا انصاف جا- ديدارعلي سيال

2. تائمر جو ڪلابر- قاتمرالدين سهانلو

3 لفظلعل ڏني جا لعل ڏنوشر

4 ڪنهن کي ڏجي دانهن - فقير ديدار علي سيال
5 ڪل جڳ رهندا ڪاپڙي - فقير ديدار علي سيال
6 ٻاجهارا ٻول - سگهڙ قاسہ ڪَلِوَڙ

47. جنهن جو عشق الله سان - سگهڙ قاسمر ڪلوڙ
68 قاسم جا قول -- شگهة قاسمر ڪلوڙ

(49. سونهن وڦُلن جي - سگهڙ ثاسمر ڪلوڙ

0 سنسارجا سينگار- سگهڙ قاسم ڪلوڙ

1. ڏاهڀ ڀريا ڏس - سگهڙ قاسمر ڪلوڙ

2. سولي ڪر ستار-- سگهڙ قاسمر ڪلوڙ

3. وريام فقير جو ڪلام وريام فقير شيڂ

4. سنگ سچ ۽ سونهن جو- وريام فقير شيڂ

لوڪ ادب تحتبضي اڀياس 42

2ى5.
56.
57.
506
9
0.
61.
0602.
03.
04.
05
.دا سولنگي ۽ آچر سولنگي
.لو مجن ڀتي

. ام جا- سگ غلام محمد ميم
.سرن ڪُر

. ڪڪ مڪ
.اتل ابڙو

7”7. اکيون اوسيکڙا - سگهڙ بدر ڪيهر

.. ُه بهار ڳُرڙو

. .نڪس زاهدمهير

. اهال
.رب اج رحمت الله لاشاري

تاثر جو ڪلار - قامَم الدين سهخو

عشق جي اصلي ڳالھ ن ڪر- گل محمد غازي
ڏکن جا ڏوهيڙا - گل محمد غازي

ڏات جا ڏيئا - ڪريم بخش وسطڙو

سوچون شاه شرادجون --شاهھ مراداشر

لالڻ جي لوچ - سگهڙ لعل ڏنو لالڻ شر

سُهڻا سن سومرجا= محمد سومر چئو

مٺا ٻول محبوب جا- محبوب علي ڏيپر
تن ڍا نان مداجستن سهتو

سشگهڙ سالڪ -اُستاد محمّد صادق ٿهيمہ جوگن

سونهاري جي سونهن - مرتب: حسين بخش رڏ
ٴ سرجير تان سُور- محمد خان مكُڻهار

نوڪ ادب تحقيقياڀياس 43

0. مُرڪن جون مکڙيون - بحرالدين شنباڻي

8 نانڪ موي رجا ثټرچغز

ڪتابن جي فهرست ٺاهڻ ۾ عاجز رحمت ال لاشاريءَ ۾ خليل
الرحمان مهيسر تمامر گهڻي مدد ڪکي. اڃان بہ ڪي ڪتاب رهجي ويا
هوندا. اُميد ت ان سلسلي ۾ دوست مدد ڪندا ت جيئن ايندڙ ڪنهن ڪتاب
۾رانهن جو ب تعارف ڏئي سگهجي.

لوڪ ادب تي ٿيل تحقيق جو تجزيو هڪ ڊگهو موضوع آهي. تنهن
ڪري هن هڪ ننڍڙي مقالي ۾ پڪ سان اِن موضوع سان انصاف ن ٿي
سگهيو هوندو تنهن ڪري وڌيڪ ان موضوع تي ڪو نوجوان پي ايچ - ڊي
ڪري صحيح انصاف ڪري سگهي ٿو. ان ڪمر ڪرڻ سان نہ رڳو لوڪ
ادٻ تي ٿيل ڪمر سامهون ايندو پر وڌيڪ ڪمر ڪرڻ لاءِ رهتمائي ٻ ملي
پوندي

لوڪ ادب جي واڌ وِيجه لاءِ دنيا پر مڂتلف ادارا ڪمر ڪن ٿا پر
اسان وٽ بدقسمٽيءَ سان اهڙو ڪو ب الڳ ادارو ناهي. سنڏي ادبي بورڊ رٿا
شروع ڪري وري ڂتمر ڪري ڇڏي حڂتمر ڪرڻ جو جواز اِهو ڄاڻايو ويو تہ
هاڻي لوڪ ادب تتي وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي ضرورت ناهي تنهن ڪري
گذارش آهي ت 115111118 1'0[1[:1076 کوليو وڃي.

هڪ ٻي گذارش ت سنڌي ادبي بورڊ جي لوڪ ادب رٿا وسيلي
ميڑيل مواد مڪمل طور شايع نہ ٿي سگهيو آهي. مهرباني ڪري رهيل مواد
ڪنهن ماهر حوالي ڪري ڇپائيءَ جو بندويست ڪيو وڃي. چيو وڃي ٿو تہ
رڳو پهاڪن جون چار ٻوريون يا تہ بلوچ صاحب جي پونيرن وٽ آهن يا وري
سنڌي ادبي بورڊ وٽ اِنهن جي حالت هينكر ڪهڙي آهي سا تہ خبر ٺاهي پر
ان سلسلي ۾ ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي ٽالي تي ٺهيل ادارو ”ڊاڪٽر اين. اي
بلوچ ريسرچ انسٽيٽيوٽ فار هيريٽيج ۽ انڊومينٽ فنڊ ٽرسٽ اڳٿي اچن.
بلوچ صاحب جي نالي تي ٺهيل اداري جو رَڂ لوڪ ادب ڏانهن موڙيو وڃي۔

لوڪ ادب تحقيتي اڀياس 44

مددي ڪحڪتاب

1. لوڪ ادب جو تحقيقي جاكڙو -- ڊاڪٽر عبدالڪريمہ سئديلو --
انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي

2 هر گُتيو- مؤلف: آخوند عبدالرحيم وفا عباسي - مقدمو- ڊاڪٽر نبي
بخش خان بلوچ - سنڌي ادبي بورڊ 1993ع

رهاڻ هيرن کاڻ (ڀاڱو پهريون ۽ ٻيو) ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ =
ثقافت کاتو- سنڌ حڪومت 2012ع

ان مُهراڻي جا مور =- معمور يوسفاڻي -- ضلعي حڪومٹتٹ عمر ڪوٽ

0ع
0ع
0. سنڌوءَ جا گيت -- ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو - ثقافت کاتو سنڌ 2008ع

7. سنڌي لوڪ ادب: مضمون ت مثقالا -- ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو- ثقافت کاڻو
سنڌ حڪومت 2013ع
. ڪچهريءَ جا مور -- ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو - ثقافٹ کاتو سنڌ حڪومتٹ

3ع
9 سنڌ جو لوڪ ثقافتي ورڻو - ولي محمد طاهرزادو - سنڌي ادبي بورڊ
ڄامشورو 2007ع

۱0. ڪڇين جا قول - محمد سومار شيڂ - سنڌي ادبي بورڊ 1977ع

1[. سنڎڌي لوڪ ساهت - ڊاڪٽر ٽارايڻ ڀارتي - سنڌي ادبي بورڊ

2. ڳجهارتون - ڊاڪٽر نبي بش خان ٻلوچ - سنڌي ادبي بورڊ

3. چونڊ سنڌي لوڪ صهانيون - -هيڙيندڙ: فضل الرحمان ميمڻ -
سنڌيڪا اڪيڊمي 2001ع

4 موزون آکاڻين ذريعي جُڙيل پهاڪا ۽ چوڻيون - انجئيئر عبدالوهاب

نوڪ ادب تحتقيصياپياس 45

سهتو- سنڌي ساهت گهر 2004ع

15 اُترادي پهاڪا ۾ چوڻيون - انڄنيڪر عبدالوهاب سهتو 2006ع

6. لوڪ ادب سلسلي جي چاليهن ڪتابن جي فهرست - سنڏي ادبي بورڊ
1 ع

7. سنڌي ورجيسي ٻولي - پروفيسر ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي -
روشتي پبليڪيشن ڪنڊيارو 1997ع

68. مقالو: گذريل پئجاھ سالن ۾ گجرات ۾ سنڌي لوڪ ادب جو جائڙو
ليکڪ: ويڙهو رفيق, ايڊيٽر: تاج جوي.و سنڌي ٻولي تحقيقي جرنل.
سنڌي ٻولي اٿارٽي, حيدرآباد سنڌ, ڄلد پنجون, شمارو چوٿون, آڪٽوبر
-ڊسمير 2012ع.

لوڪ ادب تحقيقياڀبِاس 46

ڪڀي ‏ سيمڻي لوڪ ادب

سنڌي ٻولي دنيا جي شاهوڪار ۽ قديہ ٻولين ۾ ڳڻي وڃي ٿي.
شاهوڪار ٻولين جي مختلف خاصيتن مان اها ہ هڪ وڏي خوبيي ليکي
ويندي آهي ت اُن کي مختلف لهجا ٿيندا آهن, لهجن ۾ ن رڳو ڳالهائڻ جو
انداز مختلف هوندو آهي پر انهن ۾ لکڻ., اُچارڻ, مذڪر, مؤنث ۽ واحد جمع
پر ڪجه فرق ۽ لفظن جي گهاٽي واڌي ۽ معنيٰ مفهوم ۾ ٻ ٿورڙو فرق ملندو
عربي ۽ فارسي, انگريزي ۽ اردو ٻولين جي مختلف لهجن کي ڏسنداسين تہ
اسان کي اهڙا ڪيتراتي مثال ملندا, ساڳي ريت سنڌيءَ ۾ ٻ آهي.

سنڌيءَ جي مختلف لهجن. جهڙوڪ: اترادي, وچولي, لاڙي,
ڪوهستائي, ٿري ۾ ڪڇي وغيره ۾ اسان کي ان قسم جا اڪيچار مثال
ملددا. ڪجه مثال هٽي ڏجن ٿا: لاڙي لهجي ۾ پگهار لفظ مذڪر ۽ اتراڌيءَ
پر مونٹث آهي. ”10 لاڙ پر ساڳيءَ شڪي کي چُڀڙ چون. اهڙيءَ ريتٿ
ڪوهستاني اتراڌي ۽ لاڙي لهجي جي ڳالهائڻ کي ڍار ٻ مختلف آهي.
ساهتي (وچولي) لهجي جو وري ٻيو انداز آهي. مطلب ت اهي سموريون
ڳالهيون سنڏي ٻوليءَ جي سُونهن وڌائين ٿيون.

سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪڇي. ميمڻي ۽ ڪاٺياواڙي لهجو ب ان قسم جي
ڪيٽترين ٿي خوبين سان ٽمٽار آهي. ان لهجي ڳالهائڻ وارن جي گهڻائي
ڪراچي. ٺٽي ۽ بدين ضلعن ۾ رهي ٿي. هي هي ماڻهون آهن, جيڪي سنڌ
۾ رهندا هڪا ۽ پوءِ هتان لڏي ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ پهتا. اتان وري هي واپس آيا.
واپسيءَ پ اُتان جا ڪيترائي لفظ ۾ هڪ نئين سُڃاڻپ کڻي آيا, ڪڇِي

لوڪ ادب تحمتيقصي اڀياس 47

لهجو سنڌيءَ ٻوليءَ جي تديہ لهجن منجهان هڪ آهي. ڊاڪٽر نبي بخش
خان بلوچ لکي ٿو ت: “ڪڇ جو ملڪ سنڌ ۾ ڪاٺياواڻ گجرات جي وچ وارو
ڦڙدو هو تاريخي دور کان اڳ جڏهن سنڌونديءَ جي اُڀرندين شاڂ * ڪوري
جي نار ” ۾ ڇوڙ ڪندي هڪي, تڏهن “ مكن جي دڙي” واري قديہ سنڌي
تهذيب گجرات تائين پهڻي, جنهن جا آثار اُتي “ لوٿل” مان مليا آهن. تاريڂ
جي روشنيءَ پرائين صدي عيسريءَ کان وٺي سنڌ ۾ ڪچ ٻٿي ساڳيءَ اسلامي
تهذيب جا مرڪز بنيا ۾ پڂ ڪڇ جا تجارتي, سياسي ۾ سماڄي ناتا سناڌ
سان پڪا ڀڂتا ٿيا. سومرن جي دور ۾ سنڌ جي قومن. خاص طرح سنڌ جي
سمن تبيلن ڪڇ کي وسايو ۽ پوءِ سمن جي دور تائين سنڌي ٻولي سڄي
ڪڪ ټي مقاسي بولي بي ۽ اتي يي مقامني ماخول پر سندي ٻوليءَ پو.“
ڪڇي محاورو” هڪ نئين صورت پر نروار ٿيو.” سنڌڏي ٻولي ۽ ادب جي
تاريڂ __(ص [2081)

هن وقٹ ڪڇي لهڄي کي سنڌي ٻوليءَ جي رسر الخطظ کانسواءِ
ارد, گجراتي ۽ رومن رسہ الڂط ۾ لکيو پيو وڃي, بلڪ هن وت رومن رسم
الخط تي وڌيڪ ڌيان ڏنو پيو وڃي. هن لهجي تي ڪيٽترن ٿي عالمن ڪمہ
ڪيو آهي. لڳ ڀڳ اُهي سڀئي ان راءِ جا آهن ت هي لهجا ڪا الڳ ٻولي
ناهن. هتي انهن لجهن تي ڪر ڪندڙن ۽ لکندڙن مختلف عالمن جا رايا

يحيٰ هاشہ باواني ميمگيءَ تي ڪمر ڪندڙن ۾ وڏي حيثيت رکي ٿو
پاڻ 27هين اپريل 1940ع تي جيث پور هندستان ۾ ڄائو ۽ 12 آڪٽومبر
7ع تي ڪراچيءَ ۾ وفات ڪري ويو هو صوفي خيال جو ماڻهون هو.
نقشبندي سلسلي جي بزرگ حافظ احمد پروهي (باقراڻي ضلعي لاڙڪاڻي)
جو مريد هو هن ميمڻن جي تاريخ, ادب سماجيتٿ ۽ صحافت ٬تي‏ وڏو ڪمہر
ڪي.و, سندس لکٹيون گهڻي ڀاڱي گجراتيءَ اردو ۽ انگريزيءَ ۾ آهن. سندس
ڏهن کان وڌيڪ ڪتاب لکيل آهن, جن مان ڪن جا نالا هيٺ ڏڄن ٿا :

لوڪ ادب تحتيصي ايبياس 48

2: تحريڪ آزادي اور ميمن برادري ( ترجمو : كتري عصمت علي

5 ڪا ن ڪا عوامي !دب

7 : َالمي ميمن انسائيڪلوپيڊيا.

يحيٰ صاحب مہمڻ برادريءَ بابت لکي ٿو ت ” ميمڻ برادري پنهنجو
قايل لرپ ڊخٽرو نحاشاروراتي تي ان جي سماج جا منفرد طور طريقا آهن
ان جي واڌاري لاءِ ميبقي انتهائي مٺي زبان آهي. ڪنهن زماني ۾ ان جي
پنهنجي رسم الڂط هوندي هئي. گريئرسن 01 '(څ۱ 511٣‏ 11115]10ا[[1-]
048 جارج برٽن اسٽيڪ 1011811886 51110111 01 601811111101,
لسانيات جي ماهر سراج الحق ميمڻ 1976ع ۾ سنڌي ٻولي ۾ ڊاڪٽر غلام
علي انا “سنڌي صورتڂخطي" مرأآن = جا نموتا ٻ ڏنا آهن . يزان ن سنڌي
زبان جي شاڂ آهي.“اميمني لوڪ ادب ص 34) ڪَڇي / ميمٹيءَ ۾ هر
ويون آهن. هن وقت ايئرو ڌيان نہ ٿو ڏو وڃي. اهو ادب ميساربو پيو وڃي.
ميمڻ َا جون مختلف سماجي تنظيمون ڪمر ت ڪن ٻيون پر اهو
ڪڪ ايٽرواٽر 975
جيڪا ڪينيڊا پر رهي ٿي. ان جي راءِ هن ريتث آهي: *” نصرپوري ميمڻ
عالمي سطح تي جيڪا ٻولي ڳالڀائن ٿا. ان کي عام طور تي ”ڪَچِي“ چيو
وڃي ٿو پر هاتي هڪ اُڀار آهي, جيڪا اڄ اسان ڪَڇي ٻوٺي ڳالهايون ٿا,
اها سنڌي. گجراتي. سرائيڪي. راجسٿاني, سواحلي ۽ انگريزي زبانن جو
هڪ ترڪب آهي. اسان جي ابن ڏاڏن جي اصني ٻولي سنڌي هڪي.” هوءَ

لوڪ !دب تحتيمتياڀياس 49

اڳٽي لکي ٿي تہ “ڪڇي زبان کي پنهنجي رسہ الخط آهي, جنهن کي
”کوجڪي“ چيو وڃي ٿو پر هاڻي اها رسہ الخط استعمال ۾ ناهي.“
(ميمڻ سماج ڪراچي جنوري 2011ع, ص 14,15)
ڪچ جي ممنيٰ آهي بڌل هيء؛ علائقو جاگراياٿي لحاظ کان سنڌ

جي بغل ۾ هُجڻ ڪري ڪڇ سڏيو وڃي ٿو هن وتت ڪڇ هندستان جي
صويي گجرات جو حصو آهي اُتي ڪڇيءَ کانسواءِ گجراتي ۽ ٻيون زيانون
ڳالهايون وڃن ٿيون.۔

سنڌ ۾ ڪڇي ٻولي اهي ماڻهو ڳالهائن ٿا, جيڪي گجرات کان هتي
ٻيهر لڏي آيا آهن , انهن ۾ گجراتي ۽ ٻين ٻولين ڳالهائڻ وارا ماڻهو ٻ شامل
آهن. ڪڇيءَ ۽ ميمڻيءَ کي ٻوليءَ جا ماهر هڪ ٿي ٻولي سمجهن ٿا.
ڪراچيءَ ۾ ڪڇيءَ ۽ .8 جيءَ تي تحقيق ك؛ٿري عصمت علي پٽيل ب ڪئي
آهي. ان سلسلي ۾ هُن جي راءِ آهي ت. ڪڇي ۽ ميمڻي هڪ ٿي ڳالھ آهي.
”ڪڇي زبان سنڌي زبان جو هڪ لهجو آهي ۽ خاص ڪري سنڌ جي لاڙ
واري حصي ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ سان وابستا آهي. شاه عبداللطيف ڀٽاٿيءَ
جو ڪلابر رياست ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ ۾ وڏي شوق سان پڙهيو وبندو آهي.
سنڌي ڪاٺيون ٻ ماڻهون مٺڙي آواز سان پڙهندا آهن. ڪڇي ۽ گجراتي
برادريءَ وارا شاهہ صاحب سان ن رڳو عقيدت رکن ٿا پران جو ڪلام ب کڃن
ياد آهي.” پٽيل صاحب ڇهن کان وڌيڪ گجراتي ڪتابن جو اردو ترجمو
ڪيو آهي. ٻ تحقيقي ڪتاب لکيا اٿائين ۽ 13 کان وڌيڪ رسالا / مجلا
ايڊٽ ڪبا اٿاتين. سندس سمورو ڪمر گجراتي ۾ ڪڇِي ادب ۾ برادريءَ
بابت آهي. اهو ٿي سبب آهي ت کيس ”فڂر کٿريءَ“ جو لب ڏنو ويو آهي
سندس راءِ وزندار آهي. ان راءِ کي وڌيڪ سگهاري ڪرڻ لاءِ جگ مشهور
عالم اديب ۽ ڏاهي پروفيسر غلام علي الائا جي تحقيق مان ڪجه ٽڪرا
ڏجن ٿا, جنهن ۾ هن مختلف عالمن جي راين وسيلي ثابٿٽ ڪيو آهي ت
ڪڇي سنڌي ٻوليءَ جو لهجو آهي.

