Waryam 1989 06

ਜਨ ੧੯੮੯

ਇੱ (2 24੬404(੨੮੯੬
ਕੇ ਜਾ ..

ਐਂ

11 ਰ੍

&

22

੯

0
97

[

(੧
ਨ

॥
੧

ਪੂ
੧

੧੫੬੩-੧੬੦੬ ਈ:
ਵਭਿੰਨ ਧਰਮਾਂ, ਵਰਨਾਂ, ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁਖ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ
ਕਿਤਾ ਨੂੰ ਇਕੱਤ ਅਤੇ ਸੈਪਾਦਤ ਕਰਕੇ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਜਿਹੇ ਸਰਕ ਸਾਂਝੇ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥਦੇ
ਰਚੇਤਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸੁਤੇਤਰਤਾ ਸਹਿਤ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਦੇ
ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵਾਸਤੇ ੩੦ ਮਈ ੧੬੦੬ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਈ ।

| 50104 11018)

`ਜੂਨ--੧੯੮੯ ___ ਜਿਲਦ--੧੪

ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ ਦਾ ਕਤਲ

ਕੇੱਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ
ਡਾ: ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਕਤਲਾਂ
ਦੀ ਇਸ ਹਨੌਰੀ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀ ਕਿਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਕਦੇ ਆ
_ ਜਾਣੀ ਹੈ । ਇਹ ਗਿਣ ਮਿਥ ਕੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਾਜਸੀ ਕਤਲ
_ਹਨ । ਡਾ: ਰਵੀ ਮਿਠ ਬੌਲੜਾ ਅਤੇ ਘੱਟ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ
ਸਜਨ ਸੀ _ ਪਰ ਆਪਣੀ ਗਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਲੀਲ ਅਤੇ
_ ਵਜ਼ਨ ਨਾਲ ਰਖਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਹੀ ਸਿਫਤ ਉਸਦਾ ਕਾਲ
ਸਿਧ ਹੋਈ । ਸਿਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਖਵਾਰੀ ਦੇਖੋ ।_ਕਿਥੋ' ਗੁਰੂ
_ਨਾਨਕ ਦੀ ਰਬਾਬ ਤੱ ਗਲ ਤੁਰੀ ਅਤੇ ਅਜ ਏ. ਕੌ.
ਸੰਤਾਲੀ ਤਕ ਅਪੜੀ ਹੈ । ਕਿਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੋਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ
`ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਆਪਣੇ ਤੱ ਉਲਟ ਅਕੀਦਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ
`ਚਿੰਤਕਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ ਲਭਿਆ ਅਤੇ
` ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ _ਕਾਇਲ ਕੀਤਾ
_ ਅਤੇਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀ ਸਗੌ ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ
ਵੀ ਜਿਤਿਆ । ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਇਥੋ ਤਕ ਲਿਖਿਆ
3 ਕਿ "ਜੀਤੀ ਨਉਖੰਡ ਮੋਦਨੀ, ਸਤਿਨਾਮ ਦਾ ਚਕਰ _ਫਿਰਾ-
_ਇਆ । ਦੇਵ ਦਾਨੇ ਰਾਕਸਿ ਦੌਤ ਸਭ, ਚਿਤਿ ਗ੍ੁਪਤਿ ਸਭਿ
ਰ੍ `ਚਰਨੀ ਲਾਇਆ...ਹਿੰਦ ਮੁਸਲਮਾਨਿ ਨਿਵਾਇਆ”
ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ
_ ਲਭ ਕੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ । ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ
_ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੋ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਤਮ
1 ਨੂੰ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ ਇਕ ਮਹਾਨ ਗਰੰਥ ਵਿਚ
ਸੰਭਾਲਿਆ । ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਮਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ
ਰ ਜੀ ਨੇ ਅਕੀਦੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ
ਪਾਈਆਂ । ਜਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਚੌਣਵ“
`ਬਵਿੰਜਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ _ਵਿਚ ਸਤਿਕਾਰਿਆ
ਅਤੇ _ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ _ ਆਜ਼ਾਦੀ _ਵਾਸਤੇ _ ਸਰਬੰਸ
`ਦਾਨ ਕੀਤਾ _ ਉਸ ਗੁਰ੍ਹ ਨਾਨਕ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ,
_ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ, ਗੁਰ੍ਹ ਗੌਥਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੱਕੇ ਮੁਰੀਦ
ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੋਂ 'ਸੂਰਮੇ', ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਚੁਣ ਕੇ ਵਿਚਾਰ
ਗੋ ਗੋਜਟੀ ਨਹੀ' ਕਰ ਰਹੇ ਸਗੋ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋ
ਲਈਆਂ ਮਾਰੂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਰਾਹੀ" ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਗੌਂ'
ਨਾਂਅ ਲੈ ਲੌ ਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਔਲਾਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ
ਰਾਬ ਤੋ ਰਾਈਫਲ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਹ ਹੈ । ਤੋਰਾਂ ਤੇਰਾਂ ਤੱ

। 0800 50101 ਹ। €03॥

ਅੰਕ--੮

ਮੋਰਾ ਮੋਰਾ ਤਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਹੈ । ਲਾ ਤਾਦਾਦ ਤੱ ਸਿਫ਼ਰ ਵਲ
ਦਾ ਸਫਰ ਹੈ । ਸਰਬ ਵਿਆਪਕਤਾ ਤੋਂ ਅਣਹੋਂਦ ਵਲ ਦੀ
ਯਾਤਰਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਵਾਸਤੇ ਇਹ
ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਔਲਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕਲ ਨੂੰ ਉਹ
ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲ ਤਕ ਸਭ ਖਾਲਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾ
ਚੁੱਕੇ ਹੋਣਗੇ । ਜਿਹੜੇ, ਕਿਸੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ
ਵਿਰੁਧ ਇਹ ਜ੍ਝ ਰਹੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਉਸ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ _ਅਸਲ
ਵਿਚ ਬਲ ਇਹ ਹੀ ਦੇ ਰਹੋ ਹਨ ।

ਜਿਸ ਕਲਮ ਅਤੇ ਜ਼ਬਾਨ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਵਾ£ਤੇ ਡਾ:
ਰਵੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਹ ਕਲਮ ਤੇ ਜ਼ਬਾਨ ਤਾਂ
ਹੌਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ । ਸੰਸਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ
ਗਵਾਹ ਹੈ । ਸ ਡੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ

ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਦਾ ਹੈ । --ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ

ਇਕ

ਵਰਿਆਮ ਦੇ ਨਵੇ' ਫੋਨ ਨੰਬਰ

071੦੬ ੭&੦੦1੬55
ਮਾਸਕ ਵਰਿਆਮ 0600) ।੪4੧140#
ਲਾਡੋਵਾਲੀ ਰੋਡ (>036))

(ਨੇੜੇ ਮਦਨ ਫਲੌਰ ਮਿਲ) 86੦443। ੧੦੩੦.
ਜਲੰਧਰ(੧੪੪੦੦੧ (1੪੦ 18੦81 716੫ 0111)
੫318110181-144001

ਦਫਤਰ ਦਾ ਪੜਾ :

ਵਰਿਆਮ ਦੇ ਦਰ

ਇਕ ਪ੍ਰਤੀ ੩-੦੦ ਰੁ
ਸਾਲਾਨਾ ਚੰਦਾ ੩੦-੦੦
ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਵਾਸਤੇ ੮੦੦੦
ਚਾਰ ਸਾਲ ਵਾਸਤੇ ੧੦੦.੦੦
ਪੰਜ ਸਾਲ ਵਾਸਤੇ ੧੨੫.੦੦
ਉਮਰ ਭਰ ਵਾਸਤੇ ੩੦੦.੦੦
ਥਾਈਲੰ'ਡ : ਹਵਾਈ ਡਾਕ ੨੦੦.੦੦

ਸਮੁੰਦਰੀ ੮੦੦੦੦

ਅਰਬ ਅਫਰੀਕਾ ] ਹਵਾਈ ਡਾਕ __੨੫੦-੦੦
ਤੇ ਯੂਰਪ ਸਮੁੰਦਰੀ ੮੦-੦੦
ਅਮਰੀਕਾ ਹਵਾਈ ਡਾਕ __੩੦੦.੦੦
ਕਨੇਡਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਡਾਕ __੮੦-੦੦

੧੧8॥੧0੧8੧੨॥॥8੧6

੬

ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ
“੩੯ &੍‌
ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ
--ਦੇਵਿਦਰ ਸਿੰਘ ਗਿਲ-
ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਸਾਹਿਬ ਸੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ
ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ, ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਅਹਿਮ ਮੌੜ
ਸਿਧ ਹੋਈ, ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾਂ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿਖ
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਹਿਣ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿਤਾ 1 ਸੀ੍‌ ਗੁਰੂ
ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਖ ਧਰਮ
ਸਿਰਫ ਸੁਧਾਰਕ ਧਰਮ ਤੇ ਸੌਤ ਮਤ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਧਰਮ
ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਸਿਖ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀ ਵਾਲੀ ਗੁੜ੍ਤੀ
ਦਿਤੀ । ਸੀ੍‌ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਜੀਂ ਨੇ ਢੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਮੀਰੀ
ਤੋ ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੀ ਹਰਿਮੰਦਰ
ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ ਅਕਾਲ ਤਖੱੜ ਸਾਹਿਬ
ਦੀ ਰਚਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਗਤੀ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੁਮੋਲ ਕਰ
ਦਿਤਾ । ਮੀਰੀ ਨੂੰ ਪੀਰੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਮੀਰੀ,
ਪੀਰੀ ਦੀ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਸਿਧ ਹੋਈ । ਇਜ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਗੁਰ੍ਹ
ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ਾਲਮ ਮੁਗਲ ਹੜ੍ਹਮਾਂੜ ਨਾਲ
ਟਕਰ ਲਈ ਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਧਰਮ ਦੀ
ਖਾਤਰ ਅਰਥਾਤ ਪੀਰੀ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਉਚ _ਕਰਨ_ ਲਈ ਸ੍ਰੀ
ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਦਿਲੀ ਜਾਕੇ ਆਪਣਾ ਸੀਸ ਕਲਮ
ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਫਿਰ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋ ਪੀਰੀ ਦੀ ਰਖਿਆ
ਲਈ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਿਖ ਨੂੰ
ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਰੂਪ ਦਿਤਾ ਸੀ ।
ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ
ਸਨ ! ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਵਖ ਵਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੋ ਭਿੰਨ
ਭਿੰਨ ਵਿਚਾਰ ਹਨ । ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦੂ ਨੂੰ
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ ਜ਼ੁਮੋਵਾਰ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾਂ
ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਖਿਆਲ ਰੱਦ ਹੋ ਚੁਕਾ ਹੈ । ਇਹ ਖਿਆਲ
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ “'ਤਜ਼ਕਿ
ਜਹਾਂਗੀਰੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨਾਲ ਰੱਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ
ਉਸ ਵਿਚ ਚੰਦੂ ਦਾ ਨਾਮ ਬਿਲਕ੍ਰਲ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ਇਸ
ਲਿਖਤ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ. ਬੀ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਖ ਪੰਥ
ਨੂੰ ਢੁੱਸ ਪਾਈ ਸੀ ਪਰੰਤ੍ਰ ਸੱਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾਕਟਰ ਗੰਡਾ
ਜਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਮਈ ੧੯੩੧ (ਵਿਸਾਖ-ਜੇਠ ਬਿਕਰਮੀ ੧੯੮੮)
ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋ ਰਹੇ ਰਸਾਲੇ “ਫੁਲਵ ੜੀ”?
ਵਿਚ ''ਤੁਜ਼ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰੀ' ਦਾ ਉਹ ਹਿਸਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ
ਤਰਜਮਾ ਕਰਵ'ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ

2 €10181

ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ_ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਅੰਕ ਵਿ
ਦਰਜ ਅਸਲ ਇਬਾਰਤ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :--

“ਕਤਲ ਹੋਣਾ ਅਰਜਨ ਨਾਮ ਗੁਰੂ ਦਾ”

ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਚ ਜੌ ਕਿ ਬਿਆਹ (ਬਿਆਸਾ)
ਦਰਿਆ ਦੋ ਕੰਢੇ ਤੋ ਹੈ, ਪੀਰਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ
ਅਰਜਨ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਲ ਭਾਲ
ਹਿੰਦੂ ਬਲਕਿ ਬੋਸਮਝ ਤੇ ਮੂਰਖ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ
ਤਰੀਕਿਆਂ (ਧਾਰਮਿਕ ਰਹਿਤ ਬਹਿਤ) ਦਾ ਸਿਦਕੀ ਬਣਾਕੇ
ਅਪਣੀ ਬਜ਼ਰਗੀ ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਨਾਨ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦਾ ਢੌਲ
ਬਹੁਤ ਉਚਾ ਵਜਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ (ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ
ਕੀਤੀ ਰੋਈ ਸੀ) । ਲੌਕ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰ੍ਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
ਸਾਰਿਆਂ ਪਾਇਆਂ ਤੌ ਫਰੇਬੀ ਤੋਂ ਫਰੇਬ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਉਸ
ਪਾਸ ਆ ਕੇ ਉਸ (ਗੁਰੂ ਜੀ) ਉਤੇ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਇਤਕਾਦ
(ਸਿਦਕ, ਭਰੋਸਾ) ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਦੇ ਸੀ । ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ
ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਦੁਕਾਨ ਗਰਮ ਸੀ ' ਕਈ ਚਿਰ ਤੋਂ
ਮੈਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਹ ਖਿਆਲ ਆਉਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਝ੍ਰਠ
ਦੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ (ਗੁਰੂ) ਨੂੰ
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਮਤ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਖੁਸਰੋ ਇਥੋ ਦੀ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਹੋਇਆਂ4
ਇਸ ਹਕੀਰ ਆਦਮੀ ਨੇ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਦਾ ਉਸ ਦੇ
ਨਜ਼ਦੀਕ ਰਵੇ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਜਿਥੋ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ
ਸੀ, ਖੁਸਰੋ ਨੇ ਪੜਾਉ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਕਈ
ਪਹਿਲੇ ਮਿਥੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈਆਂ ਅਤੇ
ਕੋਸਰ ਨਾਲ ਇਕ ਉੱਗਲੀ (ਲਾਲ ਲਕੀਰ) ਉਸ ਦੇ ਮੱਥੋਂ .
ਤੇ ਖਿੱਚੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਤਿਲਕ ਕਹਿੰਦੇ ਤੋ ਚੰਗਾ ਸ਼ਗਨ
ਜਾਣਦੇ ਹਨ/ਜਦ ਇਹ ਗਲ ਮੇਰੇ ਕੌਨੀ ਪਈ,ਅਗੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਦੇ ਝੂਠ ਨੂੰ ਮੰ" ਚੰਗੀ ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਮੱ ਹੁਕਮ
ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਸ (ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ) ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਧਰਨ
ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਘਾਟ ਤੋਂ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਤਜ਼ਾਖਾਨ ਨੂੰ
ਬਖਸ਼ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰੌਣ, ਮਾਰਨ, ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਅਤੇ
ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੋ ਬਾਬਤ ਜਿਹਨਾਂ
ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਜ੍ਹ ਤੇ ਅੰਬਾ ਸੀ ਤੋ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਖਵਾਜਾਂ ਸਰ
ਦੌਲਤ ਖਾਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਆੜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼੍ਲਮ
ਤੋ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਸਨ ਤੇ ਜਦ ਖੁਸਰੋ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਜ਼=
ਦੀਕ ਸੀ ਤਾਂ (ਇਹਨਾਂ) ਬਹੁਤ ਹਥ ਪੌਰ ਮਾਰੇ ਤੇ ਬੇਅਦਬੀਆਂ
(ਮਾਰਾਂ ਧਾੜਾਂ) ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ; ਮੈ' ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ਕਿ ਰਾਜ
ਨੂੰ ਤਾਂ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦੇਣ ਤੇ ਅੰਬਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਧਨਾਢ ਕਰਕੇ ਮਸ਼-
ਹੂਰ ਸੀ, ਜੁਰਮਾਨਾ ਲੰਣ । ਇਕ ਲੱਖ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ

ਵਵਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੯ ੧

੧8110181॥08 1181.6011

ਰੁਪਿਆ ਉਸ ਪਾਸੋ ਵਸਲ ਹੋਇਆ । ਉਹਨਾਂ ਬਾਬਤ ਮੈ”

`_ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਤੌਪਖਾਨੇ ਤੇ ਖੈਰਾਤ (ਦਾਨ) ਦੋ ਕੰਮਾਂ

ਵਿਚ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ।”
ਇਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ “'ਤਜ਼ਕਿ
ਜਹਾਂਗੀਰੀ'' ਦਾ ਉਹ ਹਿਸਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਹ ਲਿਖਤ
ਉਪਰੋਕਤ ਇਬਾਰਤ ਤੇ“ ਜਾਪਦ) ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾ-
_ਦਤ ਤੋ ਕਾਫੀ ਸਮੋ" ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ, ਕਿਉਕਿ
ਉਹ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ''...... ਪੀਰਾਂ
ਬਜੁਰਗਾਂ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਅਰਜਨ ਨਾਮ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਸੀ ।”
ਜੌਕਰ ਉਹ ਉਸ ਸਮੋ' ਹੀ ਇਹ ਨੌਟ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਤਾਂ
ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿਚ “'ਹੈ” ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਕੇ
ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ।
ਉਪਰੋਕਤ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਤਖ ਹੈ ਕਿ ਬਾਦ-
ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ' ਜਾਣੂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ
ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਖੁਸਰੋ ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਮਦਦ ਜਾਂ ਇਮਦਾਦ
ਤੇ ਤਿਲਕ ਦੀ ਰਸਮ ਬਾਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਸੀ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ
ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਸੁਣੀ ਸੁਣਾਈ ਗਲ ਲਿਖ ਦਿਤੀ ।
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਕਬਰ ਨਾਲ
ਸੰਬੰਧ ਚੰਗੇ ਨਹੀ' ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ-
ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਅੰਤਹ ਸੀ । ਅਕਤਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹਰ ਧਰਮ ਦਾ
ਆਦਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ
ਇਜ਼ਤ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਕਵੀ ਵਾਰ ਗੁਰ-ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ
ਹਾਜ਼ਰੀ ਵੀ ਭਰਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਵਲਗਣ `ਚ
ਨਿਕਲਕੇ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਨਵੇ' ਧਰਮ “'ਦ।ਨੋ-ਇਲਾਹੀ” ਦੀ
ਸਥ'ਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਕਾਰਜ ਸ਼ਰਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ
ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀ” ਸੀ, ਉਹ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਅਕਬਰ
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਇਆ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ 1
ਉਸ ਸਮੇ ਸ਼ੋਵ ਅਹਿਮਦ ਸਰਹੰਦੀ, ਕਟੜ ਸ਼ਰਈ
ਮੁਜਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਆਗੂ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੰ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ
ਗਲ ਆਪਣੇ ਲੋਖ “'ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ
ਦਾ ਜ਼ੁਮੋਵਾਰ ਕੌਣ ?” ਵਿਚ ਲਿਖ ਚੁਕਾ ਹਾਂ । ਉਸਨੇ
ਸਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸਲੀਮ (ਜਹਾਂਗੀਰ) ਨੂੰ ਅਹਿਲਕਾਰ ਮੁਰਤਜ਼ਾਖਾਨ
ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਹਥਾਂ ਵਿਚ ਗਿਆ । ਉਸ ਸਮੋ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ
ਸਲੀਮ ਵੀ ਗਦੀ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਕੌਈ ਆਸਰਾ ਭਾਲ
ਰਿਹਾਂ ਸੀ ਕਿਉਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈਕਿ
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ ਤਖਤ ਆਪਣੇ ਹਮ
ਖਿਆਲ ਪੌਤਰੇ ਖੁਸਰੋ ਨੂੰ ਦੇ ਦਵੋਗਾ । ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸਲੀਮ
ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੰਤਵ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਅਕਬਰ _ਦੇ ਖਿਲਾਫ

੨ ਵਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੬

ਬਗਾਵਤ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਵੀ ਦਿਤਾ ਪਰ ਉਹ
ਆਪਣੇ ਮੰਤਵ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ । ਅਖੀਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ
ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੀ ਮਿਰਤ੍ਰ ਤੌਂ ਬਾਅਦ ਤਖਤ ਮਿਲ
ਹੀ ਗਿਆ । ਸ਼ੇਖ ਅਹਿਮਦ ਸਰਹੰਦੀ ਨੇ _ਅਕਬਰ_ਦੀ ਮੌਤ
ਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਈ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਤ, ਚਿਠੀ ਤੋਂ
ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੌ ਉਸ ਨੇ ਮੁਰਤਜਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਲਿਖੀ ਸੀ ।
ਠੀਕ ਉਸ ਸਮੋ" ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਸਰੋ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ
ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿਤੀ ਅਤੇ ਆਗਰੇ ਤੱ` ਪੰਜਾਬ
ਵਲ ਚਲ ਪਿਆ । ਉਸ ਦੇ ਪਿਛੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਲਈ
ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਮੁਰਤਜ਼! ਖਾਨ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੁਸਰੋ ਦਰਿਆ ਬਿਆਸ ਪਾਰ ਕਰਨ ਸਮੋ' ਸ਼ਾਇਦ
ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਆਇਆ ਹਵੇ ਪਰ ਉਹ ਛੋਤੀ ਹੀ ਅਗੇ
`_ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੀ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਾ
ਹੋਇਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ਖੁਸਰੋ
ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਸਖਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ
ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇ ਤਕ.ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਰੇ ਚੁਗਲ)
ਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਧਰ ਖੁਸਰੋ ਨੂੰ ਚਨਾਬ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਦੇ
ਸਮੇਂ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੇ ਪਕੜ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ
ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । ਉਸ ਸਮੋ" ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ
ਚੂਕਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਖੁਸਰੋ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰ
ੜੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਜਿਵੇ' ਕਿ ਹਸਨ ਬੌਗ ਤੇ ਅਬਦਲ
ਰਹੀਮ ਨੂੰ ਖੋਤੇ, ਗਊ ਤੇ ਕੁਤਿਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹ ਕੇ
ਸ਼ਰੇਆਮ ਬਜ਼'ਰਾਂ ਵਿਚ ਘੁਮਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ
ਮਰਿਆ ਗਿਆ ਪਰੋਤ੍ਰ ਉਸ ਸਮੋ` ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਲ
ਉੱਗਲੀ ਨਾ ਉਠਾਈ ।
ਸ਼ੋਖ ਅਹਿਮਦ ਸਰਹੰਦੀ ਜੌ ਕਿ ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ

ਨੂੰ, ਵਿਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ _ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਫੈਲਾਅ ਵਿਚ. ਰੋੜਾ

ਸਮੱਝਦਾ ਸੀ, ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ
ਸੇਵਕ ਮ੍ਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਜੌ ਬਾਅਤ ਵਿਫ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ
ਬਣਿਆ ਦੇ ਰਾਹੀ' ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਿਰੁਧ ਸ਼ਿਕਇਤਨਾਮਾ ਤਿਆਰ
ਕੀਤਾ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਇਹ ਲਾਇਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖੁਸਰੋ ਦੀ
ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਸ ਸਮੋ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਜੇ ਤਾਈ ਤੱਖਤ
ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਵਿਚ ਲਗਿਆ ਹੌਇਆ
ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹ ਅਪਣੇ ਮਦਦਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨਾ
ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸ ਤਫਤੀਸ਼ ਦੇ ਗੁਰੂ ਜੀ
ਨੂੰ ਡਰੌਣ ਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਰਤਜ਼ਾ
ਖਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਆਪ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਲ ਚਲਾ
ਰਿਆ । ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿ

ਇੱ

ਬਿਠਾਇਆ ਤੇ ਜਦ ਸਰੀਰ ਛ'ਲਿਆਂ ਨਾਂਲ ਭਰ ਗਿਆ ਤਾਂ
ਫਿਰ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸੀਸ ਉਪਰ ਤੱਤੀ, ਗਰਮ
ਰੇਤ ਦੇ ਕੜਛੇ ਪਾਏ ਗਏ ਤੇ ਜਦ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਸਰੀਰ
ਅਧਮੋਇਆ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ
ਕਿਨਾਰੇ ਲਿਜਾਇਆ _ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਆਪ ਜੀ _ਤਿਆਨਕੂ
ਤਸੀਹੇ ਸਹਾਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਿਖਤ ਮਜ਼ਹਬੀ ਤਅਸਬ
ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਲੌਕ ਪ੍ਰਿਯਤਾ ਨੂੰ
ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਤੇ ਸਿਖ
ਧਰਮ ਦੀ ਲੌਕ ਪ੍ਰਿਯਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਵੀ ਸਾਫ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ
ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧਰਮ
ਪ੍ਰਚਾਰ, ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਨੂੰ ਖਤਮ ਨਾ ਕਰ ਦੋਵੇ ਪਰੰਤ੍ਰ ਉਹ
ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੇ` ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾ ਅਣਜਾਣ ਸੀ ।
ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖੁਸਰੋ ਦੇ ਮੱਥੇ ਤੋ ਕੇਸਰ
ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਗਾਇਆ ਪਰ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖ ਤੋ”
ਦਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕੇਸਰ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਰਸਮ
ਲਿਰਫ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ, ਸਿਖਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤਾਂ ਬਹਾਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਸੌਂ

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਸਰੋ ਦੀ ਬਗਾਵਤ
ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਕੀਤੀ ਮਦਦ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਲਭ ਗਿਆ । ਦਰਜਾ;
ਉਹ ਉਸ ਸਮੋ' ਸ਼ੇਖ ਅਹਿਮਦ-ਸਰਹੈਦੀ ਜਿਹੇ ਕਟੜ ਮੁਸਲ-
ਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸਿਖੇ ਸਿਖਾਏ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੀ ਬੌਹਤਰੀ
ਲਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨਾ ਸਵਾਬ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਉਸ
ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਫਤੀਸ਼ ਦੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ
ਹੁਕਮ ਦੋ ਦਿਤਾ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹਣ ਤ` ਬਾਅਦ
ਸ਼ੋਖ ਅਹਿਮਦ ਸਰਹੰਦੀ ਫੁਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਾਉ'ਦਾ ਤੋ
ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਆਪਣੀ ਇਕ ਚਿਠੀ ਵਿਚ
ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੌ ਇਕ ਪਤਿ੍‌ਕਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ “'ਮਕਤ੍ਰਬਾਤਿ-ਇਮਾਮ-
ਰਬਾਨੀ? ਦਾ ਹਿਸਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ,
ਇਸ ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ੀ ਸਿਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ
ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੋ ਖਿਲਾਫ ਖੁਸਰੋ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਦੀ ਜਾਂਚ
ਪੜਤਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹੀ
ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿਤਾ ।

ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਿਲ
ਪਿੰਡ : ਜੀਆ' ਨੱਥਾ, ਡਾ: ਖਾ: ਖੁੰਡਾਂ
ਜ਼ਿਲਾ : ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ

ਸਸ207 ॥%410ਨ੬&੦ਭ॥੦॥੩॥ 08 ।
80288108 004401111੧
$1ਬ61. 84੩੩1, &
00080 84880
8. 1, 12 80੩7,

੨0142

04%੧੪4: 3128੨

2001, : 3805

੧101070ਖ ਭ0ਖਿ ੧0੧0=

€॥]. 1000501131 9.5(3(੮,
140੮7 41411.

ਵਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੯. ਘਰ

5। 58000 2800 50000 ਹ। 10

੧81108੨॥॥੩ 18160)

ਹੀ 1

10195://8੮16€.0।0/085/18110013।

ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਉਰਦੂ ਨਜ਼ਮ

ਨਾਗ ਦੇਵਤਾ

--ਅਸਹਰ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ
ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ : ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ

ਦੇਗ-ਨਾਗ ਦੀ ਜੌ ਬੋਲ
ਨਾਗ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਜੈ

ਜੌ ਸਰੋਗ ਸੌਨੇ ਦੀ

ਜੈ ਸਰੂਪ ਰੂਪਾ ਦੀ

ਸ਼ਬਦ ਜਿਓਤੀ ਦ) ਜੌ
ਸਸਤੀ ਕੀਰਤੀ ਦ) ਜੌ
ਦਾਸ ਦਾਸ ਦਾ ਪਰਨਾਮ
ਧਨ ਦਿਆਲ ਮਾਤਾ ਨੂੰ
ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ
ਇਸ ਕਥਾ ਨਗਰ ਵਿਚ ਵੀ
ਸਪ, ਕੁਝ ਸਪੂਤ ਉਸਦੇ
ਧਨ ਦੀਆਂ ਦੇਗਾਂ ਦੇ ਕੀੜੋ
ਫੋਰ ਤੋਂ ਕੁਲਬਲਾਂਦ ਨੇ
ਸਾਧ ਚਕਰ ਬਣਾਈ ਕ੍ ਝ
ਪੰਡਤ ਤੋ ਪੁਜਾਰੀ ਹਨ

. ਹੱਥ ਫੋਰਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ
ਉਸਤੱਤ ਦੀਆਂ ਮਾਲਾਵਾਂ
ਜੀਭਾਂ ਜਪਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਚਾਪਲ੍ਹਸੀ ਦ ਸ਼ਲੋਕ
ਪਕੜੀ ਥਾਲੀਆਂ `ਚ ਮਾਲ
ਦਾਨ ਲਈ ਕ੍ਝ ਦੁੱਧ

ਭੇਟਾ ਲਈ ਕਰਝ ਮਾਸ

ਨੌਣ ਮੰਗਦੇ ਇਹਨਾ ਦੇ '
ਨਿਤ-ਪੁੰਨੀ ਤੇ ਮਾਯਾ ਭੀਖ
ਫੇਰ ਸਭ ਨੂੰ ਸਮਝਾਵਾਂ ਮੰ"
ਅਪਸਰਾਵਾਂ, ਕਨਿਆਵਾਂ
ਲਾਭ ਬੀਤੇ ਦੇ ਸਰਗਮ ਤੇ
ਨਚਦੀਆਂ ਨੇ ਫ਼ੋਰ ਨਾਗ `
ਫੌਲੀਆਂ ਮਲਛਾਂ ਦੀਆਂ

੪੦॥ ੧੦000 1800 50000 3 ੪ ਜੂਨ ੧੯੮੯

ਚਾਂਹਦਾ ਹਾਂ
--ਸੁਰਜੀਤ ਖੁਰਸ਼ੀਦੀ--

ਮੌਤ ਤੌ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਜੀਅ ਵੀ ਲੌਣਾ ਚਾਂਹਦਾ ਹਾਂ ।
ਚੌਗਿਰਦੇ ਫਿਰਦਿਆਂ ਧੜਾਂ `ਤੇ

ਚੋਹਰੇ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਣਗੇ ਹੀ

ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਚੇਹਰੇ ਦੇ ਵਾਂਗ !

ਇਹ ਚੇਹਰੇ ਪਹਿਚਾਣ ਲੰਣੇ ਚਾਂਹਦਾ ਹਾਂ ।

ਇਸ ਸੰਸਾਰ-ਵਿਸ਼-ਸਾਗਰ ਦੇ ਵਿਚ

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ

ਆਪਣਤ ਦਾ, ਪਿਆਰ ਦਾ, ਪਹਿਚਾਣ ਦਾ

ਇਹ ਆੰਮਿ੍‌ਤ ਪੀ ਲੰਣਾ ਚਾਂਹਦਾ ਹਾਂ

ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਹਰ ਕੇਈ

ਚਲਦਾ ਫਿਰਦਾ ਟਾਪੂ ਕਿਉ' ਹੈ ਰੱਥਾ ?

ਕੋਈ ਪੱਲ੍ਹ, ਕੋਈ ਹੱਥ, ਲਹਿਰਾਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀ” ਕਿਤੇ
ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਬੋਦੇ ਦੀਆਂ ਪੁਲਾੜੀ ਦੂਰੀਆਂ ਤਨਹਾਈਆਂ
ਦਰਰੀਆਂ,ਤਨਹਾਈਆਂ,ਵਿਚ ਹੀ ਮਰ ਨਾ ਜਾਵਾਂ ਕਿਤੇ ।
ਮੰਤ ਤੌ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਜੀਅ ਵੀ ਲੰਣਾ ਚਾਂਹਦਾ ਹਾਂ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਨਕੌੰਤਰਤਾ, ਸਦੀਵਤਾ

ਵੰਡੀ ਪਈ ਹੈ ਪਲਕਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ

ਇਹ ਕਾਇਨਾਤ ਬਹੁਤ ਹੁਸੀਨ ਹੈ , ਦਿਲਰੁਬਾ

ਇਹ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ

ਪੀ ਲੰੰਣਾ ਚਾਂਹਦਾ ਹਾਂ ।

ਜੀਅ ਲੰਣਾ ਚਾਂਹਦਾ ਹਾਂ ।

ਥੀਅ ਲੌਣਾ ਚਾਂਹਦਾ ਹਾਂ ।

ਟੁਕੜੀਆਂ ਦਰਿਸ਼ਟਾ ਦੀਆਂ
ਦੂਰ ਨਾਗ ਮੰਦਰ ਤੋੱ

ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਪੂਜਾ ਦਾ
ਚੀਖ਼ ਚੀਖ਼ ਕੇ ਅਪਮਾਨ
ਬਦਲਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਵ
ਮਤ ਨਹੀ ਕਿ ਸਪਾਂ ਢੇ
ਕੌਨ ਹੀ ਨਹੀਂ' ਹੁੰਢੇ ।

੧81101815॥00੧60001.001।

_ 5॥ 58000 20 900। 2]

ਅਨ ਗਾ 'ਇ

ਦੀ

ਚਾਰ ਚੌਮਿਸਰੇ _

--ਸਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸਫਰੀ

ਕਾਤਲ ਧਾਰ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਵੇਖ ਪਹਿਲ,
ਕਰੀ ਵਾਰ, ਤਲਵਾਰ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਕੇ ।
ਮੋਰਾ ਨਹੀ ਪਿਆਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਰਨਾ,
ਮੈਨੂੰ ਦੇਵੀਂ ਸੁਰਾਹੀ ਲਬਰੇਜ਼ _ਕਰਕੇ ।
ਚਾਹੜਾਂ_ਸ਼ਮਸ ਤਬਰੇਜ਼ ਦਾ ਰੌਗ ਸੱਭ ਨੂੰ,
ਜ਼ਰਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ _ਵੇਖ ਤਬਰੇਜ਼ _ਕਰਕੇਂ ।
ਜੀਂਦਾ _ਜਾਗਦਾ _ਦੋਕੇ ਲਹੂ “ਸਫਰੀ`
ਜਾਵਾਂ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਧਰਤ ਜ਼ਰਖੋਜ਼ ਕਰਕੇ ।
ਪੰਡਤਾ ! ਤੋਰੀ ਨਸੀਹਤ ਤੌ ਕੀ ਖਟਿਆ,
ਜੋ ਮੈਂ ਰਿੰਦਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਦੰਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ।
ਬੂਠਾ ਹੋ ਰਿਆਂ, ਝ੍ਰਠ ਨੂੰ ਝੂਠ ਕਹਿਕੇ,
ਜੋ ਨਾ ਸੱਚੀਆਂ ਕਹਿੰਦਾ ਤੋ ਚੋਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ।
ਰਹਿੰਦੇ ਕੱਖ, ਜੇ _ਕੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ 'ਰਹਿੰਦਾ,
ਵਡਿਆਂ ਸੰਗ ਨਾ ਖਹਿੰਦਾ ਤੇ ਚੋਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ।
ਬੋ-ਦਰ ਹੋ ਗਿਆਂ, ਦਰ-ਬੱਦਰ ਭੰ'ਅ ਕੇ,
ਇਕੋ ਦਰ ਤੇ ਬਹਿੰਦਾ ਤੇ ਚੰਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ।
ਮੈਂ ਜਾਤਾ _ਪਿਆਰ _ਦੀ ਸਾਰ _ਤੰਨੂੰ,
ਤੈਨੂੰ ਤਾਹੀਓ' ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਯਾਰ : ਚੁਣ ਕੇ
ਚੁਣਕੇ ਤੰਨੂੰ ਸੀ ਚੈਨ ਕਰਾਰ ਪਾਇਆ,
ਪਰ ਤ੍ਰੰ ਲੰਗਿਉ` ਚੈਨ ਕਰਾਰ ਚੁਣ ਕੇ ।
ਣ ਕੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗਰਾਂ ਸੁੱਖ ਮੌਰੇ;
ਖ ਦੇ ਗਿਉ` ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਚੁਣਕੇ !
ਚੁਣਕੇ ਯਾਰ ਸਫ਼ਰੀ ਏਦਾਂ ਮਾਰਦੇ ਨਹੀਂ,
ਜਿਦਾਂ ਮਾਰਿਆ ਈ. ਮੌਨੂੰ ਯਾਰ ਚੁਣਕੇ ।

ਸਰਫ਼ਾ ਸੀਸ ਦਾ _ਸ੍ਰਰਮਾ ਕਰੇ ਜਿਹੜਾਂ
ਕਦ ਆਸ਼ਕਾਂ - ਵਿਚ ਸ਼ੁਮਾਰ _ ਹੁੰਦੈ ।
ਉਹ ਸੱਪ ਤੋ ਘੱਟ ਨਹੀ” ਯਾਰ ਹੁੰਦਾ
ਜਿਹੜਾ ਆਦਮੀ ਮਤਲਬੀ ਯਾਰ _ ਹੁੰਦੈ ।
ਪਦਵੀ ਦੱਸਾਂ ਕੀ _ਦੌਗਲੇ ਆਦਮੀ ਦੀ,
ਨਾ ਉਹ ਫ਼ਲ ਹੁੰਦੈ ਨਾ ਉਹ ਖ਼ਾਰ ਹੋਦੈ ।
ਦੂਹਾਂ _ਬੋੜੀਆਂ ਵਿਚ ਜੌ _ਪੌਰ ਧਰਦੇ
ਨਾ ਉਹ ਆਰ ਹੰਦੌ, ਨਾ ਉਹ ਪਾਰ ਹੁੰਦੈ ।

“ਦਾਜ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ _

--ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਫਲਰਾਂ

ਜਦੋਂ ਧੀ ਜਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ,

ਤਾਂ ਫਿਬ ਗਰੀਬ ਵਿਚਾਰਾਂ

ਅੰਦਰੌ-ਅੰਦਰ ਹੀ

ਗਮ ਸਮੋਟੀ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ

ਲੁੱਕ-ਲੁੱਕ ਹੰਝੂ ਬਹਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਦਿਲੌ' ਇਹ ਆਸ ਕਰਕੇ .-.

ਇਕ ਲੰਮਾ ਹੋਕਾ ਭਰਕੇਂ -.-

ਜ਼ਾਲਮ ਲੌਕਾਂ ਤੋਂ ਡਰਕੇ --..

ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈ'

ਦਾਜ ਕਿੱਥੋਂ ਦੇਵਾਂਗਾ ...£

ਇਹੋ ਸੌਚ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਚਿਹਰਾ

ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਮੁਰਝਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਦਾਜ ਦੇ ਲਾਲਚੀ ਲੰਕ-..