لوڪ ادب تحضيتي اڀياس 50

“سرگريٽئرسن ” ڪڇي ٻوليءَ کي سنڌي زبان جو لهجو قرار ڏنو
آهي. هن جي راءِ موجب ڪڇِي لهجي ۽ وچولي ۽ لاڙي لهجي جا ڪيترائي
عنصر ملن ٿا. ڊاڪڻ ر سورلي ب پځ 1931ع واريءَ آدمشماريءَ جي رپورٽ ۾
0-00 هن ڏس ۾ ڪا ڪو ڀيرو
مل لکي ٿو:

* ڪچ ملڪ اپٻيٽ آهي , ٽن پاسن کان سمنڊ جون ڇوليون
ڇِلڪا ڏئي ان جا پٽ پئيون پسائين, تنھن ڪري اهو ”ڪچ“ يعني سمنڊ
جي ڪناري وارو ملڪ سڎڏجي ٿو اتي جيڪا سنڌي ڳالڀائڻ ۾راچي ٿي., سا

جيتوڻيڪ ڪڇ رياست هن وقت هندستان جي صوبي گجرات جو
هڪ ضلعو آهي پر پر لسائي حدبنديءَ واريون ليڪون سياسي حدون لتاڙي
يا تت تسافن جاگرافيءَ واري سرحد ۾ ڪڇي ٻوليءَ کي پڻ شامل
ڪري ويون آهن. ڊاڪٽر لڄمڻ ڻ خوبچنداڻي لکي ٿو:' ' ڪڇ جو دورو ڪندي
عاہ ماڻهن مان معلوم ٿيو ت هو پنهنجي؟؛ ٻوليءَ کي گجراتيءَ بجاءِ سنديءَ جي
ويجهو سمجهن ٿا. ڪَن ٻڌايو تت ڪڇِي ٻولي سنڌيءَ ۽ پنجابيءَ جي ملاوٽ
مان پيل آهي. “

ڊاڪٽر لڄمڻ وڌيڪ لکي ٿو ت ” ڪڇي ت سنڌي ٻوليءَ جو ٿو
هڪ نسر آهي., ڪَڇيءَ ۽ سنڌيءَ ۾ فرق رڳو اهو آهي تہ ڪڇيءَ ۾ گهڻا
گجراتي لفظاچي ويا آهن.“

مسٽر خوبچنداڻيءَ ڀارت پر سنڌي ٻوليءَ جي مختلف نمونن جي
سرشني جواپياس ڪرڻ ۽ ان ڏس پر کوجتا ڪرڻ جي سلسلي پر ڪچ جو

دورو ڪيو هو. هن اتي ڪمين ڪاسبين, واپارين, ڪڇ جي سڀاراءَ جي
درٻاري عملي, سرڪاري عملدارن ۾ ڪن ڪڇي ودوانن سان پڻ ملاقاتون
ڪيون ۾ انهن وتان ڪڇي ٻوليءَ, ساهٿ. سڀيٽا, اتهاس وغيره جي ڪافي
معملومات حاصل ڪياٿين. انهيءَ معلومات جي آڌار تي هن هڪ ليک لکيو

لوڪ ادب تحقيقي اڀياس 51

هو جو روزائي هند واسي, ماه ڊسمبر 1962 ع جي ويهين تاريڂ واري
پرچي ۾رڇپيل آهي.

مٿي ڏيکاريو ويو آهي تہ سياسي, سماجي. مذهبي, تجارتي ۽
واپاري ناتن ۽ رشن جي ڪچ واري ايراضي سنڌ جو هڪ حصو آهي. انهن
سببن ۽ ناتن توڙي اقتصادي مسئلن جي ڪري هزارن جي تمداد ۾ ماڻهو
خواجا. ميم لوهاڻا, ڀاٽيا ۽ سونارا وغيره ٺٽي, شاهبندر, سيوهڻ, جوڻ رڙي,
بدين, علي بندر ونگي. پٹڻ ۽ ٻين شهرن مان لڏي ڪڇ ۽ گجرات جي
بندرن تي وڃي آباد ٿيا, جتي کين سوين سال گذرڻ جي باوجود هو پنهنجي
مادري زبان قاتہِ رکندا آيا آهن ۽ گهرن ۾ توڙي ٻاهر واڀاري ڏي وٺ پر
پنهنجي مادري زبان استعمال ڪندا آيا آهن اڄ ب ڪڇ جا خواجا, ميمڻ,
لوهاڻا, جاڙيجا ۽ ٻيون ذاتيون وج واپار ۾ گهرو استعمال ۾ ڪڇي ٻولي
ڪتب آڻيندا آهن. خواجن. لوهاڻن ۾ ميمڻن وغيره جي ٻوليءَ جو روپ٫,‏
رسمون ۽ رواج هڪ جهڙا آهن, انهن کي ڪڇ ۽ سنڌ سان له وچڙ بابت
ڪجه چٽي ڄاڻ آهي. انهن قومن جي ڳالهائڻ ۽ کاڌي پيٽي وغيره ۾ ڪو
خاص فرق ڪونهي. ميمڻ اڄ ڏينهن تائين ڄمڻ ۽ شاديءَ وغيره ۾ سنڌ جون
هندڪيون رسمون ٺبٻاهيندا آهن.”۱ سنڌي ٻوليءَ جي لساني جاگرافي _ ص
5 37)

مٿي ڏنل عالمن جي راين مان ثابت ٿيو ت ڪڇِي سنڌي ٻوليءَ جو
هه عم ]م0ر2ص---=-..
ڪراچيءَ ۽ ٺتي ضلعي جي ڪڇِي لهجي ڳالهائڻ وارن ماڻهن سان راپطو
ڪيو ويو ت من وڏي افسوس سان جواب ڏنو تہ :”سائين! هن وقت اسان وٽ
ب جديد زمانو اچي ويو آهي. تنهن ڪري اهي پراڻا لوڪ گيت خئم ٿي ويا
آهن. شايد ڪنهن پوڙهيءَ کي راسوڙا ياد هُجن . ( راسوڙو شاديءَ جي سهرن
۽ لاڏن کي چون) ڇاڪاڻ تہ هن وقت انڊين ثقافت اسان جي گهرن ۾
ڪاهي پئي آهي.“ (ناليواري سنڌيءَ ۽ اردو جي شاعر اقبال شاهين جا

لوڪ ادب تحقيتي اڀبياس 2

ويچار جو اصل جاتيءَ ضلعي ٺٽي جو رهواسي آهي ۽ هن وت لياريءَ
ڪراچيءَ ۾ رهي ٿو).

سنڌ ۾ ڪچ جي لوڪ ادب جي حوالي سان محمد سومار شيڂ
ڪتاب ڪڇين جا قول لکيو جيڪو سنڌڏي ادبي بورڊ 1977ع ۾ شايع
ڪرايي جنهن ۾ ڪڇ جي جاگرافيءَ ٻوليءَ ادب, شاعرن ۽ سگهڙن بابت
لکيو ويو آهي. لوڪ شاعرن ۾ ڀاڳو ڀان, حاجي عمر کٽي, چڱو جت ۾ ٻيا

ڪڇيءَ جي ننڪارن اسماعيل مير ۽ امينہ مير وٽان مشهور لوڪ
گيت “مورتو ٽِلي راڻا ” مليو آهي. جيڪو سنڌ جو مشهور لوڪ گيت آهي.
مُوان لوڪ گيت کي گڏجي ڳائيندا آهن. ڌُن ٻ ساڳي آهي پر ٻولن ۾ ڪڇي
لهجو سمايل آهي. اهو لوڪ گيت هيٺ ڏجي ٿو:

مور ٿو ٺِلي راڻا, مور ٿو ٽِلي راڻا,
تنهنجي ماڙيءَ جي ڪُلهي, تنهنجي ماما جي ڪُلهي

زيور گهرايم سو لي ڙي الھ لڳ راڻا
راڻا تو مان راڄ ٿيندا,. راڻا تو مان لک ٿيندا

نٿ گهڙا يم ,. سو لي ڙي اله لڳ راڻا
راڻا تو مان راڄ ٿيندا, راڻا تو مان لک ٿيندا

وينڍي گهڙايم سولي ڙي اله لڳ راڻا
رايا تو مان راڄ ٿيندا, راڻا تو مان لک ٿيندا

وڪ ادب تحقيقي اڀياس 3

جهومر گهڙا يم, سو لي ڙي الهھ لڳ راڻا

مور تو تلي راڻا,. صور تو ٽِلي راڻا
تنهتجي چاچن جي ڪُلهي. تو جيءَ چاچيءَ جي ڪُلهي.

ڊاڪٽر غلام علي الانا پنهنجي ڪتاب ””سنڏي ٻوليءَ جي لساني
جاگرافيءَ “ ۾ محثرم يحيل ڀاواڻيءَ جي حوالي سان لکيو آهي ت هُن لوڪ
گيت هو جمالي کي ڪڇي لوڪ گيت ڪوٺيو آهي. الانا صاحب اڳٿي لکي
ٿو تہ مسٽر يحيٰ ڀاوانيءَ طرفان اخبار وطن ۾ ڇچايل ”هو جمالو“ کي ڪڇِي
لوڪ گڀت لکيو ويو آهي . هو لکي ٿو تہ .وڪ يت لبيراءِ ڪاراڻيءَ
جي ترتيب ڏنل ڪتاب “ ڪڇ نولوڪ ساهتي ”مان صفحي 4 تان نقل
ڪري ڏنو ويو آهي. ” پنهنجي ريمارڪ ۾ مسٽر ڀاواڻي 9 هو جمالو

”لوڪ گيتٹ ۾ر سننڌين ڪڇ جي ماڻهن جي گهڻي واکاڻ ڪئي آهي.
( سنڌي ٻوليءَ جي لساني جاگرافي ص:43) مسٽر ڀاواڻيءَ هو جمالي جا ٻول
هن ريت ريڪارڊ ڪيا آهن.

هو جمالوري ٻيلي! هو حمالو

جمالو جتن جو هو جمالو

اسين ٻيلي کٽياسين, هو ڄمالو

اسين ماڻه وڪچ جا. هو ڄمالو

اڇا چوكکاکير۾. هو جمالو

رتاچوكا ڇاو۾ر, هو جمالو

ڪارا ڏونگر ڪڇ جا, هو جمالو

ڪارا ميگھ ملهار ٻيلي. هو جمالو

ڌورا ڌڻ رجا هو جمالو

لوڪ ادب تحقيتي اڀيِاس 54

ڌورا ڌاٻر چير ٻيلي. هو جمالو

----- هو جمالو
3 مختلف روايتون آهن, جن ۾ ان کي سنڌ جي

مختلف علائقن سان منسوب ڪيو ويو آهي. ان جي ٻولن جي بنياد تي
جمالي نالي شخص جو لاڳاپو ظاهر ڪيو ويو آهي, ڪٿي ان لاءِ چيل آهي,
جيڪو سکر واريَ پُل تي, هو جمالو وري ڪٿي اٿين ب آهي ت لڙي آيو لاڙ
ڏانهن, هو جمالو.

بهرحال ان لوڪ گڃت جو پسمنظر جمالي نالي هڪ همراه آهي
۾ پڪَ سان ان جو ڪو هڪ ڳوٺ هوندو. جڏهن ان واتعي کي لوڪ گيت
جي شڪل ملي ت ان تمامم گهڻو سفر ڪيو ۽ مقبوليت ماڻي. انهيءَ جي ٻولن
واڌارو ٿيو ۽ هر ڪنهن ان کي پنهنجو ڪي.و جٿي ب سنڌي ٻولي ڳالهائي
وئي يا وڃي ٿي اتان جي لهجن جوان تي اثر ٿيو. ( تفصيل لاءِ ليکڪ جو
ڪتاب سنڌوءَ جا گيت)

ڊاڪٽر الانا صاحب لوڪ گيت کانسواءِ مسٽر ڀاواڻيءَ جي

حوالي سان پڻهاريءَ جي لوڪ گيت جي عنوان سان ٻيو هڪ ڪڇي لوڪ
گيت پڻ ڏنو آهي, جنهن جا ٻول آهن,

”9 گي

- يلر
تنهنجا ٿلڙا ڪرما جي ........شجر (تظر) کي لڳي
منهنجي ميڏي رنگا جا ...لد پون تو لڳي
رورنگا رڃتا جي .خر اي لڳڱي

نوڪ!دب تحصيمقيا'اڀياس 525

منهنجي هيل ڪين ۾ر ڀراجي يت جن آٿين. لين
ڪڇ جي شاعرن جي جوڙيل ڪلام جو موضوع ۽ مضمون لڳ
ڀڳ ساڳيو سنڌ وارو آهي. يعني اخلاقي ۽۾ صوفياڻو ڪلام جنهن ۾ دنيا کي
فائي سمجهڻ, عبادت, ڪرڻ, چڱا ڪم ڪرڻ, هٺ وڏائي, لوڀ ۽ لالچ کان
پرهيز ڪرڻ جهڙا مضمون بيان ڪيل آهن, ڪڇ جي شاعرن جون پسنديده
صنفون ڪافي. بيت, دوها ۽ سورٺا آهن.”
( سنڌي ٻوليءَ جي لساني جاگرافي _ صفحو 44)
ميمٹٹي لوڪ ادب جي مطالعي کانپوءِ معلوم ٿئي ٿو ت ان ۾ اسانکي
عام سنڌي شعر ۾ ادب وانگر مختلف صنفون ملن ٿيون, جن ۾ شاديءَ جا
ڳيچ. لوليون. آکاڻيون, مختلف لوڪ گيت, پروليون ۽ چوڻيون وغيره شامل
آهن.
هتي مشال لاءِ ڪجھ صدفن جو ذڪر ڪجي ٿو:
چوڻيون: اسان جي هر لهجي ۾ ماحول مطابق چوڻيون رائج آهن,
چوڻيون صدين جي تجربن جو نڇوڙ ۽ سمجهائڻ جو سولو طريقو آهن. ميمڻ
ڀائر ب ڪچهريءَ دوران چوڻين جو استعمال ڪندا آهن,
: عقل وڪاڻي ميڑي(ملي) تو مورک ڪير هوئي.
(عقل جيڪڏهن پكسن سان ملي ت ڪو ب موڳو ن هجي)
2 :ايڪلو ماڙھو ڪُرو ڪري منجي اُکِڙي ئي واڻ ڀري
۱ اڪيلو ماڻهون ڇا ڪري کٽ جو واڻ کولي يا ان کي واڻي )
3:آلي جي بدلي مالو( ڇا سوچيو هو ڇاٿي ويی غلط نتيجو نڪرڻ)

پروليون : سنڌي ٻوليءَ جي سڀني لهجن ۾ ڳجهارتون, پروليون ۽
ڏٺون موجود آهن. ٻارڙا ب هڪٻکي کي پروليون ڏيندا آهن. کيڏندي کيڏندي
هڪٻئي کان سوال ڪندا آهن ۽ ان جو جواب ڏيندا آهن. سنڌد ۾ ميمخن

لوڪ ادب تحصضيضي اڀياس 6

جي گهڻي آبادي شهرن ۾ رهي ٿي آتي اوطاتقي ڪلچر ت ناهي, هنن جي
ڪميونٽيءَ جا مرڪز آهن, جٿي هو هر سماجي سرگرمي جهڙوڪ : شادي
مرادي ۽ ٻيون تقريبون ڪندا آهن, انهن تقريبن ۾ اوطاقن ۾ ٿيندڙ
ڪچهريءَ وانگر ڪي ڳجهارتون ت ڏيندا وٺندا ناهن پر ٻارڙا عام ڪچهرين

۾ ڪٿي ڪٿٿي هڪٻکئي کي پروليون ڏيندا آهن, هتي هڪ پرولي ڏجي ٿي:
آسمان ۾رنگارووڏائي ڏيو.
جواب :اچو کاكو مچِي ڍوڪڙا
ڀروپپٽ جوتگارو
آسمان ۾ وڳ ونگارو

ميمڻي لوڪ ڪهاڻيون / آکاڻيون : لوڪ ڪهاڻين جو رواج سنڌ
جي هر خطي ۾ هر لهجي پر موجود آهي. ڪهاڻيون عام ڪچهرين توڙي
گهرن ۾ ٻڌايون وڃن ٿيون مبىقن جو نئون نسل خاص ڪري نوجوان
عورتون تہ انھن ڪهاڻين کان تيزيءَ سان پري ٿينديون پيون وڃن. پر ڏاڏيون,
نانيون ۽ ٻيون وڏڙيون مڙئي انهن روايٽن کي زنده رکيون پيون اچن. هٺن کي
جڏهن وارو ملي ٿو تہ نشين نسل ۾ منتقل ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿيون.
هٿي هڪ سيتي آکاڻي ڏجي ٿي:

سو آکاڻي. ٻوهوا ڀا. هڪڙي جو نال عيسو ٻي جو نالو موس ٻي ڀا
نديءَ جي ڪئي تي ڀا هوا. نديءَ جي پور ئاري (ثهاري ) ريا هُوا, ايٽري ۾
نديءَ جي پور ۾ ڪين نڻڱانين نٹانين ڪوئي چيج اچي رهي هئي. ان کي
ڏسي موسوعيسي کي چوي ٿو” ڀا نار تو هي وري ڪُرو آهي ۽ “عيسو سي
اک ڪري ني چري ٿو ” ڀا لڳي ٿو ڏوسو بط ڪراچ ڪوئي جي شيرواني پڻ
هوئي. موسو ٻوليو ” آهاها .... واهہ.... ڙي .... واهه پانجو تو ڪم ٿي وئي نا۔
شياڙواچي تو اوڍن لاءِ ڪم اچنو. عيسيٰ مار چڇلانگ جلدي کي اچ. عيسو
ٽَنگي جو ڪڇو ٿو واڙي هئڙڙڙ...... هٽ ڪري ني پاڻيءَ ۾ ڌوبڪو ماري۔

لوڪ !دب تحقيصي اپبياس 7

ڊوجي طرف ترنو ترنو ويو.

جڏي نجيڪ ويو تڎي ان کي كبر (ڂبر) پوي ڪ هي تان ڪارو
رڇ آهي. رڇ عيسي کي پڪڙي گهني. عيسو ڀڳڻ جي ڪوشش ڪري تي
رڇ پاڇو عيسي کي پڪڙي گهئي. آويا ٻي ڀتہ بٿا اني پاڻي ۾ ڇٻ ڇٻيا
ٻولان منڊيا. گهڻي وار ٿي وي عيسو ڏوسو گهني ني آنا آويو ايٽري موسو
نديءَ جي ڪناري سي عيسي کي سڎ ڪري ” اڙي ڀا عيسيٰ گهڻي وار ٿي
هاڻي هي كٿي کي ڇڏ, كٿو پاڻ کي ناهي کپڻو عيسو ٻوليو ڀاموسا اي کٿي
کي تہ آئون ڇڏان. تو پر کٿو مِکي ن تو ڇڏي . " ۱ ميمني لوڪ ادب.
1

هيءَ هڪ نصيحت واري آکاڻي هئي. جنهن پراتشريحي پهلو ب هو
ٻارڙن توڙي وڏڙن لاءِ هن ۾ اهو سبق شامل هو تہ ڪڏهن ب بنا تصديق جي
ڪنهن شئي ۾ هٿ نہ وجهجي ڇاڪاڻ تت هر چمڪندڙ شئي سون ناهي

نا

ڪڇي/ ميہٹي لهجي کي هڪ ڌار ٻولي بڻائڻ جا جن وڏي عرصي
کان ٿيندا پيا اچن, جنهن جو چٽو ثبوت اهو آهي ت ان کي موجوده سنڌي
رس الخط ۾ لکڻ بدران گجراتيءَ ۽ اردوءَ ۾ لکيو وڃي ٿو هن وت گهڻي
ڀاڱي اردو رسمر الخط ۾ لکيو وڃي ٿو. ان کانسواءِ ڪجه سالن کان ان کي
رومن رس الخط ۾ لکڻ جي شروعات ب ٿي چڪي آهي. جنهن جو وڏو سبب
نئين نسل جو انگريزي ٻوليءَ ڏانهن لاڙو آهي.
ان سلسلي ۾ منهنجي آڏو عبدالرزاق ٿپا والا جو ڪتاپب گن
“1601110111 0111 15 10118118888 11610” آهي, ان ڪتاب جو ٿيون
ايڊيشن 2005ع ۾ ڇپي.و اهو ڪتاب بنيادي طور تي انگريزيءَ ۾ آهي پر
ميمڻي شاعري ۽ ٻيو مواد رومن ۾ لکيو ويو آهي ۾ ڪٿي ڪٿي انگريزي
ترجمو ڏنو ويو آهي. گرامر ب ڏنو ويو آهي. ان ڪتاب ۾ ڳاله ٻولھ جو هڪ
جملو مغال لاءِ ڏڄي ٿو :

لوڪ ادب تحتيتياڀياس ٰ 58

.1 5 لال (11) 01116 81181 :111811511
7 ع816 110۱٣‏
_10 ,5811610 11581دغ 460110 :581181 :716111111
111٣10 ]18[[ 7‏ 861۱0
ان ڪتابڙي پر نشري توڙي نظمي تخليتون ڏنيون ويون آهن, جن

کي رومن ۾ لکيو ويو آهي. مثال:
151110ع18)1 118 1311801 11611181۱
-80ع1 810 606[ 7816 0811 886 08011511181 11866 868[ 111٣8011‏
880[ 10 58081 ع1166 8867 18181۱ 6٣11886, 1111 10 1٣110‏
(43_ 1886) .17۱1151۱11[886 068110060

ميمڻ برادري جيئن سنڌي قوم جو اڻٽٽ حصو آهي. تيئن سنڌي
ٻوليءَ جو ہ حصو آهي. تنھن ڪري هو پاڻ کي هر لحاظ سان سنڌد سان
جوڙين. سندن ٻوليءَ ۾ ڪتب ايندڙ سڀئي آواز ۽ اُچار سنڌيءَ کانسواءِ ٻيءَ
ٻوليءَ ۾ ناهن. تنهنڪري موجوده سنڌي رَسجر الخّط پر ڪڇي/ہڀمڻي لکڻ
سان کين تمام گهڻو فائدو ٿيند.و ان سلسلي ۾ اسان جي ادبي ادارن خاص
ڪري سنڌي ٻولي اٿارٽيءَ کي اڳٽي اچڻ گهرجي.