ਮਾਸ ਖਾਣੀਆਂ ਗਿਰਝਾਂ ਵਾਂਗ

ਝਾਕਦੇ ਨੇ ਗਰੀਬ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵੱਲ `

ਕਿ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਦਾਜ ਦੇ ਵਦਾ ਹੈ

ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਘਰ ਭਰ ਦੇਵੇਗਾ, ਨਹੀ” ਬਹਹਤ ਘੱਟ
ਹੋ ਮੇਰੇ ਅੱਲਾ ! ਇਹਨਾਂ ਲਾਲਚੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ
ਆ ਜਾਏ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਂਈ...

ਜਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰੇ ਗਰੀਬ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ,
ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਚ ਸੜਨ ਲਈ

ਮਜਬ੍ਰ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਨਾਂ ਤੋਰੇ ਭਾਣੇ ਤੱ" ਡਰਦੇ ਨੇ...
ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਕੇ

ਹੱਸਦੇ ਨੇ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੌ...

ਪਰ ਗਰੀਬ ਵਿਚਾਰਾ ਤਾਂ-..

ਇਕ ਡੰਗ ਦੀ ਰੌਟੀ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,
ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨ ਧੀ ਨੂੰ

ਕਿਥੋ` ਦੇਵੇਗਾ ਦਾਜ ? ਕਿਵੇ` ਦੇਵੇਗਾ ਦਾਜ ?
ਹਾੜਾ ਏ ਲੌਕ ! ਓ ਲਕੋ !

ਨਾਂ ਮੰਗੇ ਦਾਜ, ਭੁਲ ਜਾਵੇ ਇਹ ਰਿਵਾਜ...

੨੫-ਏ ਸ਼ਾਂਤੀਪੁਰਾ

ਜਲਧਰ

ਵਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੯ ਇ

61031)

੧81101815॥00੫੧6001.001।

ਚੀਨ-ਸੋਵੀਅਤ ਵਾਰਤਾ

ਨਨ ,੭੨੨੨੧੦੨੨੨ ਨਗ, ਅਲੀ ਘਨ, ਆ ਕਘ=====

ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ
ਨਵੇ ਦੌਰ ਦਾ ਅਰੈਭ
“ਸਤਨਾਮ ਚਾਨਾ

ਅੱਜ ਤੋਂ ਦਸ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਡੇਂਗ ਅਮਰੀਕਾ
ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਸਾਨੂੰ ਰੂਬਲ ਨਹੀ ਚਾਹੀਦੇ ।
ਚੀਨ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਪਾਨ ਦਾ ਟੀ ਵੀ. ਦੇਖਣਾ
ਚਾਹੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਰਥ ਸੀ ਕਿ ਚੀਨ ਸੌਵੀਅਤ
ਯੂਨੀਅਨ ਨਾਲ ਨੌੜਤਾ ਨਹੀ' ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪਰ ੧੬ ਮਈ ਨੂੰ ਜਦ" ਡੇਂਗ ਜ਼ਿਓਪਿੰਗ ਜੋ
ਫੂਜ਼ੀਆਂ ਹਾਲ ਵਿਚੋਂ ਗੌਰਬਾਚੇਵ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੌਕੇ ਮਹਾਨ ਹਾਲ
ਦੇ ਮੁੱਖ ਹਾਲ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਆਇਆ ਕਿ
ਚੀਨ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਬੰਧ ਅੱਜ ਤੋ ਆਮ
ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਗੌਰਬਾਚੇਵ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ
ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਅਮਲ ਤਿੰਨ
ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਡੋੱ'ਗ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਤਿੰਨ ਸਾਲ
ਪਹਿਲਾਂ ਰੌਮਾਨੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ _ਨਿਕੌਲਾਈ ਸ਼ਿਉਸ਼ਸਕੂ
ਪੀਕਿੰਗ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੀ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ
ਦੇ ਮੁਖੀ ਡੇਗ ਜ਼ਿਓਪਿੰਗ ਨੇ ਉਮਦੇ ਹੱਥ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ
ਸੀ ਕਿ ਚੀਨ ਅਤੇ ਸੱਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਬੌਧਾਂ ਵਿਚਕਾਰ
ਤਿੰਨ ਅੜਿਕੇ ਹਨ । ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੋਵੀਅਤ ਫੌਜਾਂ
ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਚੀਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਅਤੇ ਮੰਗੋਲੀਆ ਵਿਚ

ਸੋਵੀਅਤ ਫੌਜ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਤੇ ਕੰਪੂਚੀਆ ਵਿਚ _

ਵੀਅਤਨਾਂਮੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ । ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੱ“
ਇਕੱਤਰ ਹੋਈ ਪ੍ਰੈਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਦ” ਡੇ'ਗ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹਾ
ਜਾ ਗੋਰਬ ਚੋਵ ਨੇ ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ
“ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਅਤੇ ਏਸੇ ਨੇ ਹੀ “ਤਿੰਨ ਅੜਿਕੇ”
ਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਨੂੰ ਸੋਧ ਦਿਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸੁਨੇਹ/
ਬੜਾ ਬਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ।” ਗੋਰਬਾਚੇਵ ਦੇ ਇਸ ਉਤਰ ਨੇ ਡੌੱਗ
ਜਿਓਪਿੰਗ ਦੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਹਉਮੋ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਕਰਾ ਦਿਤੀ ।
ਗੌਰਬਾਚੋਵ ਨੌ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਕਿ ਬੀਤੇ ਸਮੋ ਵਿਚ
ਜਿਹੜਾ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਵਿਗਾੜ ਪਿਆ ਉਹ _ ਸੋਵੀਅਤ
ਯ੍ਰਨੀਅਨ ਦੀ ਇਕ “ਗਲਤੀ” ਸੀ । ਭਾਵੇ ਕਿ ਗੌਰਬਾਚੇਵ
ਨੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੈ ।
ਤਾਂ ਵੀ, ਪੀਕਿੰਗ ਵਾਰਤਾ ਖਤਮ ਹੌਣ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ

ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਨਵਾਂ ਦੌਰ ਸੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਵਿਖ
ਵਿਚ ਜਦੋ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਮਾਂ ਵੰਡ
ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਕ ਵੰਡ ਪੀਕਿੰਗ ਵਾਰਤਾ ਤੌ ਪਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ ।

੩੦ ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਦੋ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂਆਂ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਲ ਹਕੀਕਤ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ
ਹੋਇਆ ਬੇਦਾਵਾ ਪਾੜ ਸੁਟਿਆ ਹੈ । ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਂ
ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਜਿੰਨੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ
ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਤੋਂ ਕਈ ਸੌ ਗੁਣਾ ਵਧ ਨੁਕਸਾਨ ਸੰਸਾਰ
ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਇਨਾਂ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੇ
ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ _ਅਤੇਂ _ਤਕਨੀਕੀ
ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਘੌੜੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਕੇ ਸਰਪੱਟ ਦੌੜਨ ਦਾ ਰਾਹ
ਮੌਕਲਾਂ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆਂ । ਅੰਤ ਹੋਇਆ ਇਹ _ਕਿ
ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੀ ਇਸ ਤਰੱਕੀ ਤੋ ਡੇਂਗ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ
ਮਜ਼ਦੂਰ ਵੀ ਲਾਰਾਂ ਵਗ'ਉਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਮਾਸਕੋ ਅਤੇ
ਪੀਕਿੰਗ ਇਕ ਦੁਜੇ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੇ
ਠੌਸਣ ਲਈ ਆਪਣ) _ਐਪਣੀ ਮਾਡਲਿੰਗ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਦਰਸ਼ਕ _ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ
ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ _ਮਾਡਲ _ਤੇ _ਤਾੜੀਆਂ
ਗੂੰਜਾਉ'ਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਡਲ ਮੋਕਰਾਂ ਨੇਂ ਇਹ
ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਕਿ 'ਸਿਤਾਰੋਂ` ਸੇ ਆਗੇ ਜਹਾਂ ਔਰ ਭੀ ਹੈ”,
“ਮਾਲ_ਤਾੜੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰੰਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਕਣਾ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ
ਕਿ ਨਹੀਂ ਵਿਕ ਰਿਹਾ । ਲਗ ਪਗ ਪਿਛਲੇ ੫੦ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ
ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਨੇ _ਇਕ ਪੌਰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਹੀ
ਪੁੱਟਿਆ । ਜਦੋ ਕਿ ਕੌਮੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ
ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਤੀਜੇ ਸੰਸਾਰ ਉਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਛਾਏ
ਜਾਲ ਦੀਆਂ ਗੌੰਢਾ ਉਧੇੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ।

ਪੀਕਿੰਗ ਅਤੇ ਮਸਕੇ ਨੇ ਇਹ ਔਲਾਨ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ
ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਕੌਈ ਮਾਡਲ ਨਹੀ' ਹੈ ਹਰ ਦੇਸ

ਆਪਣੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਠੌਸ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਮੋਚ ਆਉਦਾ `

ਸਮਾਜਵਾਦ ਬਣਾਏਗਾ । ਉਹ ਦੋਵੇ ਹੀ ਨਾ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ
ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੂਜੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰ)
ਧੌਂਸ ਜਮਾਉਣਗੇ । ਦੇਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਮੂੰਹ ਹੌਕੇ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਹੈ
ਕਿ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਜਮਹ੍ਰੀਅਤ _ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ
ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਨਹੀ' ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਮਜ਼ਾ
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਕੌਮਾਂ ਵੀ ਲੰਣਗੀਆਂ ।

ਆਮ ਲੌਕ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਸਟ
ਦੇਸਾਂ ਅੰਦਰ ਸਾਹ ਘੁਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ ਤਦੂਆ ਪਿਆ
ਹੋਇਆ ਹੈ । ਅਤੇ ਜਮਰ੍ਰੀਅਤ ਪਸੰਦ ਇਸਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀ”

੬ ਵਰ੍ਹਿਆਮ ਜੂਨ ੧੮੧

5। 58000 2800 50101 ਹ। ੬0੧

੧81101815॥00੧6001.001।

ਸੋਣ ਕਰਦੈ । ਉਹ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਹਾਮੀ' ਹਨ ਪਰ ਹੁੰਮਜ ਦੇ
ਨਹੀਂ ਛੇੇ ਕਰਕੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ
“ੜਮਾਜਵਾਦ' ਪਨਪਣ ਲਗ ਪਏ ਸਨ । ਮਾਡਲਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਵਜੋ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ
ਹੋਮਸ ਦੇ ਦਮ ਘੁਟਵੇ' ਮਹੌਲ ਵਿਚੇ" ਦੀ ਲੰਘ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।

“ਪਰੇਸਤਰੋਏਕਾ” ਅਤੇ “ਗਲਾਸਨੋਸਤ` ਅਜੌਕੇ ਸੰਸਾਰ
ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਸੋਧ ਹੈ “ਮਾਡਲ” ਨਹੀਂ । ਏਸੇ ਕਰਕੇ
ਗੌਰਬਾਚੇਵ ਨੇ ਪੀਕਿੰਗ ਵਿਚ ਖੁਲ੍ਕੇ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ
“ਪ੍ਰੇਸਤਤੋਏਕਾ” ਅਤੇ “ਗਲਾਸਨੌਸਤ' ਦੂਜਿਆਂ ਤੇ ਨਹੀਂ
ਣੋਸਦੇ । ਸਭ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਹਾਲਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਨ ।
ਜਿਸ ਸਮੇ ਗੌਰਬਾਚੇਵ ਇਹ ਗੱਲ ਪੀਕਿੰਗ ਵਿਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾਂ
ਸੀ ਔਨ ਉਸੇ ਸਮੇ ਗੁਟਨਿਰਲੇਪ ਦਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਦਸ਼ ਮੰਤਰੀਆਂ
ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀ' ਕਿਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀ ਦਿਆਂਗੇ
ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸੇ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ।

ਪੀਕਿੰਗ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਤੋ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿਤਾਂ
ਹੈ । ਤੀਜੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਤਪਸ਼ ਹੈ ਇਹ ਚੀਨ ਸੰਵੀਅਤ
ਸੰਮੇਲਨ ਨੇ ਭਾਂਪ ਲਈ ਹੈ । ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਗੋਰਬਾਚੇਵ ਨੌ ਚੀਨ
ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੋਵੇ” ਤੀਜੇ
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਰਲਕੇ ਸਾਂਝੇ ਉਦਯੋਗ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ
ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅੰਦਰ ਲਾਉਣ । ਉਸਨੇ
ਵਿਗਿਆਨ, ਬੁਧੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸਾਂਝ _ਉਤੋ
ਜ਼ੋਰ ਦਿਤਾ ਹੈ ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੇਂਗ ਨੂੰ ਲਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਢੀਨ ਢੇ
ਮਜ਼ਦ੍ਰ ਕਿਸਾਨ ਜਪਾਨ ਦਾ ਟੀ. ਵੀ- ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ
ਇੰਝ ਹੀ ਗੋਰਬਾਚੇਵ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਛਮ
ਦੀਆਂ ਨੱਢੀਆਂ ਆਪਣੀ ਚਿੱਟੀ ਚਮੜੀ ਉਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਬ੍ਰਟੀ
ਪਵਾਉਣਾ ਚਾਹੋਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਉਤੇ ਮਿਲਕੇ
ਰੇਸ਼ਮੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪੀਕਿੰਗ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੀਕਿੰਗ-ਅਲਮਾਅੱਤਾ-ਮਾਸਕੋ ਰਾਹੀ
ਯੋਰਪ ਨੂੰ ““ਰੇਸ਼ਮੀ ਰਾਹ” ਖੋਹਲਿਆ ਜਾਵੇ ।

ਰਹੀ ਗਲ “£ਅਸਿਹਮਤੀ`` ਵਾਲੇ ਮਸਲੇ ਦੀ ਜਿਸਨੂੰ
ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੇ ਸੁਰਖੀਆਂ ਬਣਾਇਆ ਹੈ । ਉਹ ਮਸਲਾ ਦਹਾਂ
ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਛਡ ਹੀ ਦਿਤਾ ਹੈ । ਕੌਬੋਦੀਆਂ ਵਿਚੋ'
ਵੀਅਤਨਾਮੀ ਫੋਜਾਂ ਚਲੋ ਜਾਣ ਤੋ ਬਾਦ ਚੌਣਾਂ ਹੌਣ ਤਕ
ਕਿਹੋ ਜਹੀ ਸਰਕ!ਰ ਹੋਵੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ
ਅਤੇ __ਚੀਨ _ਵਿਚਕਾਰ . ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ __ ਮਤਭੇਦ
ਹੈ । ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗਲ
ਕੰਬੋਦ]ਆ ਦੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਤੇ ਛਡ ਦੇਈਏ ਜਿਵੇ` ਜੀ ਚਾਹੇ ਉਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ । ਪਰ ਚੀਨ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਚਾਰ ਧਿਰੀ ਕੌਮ ਚਲਾਉ

॥1.114111011111100040400240100141

ਰ੍ ਵਹਿਆਮ ਜਨ ੧੯੮੯
੩ 5।। 58000 2800( 50101 ਹ। ੬0੧ ੧81101815॥0006001.001।

ਸਰਕਾਰ ਬਣੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਖਮੋਰ ਰ੍ਰੰਜ ਦਾ ਪੋਲ ਪੌਟ,ਏਗਸਰੀ
ਤੇ ਖੀਉ ਸਾਂਫਾਨ ਦੀ ਜੰਡੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਵੇ । ਉੱ'ਜ ਅੰਦਰੋ”

ਅੰਦਰੀ ਦੌਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਜਰੰਡੀ
ਕੰਬੋਦੀਆਂ ਦੇ ਲੌਕਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀ”
ਕਰ ਸਕਦੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਚੀਨ ਦਾ ਤੀਜਾ ““ਅੜਿਕਾ”` ਪਹਿਲਾਂ
ਬਣਿਆ ਰਹਿਣਾ ਸੀ । ਪਰ ਚੀਨ “'ਟੁਟੀ ਤੇ ਚੁਗਾਠ ਪੁਟ
ਲਈ” ਵਾਲੀ ਗਲ ਵੀ ਨਹੀ” ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਕਿ
ਪੌਲਪੌਟ ਕੋਵਲ ਉਸ ਸਮੋ ਦੀ ਚੀਨੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ
ਤੇ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾਸੀ ਅਤੇ ਨੌਮਫੇਨ ਵਿਚ ਇਕੋ ਇਕ
ਦੁਤਵਾਸ ਹੀ ਸੀ, ਚੀਨ ਦਾ ' ਪੌਲਪੌਟ ਨੇ ਨਵਾਂ ਮਾਡਲ
ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ੩੦ ਲਖ ਕੌਪ੍ਰਚੀਅਨਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ
ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਰਾਜਪਲਟੋ ਤੌ ਪਿਛੋ”
ਦੇ ਦੌਰ ਨੂੰ ਕੰਪੂਚੀਆ ਦੇ ਲੌਕਾਂ ਨੇ “ਕੰਪ੍ਰਚੀਆ ਦੇ ਨਵੇ”
ਜਨਮ”? ਦਾ ਨਾ ਦਿਤਾ ਹੈ

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੇਕਰ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਨਰੌਦਾਮ ਸਿਹਾਨ੍ਹਕ ਨੌ
ਆਪਣੀ ਲੁੰਬੀ ਪਰ ਆਪੋ ਠੌਸੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਤੋ ਬਾਦ ਘਰ
ਪਰਤਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਸਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੰ ਕੇ ਆਉਣ ਤੇ
ਕੌਪੂਚੀਆ ਦੇ ਲੌਕ ਉਸ ਨੂੰ ਤੇਲ ਨਹੀ' ਚੋਣ ਲਗੇ । ਇਹ
ਗਲ ਸਿਹਾਨ੍ਕ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੀਨ ਵੀ ।
ਤਾਂ ਵੀ ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ _ਚੀਨ-ਸੌਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ

ਸਿਖਰ ਵਾਰਤਾ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਸਾਂਝੇ ਬਿਆਨ
ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੌਵੇ' ਦੇਸ਼ ਦੂਜੇ ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ

ਸਰਦਾਰੀ _ਨਹੀ' __ਠੌਸਣਗੇ _' __ਇਸ _ਕਰਕੇ
ਅਸ਼ੂਲਨ ਚੀਨ ਦਾ ਨਹੀ' ਬਣਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਛਾ
ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਕੇ ਗਿ ਕੰਪੂਚੀਆ ਵਿਚ ਕੀ ਹੌਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਕਰਕੇ “ਅਸਿਹਮਤੀ” ਵਾਲਾ ਮਸਲਾ ਆਇਆ ਗਿਆਂ
ਹ ਗਿਆ ਸਮਝੋ । ਰੱ

ਸ8000040000806ਲ0੧608

4੧ 20 $ 0! 0
£॥011061110 ਭ/0105 3600.
੮੦॥. : ੬. 0161੬ 5$1101॥
50੬੦1811515 1 &।। 105 01 40੧੦ ੧€081।110.
65੩੧੪ 0115, 01185, ੧011੪ -10511615. 3815,
5।113, 18੧੩ ੧੧੧ 718੧੬ ੧੬੫੪ 11005 ਬ
'/3੧। 17865
੧ਿ੬081। 01 10198 5੬1€।31015 3110
015੬1 5€1€181015
੯10੩1 828੧. 4841000.

੮੧੦੧੬ 1੦. 46894

ਰੰ,

੧1710

ਵਧੀਆ

॥05:/8੮1੪€.0।0/085/1811011

89571

੮੦॥211 0715

੮ 0 ੧1

ਸਵਾਦਿਸ਼ਟ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਬਿਸਕੁਟ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲ

ਅਬਰ ਬਿਸਕੁਟਸ ਪ੍ਰਾ: ਲਿ:
ਹੈਦਰਾਬਾਦ

40੪180% 81565-01765 2੮੧ 1.,6.

54705 0੭੨4੧. ੧੧੦4. ॥੪੮£੧੪੭॥-500035 10018.

ਵਰਿਆਮ ਜਨ ੧੯੮੯

ਉਰਦੂ ਬਰੀ ਨ

ਨਫ਼ਾ ਕੀ ਖਟਿਆ ਸੂ !

ਖਾਜਾ ਅਹਿਮਦ ਅਬਾਸ
ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪਾਂਤਰ--ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ

ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਵਰਗਾ
ਜ਼ਾਲਮ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਵੇਗਾ । ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਉਸ ਦੇ
ਨਾਂ ਤੱ' ਕੰਬਦਾ ਸੀ । ਨਾ ਆਦਮੀ ਉਪਰ ਤਰਸ ਖਾਵੇ ਨਾਂ
ਜਾਨਵਰ ਤੇ । ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਮੂ ਕੰਗਰ ਦੇ ਪੁਤਰ ਨੇ ਉਸ ਦੇ
ਬੈਲ ਦੀ ਦੁੰਮ ਵਿਚ ਕੰਢੇ ਕੀ ਬੰਨ੍ਹ , ਮਾਰਦਿਆਂ-ਮਾਰਦਿਆਂ
ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ਅਧ ਮੋਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ
ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਦੀ ਘੋੜੀ ਉਸ ਦੇ ਖੇਤ ਅੰਦਰ ਆ ਵੜੀ ਤੇ ਡਾਂਗ
ਨਾਲ ਇਤਨਾਂ ਕੁੱਟਿਆ ਪਈ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਲੌਕ
ਆਖਦੇ ਸਨ_ਕਿ ਕੰਮਬਖ਼ਤ ਨੂੰ ਰੱਥ ਦਾ ਵੀ ਡਰ ਨਹੀਂ ।
ਮਸ਼ਮ ਬਾਲਾਂ ਤੇ ਬੇਜ਼ਬਾਨ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੀਕ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਨਹੀਂ
ਕਰਦਾ । ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਨਰਕ ਵਿਚ ਜਾਵੇਗਾ . ਪਰ ਇਹ _ਸਭ
ਕੁਝ ਉਸ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪਿਛੇ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਾਹਮਣੇ ਤਾਂ
ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਹਿਲਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀ” ਸੀ ਪੈੱਦੀ।
ਇਕ ਦਿਹਾੜੇ ਬਿੰਦ ਦੀ ਜਦ ਸ਼ਾਮਤ ਆਈ ਤਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ,
<% ਭਈ ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ! ਤੁੰ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉ” ਮਾਰਦਾ ਏ” 2”
ਬਸ ਉਸ ਗ਼ਰੀਬ ਦੀ ਉਹ ਦੁਰਗਤ ਬਣਾਈ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ
ਤੱ ਲੱਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿਤੀ ਪਈ
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੋ ਵਿਗੜ ਜਾਵੇ । ਕੁਛ ਇਕ ਦਾਂ
ਖਿਆਲ ਸੀ ਪਈ ਉਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਗਿਆ ਏ।
ਇਸਨੂੰ ਪਾਗਲਖ਼ਾਨੇ ਘਲਣਾ ਚਾਹੀਦੇ । ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ
ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰੇ ਤਾਂ ਥਾਣੇ ਵਿਚ ਰੀਪੋਰਟ ਲਿਖਵਾ ਦਿਓ
ਪੁਰ ਕਿਸ ਦੀ ਮਜਾਲ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਗਵਾਹੀ ਦੋ
ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਮੁਲ ਲੌੱਦਾ '

ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੌਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਛੱਡ
ਦਿਤੀ ਪਰ ਇੱਸ ਦਾ ਰਹੀਮ _ਖ਼ਾਂ ਉਪਰ ਕੌਈ ਅਸਰ ਨਾਂ
ਹੋਇਆ । ਤੜਕਸਾਰ ਹੀ_ ਉਹ ਹੱਲ ਮੌਢਿਆਂ ਤੇ ਧਰੀ
ਆਪਣੇ ਖੋਤਾਂ ਵਲ ਜਾਂਦਾ ਵਿਖਾਈ ਦੇ'ਦਾ ਸੀ । ਰਸਤੇ ਵਿਚ
ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਦਾ । ਖੋਤ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਬੌਲਾਂ
ਨਾਲ ਆਦਮੀਆਂ ਵਾਂਗ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ । ਉਸ ਆਪਣੇ ਦੌਹਾਂ
ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਰਖੋ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਕ
ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਛੱਦੂ ਕਹਿ ਕੇ ਹਾਕ ਮਾਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ
ਪਿੱਛੇ ਤੁਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਖਦਾ; “ਕਿਉ ਬੋ ਨੱਥ੍ਹ ! ਤ੍ਰੰ ਸਿੱਧਾ
ਨਹੀ ਤੁਰਦਾ ? ਇਹ ਖੇਤ ਅੱਜ ਤੇਰਾ ਪਿਉ ਪੂਰਾ ਕਰੇਗਾ £
ਅਤੇ ਛੱਦੂ ਹਰਾਮ ਦਿਆ ਤੋਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆਈ ਏ ਕੀ £'

511 58004 28001 50101 ਹ। ੬031

ਨੂੰ ਨੱਥ ਕਹਿੰਦਾ ਤੋਂ .