حوالا / مددي ڪتاب

: ميمتي لوڪ ادب, يحيٰ هاشم باواني, ميمن بڪ فائونڊيشن آف
پاڪستان, ڪراچي آگسٽ 2009ع
انسٽيوٽ آف سنڌ الاجي. ڄامشورو ڇاپو ٻيو1983ع

.لي دب جي تاريخ (ڇاپو ٿيون) ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوج,
پاڪستان اسٽنڊي سينٽر, سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو 1990ع

ني

دي؛

لوڪ !دب تحقيصي اڀياس 59

5: 1161118111 8 1160٣# 1811811886 15 00111: 11٣ ]٫ 490111 11827-
280 1100806818[, 4118٤ 11111188 ]01٣655, 188010] 3"
681)101 5

6: سنڌوءَ جا گيٿ __ ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو ثقافت کاتي سنڌ حڪومت
8 ع

7 مشهور ڪڇِي ۽ گجراتي اديب ۽ محقق كتري عصمت علي پٽيل سان
تفصيلي ڪچهري 03_06_2004, ڪراچي)

8 : نامياري سنڌي ۾ اردو شاعر اتبال شاهين سان گفتگو ۱ ڪراچي
25_05854)
03_05-054)

نوڪ ادب تحقيقياببياس 090

مخمصد مان ڏ يلا ٿيءَ جِي
لوڪ ادب لاءِ ڪل خد صت

سنڌي بوليءَ جا اديپ ۽ ليکڪ گهڻي ڀاڱي ادب جي سڀڇني صنفن
سان نينهن جو نات ڀائيندا آهن پر انهن مان تمام گهٽ اهڙا اديب ۾ ليکڪ
آهن, جن هر صنف ٫‏ پاڻ مڃايو مُجي. انهن ڳاڻ ڳڱين اديبن مان محمد
عشثمان ڏيچلائي ٻ هڪ ه.و ڏيپلائي صاحب هڪ تمام گهڻو متحرڪ اديب ۽
سماچ سڌارڪ هو هُن پنهنجو تلہ ادب ٻراءِ ادب لاءِ گهٽ ادپ پراءِ زندگيءَ
لاءِ وڌيڪ ڪب آندو هُن جيڪڏهن ناول لکيا تہ انهن جو مقصد بہ سنڌ ۾
سجاڳي ۽ خوشحالي آڻڻ هو. جيڪڏهن ڪهاڻيون لکيائين تہ انهن جو
مرڪزي خيال ب ساڳيو ۾ جيڪڏهن صحافت ڪيائين ت ان جو بنياد ب
سنڌي سماج ۾ تبديلي آڻڻ هو

سندس زندگيءَ جو جائزو وٺبو ۽ لکڻين جو مطالعو ڪٻو تہ مُن
سنڌي ماڻهن کي جاڳائڻ لاءِ تما گهڻا جتن ڪيا, ڏک ڏٺا ۾ ڀوڳيي هن
شاعري, ڪالم ايڊيٽوريل, ناول, ڪهاڻيون, تحقيقي مضمون. مقالا. ترجما
وغيره سماج ۾ تبديلي آڻڻ لاءِ هشيار طور ڪتب آندا. سندس مذهبي رنگ
۾ رڱيل لکين جو محور ب سساج ۾ سڌارو آڻڻ هو هتي ڏيپلائي صاحب
جون لوڪ ادب لاءِ ڪيل خدمتون بي ان ڪجن ٿيون.

سڀ کان اڳ ۾ سنڌي لوڪ ادب بابت ٿيل ڪم جو مختصر جائزو
پيثر ڪڄي ٿو. سنڌي لوڪ ادٻب جي شروعات سنڌي ٻوليءَ جي وجود ۾
اچڻ سان ٿي ٿي هوندي پر اسان وٽ جيڪو لوڪ ادب سهيڙجي سگهيو

نلوڪ !دب تحقيصضي اڀبياس 61

آهي. ان جي ابتدا سومرن جي دؤر (1050ع کان 1350ع) کان ملي ٿي.
لوڪ ادب کي سهيڙڻ جي لاءِ جن اديبن, عالمن ۽ محققن ڪم ڪيو آهي.
انهن ۾ِ ڪوڙو مل چندن مل کلڻاڻي, ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ, محمد
عشمان ڏيپلائي, ڊاڪٽر عبدالڪريہ سنديلو ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا. سڀتي کان
وڌيڪ ڪر ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو آهي, جنهن اهو سمورو ڪمر
هڪ وڏي ٽيہہ ٺاهھي ڪي.و

“مولود شريف مذهبي صنف هجڻ سان گڎ لوڪ ادب ۾ ٻ شامل
ڪيو وڃي ٿو مقيمہ جو “مجموع مولود”, جنهن جو ٽيون ڇاپو بمبڻئيءَ مان
2ع ۾ ڇپي.و اهڙيءَ ريت ڊاڪٽر عبدالڪريہ سنديلي کي حمزه علي
ابڙي جو 1886ع ۾ لکيل هڪ قلمي نسخڂو سيد حيدرعلي شاه ويئلل رشيد
وڳڻ لاڙڪاڻي معرفت ملي.و ان نسخي بابت سنديلو صاحب لکي ٿو ت., “ان
نسڂي ۾ ثر جي شاعرن ۽ سگهڙن جي ڪلام سان گڏ سنڌ جي ٻين مشهور
شاعرن ۾ سگهڙن جو ڪلام لوڪ ادب جي هر صنف تي مواد شامل آهي.
نسڂو 1886ع ۾ لکيو ويو ”(ڪتاب: ڪچهريءَ جا مور)

ان کان پوءِ ڪوڙي مل چندن مل كلٹاڻيءَ جو ڪتاب “سنڌي
109 يتان لرڪ انټام خڪ ادا
انهن ۾ هيٺيان ڪتاب ب شامل آهن,

1. ڏه ري نور محمد, منشي پوڪرداس, شڪارپور 1892ع

ڌو شري امام بخش, منشي پوڪرداس, شڪارپور 1892ع
هم قضا دنند ڇائيند ني يزؽڪرنامن ڪاريور 1892ع

ن1 دبا

پنج ممجزا گڎڏ, ڇپاٿيندڙ: شولداس ٿانور داس تاجر ڪتب,

شڪارپور 1892ع

5 عَت سُرو غلام ثبي, محمد يوسف ميمڻ تاجر ڪتب, ڪراچي
4ع

0 دل جي وندر, مختلف سگهق هريسنگ ڪٿب فروش سکر,

لوڪ ادب تحقيقياڀياس 6

9

.10

.11

.13

.14

15

0 ع

سنڌي ڳجهارتون, ڪوڙو مل چندن مل. تقيصريہ پريس,
حيدرآبا. 1901ع

لولي نام, رمضان واڍو هريسنگ ڪتب فروش, سکر, (ٻيو ڇاپو)
0ع

مداحون ٻ گڏ, ميان سرفراز ۽ جُمن چارڻ, هريسنگ تاجر ڪتب
فروش. سکر, ٽيون ڇاپى 1911ع

ٽوبي ۽ ڀڳگ خير شاھ مدشي پوڪرداس, شڪارپور (ٻيو ڇاپو)
2ع

عجائب ڳجهارتون (!]]) الهڏتو شولداس پوڪرداس.
شڪارپور. 1914ع

. سگند, عبدالحسين شاهھ موسوي َ‫ محمد ابراهيمر عباسي,

ڇپائيندڙ: شفقت حسين شاه موسوي, 1950ع
ٻيلاين جا ٻول, ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ, زيب ادبي مرڪل
حيدرآباد, 1 عع
وينجهار عبدالڪريہ سئديلو ڇپائيندڙ: عبدالڪريہ سئديلو
سنڌ جو سينگار, عبدالڪريہ سنديلو سنڌي ادبي بورڊ,
6 عع

6عع ۾ محمد عثمان ڏيپلائيءَ ٿر جي لوڪ گيتن تي ڪمر

ڪيق جيڪو سنڌي ادبي بورڊ جي تماهي رسالي مهراڻ ۾ شايع ٿي.و اڻويهين
صديءَ جي رچ کان 1956ع تائين لوڪ ادب تي جيڪو ڪر ٿي.و سو
انفرادي طور ڪيو وي.و ان دؤرکي اسان انضفرادي سهڙ, تحقيق ۽ ڇپاتيءَ وارو
دؤر چڪي سگهون ٿا. 5ع ۾ لوڪ ادب تي هڪ منظمر ۽ گڎيل تحقيق
ڪرڻ لاءِ لوڪ ادب اسڪيہر شروع ڪرڻ جي رٿ ڏني وٿي. “سنڌ جي

لوڪ ادب تنحتيضي اڀياس ً6

لوڪ ادب کي سهيڙڻ لاءِ هڪ تفصيلي تجوين سن 1955ع ۾ سنڌي ادبي
بورڊ جي سامهون رکي وئي. جا 1956 ع جي آخر ڌاري بورڊ بحال ڪئي ۽ ان
جي عملي نگراني ۽ تڪميل بنده(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ) جي حوالي
ڪئي. ان تجويز مطابق, جنوري 1957ع کان لوڪ ادب سهيڙڻ جو ڪمر
شروع ڪيو وي انهيءَ سلسلي پر تعلقيوار ڪارڪن مقرر ڪيا ويا تہ ڏنل
هدايتن موجب ٻهراڙيءَ مان مواد گڏ ڪري موڪلين.. پهريان ٻ سال
7 م ۾ 1956ع لوڪ ادب جي مواد سهيڙڻ پر صرف ٿيا... ڪٿتابن جي
تاليف جو سلسلو ٽئين سال 1959ع کان شروع ڪيو ويو
آهي.”(ڳجهارتون. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ, مهاڳ_01)

“لوڪ ادب رٿا پر ٿر جو لوڪ ادب خاص ڪري لوڪ گيت ب
شامل آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جڏهن سڄيءَ سنڌ مان لوڪ گيتٿ
ميڙيا تہ حيرت جي ڳالهھ آهي تت لوڪ گيتن جي (57) قسمن يا روايشن مان
کا ات ات :206

ٿر جي لوڪ گيتن تي تحقيق ۽ سهيڙڻ وارن ابتداتي محاققن ۾
ڏبٻلائي صاحب جو شمار ٿكي ٿو نين اها ني 1900ع واري ڂ ماه
رسالي مهراڻ 1, 3 ۾ 4 ۾ شايع ٿي. سندس پهرٿين مقالي جو عنوان “ٿر جا
لوڪ گيت" مر-ع ڏيپلائي ۽ ٻئي جو عنوان “پڻهاري” آهي. جنهن ۾ ساڻس
گڏ منگهارام اوجها ب شامل آهي. اهڙيءَ ريت مُن “اُڪير” لوڪ گيٽ ني ب
لکيو آهي. سندس ان ڪر جي متا ڊاڪٽر ٹبي بش خان بلوچ مهراڻ
195 تج لي نون 3 مه زان الاڪ قيت پڙه
مي آهي “رسالي “مهراط” نيا 94 مت من ڪماڻ

يچلائي؟ “ثر جا لوڪ گيت" ڏنا آهن. جي تهليت ٿي دلچسپ ۽ دلپڈير آهن.

9 مم جا هي ڳائڻ, سنڌ جي ٻهراڙيءَ جي ادب جو هڪ قيمتي
حصو آهن ۽ انهن کي سهيٿڙڻ لاءِ ھر ممڪن ڪوشس ڪرڻ گهرجي”(ص:
2)

لوڪ ادب تحضيصضي اڀياس 64

بلوچ صاحب جڏهن لوڪ ادٻ رٿا هيٺ لوڪ گيتن کي سهيڙيو تہ
ڏيپلائي صاحب جي ڪيل ڪم کي ٻ ان ۾ شامل ڪيو ويو

ڏيپلائي صاحب ٿر جا جيڪي لوڪ گيت گڏ ڪيا, انهن ۾
ورسارو ڏوري ڪاڳڙو وندل, ڍاٽيڙو منڌيکڙو., جهالريو پڻهاري ۽ ٻيا اچي
وڃن ٿا.

ڏيپلاتيءَ صاحب نہ رڳو اهي لوڪ گيت گڎ ڪيا پر انهن جو
پسمتظر بہ لکي.و هن انهن گيٿن سان لاڳاپيل روايشن ۽ واتعن کي ب سنواري
تلمبند ڪيو مثال لاءِ هيٺ “ڍاٽيئڙو” ڏجي ٿو جيڪو ريڊيي پاڪستان تٿي
رڪارڊ ڪَيو ويو ۽ اڄ ٻ نشر ٿيندو رهي ٿو

“سياري جي ٿڌيءَ ۽ خاموش رات ۾ ٿر جي ڪنهن ب. ڏهر مان
لنگهيو تہ هڪ زوردار ۽ ٿري تاڻَ ٻڌڻ ۾ ايندي, جا ميلن تائين پيئي ٻڌبي
آهي. اها تانَ غريب ڌراڙن جو “ڍاٽيڪڙو” هوندو آهي. جنهن جو پس منظر هن
خيالي آکاڻيءَ تي ٻڌل آهي., ت ٿر جي ڍٽ واري حصي جو ڪو ڍاٽيئڙو
(ثٿري) لاباري لاءِ ناري ۾ وڃي ٿو ۽ اتي ڄڻ ت ڪا وڏ گهراڻي ڇوڪري مٿس
عاشق ٿي ٿئي ۽ هن جا وارث کيس ڍڳي جي چوريءَ جي ڪوڙيءَ فرياد ۾
جيل ٿا اماڻين, پنيان سندس معشوة فراق جا آلاپ ٿي ڪري “هيلو ڪو
وري” جي معنيٰ آهي “هڪ وار موٽي اچي” ڪي وري انهيءَ بند بدران “منج
ڪو منجيو” يعني “موڪل ڪو ستيهو” چوندا آهن. اهو گيت اصل ت ايٿرو
آهي. پر پوءِ هر ڪنهن حصي جا تڻار پنهنجي پنهنجي گهرجن ۽ تمنائن
موڃب سدائين پيا ان پر اضافا ڪندا آهن. جيڪڏهين آهي سمورا گڏ
ڪجڄن, ت شايد 4-3 سوبند ٿي ويندا. ٿري پاڻ کي “ٿڙي” ۽ “ڍاٽي” سڏيندا
آهن, ۾ ناري ۽ لاڙوارن کي “سندي”.

ساروتان سڀارو مون گنديءَ ۾ گذاريو.

رليءَ جي رولاڪي ماريق ڙي.

ڍانيڙا؛

لوڪ ادب تحقيقياپياس 65

هيلو ڪو وري ۱
ٻيون تان پاڻياريون پاڻيءَ ٿيون ڀرين,
هڪڙي تان پاڻياري ڳوڙها ٿي ڳاڙي, ڙي...
پٽَ جي پاڻياري, ڊَٿ جو ڊاٽيكڙڑو.
الستي انگڙو وريو ڙي..
سايون تان ڪانئچون آءٌ سنڌين جون کانيان,
مون کي کٿيلو گوڏيروتيق ڙي..
ڳاڙھيون تان کٽون آءٌ سندين جون کانيان,
مون کي واريءَ جو وڇاڻو وتيق ڙي..
بگوتان ڍڳو سو وڏيرن سندو.,
موڙي منجه مرندو ڏسان, ڙي,
راٽيڙا!
هيلو ڪو وري آ”
(مهراڻ-1956_1ع ص:35)
ٿر جي اڪثر لوڪ گيٽن جي اصلوڪي ٻولي ٿري/ڍاٽڪي آهي.
جنهن. کي اسمجه نل ترضجي ”جن نضروز اي آمي افنيلاشي اب
سمجهاتڻ لاءِ اهڙن گيٽن جو سنڌي ترجمو ب ڏنو آهي.
نموني ڪاڻ “ورسارو” گيت هيٺ ڏجي ٿو جنهن جي معنيٰ آهي
”وسڪارو”يا "سانوڻ".
ڍاڏَڪي سنڌي ترجمو
واٽڙيان تان ورسارو واٽن تي برسات
ټَابيا! 7

مانڊيو ٿي آهي.
مانهنجا مئا! خما ٿا
ٿاهجو ڏيسلو وٺو َ تنهنجو ديسڙو وٺو آهي

لوڪ ادب تحتيصضصي اڀياس 66

تون ڏسڙي ماڻيو تون پرديسڙي مان ڪمائي ڪري
گهران نان نچ آويجو نچ گهر ڏي اچ,
تاهجي تان نالي تان گهوريس تنهنجي ت نالي تان صدتي ٿيان
آتون اًوو تہ تون اڄ ات
ورسارو سائوڻ
ڀيڙو گهارسان گڎجي گذاريون!
(صفحو: 29)
نوٽ: هيءَ هڪ ڊگهو لوڪ گيت آهي. هتي نموني خاطر ان جو
ٽڪروڏنو ويو آهي.
محمد عثشمان ڏيڀلائي صاحب ان کان سواءِ بہ لوڪ ادب جي خدمت
ڪئي. هن پنهنجين اخبارن ۽ رسالن وسيلي لوڪ ادب, سگهڙن, لوڪ
راڳين ۽ محققن جي پذيرائي ڪکي. سندس اخبارن ۽ رسالن ۾ روزاني
عبرت, سنڌ ٽائيمل هفتيوار انسان ۽ ماهوار ساڻيه شامل آهن. انهن تي
تحلنيق ڪري نہ رڳو ڏيپلاتي صاحب جي پورهڪي کي اجاگر ڪري سگهجي
ٿو بلڪ هن وتتث ڪيترن ٿي گمنام سگهڙن ۽ ليکڪن جون تخليقون ب
سامهون آڻي سگهجن ٿيون ۽ خاص طور تي لوڪ ادب جي حوالي سان
خبرن ۾ واتعن کي سامهون آڻي تاريڂ کي محفوظ بڅائي سگهجي ٿو
هتي ڏيپلائي صاحب جي ان خدمت جو ذڪر ڪرڻ ب ضروري
آهي. جنهن پ هُن لوڪ ادب رٿا کي ختمر ڪراكڻڂ جي سازش ناڪام ڪرڻ
پر ڊاڪٽر بلوچ صاحب جو ڀرپور ساٿ ڏنوو
سنڌي ادبي بورڊ لوڪ ادب رٿا جو ڪتاب “مداظرا” 1961ع ۾
ڇپرايو ت ان خلاف ڪات ڪهاڙا کنيا ويا. ان حوالي سان محمد علي
ڏيپلاکي لکي ٿو تس
“انهيءَ ڪتاب ۾ ڏنل ڪجه لفظن کي بنياد بناقي ڪراچيءَ جي
هڪ نامعلوم انگريڙي اخبار “سنڊي پوسٽ” ذريعي انهيءَ سازش جي

نوڪ ادب تحقيتقي اڀبياس 67

شروعات ڪكي ويکكي. اخبار جو ايڊيٽر امين ترين غير سنڌي ه.و سنڌي ادب
۾ خاص ڪري لوڪ ادب سان سندس شئاسائي هجڻ جو سوال ٿي ڪون ٿي
اُٿيو تما اڍنگي. بيهودي ۾ غير شائست نموني. انين جولاءِ 1962ع واري
پرچي سان ڊاڪٽر صاحب تي حملي جي شروعات ٿي. انگريزي زبان ۾ لکيل

انهيءَ “تنقيدي” مضمون جو عنوان هو:
311118٣ 560110181 110111 511101۱ 181578 019 10‏ 1116
.1 01 90015 516 16

انهيءَ عنوان جو صحيح سنڌي ترجمو ڪرڻ کان آءٌ قاصر آهيان.
شايد قريب ترين ترجمو هئريت ٿي سگهي:
“گندي ناليءَ جو سندي عالم, فحاشيءَ جي بدبودار ڏُٻي ۾ ٽٻي ٿو
ھلي!"
اهڙو ڪمر ظرفيءَ وارو عنتوان ڪنهن ڪريل کان ڪريل شخص
جي قلہ مان ب نہ نڪري پوءِ ڪراچيءَ مان نڪرندڙ هڪ انگريزي اخبار
جي ايڊيٽر کي ان ڏس ۾ قلہ کڻڻ جي جرٿت ۾ ضرورت ڇو محسوس ٿي؟
انهيءَ جو جواب ابراهيہ مدشيءَ جي هن شعر مان شايد ملي سگهي:
“ مون پڪ سجاتا پنهنجا هڪا, ڌارين سان گڎ ڌاڙي ۾
ٿي واٽ ڏسيائون ويرين کي. ويهي وانگيتڙن جي واڙي يا”
(ڪارونجهر ص: 40)
ڊاڪٽر نمي بخش خان بلوچ ان سازش کي مُنهن ڏيڻ لاءِ دوستن ۾
انتظامي کان مدد گُهري پر تمام ٿورڙن دوستن ۾ سنڌڏي اخٻارن سندس مدد
ڪئي. جن ۾ روزاني عبرت جو اهمر ڪردار آهي. جنهن نہ رڳو خبرون بلڪ
مضمون ۽ ايڊيٽوريل بہ بلوچ صاحب جي حق پر لکيا. نيٺ مجبور ٿي بلوج
صاحب 23 هين جولاءِ 1962ع تي ايڊيشنل ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ
حيدرآباد وٽ امين تربين خلاف پاڪستان پينل ڪوڊ جي سيڪشن 500 ۾
5 هيٺ ڪيس داخل ڪي.و

لوڪ ادب تحتيصي اپبياس 68

ڪورٽن جا پنهنجا طريقا آهن, پنهنجو مؤقف ثابٿ ڪرڻ لاءِ هر
ڌر کي شاهدن. وڪيلن, دليلن ۾ رڪارڊ جي سخت ضرورت پكي ٿي. اسان َ
مان ڪيترائي ماڻھو ڪورتٽ جو نالو ٻُڌي سڇچي شاهدي ڏيط کان
ڪيٻائيندا آهن ڇاڪاڻ ت عدالت ۾ کين -
آهي. سو هرڪو پري ڀڄڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. ان صورت حال ۾
ڊاڪٽر بلوچ صاحب کي ب تمام گهڻي ڏکيائي ٿي.