ਵਰਿਆਮ ਜ੍ਰਨ ੧੯੮੯ ਇੰ

ਦੀ ਰਸੀ ਦੀ ਮਾਰ ਨਾਲ ਦੌਹਾਂ ਬੌਲਦਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮਰਾਂ ਉਪਰ

ਜ਼ਖਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ।

ਸਾਮ ਸਮੋ ਘਰ ਆਉਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਤੋਂ
ਬਾਲਾਂ ਉਪਰ ਗੁੱਸਾ ਕਢਦਾ । ਦਾਲ ਜਾਂ ਸਾਗ ਵਿਚ ਲੂਣ
ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਉਧੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇ ਦਾ । ਕੋਈ
ਬਾਲ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਲਟਕਾ ਕੇ
ਬੌਲਦਾਂ ਵਾਲੀ ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਮਾਰਦਿਆਂ - ਮਾਰਦਿਆਂ ਬੋਹੌਸ਼
ਕਰਕੇ ਛਡਦਾ । ਨਿਕੀ ਗੱਲ ਹਰ ਰੌਜ਼ ਇਕ ਆਫ਼ਤ
ਵਾਪਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਆਸ ਪਾਸ _ਦੀਆਂ_ਕੁਲੀਆਂ
ਝੂੱਪੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹੀਆਂ _ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ
ਰਨ ਤੋ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਮਾਰ ਖਾਣ ਤੇ ਰੌਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਦੇ
ਪਰ ਵਿਚਾਰੇ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ । ਜੇ ਕੋਈ ਰੌਕਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ

੯

੪

"

ਉਹ ਵੀ ਮਾਰ ਖਾਵੇ । ਮਾਰ ਖਾਂਦਿਆਂ-ਖਾਂਦਿਆਂ ਵਹੁਟੀ _

ਵਿਚਾਰੀ ਤਾਂ ਅਧਮੌਈ ਹੋ ਹੀ ਗਈ ਸੀ । ਚਾਲੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ

ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਠਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਲਗਦੀ ਸੀ । ਬਾਲ ਜਦ

ਨਿਆਣੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮਾਰ ਖਾਂਦੇ ਰਹੇਂ । ਵੱਡਾ ਮੁੰਡਾ ਜਦ ਬਾਰਾਂ

ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਰ ਖਾਕੇਜੌ ਭਜਿਆ
ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਨਾ ਪਰਤਿਆ । ਨੌੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ

ਇਕ ਚਾਚਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਆਪਣੇ ਕੌਲ ਰੱਖ ਲਿਆ 1

ਵਹੁਟੀ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ _ਡਰਦਿਆਂ=ਡਰਦਿਆਂ _ਕਿਹਾ,

ਬਲਾਸਪੁਰ ਵਲ ਜਾਓ ਤਾਂ ਨਰੇ ਨੂੰ ਲੰੱਦਿਆਂ ਆਉਣਾ !”

ਬਸ ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ, ਅੱਗ ਬਗੌਲਾ ਹੋ ਗਿਆ, “ਸੰ ਉਸ

ਬਦਮਾਸ਼ ਨੂੰ ਲੰਣ ਜਾਵਾਂ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਆਇਆਂ _

ਤਾਂ ਲੱਤਾਂ ਚੀਰ ਕੇ ਸੁਟ ਦਿਆਂਗਾ ।”

ਉਹ ਬਦਮਾਸ਼ ਕਿਉ” ਮੌਤ ਦੋ ਮੂੰਹ 'ਚ ਵਾਪਸ _
ਆਉਣ ਲਗਿਆ ਸੀ। ਦੌ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਛੋਟਾ ਮੁੰਡਾ ਵੀ
ਭੱਜ ਗਿਆ । ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਕੌਲ ਹੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ
ਪਿਆ । ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਨ
ਵਹੁਟੀ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉ'ਦੀ ਸੀ ਤੋ ਉਹ ਵਿਚਾਰੀ ਇਤਨੀ _

ਮਾਰ ਖਾ ਚੁਕੀ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਮਾਰ ਖਾਣ ਦੀ ਆਦੀ ਰੋ ਰ੍

ਪਿ
੪0044 2-1

ਹੀ

ਜੀ ਇਆ,
(੪ 4੬ "4 01444, 40।)

ਹੀ

੧

ਗਈ ਸੀ । ਪਰ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੂੰ ਇਤਨਾ ਮਾਰਿਆ, _`

ਇਤਨਾ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਦਾਅ ਲਗਾ ਕੋ ਜਦ ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ਖੋਤਾਂ ਪੱ

ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਕੌਲ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਜਾਣ _

ਪੰ

%

੍

ਵੀ

ਤੋ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ _

ਲਗਿਆਂ ਆਪਣੀ ਗੁਆਂਢਣ ਨੂੰ ਕਹਿ ਗਈ ਕਿ ਆਉਣ ਡਾਂ _
ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਪਈ ਮੈ' ਕੁਝ ਦਿਹਾੜਿਆਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਣ
ਇਤ

ਕੌਲ ਰਾਮ ਨਗਰ ਜਾ ਰਹੀ ਹਾਂ ।”'

।੧8॥0101816॥08)60181.001) _

ਲੇ

ਸ਼ਾਮ ਸਮੋ ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ਬਲਦਾਂ ਸਮੇਤ _ਵਾਪਸ਼_

ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ _ਗੁਆਂਢਣ ਨੇ ਡਰਦਿਆਂ ਡਰਦਿਆਂ ਦਸਿਆ ਪਲੰਗ ਲਾਗੇ ਲੋਟ ਕੇ ਅਬਾਬੀਲਾਂ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਵਲ _ਤਕਦਾ
ਪਈ ਉਸ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਕੁਝ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਦੌਵੋ“ ਬਾਲ ਵੀ ਉਡਣ ਯੌਗ ਹੋ ਗਏ
ਪਾਸ ਗਈ ਏ । ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਤੋ ਉਲਟ ਸਨ । ਉਸ ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੌੰ ਨਾਂ

ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਤੇ ਬੌਲਦ ਬੰਨਣ ਅਗੇ ਵਧ ਗਿਆ । ਤੇ ਨ੍ਰੂ ਤੇ ਬਿੰਦੂ ਰਖ ਲਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ 3
ਉਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਉਸਦੇ ਮਿੱਤਰ ਇਹ ਚਾਰ ਅਬਾਬੀਲ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ । ਰ੍
`` ਆਵੇਗੀ । ਪਰ ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਕਿ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇ ਤੱ

੍ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਬੌਲਦ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੋਲਦਾ ਨੂੰ ਮਾਰਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੇ,
ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਬਿੱਲੀ ਮਿਆਉ' ਮਿਆਉ” ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ । ਵੇਖਿਆ । ਨੱਥੂ ਤੋ ਛਿੱਦੂ ਖੁਸ਼ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਿਸਮਾਂ

ਕੋਈ ਹੌਰ ਨਜ਼ਰ ਨਾਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਮ ਤੇ ਫੜ ਉਪਰਲੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਲਗ ਭਗ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ

` ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਬੂਹੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ । ਚੁਲ੍ਹਾ ਜਾ ਕੇ ਗਏ ਸਨ ।

[ ਤਕਿਆ ਤਾਂ ਠੰਢਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅੱਗ ਬਾਲ _ਰੌਟੀ ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ਇਕ ਦਿਹਾੜੇ ਰਤਾ ਸਵਖ਼ਤੇ ਆ ਰਿਟਾ

॥ ਕੌਣ ਪਕਾਉ'ਦਾ । ਬਸ ਬਗੌਰ ਕ੍ਝ ਖਾਧਿਆਂ-ਪੀਤਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਬਾਲ ਸੜਕ ਉਪਰ ਕਬੱਡੀ ਖੋਡਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ

ਸੌਣ ਲਈ ਲੰਮਾ ਪੈਂ ਗਿਆ । ਮਿਲੋ । ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ

[ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦ ਰਹੀਮ ਖ਼ਾਂ ਸੌ ਕੇ ਉਠਿਆ ਤਾਂ ਛੱਡ ਭੱਜ ਖਲੌਤੇ । ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ; ਓਏ ਮੈ” ਤੁਹਾਨੂੰ

`_ ਦਿਨ ਗੌਡੇ-ਗੌਡੇ ਚੜ੍ਹ ਚੁਤਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ ਉਸ ਨੂੰ ਖੇਤ ਕੌਈ ਮਾਰਦਾ ਥੌੜੇ ਹੀ ਹਾਂ । ਅਸਮਾਨ ਉਪਰ ਬਦਲ ਛਾਏ

[ ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਜਲਦੀ ਨਹੀ' ਸੀ । ਉਸ ਬਕਰੀਆਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਹ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਬੌਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕਦਾ ਹੋਇਆ, ਰ੍
। ਚੋਂ ਕੇ ਪੀਤਾ ਤੇ ਫੇਰ ਹੁੱਕਾਂ ਭਰ ਕੇ ਪਲੰਘ ਉਪਰ ਬੌਠ ਘਰ ਲਿਆਇਆ । ਅਜੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨਿਆ ਹੀ ਸੀ_ਕਿ ੍‌
| ਗਿਆ । ਹੁਣ ਵਿਹੜੇਂ ਦੀ ਦੁਪ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਆ ਗਈ ਬੱਦਲ ਜ਼ੌਰ ਨਾਲ ਗਰਜਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਮ੍ਰਸਲਾਧਾਰ ਮੀ'ਹ

ਸੀ । ਇਕ ਕੌਨੇ ਵਲ ਝਾਤ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਜਾਲ ਲਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਵਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਬ੍ਰਹਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਦੀਵਾ ਬਾਲਿਆ ।
ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆਂ ਸੀ । ਨਿਜ ਵਾਂਗ ਉਸ ਬਹੀ
ਅਬਾਬੀਲਾਂ ਦਾ ਇਕ ਆਲ੍ਹਣਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ । ਉਹ __ ਰੁਟੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕੀਤੇ ਤੋ ਅਬਾਬੀਲਾਂ ਦੇ ਆਲ੍ਣੇ ਨੇੜੇ ਇਕ
ਤਾਕ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦਿਤੋਂ । ““ਓਏ ਖਿੰਦ੍, ਓਏ ਨੌਰੂ !”
ਰਹੀਮ ਨੇ ਆਵਾਜਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਪਰ ਉਹ _ਬਾਹਰ ਨਾ ਆਏ ।
ਆਲ੍ਹਣੇ ਵਿਚ ਝਾਤ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਚਾਰੇ ਪਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰ ਦਥਾਈ
ਸਹਿਮੇ ਬੌਠੇ ਸਨ । ਐਨ ਜਿਸ ਥਾਂ ਛੱਤ ਵਿਚ ਆਲਣਾ ਸੀ,
ਉਸੇ ਇਕ ਸੁਰਾਖ਼ ਸੀ ਤੋ ਮੀਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਟਪਕ_ ਰਿਹਾ
ਸੀ । “ਜੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਾਣੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ
ਆਲੂਣਾ ਤਤਾਹ ਹੋਂ ਜਾਵੇਗਾ ਤੋ _ਅਬਾਬੀਲਾਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ

ਕਪੜਾ ਬੰਨ੍ਹ ਜਾਲ ਉਤਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਛੱਪਰ ਹੌਠ

੍
| ਸੋਚਿਆ ਪਈ ਸਫ਼ਾਈ ਹੀ ਕਰ ਦਿਆਂ । ਇਕ ਬਾਂਸ ਉਪਰ
ਅਬਾਬੀਲਾਂ ਕਦੇ ਅੰਟਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਕਦੋਂ ਬਾਹਰ
| ਆਉ ਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਬਾਂਸ
ਨਾਲ ਆਲ੍ਣਾ ਤੌੜ ਦੋਵੇ । ਪਰ ਫਰ ਪਤਾ ਨਹੀ ਕੀ
| ਸੌਚਿਆ । ਘੜੇ ਰਖਣ ਵਾਲੀ ਘੜੌ'ਚੀ ਚੁਕ ਲਿਆਇਆ 1
ਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਚੜ੍ਹ ਆਲਣੇ ਵਿਚ ਝਾਤ ਮਾਰੀ । ਅੰਦਰ ਦੁ
[| _ਬੱਚੋ ਲਾਲ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੋ ਚੂੰ ਚੂੰ ਕਰ ਰਹੋ ਸਨ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ
| ਰ ਦਾ ਜੌੜਾ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਉਸ ਦੋ ਸਿਰ
`` ਉਪਰ ਮੰਡਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਆਲ੍ਣੇ ਵਲ ਉਸ ਹੱਥ ਚਾ
|

ਬੇਘਰ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ?” ਇਹ ਸੌਚ ਉਸ ਬਹਾ ਖੋਲਿਆ ਤੇ ਰਹ
_ ਵਧਾਇਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮਦੀਨ ਅਬਾਬੀਲ ਨੇ ਉਸ ਉਪਰ ਮ੍ਰਸਲਾਧਾਰ ਮੀਂਹ ਵਿਚ ਪੌੜੀ ਲਗਾ _ਛੱਤ _ਉਪਰ
ਰ੍ 1 ਚੁੰਝ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । “ਅਰੀ ਅੱਖ ਕਢਣੀ ਆ 1” ਚੜ ਗਿਆ ।

_ ਰਹੀਮ ਨੇ ਆਪਣਾ ਖ਼ੌਫਨਾਕ ਕਹਿਕਾ ਮਾਰਿਆ ਡੇ ਹੇਠਾਂ
_ ਉਤਰ ਆਇਿਆ । ਅਬਾਬੀਲਾਂ ਦਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਸਲਾਮਤ ਰਿਹਾ ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਸ ਫੇਰ ਖੋਤ ਤੇ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਤੂ ਕਰ
ਦਿੱਤਾ । ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਚੋ ਹੁਣ ਕੋਈ ਵ) ਉਸ ਨਾਲ

ਜਦ ਮਿੱਟੀ ਪਾ ਕੇ ਸੁਰਾਖ ਬੈਦ ਕਰਨ ਪਿਛ ਉਹ
ਉਤਰਿਆ ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਿੱਜ ਚੁਕਿਆ ਸੀ । ਪਲੰਗ ਉਪਰ
ਜਾਂ ਕੇ ਬੈਠਿਆ ਤਾਂ ਉਪਰੋਂ ਬਲੀ ਕਈ ਨਿੰਛਾਂ ਆਈਆਂ

ਪਰ ਉਸ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਗਿੱਲੋ ਕ੫੩ ਨਚੌੜ ਚਾਦਰ
। ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ । ਉਹ ਦਿਨ ਭਰ ਹਲ _ਚਲਾਉ'ਦਾ, __ ਲੂੰ ਜੋ ਗਿਆ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਉਠਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰਾ

ਪਾਣੀ ਦੇਦਾ ਜਾਂ ਖੋਤੀ ਕਟਦਾ ਪਰ ਸ਼ਾਮ ਸਮੋ“ ਸੂਰਜ ਅਸਤ ਸਰੀਰ ਦਰਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੁਖ਼ਾਰ ਚੜ੍ਹਿਆ
ਹੋਣ ਤੋ" ਕ੍ਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹੁੱਕਾ ਭਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਇਿ ਵਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੯

[| 5। 58000 2800 50101 ਹ। 00੧ ੧੧81101816॥00916081.£00)

ਲੈ

ਡ

ਵਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮2

ਇੰ. `

ਕੌਣ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲ ਪੁਛਦਾ ਤੇ ਕੌਣ ਦੁਆਈ
ਲਿਆਉਂਦਾ ?£ ਉਹ ਦੌ ਦਿਨ ਇਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿਚ
ਪਿਆ ਰਿਹਾ । ਚ

ਜਦ ਦੋ ਦਿਨ ਉਸ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ
ਨਾਂ ਤਕਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਪਿਆ ।
ਕਾਲ ਜੌਲਦਾਰ ਤੇ ਕਈ ਕਿਰਸਾਨ ਸ਼ਾਮ ਸਮੋ ਉੱਸ ਦੇ ਘਰ
ਗਏ । ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਪਲੰਘ ਉਪਰ ਪਿਆ
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਓਏ ਬਿੰਦੂ
ਓਂ ਨੌਰ੍ਹ ! ਕਿੱਥੇ ਮਰ ਗਏ ?£ ਅੱਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੌਣ ਖਾਣਾ
ਦੇਵੇਗਾ 1 ਕੁਛ _ਅਬਾਬੀਲਾਂ ਕਮਰੇ _ਅੰਦਰ ਫੜਫੜਾ
ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।

125

“ਵਿਚਾਰਾ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਐ !'' ਕਾਲੂ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਨੇ
ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, “ਸਵੇਰੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ
ਸੂਚਨਾ ਦਿਆਂਗੇ ਪਈ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਘਲ ਦੇਣ ,”

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਜਦ ਉਸ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਹਸਪਤਾਲ
ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੂੰ ਕੇ ਆਏ ਤੋ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੋਲਿਆ
ਤਾਂ ਉਹ ਮਰ ਚੁਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਲਾਗੇ ਚਾਰ
ਅਬਾਬੀਲਾਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾਈ ਚੁਪ ਚਾਪ ਬੰਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ।

--.

/।0। 0੬5੧ 2੦12111੬੧5 ॥ਿ੦1॥

40 2 36

$$610900889431
॥੧॥ 1,ਜੁ),

1410੩ ੧੦੩੦, 4818002114 0.
1੦11੬ : 72116

5। 58000 2800 50101 ਹ। 00੧

੫ ਰੀ ੧==- 8 ਕ=

ਬੱਚੇ ਵਡਿਆਂ ਨਾਲੋ" ਸਿਆਣੇ
ਮੂਲ ਲੇਖਕ : ਤਾਲਸਤਾਏ

ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ : ਸੁਰਜੀਤ ਖੁਰਸ਼ੀਦੀ

ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਦਾ ਅਜੋ ਆਰੋਭ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਬਰਫ਼ ਗਡੀਆਂ ਚਲਣੌੋ ਅਜੇ ਬੰਦ ਹੋਈਆਂ ਹੀ ਸਨ,

ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਰਫ਼ ਅਜੋ ਤਕ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿੰਡ

ਦੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਵਹਿਣ ਢਹਿ
ਪਈਆਂ ਸਨ ।

ਦੇ ਵਖਰੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਵੀਹੀ ਵਿਚ ਨਿੱਕੀਆਂ
ਕੁੜੀਆਂ ਇਕ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਟੱਕਰੀਆਂ । ਉਥੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ”
ਆਏ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕ ਚਲ੍ਾ ਜਿਹਾ ਸੀ । ਇਕ ਕੁੜੀ
ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿੱਕੀ ਸੀ ਅਤ ਦੂਜੀ ਕੁਝ ਕੁ ਵੱਡੀ ਸੀ । ਉਹਨਾ
ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਫਰਾਕਾਂ ਪਵਾਈਆਂ
ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਨਿੱਕੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਫਰਾਕ
ਪਹਿਨੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੀਲੀ ਫੁਲਦਾਰ, ਦੋਹਾਂ ਢੇ
ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਲਾਲ ਰਮਾਲ ਬਧੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਜਦੋ ਉਹ ਮਿਲੀਆਂ
ਸਨ ਤਾਂ ਅਜੇ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਤੋਂ ਪਰਤ ਹੀ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।
ਮਿਲਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਦ੍ਰਸਰੀ ਨੂੰ
ਆਪਣੀਆਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦਿਖਲਾਈਆਂ ਅਤੇ ਫੋਰ ਖਡ
ਵਿਚ ਰੁਝ ਗਈਆਂ । ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਕਿ
ਉਹ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਕੁ ਦਾਕੜੀਆਂ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੋ
ਛਿੱਟੇ ਉਡਾਣ । ਨਿੱਕੀ ਕੁੜੀ ਚੁਲੋ. ਵਿਚ ਵੜਨ ਹੀ ਲਗੀ
ਸੀ, ਸਣੇ ਮੰਜਿਆਂ ਜ਼ਰਾਬਾਂ ਦੇ ਕਿ ਵੱਡੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ
ਰੋਕਿਆ । ਰ੍

“ਨਾ ਵੜ ਮਲਾਸ਼ਾ, ਤੇਜੀ ਮਾਂ ਡਾਂਟੇਗੀ ਉਸ ਨੇ
ਕਿਹਾ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮੌਜ਼ੇ ਅਤੇ ਜਰਾਬਾਂ ਉਤਾਰਦੀ ਹਾਂ ਅਤੇ
ਤੂੰ ਵੀ ਲਾਹ ਲੰ।

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ, ਫੇਰ ਆਪਣੀਆਂ
ਫਰਾਕਾਂ ਨੂੰ ਉਪਰ ਚੁਕ ਕੇ ਗੌਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਲੰ. ਵਿਚ ਇਕ
ਦੂਜੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚਲਣ ਢਹਿ ਪਈਆਂ । ਪਾਣੀ ਮਲਾਸ਼ਾ ਦੇ
ਗਿੱਏ ਗਿੱਟੇ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ :--

ਇਹ ਤਾਂ ਡੂੰਘਾ ਹੈ, ਅਕੂਲੀਆ । ਬਈ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ
ਡਰ ਲਗਦਾ । ਰ੍ ਰ੍

“ਆ ਜਾ ਆ ਜਾ, ਡਰ ਨਾ ! ਬਹੁਤਾ ਡੂੰਘਾ ਨਹੀ
ਹੈ । ਦੂਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

ਜਦੋ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਅਪੜ ਗਈਆਂ ਤਾਂ
ਅਕ੍ਲੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

੧੧
੧81101815॥00੧6001.001।

ਡੋਪ ਕੇ ਚਲ ।?-

ਠ੍ ਉਸ ਨੇ ਅਜੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮਲਾਸ਼ਾ ਨੇ
ਲਤ ਮਾਰ ਦਿਤੀ ਅਤੇ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਸਿਧਾ ਅਕ੍ਹਲੀਆ ਦੀ
ਫਰਾਕ ਤੇ ਜਾ ਪਿਆ । ਫਰਾਕ ਲਿਬੜ ਗਈ ਅਤੇ ਅਕਲੀਆਂ
ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨੱਕ ਵੀ ਲੱਥ ਪੱਥ ਹੇ ਗਏ । ਜਦੋ ਉਸ
ਨੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ਰਾਕ ਤੋ ਗੌਦੇਂ ਧਬੋ ਦੋਖੇ ਤਾਂ ਗੁਜੇ ਵਿਚ ਆ
ਕੇ ਮਲਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕੁਟਣ ਦੇ ਲਈ ਉਸ ਦੋ ਪਿਛੋ ਦੌੜੀ !
ਮਲਾਸ਼ਾ ਡਰ ਗਈ, ਅਤੇ ਖਤਰੇ ਦਾ ਅਨਤਵ ਕਰਕੇ ਉਹ
ਚਲੇ. ਤੋ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲਣ ਲਗੀ ਤਾਂ ਜੌ ਘਰ ਨੂੰ ਨਸ
ਜਾਵੇ । ਉਸੇ ਸਮੇ' ਉਧਰੋ` ਅਕੁਲੀਆ ਦੀ ਮਾਂ ਲੰਘ ਰਹੀ
ਸੀ । ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਗੋਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲਿਬੜਾ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ
ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ :--

“ਓਨੀ ਸ਼ਤਾਨ ਕੁੜੀਏ, ਕੀ ਕਰਦੀ ਪਈ ਸੀ 1”

““ਲਾਸ਼ਾ ਨੇ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਇੰਝ ਕੀਤਾ ਹੈ ।'' ਉਸ
ਨੇ ਉਤਰ ਦਿਤਾ ।
ਰ੍ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਅਕ੍ਰਲੀਆ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮਲਾਸ਼ਾ ਨੂੰ
`ਫੜ ਕੇ ਉਸਦੀ ਗਿੱਚੀ ਵਿਚ ਧੋਲ ਜੜ _ਦਿਤੀ । ਮਲਾਸ਼ਾ
ਤਾਂ ਹਾਲ ਦੁਹਾਈ ਪਾਣ ਢਹਿ ਪਈ ਤਾਂ ਜੌ ਉਮ ਨੇ ਸਾਰੀ
ਗਲੀ ਵਾਲੇ ਸੁਣ ਸਕਣ । ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਬਾਹਰ ਆਈ ।

““ਕਿਉ” ਨੀ, ਮੋਰੀ ਧੀ ਤੇ ਕਿਉ” ਕੁਟਾਪਾ ਚਾੜ੍ਨ

_ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ' ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਲਗੀ ਗੁਆਂਢਣ ਨੂੰ

ਬੁਰਾ ਭੁਲ ਕਹਿਣ । ਬੋਲਤ ਬੌਲਤ ਵਧੇ ਬਕਾਰਾ--ਬਸ ਜੀ

ਗੱਲ ਵਧਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਝਗੜਾ ਹੋਂ ਗਿਆ । ਬੰਦੇ ਬਾਹਰ

ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਵੀਹੀ ਵਿਚ ਭੀੜ ਲਗ ਗਈ, ਹਰ ਕੋਈ

_ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੁਣਦਾ ਕੇਈ ਵੀ

ਨਹੀ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਲੜਦੇ ਝਗੜਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੂੰ

ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਨੌਬਤ_ ਮਾਰ-ਕੁਟਾ ਈ ਤਕ

1! ੫ਜਣ ਵਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਅਕ੍ਰਨੀਆ ਦੀ ਦਾਦੀ ਨੇ
_ ਬਾਹਰ ਆ ਕੌ ਸਭ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ।

ਭਾਈ ਤਸੀ' ਸਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਹੋ, ਕੀ ਇਸ ਪਰਕਾਰ

`ਦਾ ਵਰਤਾਅ ਠੀਕ ਹੈ £ ਉਹ ਵੀ ਇਹ ਜਿਹੇ ਸ਼ੁਭ ਦਿਹਾੜੇ £

ਇਹ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਨਾਂ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ
ਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ।”

:। ` ਕਿਸ ਨੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰੀ ਬੁੱਢੀ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ

ਉਸ ਪਾਸੋ ਇਹ ਭੂਤੀ ਭੀੜ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀ ਸੀ ਕਰ ਹੋਣੀ -
ਜੋਕਰ ਖੁਦ ਅਕ੍ਰਨੀਆ ਅਤੇ ਮਨਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਂ
ਬੌੜ੍ਹਦੀ । ਦੋਵੇ' ਤੀਮਤਾਂ ਅਜੇ ਇਕ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਭੰਡ ਫਿੱਟਕਾਰ
ਹੀ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਅਕ੍ਰਲੀਆ ਨੌ ਆਪਣੀ _ਫਰਾਕ ਤੋ
ਚਿੱਕੜ ਨੂੰ ਝਾੜ ਦਿਤਾ ਤੇ ਮੁੜ ਗੋਦ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਲ੍ਹ ਵਿਚ
ਜਾ ਵੜੀ । ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਠੀਕਰ ਜਿਹਾ ਚੁਕਿਆ ਅਤੇ ਚਲੋ
ਦੇ ਇਕ ਕੰਢੇ ਤ` ਮਿੱਟੀ ਖਰੌਚਣ ਢਹਿ ਪਈ. ਤਾਂ ਜੌ ਇਕ
ਨਾਲੀ ਜਹੀ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤ ਚਲ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵੀਹੀ ਵਿਚ ਨੂੰ
ਵੱਗ ਤੁਰੇ । ਮਲਾਸ਼ਾ ਵੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਇਕ ਖਲਪਾੜ ਜਿਹੀ
ਲੰ ਕਿ ਨਾਲੀ ਬਨਾਣ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਗ
ਪਈ । ਬੋਦੇ ਅਜੋ ਲੜ ੫ਣ ਹੀ ਵਾਲ ਸਨ ਕਿ ਬਾਲੜੀਆਂ
ਵਲੋ ਬਣਾਈ ਨਿੱਕੀ ਜਹੀ ਨਹਿਰ ਵਿਚੇ` ਵੱਗ ਕੇ ਪਾਣੀ
ਠੀਕ ਉਸ ਥਾਂ ਤਕ ਜਾ ਪੁਜਾ ਜਿਥੇ ਬੁਢੀ ਦਾਦੀ ਬਦਿਆਂ
ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੌਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ । ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ
ਪਾਣੀ ਦੋ ਮਗਰ ਮਗਰ ਦੌੜੀਆਂ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਨਹਿਰ ਦੋ
ਇਕ ਜਣੀ ਇਕ ਪਾਸੋ .ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਜਣੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੋ ਵੱਲ
ਹੌਕੇ।