ان ڏکيي وقت ۾ محمد عثمان ڏيپلائيءَ سندس ساٿ ڏنو هُو
ڪورٽ ۾ وڃڄي پش پيو. جننھن ڪري نہ رڳو بلوچ صاحب کي فاتدو پيو پر
لوڪ ادب رٿا ب محفوظ ٿي وئي. بلوچ صاحب ڏيپلائي صاحب جي 9 اآهين
ورسيءَ 2001ع جي موتعي تي ان ڳالھ جو ذڪر هن ريت ڪيو آهي,

”هن موتعي تي آءٌ مناسب سمجهان ٿو تت ڏيپلائي صاحب جي مون
تي ڪيل هڪ احسان جو ذڪر ڪريان, جيڪو ساڳڪي وت سنڌي ٻوليءَ
۾ ادب تي پڻ سندس احسان آهي. آءٌ سن 1960ع کان 1970ع وارن سالن
۾ر سنڌي “لوڪ ادب” بابت اتحقيق. ڪتابن جي تياري ۽ ڇپائيءَ ۾ مشفول
هئس. ڪَم وڏيءَ ڪاميابيءَ سان ٿي رهيو هو تہ هڪ وڏي روڪ سامهون
آئي. ڪراچيءَ جي هڪ انگريزيءَ اخبار “سنڊي پوسٽ” لوڪ ادب جي
هڪ تازي ڇپيل ڪتاب “مناظرا” تي بيڄا تنقيد ڪكي ت اُن ۾ گارين واري
زبان استعمال ڪٿي وٿي آ آهي ۽ “ڪتاب اخلاتي اعتہٻار کان ڪريل آ آهي”
ان يعمد اها ڪوشش شروع ٿڻي ت ڪراچيءَ جي ڪمشر طرفان ڪتاپ تي
بندش وجهائي وڃي. مون اهو مناسب سمجهيو ت اخبار جي ايڊيٽر ‏ تي
بدٽناموسيءَ جو ڪيس ڪيو وڃي تت جيئن معاملو ڪورٽ جي حوالي ٿئي ۽۾
ڪاب اخنئياري ڪتاب خلاف قدم کڻي ن سگهي.

“سنڌي ادبي بورڊ” طرفان ڪتاب ڇپايو ويو هو پر جڏهن بورڊ
توڙي ٻي ڪنهن طرفان مدد جو خاطر خواه آسرو ن آيو تڏهن مون پنهنجي
سر ڪيس وڙهڻ جو فيصلو ڪي.و ڪيس هلندي جج جي آڏو اها حقيقت

نوڪ!ادب تحقيقي/اڀباس 9

رڪارڊ ڪراتڻي هئي ت ڪتاب ۾ استعمال ڪيل زبان ۽ اصطلاح عام
سنڌي ٻوليءَ ۾ رائج آهن ۽ معيار کان ڪريل نہ آهن. اخبار جي ايڊيٽر
طرفان پير محمد چنا وڪيل هی جنهن ڪورٽ ۾ مون تي وڏيون جُلهون پكئي
ڪيون. ويٽر اهو معلوم ٿيو ت سنڌ يونيورسٽيءَ جا ڪي اُستاد ۾ ڪي ٻيا
صاحب منھنجي خلاف ۾ ڪتاب خلاف ڪورٽ ۾ بيان ڏيڻ لاءِ سنبري رهيا
آهن. اهڙي دل شڪن ماحول ۾ ڏيپلائي صاحب اڳئي وڌيو ۾ دل وجان سان
منهنجو ساٿ ڏنائين. هو ڪورٽ ۾ منهنجي طرفان شاهدي ڏيڻ آيو ۽
“مناظرا” ڪتاب جي ٻوليءَ ۽ ان ۾ آيل لفظن ۽ اصطلاحن جي خاطر خواه
وضاحت ڪري, ڪتاب کي معياري ثابت ڪيائين, ڪيس اٺ سال هليو
مون گهڻو ڪجه سٺو! پر حالات بدليا ۾ ڪتاب تي بندش ڪان پيكي. مون
ڏيپلائيءَ صاحب جواحسان ڪون وساريو”(ڪارونجهر_ص: 46)

انسوس آهي ت هن وقت ڏيپلائي صاحب جهڙن عالمن ۽ اڪابرن
جي سخت اڻاٺ آهي, تنھن ڪري اسان کي گهرجي ت. محمد عثمان
ڏيپلائيءَ جهٽڙن بزرگن جي ڪيل ڪم کي نہ رڳو نکين نسل تاٿين پهچايون
پر انهن جي ڇڏيل ڪم کي اڳتي وڌائڻ سان گڎ ڪي نوان رخ ب سامهون

1
نيون.

مددي ڪتاب:
[. ڳجهارتون, ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ, سنڌي ادبي بورڊ. 1969ع
2 ڪچهريءَ جا مور ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو, ثقافت کاتو حڪومت سنڌ
1123ع
3. تماهم ي مهراڻ. 1. 3, ۾ 4_ 1956ع
4 سنڌوءَ جا گيت, ڊاڪٽر ڪمال ”2 ثقافت کاتو حڪومت سند.
8ع

نوڪ ادب تحقيقياڀبِاس 70

5 لطيف ڏهني چٽا ڀيٽي. ڪمال ڄامڙو شاه عبداللطيف ڀٽائي چيئر,
ڪراچي يونيورسٽي۔

6. مضمون ڊاڪٽر بلوچ جو ڪتاب “مناظرا” ۽ ان جي خلاف واويلا, محمد
علي ڏيپلائي, تحقيقي جرنل ڪارونجهر, شمارو 06 جون 2012ع.
سنڌي شعبو. وفاقي اردو يونيورسٽي, ڪراچي.

لوڪ !دب تحض يي اڀياس 71

سگشڙ صخصد لتمان کوکر جِي
سگئڙا ڻپ جو ڊاتزو

اسان جي عام شاعرن ۾ اهو رواج ن هئڻ برابر آهي ت هو پنھنجي
نالي جي سُنڍ ۾ شاعر لکن. مثال طور: شاعر شيخ آياز شاعر ادل سومري
شاعر اياز گل وغيرهہ سُگهڙن ۾ وري هو رواج عام آهي ت نالي جي اڳيان
لکڻ سگهڙ جيئن سُگهڙ محمد لقمان کوكر. شاعر ۾ سُگهڙ پكي لفظ مانائتا
آهن پر سُگهڙ کي ڳوٺاڻين ڪچھرين ۾ وڌيڪ ماڻُ ملي ٿو جٹھن ڪري
هُو سَگهڙ سڏراٿڻ ۾ فخر محسوس ڪن ٿا.

محمد لقمان کوكر جا وڏا اصل بھاولپور رياست جا هئا, جيڪي
روزگار خاطر پھريان ڀاڳ ناڙيءَ پوءِ ڳوٺ گنداخا بلوچستان, جيڪب آباد
تنھن بمد ڳوٺ لقمان سڃال قمبر ۾ آخر ۾ ڳوٺ مصطفيٰ آباد ۾ رهيا. هن جو
گهراڻو مذهبي هو سندس ڏاڏي خُدا بخش کوکر مدرسو نور مصطفي قائہم
ڪي جٿي لقمان تمليہ پرائي ۽۾ پنھنجي ڏاڏي جو ان ڪمر ۾ هٿ بہ
ونڊايائين. محمد لقمان کوکكر جو ناٽو فقير عطا محمد کوكر ب سگهڙ ٿي
گذريو آهي. هُن ڏاڏي ۽ نائي جي صحبتٽ ۾ رهي کانن گهڻو ڪجه
پرايو

اُستاد سگهڙ محمد لقمان پٽ محرم علي کوکر 22 هين آڪٽوير
09ع تي ڳوٺ مصطفيٰ آباد تملقي .نا ضلعي قمير -- شهداد
ڪوٽ ۱تڎه وڪي ضلعي لاڙڪاڻي) ۾ ڄائو ميٽرڪ تائين تعليم پرايائين.
چار پٽ ۽ ڇه نياڻيون اٿس. 1970ع کان فقير محمد ملوڪ عياسيءَ جي

لوڪ ادب تحقيقياڀياس 1

سرپرستيءَ مر سگهڙائب سکيو سندس ڇپيل ڪتابن مر 386 صفحن جو
يا 9 اياجا تخت
سو لرچن آيز لغتاز جون. رڪ رنگ نتان جا. نهن مٿانهاڻ جن جاافشر
محمد ملوڪ عباسيءَ سان گڏ) گلشن ڏور انقير محمد ملوڪ عباسيءَ سان
گڏ) شامل آهن. هيل تائين جن ڪتابن, رسالن ۽ اخبارن ۾ سندس شاعري ۽
ذڪر آيو آهي تن پر سنڌي سينگار شاعري مر تب: ڊاڪٽر نبي بخش خان
بلوچا. سنڌي هنر شاعري ۱ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ),. ڪچهريون ترب
وارن سان ۱ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ). سنيها سڄن جا ۱ڊاڪٽر نبي
بخشر خان بلوچ؛. وڻجارا آمرتب: محمد اسحاق راهيا. سگهڙن جي
ڊائريڪتري ۱مرتب: عبدالله خان ورياها. لاڙڪاڻو ساه سيباڻواڇپائيندڙ:
لاڙڪاڻو ڊسٽرڪٽ هسٽاريڪل سوسائتي). لاڙڪاڻو صدين کان
اڇپائيندڙ: لاڙڪاڻو ڊسٽرڪٽ هسٽاريڪل سوسائٽي). لاڙڪاڻو تاريخي ۽
تحقيقي مطالعو (ڇپائيندڙ: لاڙڪاڻو ڊسٽرڪٽ هسٽاريڪل سوسائٽي.
سُشگهڙن جي مختصر سوائنح حيات - ڊائريڪٽري (انگريزي) آمرتب:
ڊاڪٽر بدرالدين اَڄڻ), ڪچهريءَ جا مور اليکڪ: ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙوا.
ماهوار السند, ماهوار ڪينجهر, ماهوار آڪاش, ماهوار نکين زندگي. ماهوار
سنڌ رائيٽرس ماهوار سنڌ سجاڳ, ماهوار عقيق مي گڙين, ماهوار پارس.
ماهوار سورمي. پندرهن وار عبرت ميگزين. روزاني ڪاوش, روزاني عوامي
آواز روزاني خبرون. روزاتي سنڌ وغيره شامل آهن.
5ع پر ريڊيو پاڪستان حيدرآباد قائثمہ ٿي.و ان کان اڳ
ڪراچيءَ ۾ ريڊيو اسٽيشن هوندي هئي. جنھن تي سندي ٻوليءَ کي تمام
ھت حيثيت. ۾ وتت ملندو هر -عيدرآبأد مارديو اسٽيشن نھ سان سندڌي
ٻوليءَ. ثقافت ۽ ادب کي گهي اھسيت مد لڳي. ان استپتن آتي ڳوئاڻيءَ

-ا

7
ُ 2 5 ء نن ۾ 3اڪا نين ٿيا کي اء
ڪجھريءَ جو پروگرامر بہه ضروع يو جنهن ۾ رن تي تهرانڻ جو

نوڪ ادب تحتيصي اڀياس 73

جي نالي سان سُڃاتي وڃي ٿي. ڏاڏي جو ڪردار سائين صالح محمد شاه
ادا ڪندو هو هُو پاڻ ت الله سائينءَ کي پيارو ٿي چڪو آهي پر سندس
ڪچھري تائہ آهي. ان پروگرام ۾ محمد لقمان کوکر 1969ع ۾ شامل ٿيو
پاڪستان ٽيليويزن ۽ ٻين چينلن تي ب هُو ڪيٿرا ٿي ڀيرا فن جو مظاهرو
ڪري چڇُڪو آهي.

0ع ڌاري هُو بيمار ٿي پيو بُڪين ۾ کيس پٿري ٿي پئي.
جنھن سبب ڳتي وڌي ويس. سندس اُسغاد ند ملوڪ ج نن ان ڏکيءَ
گهڙيءَ ۾ کيس اڪيلو نہ ڇڏيو. بيماريءَ جي حالت ۾ ب هيءَ همراهھ لکندو
رهي.و پنھنجي ڪلام کي شايع ڪرائڻ سندس آخري خواهش بڻجي ويو
هُو ان سلسلي پر ڏاڍو ٻُڪيو ڊوڙيو ۽ محنت ڪياٿين. نيٺ سندس مدد
ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ ڪکي. جنھن هُن جو ڪتاب 'لاتيون سُڻ لقمان
جون' 1995ع ڌاران ترتيب ڏئي سنڌ سگهڙ سنگت ڀلائي تنظيہ ڀاران
ڇپرايو

ال ساڻينءَ جي فھريائيءَ سان سندين ڏک ڏُور تٿي زيااخ زندگيءَ
سان ساٿ نڀائيندو پيو اچي. سندس پُٿن بلاول خان, رانجهن خان. خدا
بخش ۽ فدا حُسين کي ٻپ سُگهڙائپ سان لنئون لڳل آهي هيءَ همراهھ
ملتان جي ٻُزرگ حضرت غوث بھاءُ الحق جو سُريد آهي.

پاڻ اُستاد محمد ملوڪ سان گڏجي سنڌ سگهڙ سنگٹ ۾ٴٻ سرگرم
رهيو آهي. هيءَ سنگت جي باني عھديدارن منجهان آهي. ڊاڪٽر در محمد
پناڻ اُستاد محمد ملوڪ سان سندس ويجهڙائپ ۽ سگهڙائپ ۾ پير پائڻ
بابت لکي ٿو ت, “هڪ دنعي خيرپور ناٿن شاه جي ميلي تي محمد لقمان
سگهڙن جي ڪچمھري ڏٺي ۾ ٻُڌي اِنھيءَ ڪچھريءَ ۾ سگهڙ محمد ملوڪ
عباسيَ جي ڏات ۽ ڏانءَ محمد لقمان کوكر کي ڏاڍو مٽاثر ڪيو ڪچھمريءَ
تان جڏهن گهر موٽيو ت اندر جي اُڌمن کيس سڎ ‏ ۾ سُڪون سان ويهڻ
ڪو نہ ڏنو هڪ اڌ ڏور جا بيٿ ٺاهي پئھئجي ماسڙ قادر بخش کوکر ۽ مامن

نوڪ ادب د تححميصي اڀياس 74

کي ڏيکاريائين. کيس پنھنجن عزيزن دل کولي داد ڏنو سُتت ٿي پوءِ محمد
لقمان پنھنجي ماسڙ قادر بخش سان گڏجي اچي باڊهہ ۾ فقير سگهڙ محمد
ملوڪ عباسيءَ سان ملاقات ڪئي ۽ اِنھيءَ ملاقات رنگ لات.و اُستاد ۾
شاگرد هڪ ٻئي کي ڏٺو پرکيو ۽ هميش لاءِ باهمي خلوص جي رشتن ۾
جَڪڙجي ويا.”(لاتيون سڻ لقمان جون - ص: 14)

هُن سنڌيءَ سان گڏ سرائڪيءَ پر بہ ڪلام چيو آهي. سن سان
سندس عشق آهي. ان عشق جو اولڙو سندس هيٺينءَ دُعا مان ب پَسي
سگهجي ٿو

سنڌ پرسک ۾ امن لاءِ دعا

ساٿين ساريءَ سنڌ مان ڏُڪارِي ڪڍ ڏاتار

جيڪي آهن دشمن ديس جا مولا سڀئي مار

اهي لوٺيا نہ ڏسان 'لقمان' چئي., بيمودا بيڪار

والي تن کي وا,. جيڪي سڄڻ ناهن سنڌ جا.

سائين ساريءَ سنڌ کي آنج سَنجھ امن
منھنجا ڏوٿي ڏيھ ي ڀلي گور گهمن
لاکيڻا ' لقمان؛ چئي, وٺندا واس وطن
راتيان ڪري رهاڻيون سُکي سيج سمهن
نت ڏاتر ڏک ڏسن, سانگي منھنجا سنڌ ۾

ساٿين سننڌو درياه ۾. ڪر پاڻيءَ جي پائُوٽ
تم ڪرينس ؛ كوكر' چئي. خالق ساري کوٽ
سانگي ساريءَ سنڌ جا, رويون ڪن رپورٽ

ع

مالڪ ڪر ڪا موٽ, ت سُڪَر ٿئي سنڌ ۾.

نوڪ ادب تحقيقي!اڀبياس 75

لقمان کوکر جي ڪتابن ۽ وڌيڪ ڪلام جو مختصر جاٿكزو هيٺ

پيش ڪجي ٿو:

لاتيون سڻ لقمان جون

هن ڪتاب ۾ سگهڙ محمد لقمان کوكر جي زندگيءَ جو احوال ۽
ڪلام ڏنو ويو آهي جيڪو ڊاڪٽر دُر محمد پٺاڻ ترتيب ڏنو آهي. اهو
ڪتاب سنڌ سگهڙڀلائي تنظيہ ڳوٺ گل محمد خان ڪلهوڙي باڊهہ ضلعمي
لاڙڪاڻي پاران جنوري 1995ع ۾ شايع ڪرايو ويو محمد لقمان کوكر
اُستاد محمد ملوڪ عباسيءَ جو پيارو شاگرد آهي. کوکر صاحب پنھنجو
هيءَ ڪتاب پنھنجي اُستاد کي آرپيو آهي. ڪتاب ۾ سگهڙ بابتٹ ڊاڪٽر
نبي بخش خان بٻلوچ, ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنديءَ ڊاڪٽر اياز قادريءَ,
سوڀِي گيانچنداڻيءَ ۾ ڊاڪٽر بدر اُڄڻ جا وِيچار پڻ ڏئل آهن. ڊاڪٽر پٺاڻ
صاحب سُگهڙ جي تعارف سميت تفصيلي مقدمو ب لکيو آهي. اِن سان گڏ
لقمان کوكر 'سُگهڙ جي ڪھاڻي سندس ٿي زبائيءَ' ۾ سگهڙن جي
قدردانيءَ ادارن جي روين, ڪتابن جي ڇپاتيءَ واري سفر ۽ پنھنجن ڏکن
سکن کي دل کولي بيان ڪيو آهي.

ڪتاب کي 1 1 بابن ۾ ورهايو ويو آهي. باب پھريون حمد منھنجي
هاديءَ جا, ٻيو ثنا منھنجي سيد جي. ٽيون اعليٰ علي ۽ ابن علي, چوڻون حق
بھاءُ الحق, پنجون ڀٽ ڌڻي ڀلارو لطيف, ڇمون سنڌڙيءَ جو شهباز قلندر
سٽون نصيحٹ نامى ون سن نامو نائون محبت نامى ڏهون سُگهڙ نامو ۽
يارهون سُر سُريلا آهي. جڏهن تہ آخر ۾ اختصار جي عنوان سان قلہ جي
موضوع تي 09 بيت ڏنل آهن.

مٿين بابن ۾ موضوع جي مناسبت سان لوڪ ادب جي لڳ ڀڳ هر
شمري صتف سَمائي وٿي آهي, جن ۾ هُتر, ڏور, ڏِٺ, ڳجهارت, سٿ سُري
جڏهن ت سُرن ۾ سارنگ مارتي, سسکي. سھڻي ۽ نوري ڄام تماچي وغيره

دوڪ ادب تحقيقياڀياس

شامل آهن. هن ڪتاب پر سرائڪي ٻوليءَ ۾ بہ ڪجه بيت ڏنل آهن. هتي

هڪ منقبت ٬ببر‏ نرعلي آن' ڏئي وڃي ٿي.
تون شير خدا ببر نر علي ان
حلاليءَ ۾ حراميءَ کي ڪندو ظاهر علي آن

تين سخين ۾ سڂي آن پھريون ٽمبر
تنھمتجو نہ ٿيو اڄ تائين ڪو ٿي همسرِ
در تان ن موٽيو خالي ڪو ٿي گداگر
گدا .'٫‏ ڪيئي بڻيا تاجدار تونگر
تو ك :. مي جيڪو سو سُوڎڏي ۱ مُنڪر
تون رُثند, جي ڪندو رهبر واهر علي آن.

تو بي ٿورن کي سُور ڏئي نروار ڪيو
تو مانيءَ جي عيوض مدار ڏئي قمبر لك قرار ڪيو
جو پٽيل کي پٽو ن پيو اهڙو آروپار ڪيو
تارازيءَ ۾ تري تور ٿيو اهڙو ڌڙ ڌار ڪيو
جو منڪر آ محمد ج.و تنھن کي ڪندو دربدر علي. آن

تنھمتجي آڏو سخاوت بہ جهُڪي سلامر ڪيو
تنھنجي آڏو هر طاتت ب جهڻُڪي سلام ڪيو
تنھنجي آڏو هد
يٍ ي ڏو آمامت اآبہ جهمُڪي سلامر ڪيو
تنھهنجي آڏو ّھادٽ. .. هاڪتي سلامر ڪيو

بي

تون والي ڪوثٿر, يد صابر علي آن.

نوڪ ادب تحتيقتي اڀياس 77

تون محمد جي زبان ۽ شان آن حيدر

تون محمد جو جسم ۽ جان ان حيدر

تون محمد جي عزت ۽ مان ان حيدر

تون ثيض رحمت تناطق تران آن حيدر

تون '٬‏ لتقمان؛ جو دين ايمان ان حيدر

تون اسلام جو اتم اعليٰ ممبر آن.
لعل ڪڻا لقمان جا:

سگهڙ محمد لقمان کوکكر جو هيءَ ٻيو ڪتاب بلاول پرادران ڳوٺ
مصطفيٰ آباد ضلعي لاڙڪاڻي پاران 2002ع ۾ شايع ڪيو ويو. هن ڪتاب
۾ر 192 صفحا آهن. ڪتاب جو مھاڳ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکيو.
جڏهن ت سيد صالح محمد شاهہ تاج جوئي, احمد خان سھاڳ, ائور ساگر
ڪانڌڙي ۽ ڊاڪٽر دُر محمد پناڻ جا بِيچار ب شامل آهن.

تاج جويو صاحب لکي ٿو “سگهڙپائيءَ جي فن ۾ بيت کي وڏي
اهميت حاصل آهي ۽ لقمان کوكر جا بيت ڀُختا ۽ تجنيس حَرفيءَ جي
هُدر سان سينگاريل آهن. سندس سنڌي شاعري تہ ڀلوڙ آهي پر سندس
سرائڪي بيت ۽ ڪافيون روانيءَ ۽ ٻوليءَ جي حُسن جي حوالي سان
وڌيڪ منناثر ڪن ٿيون.”

هن ڪتاب ۾ لقمان کوكر ڌرتيءَ جا درد شاعريءَ ۾ اوتيا آهن.

لوڪ ادب تحقيصي اپبياس 78

لوڪ شاعريءَ جي سڀني صنفن ۾ هن سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي سورن کي

سنڌڙيءَ جا سور
ڪھڙا سور لکان سنڌ جا, سنڌ ڏني دانهن
رت پي رهزن ويا, جيئن چاڙهي پيئن چانھهن
ٻيلي منھنجي ٻانھن, ڇڏايو لتيرن کان 'لقمان' چئي

ڪهڙا سور لکان سنڌ جا, آ سنڌ سان وڏو ويل
ٿا ڏوهي گهمن ڏيه ۾ آ جهانگيئڙن لك جيل
يٴْ٬ٳٴ٬ټڂي‏ لوزن آٿي الان اچ :

ڪھڙا سور لکان سنڌ جا, آ سنڌ ۾ لڄا لٽ
غيرت وئي غرق ٿي. آ رڳو گولين گُوگهٽ
ڪڍي ن ٿو ڪٽ, ڪو لٽيرن کي'لقمان' چئي.

ساڳيا سنڌي ساڳي سنڌ, دل ن تنين ساڳي
ساڳيا ڀاڳيا ساڳي ڀونءِ پر نہ ساڳيا پاڳي

پاڻ پيڙن پاڻ کي, ن سندن ڪائي سُجاڳي
جئين نئڊ نڀاڳي, سي لوڙين پيا 'لقمان' چئي.

سوڙهو ڪرين ساڙيلا,. لا تون درياهھ
موڳا ‏ هن ممراڻ ۾ سانگيئڙڻن جو ساهھ

لوڏڌي ڪڍندئي لاه, لاکيڪڙا ؛ لقمان' چکي.

موڳا هن مھراڻ کي. ٿو ڌلا وجهين در

لوڪ ادب تحتيتقي'ڀياس 79

ماري وجهندٿي ماروتڙا, هاري كڂي هر
مرڳا هن مھراڻ تي. ٿو ٺاهين ڪالا ڊيم
سانگيئڑن جو سنڌوءَ سان پڪو اٿئي پريم
گندي تنھتجي گيہ, لڙهي ويندي لقمان چئي.

هن دور رهر قسمر جي دهشتگردي وڌندي پكي وڃي, جنهن سبب
جيئڻ جنجال ٿي ويو آهي. هر باشعمور ماڻهو ان خلاف پنهنجي وِت ۽ وس
آهر اُٿي بينو آهي. شاعر ۽ لڀکڪ عوام ۾ سجاڳي آڻڻ ۽ اتحاد مضبوط
ڪرڻ لاءِ پنهنجي ڏاٺ ڪتب آڻين پيا. لقمان کوكر ب ساڻن گڎڏ
“دهشتگردي مرده ياد" جو ثمرا هڱي ٿو.

دهشتگردي مردهہ باد
وحشتگردي هر دهہ باد
روزانو ڏس, ڪير ڪسن ٿا
نفرت گردي مرده ‏ باد
ان باهو فوڻ
ڪُلفت گردي مردهہ باد
ڏيهہ جا ڏوهي. رِها رُٻين تي
رشوت ‏ گردي مردھ ياد
ڪُينگردي مردهہ باد
خيانت گردي مردهہ باد

ڪوٽن قيدي هاري ناري

توڪ ادب تحقيتي اڀياس 80

دولثٿثٿ گردي مرده باد
لڄالكٽ جو روز ڌندڌو 7٣‏
نحوست گردي مرهہ باد
روز ملاوت, چور بازاري
بجثٿ گردي مردهھہ باد
لقمان ملن ٿا, لاٿن ورين مان
ظلمت گردي مرده باد
وزيراعظم محترہ بينظير ڀٽو کي سگهڙ فقير محمد لقمان کوکر ؛'جيڪي
ڏٺومون' ۾راپيل ڪندي چئي ٿو:

وزيراعظہ آء ڏسي . وج
گاج نئن جا گهاءیَ ڏسي وچ
پاڻيءَ جا بٿّلا ڏسي وچ
بند مرامت, ڪنھن ن ڪيا ها
هڙني جو ت, حياءُ ڏسي وڃ
انجنيئر اي سي سرويئر ايسڊيا
ڇا پيا ڪن هت, ڇاءُ ڏسي وچ
رات اندذيري جاڏهون ڪاڏهون
ڇولين جو ڇَڇڪاءَ ڏسي وج
جنھن جا ٻڇا ويا, جنھن جيءَ هنج مان
سا روئي ويٺي. ماءُِ ڏسي وڃ
كائؿڂ پيقڻ لثئ, ڪجه ن بچو ۱
بک تي ڀينر ڀاءُ. ڏسي وج
ڳوٺن جا هٿ, ڳوٺ لڙهي ويا

نلوڪ ادب تمصيضي اڀياس

ڪنهھن ن‫ آيو ڪهھهڪاءُ ڏسي وج
شھداد ڪوٽ قمير, واره, دادو
جوهي ‏ منچڇر انچر ٿي وٿي
امداد ڏئي تو ٻوڏ ٻُڎڏن لك
ڌلڻن جا هت داَ ڏسي وچ
راشن پاڻي, پاڻ ويا کائي
باڪا ‏ اي يچ
اَٽٿي داليون, گيھہه ۽ چانور
ڪو ند مليو آ., پاءُِ ڏسي وچ
غريب بندن تي, بک مرن ٿا
پاڻ کائن پُلاي ڏسي وڃ
هي افسر شاهي, تنھنجا ڪامورا
ٿا ڪو ن لھن, سماءُ ڏسي وچ
ميمبر, ڪارڪن, وزير سڳورا
بلارل صدتي, بکين ڏکين سان
وڏن جو ورتاء ڏسي وچ
لان لڙهي. ۽ لقمان؛ لکين ويا
پوءِ ‏ چون ٿا, بچاءُ ڏسي وچ

81

لوڪ ادب تخحتيقضي اپیاس 82
لچون ڏس مان جِون!

سگهڙ محمد لقمان کوکر هن دور جو هڪ مڃيل سگهڙ آهي بلڪ
جيڪڏهن ائين لکجي ت وڌاءُ ن ٿيندو ت هن دور جي نالي وارن سگهڙن
منجهان هڪ آهي. ريڊئي. ٽي ويءَ تي ٻڌڻ. ڏسڻ سان گڏ مون ساڻس
ڪچھريون ٻ ڪيون آهن تہ وري سندس ڪتاب لاتيون سڻ لقمان جون ۽
لعل ڪڻا لقمان جا پڙهيا ب آهن. جن جو مختصر تعارف ب هتي پيئش ڪيو
ويو آهي. سندس هيءُ ڪتاب ب نظر مان ڪڍيو اٿم سندس ٽنهي ڪتابن
پر لوڪ ادب جون مڙيكي صنفون سمايل آهن. سگهڙائپ جي فن جي روايت
۽ تانون مطابق هر هڪ ڪتاب جي ابتدا حمد ۽ نعت سان ڪئي وئي آهي.
هيءَ همراه عملي زندگيءَ ۾ هر ڪمر جي شروعات الله ٻاجهاري جي نالي
سان ڪندو آهي. اِهو ٿي سبب آهي ت سدائين سندس ٻيڙا پارهوندا آهن.

سندس هن ڪتاب ۾ ڪجه نوان موضوع ب شامل ٿيل آهن. سنڌو
درياهہ جي 2010ع واريءَ ٻوڏ کي ب موضوع بڻايو اٿائين, جنهن پاڪستان
خاص ڪري سنڌ ۾ جيڪا تباهي مچائي اُن جو مثال ن ٿو ملي. فقير لقمان
چڪي ٿو ت:

لکين لڙهيا انسان, ڪير ڀريندو؟

هيڎو هيءَ نقصان, ڪير ڀريندو؟

ٽوڙهي بند کي بہم _ هئياتئون
سنڌ ڪيائون سنسان, ڪير ڀريندو؟

گڊوءَ سکر تٿي زور وڏو |

الله = ڏيئشدس آماڻن, ڪير ڀريندو؟

لوڪ ادب تحضيقياڀياس 81

جيڪب آبادن جمفرآباد ٻوڙي هليو
پاڻي بلوچستان ڪير ڀريندو؟
'ڪير ڀريندو؟' جي موضوع تي سندس اهو شعر 19 بندن تي ٻڌل
آهي. جنھن کي اسان واقعاتي بين / شاعريءَ ۾ شمار ڪري سگهون ٿا. ٻوڏ
واري واتعي جو لقمان اکين ڏٺو شاهد ٿي واتعا بيان ڪندو وڃي ٿ.و ان ريت
سگهڙ پنھنجيءَ سنڌ جي تاريڂ محفوظ ڪئي آهي. اهڙيءَ ريت طوفاني
برسات, بجليءَ جي لوڊ شيڊنگ ۽ موبائل فون کي ب موضوع بڻايو اٿائين.
هن ڪتاب ۾ سگهڙ محمد لقمان کوكر جي شعور جو جوين نظر
اچي ٿو سَنجهنس قومہ جي ترقيءَ جو وڏو اونو نظر اڇي ٿو سندس شاعري
پڙهي اُستاد بڂاريءَ جون سڪون لھن ٿيون. يقينن مٿس اُستاد بخاريءَ جو
اثر هوندو اِهو ٿي سبب آهي تہ سگهڙ محمد لقمان جي شعور ۽ مقصد ۾
اُستاد بخاريءَ جي شخصيت ۽ ڪلام جو هُڳاء اچي ٿو هن همراھم
پنھنجي ڪتاب ۾ غزل جي صنف تي ب طبع آزمائي ڪئي آهي. غزل جو
اصل موضوع عورت سان ڳالهيون ڪرڻ, سندس سونھن بيان ڪرڻ., زلفن
جي پيچن ۽ سينگار جون ڳالهيون ڪرڻ وغيرهہ آهي پر هن همراه غزل ۾
بہ ڌرتيءَ جون دانھون ۽ آهون ڀريون آهن.

رهيل هڪ اُن جي ٻوري هئي. سا ب برسات لوڙهي وٿي

تَرڻ لاءِ ڀينڊي ٿُوري هئي. سا ب برسات لوڙهي وئي

هن همراهھہ غزل جي اصل روايت کي ٽوڙي “معاشرتي غزل” جي
عنوان سان غزل کي نئون رنگ ڏئو آهي. مثال:

1

يب جي چله ٻري نا ٿي
ابير جي چلھ ٺري نا ٿي

هو امدان زڪوات ويڻو کاٿي

نوڪ ادب تخحقيصضي اپبياس ٻ4ُ8

هن لا حڪومت ڪري ن ٿي

مان 'لقمان لکڻ تي مجبور آهيان
وا سي
ساڳيءَ ريت ڪاليءَ ۾ ٻ هُن مختلف موضوع آندا آهن. محمد
لقمان اڄ جي سياستدان کي ب آٿينو ڏيکاريو آهي. ان کان سواءِ لاڙڪاڻي ۾
تمبر = شهداد ڪيٽ ضلعن جي تاريڂ / جاگرافي ب بيان ڪئي اٿائين.
لاڙڪاڻا يدا ليڪو تمبر عمبر آ پر ٻنهن ضلعن جو مڪمل تعارف ڪرايو
اٿائين. اُتان جا بزرگ, شاعر, اديب, ذاتيون, گوٺ, شھر, شخصيتون, کاڌا
پيتا وغيره ڏادي سھكي انداز ۾ بيان ڪيا اٿائين.
ڏهس ڏکي صنف آهي پر وڏي پائي جا سگهڙ ان تي طبع آزماٿيءَ
کي لازمي سمجهندا آهن ڇاڪاڻ تہ سگهڙ جي ڏات جي پرک جو هڪ ماپو
ڏهس ب آهي. محمد لقمان کوکر ڏهس کان ب اڳٽي نڪري ٽيھس. چاليمس
تي پھٽو آهي. ڪتاب مان سرائڪي ٽيهس پڙهي سندس ڪاريگريءَ جو
اندازو لڳائي سگهجي ٿو. ڪتاب ۾ هنر, ڏور بيت, رسالو ڳجهارت, قلندر
سائينءَ سچل سرمست ۽ تقي شاه باڊاهيءَ بابٹ شعر, سينگار, ڪي ٿي
اين. ايڪتا جو ڏينھن. پھاڪا. مور جمالى همرچو لولي ۽ تصيحت جا
محمد لتمان کوكر جي هن ڪتاب پڙهڻ سان ماڻھون سوچڻ ۽
لوچڻ تي مجبور ٿي پئي ٿو مون کي پڪ آهي ت هيءَ سوچ ۽ لوچ ضرور
ڪو ٻُوٽو ٻاريندي بجليءَ جي لوڊشيڊنگ ملڪ جي سڄي عوام کي تاراج
ڪري ڇڏيو آهي. بجليءَ جي ان بحران تي لقمان کوکر چئي ٿو

بجليءَ جو بحران
واهہ جو بجلي, تنھنجو پرڻ آ

نوڪ!ادب تحقيقياڀياس

انعيءَ ٻَرڻ کان سُنو مرڻ 7
چوويھ ئٿي ڪلاڪ چنٽ هن تھنجا
وڏا هي اندر ۾ ڦٽ هن تنھنجا
من ۾ تنھنجو اچڻ وڃڻ ٣‏
ماتي تہ جھڙي کاڌي ن کاڌي
نصيب اونده پر بسيون چَٽڻ ٣‏
ڏهن ڪلاڪن ۾ بلب ڀي ن ٻارين
مريضن کي ٿي. گهر ۾ مارين
گرميءَ ۾ ڏاڍو ڏکيو ٿيو جيئڻ آ
لوڊشيڊنگ آ, تنھتجي جاري
ٽائيءمر ند ٽيبل تويهن زاري
ماڻي تاڻي,. تنھنجو هلڻ ۱
درزي وينا دُعاتون گهراتن
جن جي روڙزي ڪپڙا سبڻ ۱
ٽڪي :چنڙڑهايون ٺڪي: سيسايون
اٿي ٻنا ڪيئن مائي پڄايون
پک تو ماريوي ڪھڙو پڇڻ ۱7
مٽ ٻ ٽي ٿا سَس هلايون
بل ڇڏن ٿا ال تهلايون
بيھوش ٿي پو ڪَرِي پوڻ آ
؛ لقمان' لُٽيو آ. بيجليءَ هاڻي
اڃان ت اڳتي اه ڄاڻي

-

پاڻ ساڻ ٿيڻو ڪھڙو پَسڻ آ؟

8985

نلوڪ ادب تحقبصي اڀبياس 896

محمد لقمان هڪ باشمور سگهڙ آهي. پنھنجيءَ ڌرتيءَ ۽ ڌرتيءَ
جي عوام جي هر ڏک ۽ سُک کي محسوس ڪندي آهنجن اُره زوراين, ڏاد,
ڏمر, بيوفائين ۽ منافقتن تي تڙپي ۽ ٽُڇي ٿو دانھون ڪُوڪون ۽۾
پنھنجن کي منٺٿون ب ڪري ٿو ت خُداءِ کي مڃو ڏاها ٿيو. ڌرتيءَ لاءِ ڪجه
ڪريو پاڻ مان بُرايون ختمر ڪريو! تعليہ جي تباهي ڂتم ڪريو!

اي سنڌ جا سياستگرو
اي مان وارا مئسٽرو
اعليٰ علہم ڇا ماهرو
اي محققي بدانشورو
پر سوچو ڪجه تلم تي
عين, لام ۾ ميم تي
دل منھنجي جپُرندي وڃي
تعليم ٿي مرندي وڃي
قومر ٿي ڪرندي وڃي

هي درس گاهون دوستو
ٿيون چرس گاهون دوسخو
بي ترس گاهون دوسٿو
ڄڻ مرض گاهون دوسخو
اسڪول ‏ واڙا مال جا
اسڪول چارا مال جا
غيرت صفا ٿي ٻُڎندي وڃي
تعليمر ٿي مرندي وڃي

اُبخاد ٿو . اسڪيمل. پَز

نوڪ ادب تخحضيضي اپبياس

طاتت ڏيکاري ٫ُول‏ ۾
رڳو پان آهي ول ۾

سيکاريندو ڇا ٻار کي؟

تربيٿ ٿي ترندي وڃجي

هر ڪو نقل تي شير آ
ڊگرين جو سڀ کي ڍير آ
تن ڪُڇڻ وارو ڪير آ؟
انڌير هت ائڌير. آ
پئكسين ملن پيون مارڪون
سفارشون ۾ پارتون
رشوت وڏي وڌندي وڃي

سي فنڊ

اسڪول کان پنا ٻارڙا
اُس ٿي پڙهن ويچارڙا
ڪي ڀُورڙا. ڪي ڪارڙا
كائي صبح جو کارڙا
پيادل هلن اسڪول ڏي
ڌرتي مٿان تڻيندي وڃي
تمليہءِ ٿي مرندي وڃي

سڀ روڙي ويا

آنسر مٿان لوڙهي ويا

87

لوڪ ادب تحتيقياڀياس 88

ٻيڙو سڄو ٻوڙي ويا

رڪارڊ ٿي ٽوڙي ويا

ٽ ڏناتون رپيو اسڪول م‫

ڪرسي تن هڪ شيڊول ۾

بُک ٿي صنا چرندي وڃي

تعليہِ ٿي مرندي وڃي

پندنجو جي زنده نام ڪيو
تعليم 'تي ڪجھ ڪار ڪيو
تمليممر نذ ٽيلامم ڪيو
تمليہہ کي پَر عام ڪيو
ضبنڪين بي ڙهاو ارهي
سڪين. بي چڙهندو: رهي
دل ٿي اين چوندي وڃي
تمليہِ ٿي مرندي وڃي

'لقمان' پڙهي هي لعل ٿين

پو قوہهِ جي ڪا ڍال ٿين

هن سنڌ جا رکوال ٿين

محبت سان مالا مال ٿن

شيطان تہ ت شملو ڪندو

هيڻو ڏِسي حملو ڪندو

اڄ باه ٿي ٻرندي وڃي

تعليہ ٿي مرندي وڃچي

تعليمہ ٿي مرندي وڃي

6 صفحن تي آڌاريل ڪتاب 'لوچون ڏس لقمان جون' ايلسا
پٻليڪيشن حيدرآباد 23ع ۾ شايع ڪرايو, جيڪو آغا نور محمد پٺاڻ

نوڪ ادب تحتيصي اڀبياس 89

کي آرپيو ويو آهي. هن ڪتاب پر واحد ڪاندڙي پبلشر نوٽ, ثقافت کاتي
جي ڊائريڪٽر چنرل متظور احمد ڪناسري پيغام ۽ ڊاڪٽر بدر اُڄڻ مماڳ
لکيو آهي جڏهن ت ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙي, ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ, احمد خان
سُھاڳ ۽ محمد ايوب واهوچي جا ويچار ب شامل آهن.
لوڪ رنگ لقمان جا (سگهڙ محمد لقمان کوكر جو ڪلام)

هيءَ ڪتاب سنڌ جي ثقافت کاتي 5ع ۾ شايع ڪرايو آهي,
جيڪو سُون ترتيب ڏنو آهي. کوکر صاحب جو نِلو هيءَ چوٿون ڪتاب
آهي جنھن ۾ سگهڑائپ جون لڳ ڀڳ سموريون صنفون سمايل آهن.
جھهڙوڪ: حمد ۽ ٿنا وارو ڪلام ڏور بيت, سچا سڂن. پھهاڪا بيت, هدر,
ڏٺ پرولي, رسالو ڳجهارٽ, سنڌيءَ ۾ گرچيلا / ڳاڻوءَ جا بيٿ, ست سُري,
سينگار جا بيٿ, ڏهس. ويھس, ٽيھس, ٽيه اکري ٻاونجاه اکري, مھينا بيٹ,
مناظرا, ڪافيون ۽ سرائڪي ڪلام وغيره.

سگهڙ محمد لقمان کوکر پھريون دفعو ٻاوٽجاه اکري لکي آهي.,
جنھن کي هن ڪتاب ۾ شامل ڪيو ويو آهي. هُن ٻاونجاه اکريءَ کان
سواءِ منھنجيءَ فرمائش تي ڪجه مناظرا ب لکيا آهن, جن راڄ جي دور جي
اهم مسكلي گوسڙو ماسٽر کي ب ننديو ويو آهي. ان مناظري حا چونڊ ٽڪرا

9”

سگهڙ: هڪ ڏهاڙي هلندي پئي يَٺيون آيس واٽ
تہ ٻ ماستر پاڻ ۾ ڪيون بيٺا ها آٽ
هڪ هو پڙهائيندڙ پياري ٻيو هو گوسڙو گساٽ
پڙهائيندڙ چيو گوسڙوءَ کي سُکا! ڪري وڃ ماٺ

گوسڙو: ڇو لڳندي هاڻي لقمان چئي؟ تون وري ڪھڙو آهين پاڙهو؟

لوڪ ادب تنحقيقياڀياس 90

پَلال ٻنين ٿو شاگردن کان, اچي وڏو ڀريو ٿي واڙو
ڪنھن ڇوڪري کان ٿو ڇيلو وٺين, ڪنھن کان تر تاڙو
پنج ڪئڪسڙ پاس ٿيڻ جا, وڏو راشي آهين راڙو
اهڙو هڻين ڌاو پوءِ بي مان خراب آهيان کوکر چئي!

پاھو: هاا خراب آهين کوكکر چئي, ڪو شرم اکين ۾ ڌار
ٻَگهار وٺين ٿو پُوري, ڇو ن ٿو پڙهائين ٻار؟
هيءَ پيغمبري پيشو آ تنھن کي ڪيو ٿي خُوار
سچ چوڻ تي ٿو سُڄي وڃين, کوٽا کائٿين ٿو خار
ڪجه پاڻ سُڌار ڪر خوف خُدا جو کوکر چئي!

گوسڙو:اڳتي ن گسائيندس !دا! اوهان مون کي سُنو سمجهايو
گوسڙوءَ پڙهائيندڙ کي پيرين پئي, پائي ڀاڪر پرچايو
اوهان کيو ' کوکر' چئي, مون آ گوسڙوءَ هارايو
فيصلي اسان جي تي 'فقير سگهڙ لقمان' بي آهي آيو
تنھن مون کي ويھي آ ٻول ٻُڌايو ت عل کي آباد ڪريو
اباد ڪريو
کوكکر صاحب پھاڪي بيٹ ۽ رسالي ڳجهارت جو ٻ ماهر آهي.
هُن انھن ٻنهي صنفن کي اوج تي پهچائڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي آهي.
سندس رسالي ڳجهارت مان لڳي ٿو ت هُو لطيفيات جو ب ماهر آهي. مثال
لاءِ سندس هنيون رسالو ڳجهارتون پڙهو!
سريمن ڪلياڻ
ڏيڻي: ‏ تالى نالي ٻولي. ٻولي, وهمين. ٻولي, ماڻهونءَ جي. پاڻيءَ جي.
ڀڃڻي: نالو - عاشق. نالو = عزازيل., ٻولي - ٻيا, ٻولي = مڙيڪي, وهمين =

نلوڪ !دب تحعقيتي اڀبياس 9

سڌڙيا, ٻولي = منجهان, ماڻهونءَ جي = سڪ پاڻ اي
سبيل, ڦٽڪاريل = لعنٽي, مڱيون ٿيو = لعل ٿيو

ععكاشت عزازيل, ٻيا مڙيكئي سَڎڏڙيا
منجهان سڪ سيل لعنتي لعل ٿيو
سرسهڻي- 01

مٽي. گهوڙي جو نار نالي, ڪکن جي. ماڻهونءَ جا, ٻوليءَ جا,
ٻولي, ٻولي, لوه جا, ثار تالي, ماڻهونءَ جا, نر نالي جا.
مٽيءَ جو = گهڙو. گهوڙي جو - ڀڄڻ / ڀڳو نار نالي = سُند,
ڪکكن جي - مئي. ماڻهونءَ جا = وسيلا, ٻوليءَ جا = ويا, ٻولي =
تهان ٻولي - پوِ لوه جا - سُڪا, ار نالي - سهڻي. ماڻهونءَ جا
= سڌ, ثر نالي جا - ميهار جا.

گهڙو ڀڳو نڌ سُڪي. وسيلا ويا
تهان پوءِ سُڪا, سهڻيءَ سڏ ميهار جا

سر سهڻي-02

ٻولي, نالو نالو ٻولي, مال جي, ڪپڙي جون. پهتل, ذات, جنڊ
جي. ن, ماڻهونءَ جي, نم ڪكن جو جر جو عضوي کاڄ جو نار
نالي, حساب جو درياھہ جي.

ٻولي = هڪي. نالو = طالب, تالو = حق. ٻِولي = جي. مال جي = تو
ڏي, ڪپڙي جون = لاڪون, پهٽل = توق ذات = ملاح, جنڊ جي
= مڪڙي ماڻهونءَ جي = ٻڌي ڪكن جو - نوٿ جر جو - پاڻي,
عضوو = پني, کاڄ جو =- ٻوڙ نار نالي = سهڻي, حساب جو =
ليكو درياهہ جي = سير.۔

نلوڪ ادب تحصيمي؛اڀبياس ”ء9

هُڪي طالب حق جي. توڏي لاڪون توڙ
ن ملاح ن مسڪڙي نڪي ٻَڏي نوڙ
پاڻي پنيءَ ٻوڙ سُّهغيَ ليکي سير ۾

شاه سائينءَ جي پيغام کي هي سُگهڙ پکيڙيندا رهندا آهن.
رسالي ڳجهارت وسيلي شاهھہ صاحب جو پيغام نہ رڳو سولائيءَ سان پکيڙي
سگهجي ٿو پران کي سمجهائي ب سگهجي ٿو

پماڪا اسان جي روز مره جي ٻوليءَ مان گهٽبا پيا وڃن. انھن کي
محفوظ ڪرڻ ۾ نر . -ل تائين پھچاتڻ لاءِ هي سگهڙ مام سُٺو ڪردار
ادا ڪرت رهيا آهر بہد: ڪي کي ساندڍڻ جو بھترين طريقو هي پماڪا بيت
آهن جن تي محمد لقمان کوکر کي تما گهڻي مھارت حاصل آهي. مثال لاءِ
هيٺيون پهاڪو بيت پڙهو!

ٽوهہ ٽکڙڪائي ٽانڊن تي,. پيھين کڻي ڪر پاهھ

ت ب مئو اِهو سور ن ٿئي, آ تو کي سرد ٽباح

گلا خور ب گلا ۾ ۱ گم آیيڪن گكُمراه

تون ڏِينس لک ٬ثُقمان'‏ چٿي تہ بہ هٽندو ن همراهہ

ڌوبپي سَنجه درياهہ اوجه ن ڇڎي اوجهري

سندس هن ڪتاب ۾ لوڪ گڃت. چوسٽا, ڪافيون ۾ غزل بہ ڏنا ويا
آهن. عام طور تي سگهڑ سگهڙاڻپ وارين صتفن تي شاعري ڪندا آهن پر
هن همراه غزلن سان ب سٺو نڇايو آهي. سندس غزلن ۾ روايتي موضوع سان
گڏ معاشري جا ڏک سور, هدايت جا سبق ۾ ڏوراپا ب سمايل آهن.

نت وڃجي در ڪنهن جي. دور اهڙو آيو آ,
نت وڃجي گهر ڪنهن جي. دور اهڙو آيو آ,

نوڪ ادب تحميصي اڀياس 9

لڳو لقمان واءِ اهڙو اُهي رشتا رهاڻيون ويون,
ن وڃجي ڀر ڪنهن جي. دور اهڙو آيو آ.

محمد لقمان کوکر هن دور جي سگهڙن ۾ تمام گهڻي مٿانھين
حيثيت رکي ٿو اوهان جڎهن سندس هيءَ ڪتاب پڙهندا تہ پاڻ ٿي واهہ
واهہ ڪندا. کيس بھترين سگهڙائپ تي سنڌ جو وڏو اعزاز شاه عبداللطيف
ڀٽائي ايوارڊ 3 201ع پٍ ملي چُڪو آهي. ٻين ايوارڊن ۾ هيلٺيان ايوارڊ شامل
آهن.

گولڊ ميڊل_۔ 1996ع سنڌ سگهڙ سنگت ڀلاٿي تنظيہ لاڙڪاڻي,
شهباز ايوارڊ 1996ع شهبازميلي ڪاميٽي دادوَ جلال کٽي ايوارڊ 2002ع
اختياري حيدرآباد, فقير محمد ملوڪ عياسي ايوارڊ 5ع عباسي
ڪلهوڙا تنظيہ سن لاڙڪاڻي, مخدوم بلاول ايوارڊ 2005ع مخدوم بلاول
بادگار ڪاميٽي دادوَ ڏات ڌڻي ايوارڊ 5 ع اڪيڊمي ادبيات پاڪستان
ڪراچيءَ مجتا ايوارڊ 2005ع سنڌ سگهڙ سنگت ڀلاٿي تنظيہ سکر, ميان
عبدالرحمان ايوارڊ 2006ع ميان عبدالرحمان ڪاميٽي دادوَ
عيدميلادالتبي ايوارڊ 2007ع خائ فرهنگ جمهوري اسلامي ايران
پير تقي شاهہ ايوارڊ 2009ع پير تقي شاه يادگار ڪاميٽي باڊڊه, توقير اهل
تل ايوارڊ 2010ع اڪيڊمي ادبيات پاڪستان سنڌ ۾ خانا فرهنگ
جمهوري اسلامي ايران ڪراچي سنڌ, شهيد بينظير ڀٽو ايوارڊ 2011ع
ضلعي حڪومت لاڙڪاڻي. شهباز ايوارڊ 2014ع شهباز ميلي ڪاميتي
ڄامشوري ۽ سچل سرمست ايوارڊ 2014ع سچل سرمست يادگار ڪاميٽي
خيرپور کيس ڏنا.

الله ساٿين کيس وڏي ڄمار ڏٿي ۾ صحت سلامت رکي. آمين!

لوڪ ادب تحمقيصي اڀپياس 94

مددي ڪتاب؛
1. لاڻيون سڻ لقمان جون ( سگهڙ محمد لقمان کوکر جي زندگيءَ جو احوال
۾ ڪلام) مراتب: ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ, سنڌ سگهڙ سنگت ڀلاٿي

تتظيم 1995ع

2 لعل ڪڻا لقمان جا. بلاول برادران, ڳوٺ مصطفيٰ آباد ضلعو لاڙڪاڻو
2ع

3 لوچون ڏس لقمان جون (لوڪ شاعري) ترتيب: محمد ايوب واهوچو
ايلسا پبليڪيشن حيدرآباد 2013ع

4 ڪچهريءَ جا مور ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو ثقافت کاتي سنڌ حڪومت
3ع

ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو ثقافت ۾ سياحت کاتو سنڌ حڪومت 2015ع
0. سگهڙ محمد لقمان کوكر سان مختلف وقتن تي ٿيل ڪچهرين مان مليل
ڄاڻ

نوڪ!دب تحتيصي'اڀياس 9

سُگهڑن ۽ سُگھڙاتب جڍ پُرامن
سماج اڏڻ ۾ ڪردار

سنڌي سماج ۾ سهپ رواداري, ماڻهپي ۾ ميٺ محيت پيدا ڪر لاءِ
سُڄاڻ ۽ ساڃا هوند ماڻهونءَ پنهنجو پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي. امن امان
برقرار رك حڪمران طباقي جي بنيادي ذميواري رهي آهي. ان طبقي پنهنجي
اها بديادي ذميواري ڪيتري قدر پوري ڪئي آهي؟ اهو هڪ الگ سوال آهي.
جنهن جي جواب لاءِ ڪنهن ٻيءَ ڪانفرنس ۾ ڳالهايو ويندو . اڄوڪيءَ
ڪانفرنس جي موضوع جي مناسبت سان هٿي سنڌ جي سُگهڙن ۽ سُگهڙائپ
جو ذڪر ڪجي ٿو.

سنڌي سگهڙن سماج کي پرامن, پر سُشڪون , پيار محبت ۽
ڀائيچاري واري سماج بڻاٿڻ لاءِ تمامر وڏو ڪردار ادا ڪيو آهي.

سنڌ جي تاريڂ جو مطالعو ڪجي ٿو ت ان جي هر دور ۾ سُگهڙامن
۾ محبٿ جا سفير رهيا آهن. سنڌي شعر ۽ ادب جو رڪارڊ ٻارهن تيرهن
سؤڙسالن کان ملي ٿو ان سموري ذخڂيري ۾ لوڪ ادب جو تمام وڏو حصو
آهي.

اسان وٽ عام تاثر اهو آهي تہ اسان جا اديب ۽ شاعر گهڻي ڀاڱي
قلمي جنگ وڙهندا آهن . علمي ميدان کان ڪجه پري هوندا آهن. جڎهن
ت سُگهڙ اهي تخليقڪار آهن, جيڪي عملي ميدان ۾ هڪ سماج
سڌارڪ وانگر جاکوڙيندا آهن. هن جا سينا ميٺ محبتٹ ۾ قرب ونڊڻ لاءِ
هر وقت آتا هوندا آهن. هو گهمندي ڦرندي, اٿندي ويهندي پيار جي پرچار

نلوڪ ادب تحقيتي اڀياس 96

ڪندا رهندا آهن. اسان جو عام اديب ۽ شاعر پين ۽ پني جو محتاج هوندو
آهي. جڏهن تہ سگهڙ وٽ اهڙي محتاجي ناهي, هو پنهنجيءَ زيان وسيلي ڏور
بيت. پهاڪا , آجيان جا بيت , ڳجهارتون ۾ ٻيا اسم ڏيندو ۾ وٺندو رهندو
آهي.

سدا آئين سڄٹان, جاني مهُڄئي ‏ ڃَسّش

اکين عيد ملڀهائي , روح اچي ويو رَسش

جنهن دڳ ‏ بلبر آئين , سو پيچرو پارش

دز در ڀانئيان, سو , گوهر سارو كش

سنڌااريڙهي رو اهټيكہاهخ, عدايتاعلي چخي.

۱ سگهڙ ڪچهري ڪلام نقير هدايت علي رڏ, ص:230)

سنڌي لوڪ شاعريءَ جو چٽو رڪارڊ سومرن جي دؤر کان ملي ٿو.
پٽ . ڀيان ۽ چارڻ شاعريءَ وسيلي ماڻهن کي وندراتيندا ب ها تہ سندن
فڪري تربيت ب ڪندا مُئا. ساڳي وقت حاڪمن جون خوبيون , خاميون ۾
ملڪَ ۾ ٿيندڙ مختلف واتعا. قصن ۽ شاعريءَ وسيلي بيان ڪري عوام کي
باخبر رکندا هڪا. کين ان زماني جي ميڊيا چڪجي ت وڌاءُ ن ٿيندو.

سندن شاعري حڪمراٽيءَ لاءِ عوام وٽ راءِ جوڙڻ جو ڪيم بہ
ڏيندي هڪئي ت زندگيءَ کي پُر اَمن ۽ ميٺ محبت سان گذارڻ جو دگ ب
ڏيکاريندي هئي. سنڌي شاعريءَ جون, جيڪي ابتدائي صنفون مليون آهن
انهن ہ ڳامُون ۽ گنان اهم آهن.

ڳاهہ بيت جو هڪ قسمر آهي. جنهن تي سگهڙن طبع آزماكي
ڪٿي آهي. خاص طور تي ڪنهن تصي دوران ان سان ٺهڪندڙ بيت ڏيڻ
تمام گهڻا مشهور آهن. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ صاحب اهڙن تصن تي ٻڌل
هڪ ڪتاب “ ڳاهُن سان ڳالهيون ” ترتيب ڏنو آهي.

ڳگاهن پر تشريح . طنز , بھادريءَ . ڪانئرائپ . ڪوتاهيءَ , حسن ۾
عشق جي موضوع سان گڎ هدايت ۽ نصيحت ب شامل هوندي هئي.

لوڪ ادب تحميتي اڀبياس 97

ڏمڻ سوناري جو واثعو اروڙ جي حڪمران دلوراءِ جي درٻار سان
ٻُڌايو وڃي ٿو جيڪو سومرن جي دور کان اڳ ٿي گذريو آهي ان حوالي سان
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي لکي ٿو تہ “هڪ ڀيري جوتشيءَ راجا کي
ٻڌايو ت “راجا جي ڌيءَ جي شادي راجا جي وزير ڏمڻ سوناري جي پُٽ سان
ٿيندي . اهو ٻُڌي راجا ., ڏمڻ جا پنج ئي پٽ مارائي ڇڎيا ۽۾ ڏمڻ کي
شهرنيڪالي ڏئي ڇڎي جلا وطيءَ واري زماني پر ڏمڻ کي ٻ پُٽ جاوا ,
جيڪي وڏي ثيڻ تي آروڙ ۾ اچي رهيا. انهن مان ننڍي جي سلاتاتٿ هڪَ
ڀيري لهزاديءَ سان ٿي وٿي هوءَ مٿس عاشق ټٌځ پئي .ڱٹ شهزاديءَ جي
شادي ان سوناري ڇوڪري سان ٿي. ان قصي جي وڄ تي ڳاهون ملن ٿيون”.
( سنڌي ادب جي تاريڂ صر:80)
ان تصي جي هڪ ڳاه هٿي مثال لاءِ ڏجي ٿي. جنهن پر تصيحت
جا نقطا شامل آهن. ٻڌندڙ جڏهن اهو تصو ٻڌي ت تفريح سان گڏ پنهنجن
روين ۽ ڪردارن ۾ ٻ تبديلي آڻي.
اڪ ن ڪجي ڏندڻو , مَڀَ ن کائجي ماه
اُڻي ن لائجي نيڻهڑو , جٽي ٿئي ن جيءَ وڻاءِ
تن سونارن الا, مون مُ موهيو وي
۱ سنڌي ادب جي تاريخ ص: 80)
سُگهڙن پنهنجي پنهنجي دور جي مسغلن ۽ واقمن کي سامهون رکي
سُگهڙائپ ۾ موتي پويا آهن. ايتدائي زماني کان وٺي هيل تائين جيڪڏهن
جائزو پيش ڪنداسين ت تمام گهڻو وت ۽ هزارين پناکيندا . مان هي
مختصر هن دؤر جي ڪَجھ سَگهڙن جي شاعريءَ مان مثال ڏيندس.
پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ جن سُگهڙن , شگهڙائپ جي فن کي عروج
هدايت علي رڏ. عبدالرحمن مهيسر, محمد لقمان کوكر, محمد مٺل جهتيال.
گل محمد غازي, رحمت اله لاشاري ۽ ٻيا کوڙ ساترا اچي وڃن ٿا.

لوڪ ادب تحقيقياڀياس 9

هونءَ تہ سُشگهڙائپ جي هر صنف ۾ دانائي ۽ سبق سمايل آهي پر
خاص طور تي تصيحت جي بيتن ۾ سماج جي اوڻاين جي ثہ رڳو نشاندهي
ٿيل آهي پر عوام جي اصلاح جي ڳالھ ڪيل آهي. اجائيءَ آڪڙ, وڏائيءَ ۽
هوڏکي سڀني سگهڙن ننديو آهي۔ مثال لاءِ محمد ملوڪ عباسيءَ جو هڪ
شمر ڏجي ٿو
گذر غريبي گُڻ ڀلو مَٽَ ڇڏي ٿيءُ هيٺ
بُرو نه هَلً بازار ۾. ڪر ما مني ٬يٺ‏
خيال ڪري ڏس خدارا. تون نوڪر آهين نيٺ
محبت جي هِن ملڪ ۾ پيو ڏهاڙي وڌائج ڏيٺ
پوءِ سڀاڻي توتي سيٺ, ڪندو ماڙ “ملوڪ ”چئي.
(موتي مور ملوڪ جا. ص: 119)
واتماتي بين کي لوڪ شاعريءَ ۾ وڏي حيثيت مليل آهي. سگهڙ
جڏهن وڻندڙيا اڻوڻندڙ واقعا ڏسندا آهن ت ان کي شاعريءَ ۾ سوگهو ڪري
پنهنجي راءِ ب ڏيندا آهن تہ اهو واتعو چڱو هو يا مَنو هو. لوڪ شاعريءَ ۾ ان
قسم جا هزارين شمر موجود آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان ٻپلوچ ۾ سندس
سَٿ ان قسمر جي شعرن تتي ٻڌل هڪ وڏو ڪناب * واتماتي بيت" نالي سان
ترتيٻ ڏنو آهي. جنهن ۾ جن واقعمن تي شاعري ڪيل آهي. انهن ۾ مخدوم
عبدالرحمان کهڙن واري جي شهادت , حُرن جي انگكريزن سان ويڙهہ, اسلام
ڪوٽ جو ڌاڙو . ٿر پارڪر ٿي ماڪڙ جو حملى مڂخلف شْصيٿن جي
وفات ۽ شاديءَ جا ڪاڄ . جهيڙا ۽ ٻيا حادثا ۽ واتما شامل آهن. انهن واتمن ۾
گهڻائي پاڪستان ٺهڻ کان اڳ جي واتعن جي آهي.
پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ جيڪي اهہ واتعا ٿيا آهن, انهن بابٿ هن
دور جي سگهڙن شعر جوڙيا آهن.
اهہ واتمن ۾ شهيد ذوالفقار علي ڀُٽي جي شهادت, محترمہ بينظير
ڀُٽي جي شهادت, ضيائي مارشل لا. برسات ۽ ٻوڏ سبب آيل تباهي ۽ ٻيا واقعا

نوڪ ادب تحقيقياڀياس وو

سان جيڪي ڪلبر ٿيا, ان ڦُرلٽ, بي واجبيءَ, زيادتيءَ ۾ ڪرپشن خلاف
جٿن ڪيا آهن . انهن مان هڪ مثال هيٺ ڏڄي ٿو.
ڇڏيا. ان ٻوڏ دوران سنڌ جي ماڻهن سان جيڪا جُٺ ٿي. اُن جي دانهن سگهڙ
محمد لقمان کوکر, تنهن وقت جي پاڪستان جي صدر آصف علي زرداريءَ
آصف صاحبا آءِ ڏسي وَڃُ
درياه جودڌڪاءُ, ڏسي چيا
بند ٿُتي پيا. جا ٿئون ڪاٿئون
بند مرامت ڪنهن ن‫ ڪيا
هڙني جو حياءُ؛ , ڏسي =-
انجنيئر,. اي سي, سرويئر ايس ڊيا
ڇا پيا ڪن هت ڇاءُ ڏسي ڌَڃًّ
دادا گيرن جو داء] ڏسي وَجً
ران پاڻي پاڻ ويا کاٿي

لوڪ ادب تحقضيضي اڀياس 100

لاش لڙهي * لقمان؛ لکيڻ ويا
ڪونهي ڪو بچاءُ ڏسي وَجُ
۱ لوچون ڏس لقمان جون, ص: 134)
اسان جا سگهڙ رڳو شاعريءَ تائين محدود ناهن, جيكن مون پهريان
لکيو. ٻڌايو ت هي همراهھ عملي طور ب ميدان پر ڪاهي پون ٿا. اوطانون
يدن مرريا آهي انهن ارطاقز پر ڪچهريون قائر ڪَري سماج کي سڌارڻ
جو پيغامر ڏين ٿا. اُتي هو هڪٻئي, خاص ڪَري نوجوان نسر جي اخلاتي

نربيت ڪن تا. ٿا. هو ڪچهرين پر روڏن جواحتراه نندڍن سان پيار ۾ ڀاڙي وارن

حور لڙ نلحاظ سيكارن ٿا. آفسوسل آهي ت خاصر ڪَري امن امان جي مستذن
سبب اوطاقون زيران بيون ٿينديون وڃچن. ذاتين جي جهيڙن ٻ وڏي تباهي
”ندي آهي. سگ امن جا سفير بُجي ذاڻين جي جهيڙن ختم ڪراٿڻ لاءِ ب
پاڻ ڀترڙي رهيا آهن.. ير يمن ات اومناقون ويران ' هن وڏيرن جي هر پاسي کان
بنٺڀرائي ٿئي پي. تننپن ڪَري وڏيرو فتني پکيڙڻ جي معاملي ۾ چيمپين
بڻجي ويو آهي. ذاتين وچ پر جهجڙن جو وڏو ڪارڻ وڏيرو آهي سگهڙ ويچاري
کي پنهنجي مني پيغام پهچاٿح جو وَجه ٿي ن ٿو مٺي, جنهھن ڪري نفرتون
وڏنديون پيون وڃن۔

سگهڙن جي سگهڙائپ بپ کي عام ڪر ڻ لاءِ ميڊيا ب جوڳو ڪمرانہ
پبکي ڪَري پنهنجي پيغام پکيڙڻ ۽ اهميت جترائڻ لاءِ سگهڙن پاڻ ب مڙسي
ي آهي. هنن سگهزن کي گڎ ڪرڻ لاءِ مختلف تنظيمون پڻ جوڙيون
آهن. تنظيم ساڙيَ جي باتاعدي سجاڳي سگهڙ محمد ملوڪ عباسيءَ

قا ٌ ٍ ت يم ته ايڀ. 7
تضي . ان کان ٫يوءِ‏ بجن تنظيمون جوريون . هجن امن تنظيمن ڃ هىٴبورصن
صدرن يا چيگئرمينن جا نالم ڏجن ٿا

ٴٌ سد نه بنڅاكنت سن گر لات تٿي تنظيم

رت

ص. : ممحتاأز علي عباسي
ه‫ او ا1 85 يز اخ 33
يحمل ان ڀلاکي تنضيمر

نلوڪ !دب تخمتيقصي اڀياس 101

خليل الرحمن مهيسر
سنڌ سگهڙ سنگت لوڪ ادب تنظيمر[سلات)
چيئرمين : عاجز رحمت الله لاشاري
*» سگهڙ لوڪ وينجهار ڪچهرياسُلوڪ) سنڌ
صدر :حاجي علٺي نواز وڳڻ
(حاجي عني نواز تازو سلات پرشامل ٿيو آهي)
* سگهڙ لوڪ ادب ويلفيئر ايسوسيئيشن (سلاوا) سنڌ, صدر علي گل
* سنڌ سڀٍتا سگهڙ فورم سرپرست عبدالواحد ڪلمتي, صدراحمد علي
چانڊيو
ْ. لوڪ ادب سگهڙ سنگت ڳيريلو و
لوڪ ادب سگهڙ اتحاد سنڌ, چيئرمين سنڌ ساڄو پاسو ممتاز علي
عباسي. چيئرمين سغڌ کاٻو پاسو خليل الرحمان مهيسر.
سگهڑ پنهنجين تنظيمن جي پليت فارہ تان ڪچهريون,
سيمينارِ ڪانفرنسون ڪراتيندا رهن ٿا. ان کان سواءِ پنھنجا ڪتاب ب

يل, صدرآرشاد چانڊيو

چپراڻٿيندا رهندا آهن. هڪ تنظيہ “"سلات” تن موبائيل فون کي ڏاڍي سهڻي
نموني ڪتب آڻي ٿي . مختلف پيڪيجن وسيلي رات جو “ ڪانفرنس
ڪالون” ڪري ڪچهريون ڪن ٿا

_ هن دؤر ۾ جيڪو ڌا ۾ ڏهڪا آهي ان تي ب سگهڙ تڙپي ۾ لڇي
ٿو دهشتگردن ۾ دهشتگر هد ي٤تي‏ لعنت وجهي ٿو سماج ني ج

يڙ ئي“ ان نجه “اجهل <جهه؛ تا اهاد ني نان ڪج لن
ودنن سان ص يم : شخدر؛ هجين دب سي ٿٿ ختگره ٿي) هو < ڍا

لوڪ ادب تحصيضي اڀياس 102

روزانو ڏس, ڪير ڪَسن ٿا
نفرت ‏ گردي _= مرده _ پاد
اغوا. گوليون, بپ بندوتون
ڪلفت گردي, مرده ‏ بياد
ڏيھ جا ڏوهي. رِها رُپين تي
رشوت گردي مرده پاد
تسم تي ڪُوڙي ڏين گواهي
ڪُپت ‏ گردي = مرده ‏ پاد
مظلومن جا,. حق هضم ٿيا
خيانئت گردي, مرده باد

بچت گري, مرده باد
“لقمان” ملن ٿا لاش بورجن مان
ظلمتٹ گردي , مرده باد
لاڪ نٽ ين ڀا ان 016

(پاڪستان اڪيڊمي ادبيات پاران ڪراچيءَ ۾ مي 2015ع ۾

ٿيل تومي ڪانفرنس ۾ پڙهيل مقالو۔ ڪانفرنس جو موضوع؛ پر امن سماج
اڏو مر ڏات ڪ ڏات ڌتين جوڪردار.)

نوڪ !دب تحصيمي اڀياس 103

مددي ڪتاب :

[. ڪچهريءَ جا مور ڊاڪٽر ڪمال ڄامرو. ثقافت کاتو, سنڌ حڪومت.
4ع
سنڌي ادب جي تاريخ. ڊاڪٽر ميم عبدالمجيد سنڌي
سگهڙ ڪچهري ڪلام فقير هدايت علي رڏ مرتب : حسين بخش رڏ,
نيشنل بڪ فائونڊيشن , اسلام آباد, 2012ع

4 واقعاتي بيت , مراتب , ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ , سنڌي ادبي بورڊ .
1 ع

ند موتي مور ملوڪ جا, مرتب: ڊاڪٽر ڌُر محمد پئاڻ , ثقافت کاتو سنڌ

6. لُوچون ڏس لقمان جون( لوڪ شاعري) سگهڙ محمد لقمان کوکر, ايلسا
پبليڪيشن , حيدرآباد, 2013ع
ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو ثقافت کاتو, سنڌ حڪومت, 2015ع

نوڪ ادب تحميتي اڀبياس 104

سنڌي لَڍڪَ ادب ون سشبزڙ ۽ تحتميق
کان ري ويل صننُون

سنڌي لوڪ ادب آتي انمرادي حيثيت پر تحقيق ۽ سهڙ جو ڪمر
انگريزن جي دور کان شروع ٿي.و ان ئي دور ۾ اشاعت جو ڪر ب شروع ٿيو
لوڪَ ادب جني صنفن ۾ سڀ کان اڳ ۾ لوڪ ڪهاڻين کي ڪتاب ۾ ساندڊيو

ين

ويو اُن کان اڳ لوڪ ادب سينن پر سانڍڊيل هو ۽ سيني بسيني منتقل ٿيندو

‪ِ .۾ 1 5 له - رن با“ نجھ ِ‪ ُ د ين‎ 1. ٤
پئي آييو. اڄ ڪل لوڪ ادب کي ڪتابن پر محفوظ ڪررڻ جو لاڙو مٽ ڪمر,‎

-

خوشيَ جي ڳاله آهي تہ وڌي ويو آهي

“سننڌي لوڪ ڪهاڻين کي سڀ کان اڳ پر يورپي عالمر ڪيپٽن
جارج اسڌيڪ 649 اع ۾ پنهنجي انگريزيءَ پر لکيل“سندي گرامر”جي آخر
پر شايع ڪي جيڪي ديوناگري لپيءَ ۾ لکيل ۽ انگريزي ترجمي سميت
ڏنيون وين جازج اسٽيڪَ جي انھن ڪهاڻين تي ٻڌل ڪتاب کي مرليڌر
لي صاحب عام سنڌيءَ پر آندو “اوائلي شايع ٿيل سنڌي لوڪ

بط .1 ڪا 1 "٣‏ *ا ٳ رن ذ

َِ َ
ت دڻ و 9 جيه -« ڄو 1 اه
ا1 دا 7 ادا 32
نجربي صان ۱. 1776 ھهرمجد ان اسين تدي. صصار نجير ًا
* اھ يف = .
يهب ين يه سا ند نب =-[_ ادا حر ٿر يڄي مساصبب = ان ايه تين
ٍ . قا َڅ > چچ
سمامر تهمي راي اي :يل
بح دجو ”ڪن ۽ 6 ين
جه ِ‫ سا ۽ مٽ 2 رک ِ‫ سل سي تن مم َڀ

نوڪ ادب نحضيتقياڀياس 105

جي نالي سان 1956ع پر ٿي جنهن جي تجويز 1955ع ۾ جگ مشهور عالہم
ڊاڪٽر ني بخش بلوچ ڏني هئي. کيس ٿي ان رٿا جو سرواڻ مقرر ڪَيو ويو
تعلقي, سطح تي ڪارڪن يا 8681011601 مفقرر ڪري 1957ع ۾ 1956ع ۾
ڪنڊ ڪُرچ مان لوڪ ادب ميڙيو ويو ان مواد جي ڇڀاتيءَ جو ڪر
9عع کان شروع ڪيو ويو جنهن هيٺ لوڪ ادب سلسلي جو پهريون
ڪتاب “مداحون ۽ مناجاتون ”شايع ڪيو ويو ان سلسلي جا 43 ڪتاب
شايع ڪيا ويا . آخري ڪتاب “هنر” 1991ع ۾ڇاپيو ويو ان حساب سان
هيءَ رٿا 45 سال جاري رهي. لوڪ ادب سهييڙڻ ۾ گڎ ڪررڻ جوڪمر رڳو ٻ
سا نه انهن ۾ (1)
مداحون ۾ مناجاتون (2) مناقيا, (3) معجزا (4) مولود5) ٽيهہ اکريون (ٻ
ڀاڱا ) 6۱) هفتا. ڏينهن, راتيون ۽ مهينا 7۱)جنگناما (8) ) واقماتي بيت 09
خناظرا (10)سنندي سينگار شاعري (11) پروليون, ڏٺون, معماتون جا بيت
(سانوڻ ۽ سندس ساٿڻياري) ۾ ٻول(12!)ڳجهارتون (ٻ ڀاڱا) (13)ڏور 14۱)
ڳيچ 15۱الوڪ گيت, :16ابيتاٽي ڀاڱا) (19) سنڌي لوڪ ڪهاڻيون
ست ڀاڱا)۱ ! دودوچجنيسر ۱ ڀاڱا؛ ۽ داستا ن (21)مشهورسندي قصا/ تصا
([2)سنڌ جا عشقي داستان ۽ ٻاهريان تصا ۽ داستان (23)رسمون روا ج ڃ
سوط ساٺ ۾ (24) در

پنهنجيءَ جاءِ تي اهو هڪ مثالي ڪہ آهي. ڊاڪٽر يلوچ صاحب
۾ سندس سٿ جا وڏا وڙ ۾ احسان آهن. پر سنڌي لوڪ ادب ايٽرو تہ

يي آهي جوايخري ساري ڪم ‏ ٿيڻ جي باوجوداٿين لڳي ٿو تہ

ماه جن ڳڇڱڳڻچ جج 1

ها سرن ار ار سىډبضڀچڀي ات ۽ پئيا جي يي اح
ڪروئين رپين جي خرچ ۾ سوين عالحن جي محنت واري لوڪ ادپ رتا

2-9 جج 90 اڄ تاين لوڪ ادب

لوڪ ادب تحقيتي٬ڀياس‏ 106

سهيڙڻ جي ڪا ٻي جامع رٿا نہ جُڙي سگهي. لوڪ ادب جي هڪ شاگرد جي
حيشيث ۾ مون جڎهن مطالعى مشاهدو ۽ سُگهڙن سان ڪچهريون ڪيون تہ
بلڪ هڪ تمام وڏو خال ب نظر آيو خال اهو تہ 1958_1957ع کان هيل
وئي آهي. انفرادي طور ڪيترن ٿي ماڻهن نہ رڳو ڪم ڪيو آهي پر هُنْن
پنهنجي خرچ تي ڪتاب پڻ ڇپرايا آهن.

ان سان گڏ ڪي اهڙيون صنفون ب آهن, جن کي لوڪ ادب رٿا ۾
تي شامل ن ڪيو ويو اهڙين صنفن جو هتي ذڪر ڪجي ٿو
رسالو ڳجهارٿ: هيءَ ڳگهجارت جو اهڙو قسم آهي, جنهن ۾ شاه ساٿينءَ
سان محبت. عقيدت ۽ سندس ڪلام ۾ پيغام کي پکيڙڻ جو جذبو سمايل
هوندو آهي. رسالي ڳجهارت ۾ سگهڙ جيڪا ڳجهارت ڏيندا آهن, ان جي
ڀڃڻي شاه ساٿينءَ جو بيت هوندي آهي. مثال لاءِ هعي هڪ ڳجهارت ڏجي
ٿي.
ڏيڻي: نالو ٻولي, ذات جا, درياه جي. نالو ٻولي, ڏات, جان ج.و وڻ, مسڪين
ڀڃڻي : نالو= محب ٻول -منهنجا. ذات جا = سپريا , درياهہ جي *آڻكي نال“
الله , ٻولي = توکي . ذات = ساريو جان جو = ساه, وڂ = ڪنڊ, مسڪين جي
_آه
سڄي : بسيت

شحب منهنجا سپرين! آڻكي الله
تات
سر ڏهر)
سگهڙ محمد لقمان کوکر:

رسالٺو ڳَجهارت ب عام جام آهي. ان کي ب سهيڙڻ گهرجي. ان وسيلي لطيف

لوڪ !دب تحميضي/اڀياس 107

سائينَ کي سمجهڻ ۽ پيغام پکيڙڻ ۾ وڏي مدد ملددي.
رسالي ڳجهارت تي ڪم ڪري مون هڪ ڪتاب ”رسالو ڳجهارت
( سگهڙائپ وسيلي لطيفي پيغام جي پرچار) تيار ڪي جيڪو سنڌ جي
ثقافت کاتي نومبر 2015ع ۾ ڇچرايق لطيفيات ۽ لوڪ ادب جي موضوع تي
سنڌي ٻوليءَ جو اهو پهريون ڪتاب آهي.
پهاڪا: اسان جي روزاني زندگيءَ ي, جيڪا ٻولي ڪتب اچي ٿي. ان ۾
909 اچن ٿا,
جن ۾ پهاڪا ٻ شامل آهن. پهاڪا ۾ چوڻيون نہ رڳو لوڪ ادب پر عام ٻوليءَ
۾ ب وڏي اهميت رکن ٿا. لوڪ ادب رٿا ۾ پهاڪا ۽ چوڻيون ب گڏ ڪيون
ويون هُيون . پر اهو گڏ ڪيل مواد ڪيڏانهن ويو ان جي خبر ن ٿي پئي. ٿي
سگهي ٿو ت سنڌي ادبي پورڊ يا ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي پونيرن وٽ اهو
مواد محفوظ هُجي. جيڪڏهن ملي وڃي ت ان کي ڇنڊي ڇاڻي ڪتابي
صورت ۾ آندو وڃي. منهنجيءَ ڄاڻ مطابق اهو مواد ضايع ٿي چڪو آهي.
ضايع ڪندڙن کي ڳولهي سزا ڏني وڃي. ان کانسواءِ پهاڪن ۽ چوڻين کي
ٻيھر گڏ ڪري شايع ڪيو وڃي. انفرادي طور ڪجه عالمن پهاڪن تي وڏو
ڪمر ڪيو آهي.
پهاڪا بيت : هڪڙڙا ت پهاڪا آهن, ٻيا انهن پهاڪن تي ُگهڙن بيت ٺاهيا
آهن. بين وسيلي سگهڙن پهاڪن ۽ چوڻين کي ڄڻ زندگي بخشي ڇڏي
آهي. پهاڪا بيت پهاڪن جي سولي سمجهاڻي آهن. انهن بيٽن کي سهيڙي
نہ رڳو ڇا پيو وڃي پر ان ورثي کي محفوظ ڪري نئين نسل تاٿين پهچايو
وڃي۔ ِ‫
مثال لاءِ هي ڪجه پهاڪا بيت ڏجن ٿا.
چوڻي جي : هجڻي ناڻو تہ گهہِ لاڙڪاڻو

پيد بس بخايازاري آاڄخ أخاڻنز

خريداريءَ لش کوكر چکي وتبو ويڳاڻو

نلوڪ ادب تحصيتي اڀياس 1058

اهو سالڪن سچ چيو آ. پهاڪو پُراڻو
جي هجئي ناڻو تہ گهہ وڃي لاڙڪاڻو
نت ڪري ٽيڪ ويهاڻو گهارجُ پنهنجي گهر ۾
(محمد لقمان کوکر)
پهاڪو: سوڙ آهر پير ڊگهيرڻ
بيت: جيترو هُجي جهڳي پ.اوتروگاڏو گيڙ
اوڌر سوڌراتي ڏڪڙ ڪري, ن ناسون ادا ٽهڙ
سڀ لُٽائي لقمان چئي. ن شج ڏي ٽپڙ سهيڙ
.‏ پر ڊگهيڙ”. متان سرديءَ ۾ سر وڃئي.
(امشمد نان كرگرا
لڳ ڀڳ هر سگهڙ پها ڪا بيت چيا آهن, انهن کي ب گڏ ڪري
سامهون آندو وڃي.
گُرچيلو/ ڳاڻوء جا بيٹ : استاد ۾ شاگرد جا نصيحت ۽ ڏاهپ ڀريا
گفتا گرچيلي جو موضوع هوندا آهن. گُرو استاد ۽ چيلو معنيٰ شاگرد ان
قسمر جي لوڪ شاعري هندي“ ۾ گهڻي ملي ٿي. ٿر واري پاسي جا سُگهڙ
هندي سنڌي ۾ ڍاٽڪي گاڏڙ کُ چيلا چوندا آهن, جڏهن ت سنڌ جي ٻين
پاسن جي سُگهڙن ان کي سنڌي ويس پارائي لوڪ ادب جي ٺيٺ سنڌي
صنف بڻائي ڇڏيو آهي, جنهن کي نالو ڏنو اٿائون ڳاڻوءَ جا بيت ڳاڻو معنيٰ
عقل وارويا ماهر. ت ڳا. چار ڳُخا. پدج ڳا ۾ ڇه ڳُڻا ي ان سلسلي جي ڪڙي
آهن. ڳاُوءَ جا بيت ۾ گُرچيلر ب گ ڪرڻ کان رهجي وير آهي. هي مثال لاءِ
يا

!1 اع ڪراي ڪا مھ اڇ سن هن
دلو ڀاتي جهلي تہ ٿو, پين لک ني
+ واپ: ڀڳل آهي.( سگهڑڙ محمد ابونب جويجوً

دذرياهہ ڪپر پاٿي ن ٿو

لوڪ ادب تحقيصي اڀبياس 109

هاري هر هلاٿي ن ٿو
ڪارائي نن ڪپي ڪاٺ
ڳڻ ڳاڻو ڪهڙي ڳاله؟

ڀڃڻي پاڻي ناهي.
وضاحت: درياھ ڪپر ن ٿو پائي جو درياه ۾ پاڻيءَ جي کوٽ آهي. ڀريل
ناهي, سوڪپر ڪيٿن پاٿي يا کاڻي؟
هاري هر ن ٿو هلائي جو هاريءَ کي پاڻيءَ اڄڻ جو ڪو آسرو نہ آهي.
ڪارائي ڪاٺ ن ٿي ڪپي جو انهيءَ کي ب. لڊهر پاڻي ن ڏنو آهي, ڦڎي
آهي. وهي نہ ٿي.

(سگهڑ محمد لقمان کوتر)

لوڪ يا عوامي ڪردار: سنڌ ۾ اهڙا ڪيترائي عوامي يا لوڪ
ڪردار آهن, جن جا ڏاهپ ۾ داناتيءَ وارا گفتا, ڀوڳ چرچا, ڊاڙا ٺڪاءَ ۾
ڪر پنهنجي تر ۾ گهڻا مشهور آهن. اهڙن عوامي ڪردارن پر وتايو فقير,
پيراڻو ڀنڇرو ڇَٽو ڪوري, آچر پاڪستاني. جممو فقير وغيره شامل آهن.
وتائي فقير جا گفتا تہ سهيڙيا ويا آهن پر باقي لوڪ ڪردارن تي گهٽ ڪم

انهن گمٽام ڪردارن جو جيكري تہ قدر نہ ٿو ٿئي پر مرڻ کان پوءِ تہ
مورڳو وسري وڃن ٿا. شايد عوامر وٽ سندن ڪي گفتا محفوظ هُجن, تنهن
ڪري اهڙڙن ڪردارن ۽ سندن دانائيءَ کي سڀيڑڻ جي سخت ضرورت آهي.
لوڪ ادب رٿا ۾ رانهن تي ب ڪر ن ٿيو

هي مثال لاءِ لاڙڪاڻي جي عوامي ڪردار جمعي فقير جو هڪ
واقعو ڏجي ٿو, جيڪو انعام شيڂ پنهنجي هڪ مضمون "جمعو فقير ويهين
صديءَ جو وتايو” ۾ ڏنو آهي. “ لاڙڪاڻي واسي چون ٿا تہ ڀٽو صاحب جڎهن
پاڪستان جو صدر بڻجي پهريون ڀيرواباڻو شهر گهمڻ آيو هو ت جمعي سان
مکا ميلو ڪندي, موڪلاتكڻ مهل سڪو رپين جو نوٽ کيسي ۾ وڌاٿينس. فقير

نوڪ ادب تحصقيمي اڀياس 100

جڎڏهن ملڪي بادشاه کان ڇڙا سڪو رپيا خرچي ملندي ڏٺا تہ هڪدم چوٽ
ڪندي چيائين “ڀُٽا صاحب! جيڪڏهن مان ڀُٽو ۾ تون جممو مُجين هان تہ
اڄ توکي سونو ڪري ڇڎيان هان.”

جنهن تي ڀُٽي صاحب کلندي کيس پنج سڪو رپيا ڏنا ۽ دُعا ڪرڻڂ
لاءِ چيو فقير موقعو مئاسبت ڏسندي ٿڏي تي وراڻيو: “ جي انهيءَ بادشاهيءَ
کان پوءِ ‏ خوش ناهين ت پوءِ ڀلا اڄ ت گڎجي گداگري ٿا ڪريون
” ( لاڙڪاڻو تاريڂ جي روشنيءَ ۾. مرتب : رضوان گل, ص, 136)

مڱڻهار: مڱڻهار سنڌي سماج جو اهو ڪردار آهي, جيڪو سڄو
ٿي ثقافت آهي. شادين مرادين تي ڳائڻ وڄائڻ ۽ ساٺ سونڂڻ ڪرڻ سندن
ڪرت آهي. هو هزارين سالن کان سيئي بسيئي سنڌي ثقافت کي سانڍيندا
پيا اچن. کين ڪيترائي لوڪ گيت ب ياد آهن ت رسمون ۽ رواج ٻ ياد آهن.
اهڙيءَ ريت وٽن مختلف لوڪ گيتن جون ڌُنون ۽ وڄت جا انداز ب محفوظ
آهن. سندن ان سرمائي کي رڪارڊ ڪرڻ جي سڂت ضرورت آهي. ٻيءَ
صورت ڀراسان وٽان , جنهن تيزيءَ سان مڱڻهار جو عمل دخل ختم ٿيندو پيو
وڃي تہ هنن وٽ محفوظ سمورو سرمايو ضايع ٿي ويندو.

ٻاراڻا ٻول: ٻارڙن جون رانديون رونديون ۽ ٻول ب تيزيءَ سان څتم
ٿيندا پيا وڃن. انهن ٻولن ۾ وندر سان گڏ نصيحت ٻ سمايل آهي. ٺيٺ
ٻهراڙين ۾ اڄ بہ ڪٿي ڪٿي ٻارڙن کي ورثي ۾ اهي ٻول پلځ پيا آهن, انهن
تي تمامر گهٽ ڪمر ٿيو آهي, وڌيڪ ڪمر جي ضرورت آهي.

لوڪ ادب تي مجموعي طور تي سن جي ثقافت کاتي گذريل
ڪجه سالن کان ڪمر ڪيو آهي. جنهن جي نتيجي ۾ پنج ڇھ ڪتاب
شايع ٿيا آهن, انهن ڪتابن ۾ سنڌوءَ جا گيٹ, ڪچهريءَ جا مور سنڌي
لوڪ ادب : مضمون ۽ مقالا ۾ لوڪ رنگ لقمان جا رسالو ڳجهارت ۽ ٻيا
شامل آهن. انهن سمورن ڪتابن کي لکڻ ۽ سهيڙڻ جو اعزاز مون کي حاصل
آهي. جنهن لاءِ مان ڊي جي ڪلچر منظور ڪناسري صاحب جو ٿوراٿتو

نوڪ ادب تحميصي اڀياس 111

آهيان رهجي ويل جن صنفن جو مون ذڪر ڪيو انهن تي ب مون ڪمر
شروع ڪري ڇڏيو آهي پر مون اڪيلي جي وس کان ٻاهر آهي. اهو ٿي
سبب آهي ت مون ان ڪم لاءِ سنڌي ٻولي اٿارٽي , اينڊومينٽ فنڊ ٽرست ۾
ڪجه ٻين ادارن کي گذارش ڪي پر ڪٿان ٻ ڪا موٽ ن ملي.

بدقسمتي اها آهي ت اسان جا اڪثر ادارا رٽائرڊ ماڻهن جي حوالي
آهن, جيڪي نئين نسل جي ڪم کي مڃڻ لاءِ تيار ناهن, جي مڃن ٿا تت
کين پنهنجي ڪُرسي کسجڻ جو خطرو محسوس ٿئي ٿو. ڪن ادارن ۾ تہ
بلڪل غير واسطيدار ماڻهون وينا آهن. سنڌي ادبي بورڊ هڪ اڪائونٽنٽ
جي حوالي آهي. ڊاڪٽر اين اي بلوچ انسٽيٽيوٽ اهڙن رٽائرڊ ڪامورن
حوالي آهي, جن جو لوڪ ادب سان واسطو ٿي ناهي. ڊاڪٽر بلوچ بنيادي
طور لوڪ ادب جو ماهر هو سو ڊاڪٽر بلوچ جي نالي تي ٺهيل اداري ۾
جيڪڏهن ڊائريڪٽر ۾ بورڊ جي ميمبرن سميت لوڪ ادب جو ڪو ماڻهون
تي ن مُجي ت ان کان وڌيڪ ڪهڙي جُٺ هوندي۔

اهڙيءَ ريت ٻيا ٻ کوڙادارا آهن, جٿي نہ رڳو رٽائرڊ پر غيرواسطيدار
ماڻهو ادارن جو ٻيڙو ٻوڙي رهيا آهن. توهان جيڪڏهن تحقيق ڪندو تہ
اوهان کي خبر پوندي ت انهن رٽائرن ڪرسيءَ خاطر ڪيٽرن اديبن, محققن
۽ ليکڪن جا معاشي علمي ۽ ادبي تتل ڪري سنڏي ٻوليءَ ادب ۽ ادارن کي
ايڏو نقصان پهچايو آهي, جيڪو ڌاريا ب نہ پهچائي سگهيا. رٽائرڊ
جيڪڏهن ايترا عظيمہ ۽ پنهنجيءَ ذات ۾ انجمن ۽ ادارا آهن ت پوءِ
سرڪاري ادارن کي ڇو چنبڙيا پيا آهن, گهر ۾ ويهي ب خدمت ڪري سگهن
ٿا. افسوس اهو آهي ت اسان سڀ ان تي خاموش ۾ خوش آهيون.

مددي ڪخاب :
حڪومت, 2015ع

نوڪ ادب تحضيضي اڀياس

112

2 لوچون ڏس لقمان جون , محمد لقمان کوکر, آيلسا پيبليڪيتمن

حيدرآباد. 2015ع

3 لاڙڪاڻو تاريڂ جي روشنيءَ ۾, مرتب : رضوان گل, مضمون : جمعو

فقير ويهين صديءَ جو وتايو_ انتعام شيخ ارٽس ڪائونسل اف

پاڪستان. لاڙڪاڻو 2014ع

سگشڙن کي اسذ
سنڌي لوڪ ادب جي مختلف صنفن جي سهيڙ ۾ تحقيق
سگهڙن, محانقن ۽ ادارن کي اپيل ڪڄي ٿي ت سنڌڏي لوڪ

ادب جي مختلف صنفن, خاص ڪري هينين صنفن جي سهيڙ ۾
سهڪارڪن / مواد ڏياري موڪلن / رابطو ڪن.
* پهاڪا, چوتہ
* پهاڪابيت
گُرچيلو * ڳاڻو جا بيت
۾ لوڪ ڪردار : عوامي ڪردار
*_ جهُولقو َ

2 َا نه
نو ہثيت

ڊاڪٽر ڪتمال جامڙو
111811.)))11 0 1111

بء: 5 499734 2 013611

77٣

-
ار ارآ َرازاواداوات 0053-91

'1106 146801168 011

24

0 جي ڏهاڪي ۾ عبدالله حسين ”اُداس نسلين“ نالي ڪتاب لکيو.
0 واري ڏهاڪي ۾ر وري ماڻِڪَ ”لُڙهندڙ نَسُل“ نالي ڪتاب لکي پنهنجي
دورَ جي عڪاسي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. امداد حُسينيءَ وري 70 واري
ڏهاڪي ۾ رئي لکيو:

انڌي ماءُ ڄڻيندي آهي اونڌا سونڌا ٻارَ
ايندڙ نسل سَمورو هوندو گونگا ٻوڙا ٻارَ

هر دور جي نوجوانن کي اُداس, لُڙهندڙ, ڪَڙهندڙ, ڪُڙهند, ٻَرندڙ,
چُرندڙق, ڪِرَندڙ, اوسيڪڙو ڪَندڌڙ, ڀاڙي. کاڻو, ڀاڄوڪَوُ, ڪاوڙيل ۽
وِڙهندڙ نسلن سان منسوب ڪري سَگهجي ٿو پَر اسان اِنهن سڀني وچان
”پڑهندڙ“ نسل جا ڳولاتو آهيون. ڪتابن کي ڪاڳر تان کڻي ڪمپيرُٽر جي
دنيا پر آڻڻ, ٻين لفظن پر برقي ڪتاب يعنيل 6060165-۾ ناهي ورهائڻ جي
وسيلي پڑڙهندڙ نسل کي وَڌ٫‏ ويجهَڻ ۽ هِڪَ ٻِئي کي ڳولي سَهڪاري

تحريڪ جي رستي تي آٌڻَ جي اسَ رکون ٿا.

پَڙهندڙ نَسل (پَڻَ) ڪا ب تنظيرَ ناهي. اُنَ جو ڪو بہ صدر, ُهديدار يا
پايو وجهندڙ نہ آهي. جيڪڏهن ڪو ب شخص اهڑي دعوىٰ ڪري ٿو تہ پَڪَ
ڄاڻو ت اُهو ڪَوڙو آهي. ن ئي وري پََنَ جي نالي ڪي پئسا گڏ ڪيا ويندا.
جيڪڏهن ڪو اهڙي ڪوشش ڪري ٿو ت پَڪَ ڄاڻو ت اُهو بِ ڪُوڙو آهي.

هندڙ تسُل .ڪن 26016181101 11680118 1106'

4

‫ِ 3 * ُ 4]. |+ -بپھو. * 4# ٿو‎ ٣
اَهڙيءَ طرح پَڙهندڙ نَسُل وارا پَنَ ب مختّلف آهن ۽ هوندا. آهي ساڳئي تئي‎
وقت اُداس ۽ پڑهندڙ, ٻَرندڙ ۽ پڑڙهندق, سُست ۽ پڙهندڙيا وڙهندڙ ۽‎
1 = 9 ۽ # ما يڻ ۽‎ ًٍَ٬ »۽‎ 343
پڙهندڙ ب ٿي سگهن ٿا. ٻين لفظن پرپَنَ ڪا خُصوصي ۽ تالي لڳل ڪِلب‎
آهي.‎ [11011816 )0]1080

ڪوشش اها هوندي تہ پَنَ جا سڀ ڪَمر ڪار سَهڪاري ۽ رَضاڪار
بنيادن تي ٿين. پر ممڪن آهي ت ڪي ڪر آُچرتي بنيادڻ تي پ ٿِين. اهاؤي
حالت پر پَځَ پاڻ هِڪَٻئي جي مدد ڪَرڻ جي اُصولَ هيٺ ڏي وَٺُ ڪندا ۽
غيرتجارتي 00 (هڻدا پَئَن پاران ڪتابن کي ڊجيٽائيز 011126
ڪرڻ جي حَملَ مان ڪو ب مالي فائدو يا نفعو حاصل ڪرڻ جي ڪوشش نہ
ڪئي ويندي.

ڪتابن گي ڊڄينائيز ڪرڻ کان پو ٻيو اهم مرحلو ورهائڻ 01501001101
۽ د. ٳ* يٍ َ‫ 4 *
جو ٿيندو. اِهو ڪر ڪرڻ وارن مان جيڪڏهن ڪو پيسا ڪمائي سگهي ٿو
“ ِ‫ ح ”هه َ : :
تہ ڀلي ڪمائي. رُڳو پَٽَن سان اُن جو ڪو ب لاڳاپو نن هوندو.

پََن کي گُلیيل اکرن ۾ صلاح ڏجي ٿي تہ هو وَسَ پٽاندڙ وڌِ کان وَؤِ
ڪتاب خريد ڪَري ڪتابن جي ليکَڪَن: ڇپائيندڙن ۽ ڇاپيندڙن کي
هِمٿائِن. پر ساڳئي وقت عِلمم حاصل ڪرڻ ۽ ڄاڻ کي ڦهلائڻ جي ڪوشش
دوران ڪَنهن ب رُڪاوٽَ کي نن مڃن.

هندڙ تسُل .ڪن 260116181101) 116801118 1106

4

شيخ آيازَ علم, ڄاٿَ, سمجهّ ۽ ڏاهپَ کي گيتَ, بيتَ, سِسٿ, پُڪارَ سان
پئ 2 ٌ * _- ِ‫ َ‪ ڪھ
نٽبيه ديندي انهن سڀني کي بَمن. گولين ۽ باروةَ جي مدِ مقابل بيهاريو
آهي. اياز چوي ٿو ت:
ِّ٬ 9 77 = 4...‏ 7
گيتَ بِ ڄڻ گوريلا آهن. جي ويريءَ تي وار ڪَرن ٿا.
6 . 9 نت رن ٍ ٌ ۽
جن جئن جاڙ وڌي ٿي جَگَ ۾ر٫,‏ هو ٻوليءَ جي آڙ ڇُپن ٿا؛
ريتيءَ تي راتاها ڪن ٿا موٽي مَنج ھر پهاڙ ڇَپن ٿا:
ڪاله هُيا جي سُرخ گُلن جيئن, اڄڪله نيلا ...ا“ آهن:
گيٽ پي ڇڻ گوريلا آهڻ ....

هي بي اُٿي, هي بَمر- گولو,

جيڪي ب کڻين. جيڪي ب كڻين!
مون لاءِ ٻنهي پر فَرَڻُ ن آ, هي بيٽُ ب بَمَ جو ساٿي آ
جنهن رِڻ ۾ رات ڪَيا راڙا: تنهن هَڌ ۽ چَرَ جو ساٿي آ ۔

اِن حسابَ سان اڻڄاڻائي کي پاځ تي اِهو سوچي مَڙهڻ تہ ”هاڻي ويڙھہ ۽
َ 1 َء ها اي # ٤‏
عمل جو دور آهي, اُن ڪري پڙهڻ تي وقت نہ وڃايو“ نادانيءَ جي نشاني
آهي.

پََن جو پڑڙهڻ عام ڪِتابي ڪيڙن وانگر رُڳو نِصابي ڪتابن تائين
محدود ن هوندو. رڳو نصابي ڪتابن پر پاڻ کي قيد ڪري ڇڏڻ سان سماج
۽ سماجي حالتن تان نظر کڄي ويندي ۽ نتيجي طور سماجي ۽ حڪومتي
پاليسيون 0011016 اڻڄاڻن ۽ نادانن جي هٿن ۾ رهنديون. پَنَ نِصابي ڪتابن
سان گڏوگڏ ادبي. تاريخي, سياسي: سماجي. اقتصادي, سائنسي ۽ ٻين

پڙهندڙ سل .ڪن 260116181101) 116801118 1106'

ڪتابن کي پڙهي سماجي حالتن کي بهتر بنائڻ جي ڪوشش ڪندا.

پڙهندڙ ٿسّل ڇا پَنَ سڀئي کي وو الاءِ ۽ ڪيتشڻ جهڑڻ سرالڻ کي
هر بَيانَ تي لاڳو ڪرڻ جي ڪوٽ ڏين ٿا ۽ انهن تي ويچار ڪرڻ سان گڏ
جوابَ ڳولڻ کي نہ رڳو پنهنجو حق. پر فرض ۽ اڻٽر گهرح 0969014501#
16065500 سمجهندي ڪتابن کي پاڻ پڙهڻ ۽ وڌ کان وڌ ماڻهن تاين پهچاتڻ

جي ڪوشش جديد ترين طريقن وسيلي ڪرڻ جو ويچار رکن ٿا.

توهان ب پڑهڻَ, پڙهائڻ ۽ ڦهلائڻ جي أِن سهڪاري تحريڪ ۾
“ ۽ َ 4[ 4 يب ج ڀٍْ
شامل ٿي سگهو ٿا بَس پنهنجي اوسي پاسي ۾ر ڏِسو, هر قسر جا
ِ‫ “ُ‫ ٻ+“ “ُ‫ ٴ*‫ ٻ+“* “ُ‫ *# «*
ڳاڙها توڙي نيرا ساوا توڙي پيلا پن ضرور نظر اچي ويندا.

وڻ وڻ کي مون ڀاڪي پائي چيو تہ ”منهنجا ڀاءُ

“ 7 2+ ين ٿر ..اڈ
پهتو منهنجي من پر تنهنجي پَنَ پَنَ جو پڙلاءُ .
- اياز (ڪلهي پاتم ڪينرو)

هندڙ تسُل .ڪن 260116181101) 116801118 1106

4