“ਫੜੀ” ਇਹਨੂੰ ਫੜੀ ਪਨਾਸ਼ਾ, ਅਕ੍ਰਨੀਆਂ ਨੇ ਉੱਚੀ
ਦੇਣੇ ਕਿਹਾ ਪਰ ਮਨਾਸ਼ਾ ਦਾ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਹੀ
ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ।

ਆਪਣੀ ਖੌਦੀ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਲਕੜ ਦੇ ਇਕ ਛਿਲੜ
ਤੋਰਦਿਆਂ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਗੱਦ ਗੱਦ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ
ੜ ਕੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਇਕਠ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ
ਦੇਖ ਕੇ ਬੁਢੀ ਮਾਈ ਨੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ :

॥2੧: 0, ॥2੧੨

“ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀ ਆਉ'ਦ) ?
ਤੁਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਬਾਲੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲੜ ਰਹੇਂ ਸੀ ਜਦੋ ਕਿ
ਖੁਦ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕ੍ਝ ਚਿੱਤ ਦੇਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ' ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ
ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖੇਡ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਮਾਸੂਮਾਂ, ਇਹ
ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲੌ` ਵਧੇਰੇ ਸਿਆਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਹਨ ।?”

ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਲ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ
ਬੜੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਏ, ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਾਰੇ ਰਸਦੇ ਰਸਾਂਦੇ
ਆਪ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ ।

“ਬਾਲ ਮਨਾਂ ਵਾਂਗ ਨਿਰਛਲ ਹੋਏ ਬਿਨਾ ਮਨ ਨੰ
ਅਸਲੀ ਸੁਖਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ” ਹੋ ਸਕਦੀ ।”

ਪਾ

੫੨ ਵਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੯

___ $1 98000 2800 500। 2 ੬0੦9

੧੧8110116॥0060018100

ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਅਤੇ

ਨਿਰਵੇਰ ਸਿੰਘ ਅਰਸ਼ੀ
੨੦, ਪ੍ਰੀਤਮ ਰਡ, ਡੇਹਰਾਦੂਨ

ਡਾ: ਰਾਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
ਡੇਹਰਾਦੂਨ

ਆਦਿ ਸੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ
ਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦੀ ਵਿਉੱਤ-ਵਿੱਧੀ ਸਬੰਧੀ ਖੋਜੀਆਂ
ਵਲੌ` ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪ੍ਰਰ ਲੇਖ ਅਕਸਰ ਛਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਲਖ ਲੜੀ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ
ਹੋਇਆ ਹੈ । ਭੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੋ, ਪਰੌਤ
ਕਿਉ'ਕਿ ਇਹ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ, ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜਾਂ
ਭਗਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੋ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ
ਦਾ ਵੇਰਵਾ, ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ, ਹਰ ਰਾਂਗ ਵਿਚ ਗੁਰੂਆਂ
ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਅੰਕਾਂ
ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਪੁਸਤਕਾਂ
ਵੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉਤੇ ਸਥਾਪਤ ਲਖਕਾਂ ਵਲੋ ਛੱਪ ਕੇ
ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਆ ਚੁਕੀਆਂ ਹਨ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਜਿਹ ਗਹਿਰ
ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ਬ'ਰੇ ਜਦ ਮੰਨਿਆ ਪ੍ਰਮੰਨਿਆ ਲੇਖਕ ਰੌਸ਼ਨੀ
ਪਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਰਾਇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਜ਼ਨੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋ ਇਸ ਸਦੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕ
ਹਸਤੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀਮਾਨ
ਡਾਕਟਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅੱਜ ਤੋ ਕੋਈ ਅੱਸੀ ਵਰ੍ਹ
ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ “ਬਾਣੀ
ਬਿਉਰਾ” ਵਿਚ ਦਿਤੇ ਸਨ । ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੇਰਵਾ ਅੱਜ
ਅੰਤਮ ਨਿਰਣਾ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ ਹੈ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਨਵੀਆਂ
ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜਚੋਲਣ ਤੋ` ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ
ਕਿ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸਿੱਧੇ
ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਡਾ: ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਖਿਉਰੇ ਦੀ
ਵਰਤੋ` ਕੀਤੀ ਹੈ । ਬੜੀ ਅਸਚਰਜਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ
ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੋਜੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਵੇਰਵਿਆਂ
ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੌੜ ਮਹਿਸ੍ਰਸ ਨਹੀ" ਕੀਤੀ ।

ਇਕ ਹੌਰ ਗੱਲ ਜੌ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਘੜ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ
ਆਈ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਾਮੀ ਕਰਾਮੀ ਲੌਖਕ ਜਦੋ ਵੀ
ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਨਵੀ' ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਤੱਥ
ਪੋਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ
ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਦਾ ਕਸ਼ਟ ਵੀ ਨਹੀ' ਕਰਦੇ । ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ
ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਹੀ ਲੇਖਕ ਵਲ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇ”

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ ਰ
ਅੰਕਾਂ ਸਬੋਧੀ ਕੁਝ ਅਹਿਮ ਭੁਲੇਖੇ

੭. "ਭੂ ੨੨

ਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਦਿਤੇ ਤੱਥ ਕਈ ਵੇਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮੈਲ ਨਹੀਂ _

ਖਾਂਦੇ । ਇੰਜ ਇਕ ਹਾਸੋਂ ਹੀਣੀ ਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਖੈਦਾ ਹੋ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੌਰਖਧੰਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ
ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ
ਉਸ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਤੱਥ ਗਲਤ ਹੈ, ਅਥਵਾ ਸਹੀ, ਦਾ
ਨਿਰਣਾ ਕਰਨਾ ਇਕ ਬਿਖਮ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਬੋਸ਼ਕ ਡਾ£ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਲੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੋ
ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਇਕ ਤਰ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾ
ਯੋਗ ਉਦਮ ਹੈ, ਪਰੋਤੂ ਇਹਨਾਂ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਖੌਜ ਕਰਨ
ਉਤੇ ਕੁਝ ਉਕਾਈਆਂ ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰੀ ਪਈਆਂ ਹਨ ਜਿਸ
ਕਾਰਨ ਇਸ ਬਿਉਰੇ ਨੂੰ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਦੇਸ਼-ਮੁਕਤ ਨਹੀ” ਕਿਹਾ
ਜਾ ਸਕਦਾ । ਵੱਖ ਵੱਖ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਗੁਰ੍ਹ “ਸਾਹਿਬਾਨ
ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੋ ਜੌੜਾਂ ਨੂੰ ਲੰ ਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਜੌੜ
ਕਰਦੇ ਸਮੋ" ਡਾ£ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋ ਕੁਝ ਉਕਾਈਆਂ ਰੋ
ਗਈਆਂ ਹਨ (ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧ ਕੇ ਅਸੀ ਛੋਤੀ ਹੀ ਪਾਠਕਾਂ
ਸਾਹਵੇ` ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯਤਨ ਕਰਾਂਗੇ), ਜਿਸ ਦੋਂ
ਫਲਸਰ੍ਹਪ ਇਹਨਾਂ ਜੌੜਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਅਸਰ
ਹਰ ਉਸ ਲਿਖਤ ਉਤੇ ਪੌਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਡਾ!
ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ “ਬਾਣੀ ਬਿਉਰੇ' ਦੀ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤੋ' ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਆਦਿ ਸੀ ਗੁਰੂ ਗਰੌਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਬਾਣੀ
ਦ ਗਾਇਨ ਲਈ ਵਰਤ ਗਏ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਵੀ
ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਹਨ । ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਜਾਣੇ
ਅਨਜਾਣੇ ਇਹ ਹਠ ਕਰੀ ਬੋਠੇ ਹਨ ਕਿ _ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
ਕੇਵਲ ੩੧ ਹੀ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਕਈ ਲੇਖਕ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ੪੮ `
ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ੬੨ ਵੀ । ਪੰਥ ਦੇ ਸ਼ਰੌਮਣੀ ਧਾਰਮਕ
ਤੋ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਿਆਲੇ “ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਮਰ ਦੇ ਸਾਬਕ ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ(ਪ੍ਰਿ:? ਹਰਿਤਜਨ ਸਿੰਘ ਜੀ,
ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ੪੮ ਹੈ, ਪਰਤ੍ਰ ਉਹਨਾਂ
ਵਲੋ" ਦਿਤੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਇਹ
ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਣਾ ਕਠਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ
ਆਦਿ ਗਰੰਥ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਰਾਗਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਜਾਣ-
ਕਾਰੀ ਨਹੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਅਨ੍ਸਾਰ-ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਵਿਚ ਕੇਵਲ
“ਗਉੜੀ ਮਾਝ` ਹੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਡਾ: ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿੱਲ (ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਕਾਲਜ,
ਦਿੱਲੀ) ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਵਿਚ ੧੩ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗ
ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ੧੨ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗਾਂ ਢੋ
ਹੇਠ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਦਿਤੇ ਹਨ :--

ਵਰਿਆਮ ਜ੍ਰਨ ੧੯੮੬ ੧੩

[- ਰ 5। 58000 2800( 50101 ਹ। 00੫੧

੧8॥1008॥੨॥0੫॥6%018.00।।

੪ ੧ .%. ੫੬

- ਰਾਂਗੇ ਗਉੜੀ ਗੁਆਰੇਰੀ
- ਰਾਂਗ ਗਉੜੀ ਚੇਤੀ
- ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਬੌਰਾਗਣਿ
- ਰਾਂਗ ਗਾਉੜੀ ਦੀਪਕੀ
- ਰਾਂਗ ਗਉੜੀ ਪੂਰਬੀ ਦੀਪਕੀ
- ਰਾਂਗ ਗਉੜੀ ਪ੍ਰਰਬੀ
- ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਮਾਝ
- ਰਾਂਗ ਗਉੜੀ ਰਾਗ ਦਖਣੀ
- ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਮਾਲਵਾ
- ਰਾਂਗ ਗਉੜੀ ਮਾਲਾ
- ਰਾਂਗ ਗਉੜੀ ਗ੍ਰ ਆਰੇਰੀ ਸੀ
੧੨. ਰਾਗ ਗਾਉੜੀ ਭੀ ਸੌਰਠ ਭੀ
ਰਾਗ ਗਾਉੜੀ ਦਾ ਉਹ ੧੩ਵਾਂ ਰੂਪ ਕਿਹੜਾ ਹੋ
ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,
ਭਾਵੇ ਡਾ: ਗਿੱਲ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ (ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ
ਲਿਖਣਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ), ਪ੍ਰੈਤ੍ਹ ਫਿਰ ਵੀ ਡਾ: ਗਿੱਲ ਦਾ
' ਇਹ ਉਦਮ ਅਤੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਯੌਗ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ
ਵੇਰ ਰਾਗ ਗਊੜੀ ਦੋ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਵੇ“ ਇਕਠਾ
ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਹੌਰ ਵਿਦਵਾਨ ਗਉੜੀ ਸੁਖਮਨੀ, ਗਉੜੀ
ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ, ਅਤੇ ਗਉੜ) ਥਿਤੀ ਵੀ ਗਉੜੀ ਦੇ
ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ।
ਇਸਤੇ' ਇਲਾਵਾ ਡਾ: ਗਿੱਠ ਨੇ “ਗਉੜੀ ਗੁਆਰੇਰੀ
ਸ੍ਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਰਾਗ ਗਾਉੜੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ।
ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ “ਅਬ ਮੋਹਿ
ਜਲਤ ਰਾਮ ਜਲੁ ਪਾਇਆ' ਲਈ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਪੰਨਾ
੩੨੩ ਉਪਰ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ -“ਗਉੜ) ਗੁਆਰੇਰੀ ਸੀ ਕਬੀਰ
ਜੀਉ ਕੇ ਚਉਪਦੇ ੧੪'। ਡਾ: ਗਿੱਠ ਨੇ ਸਿਰਰੇਖ ਵਿਚ
ਵਰਤੇ ਸ਼ਬਦ 'ਸੀ' ਨੂੰ ਕਬੀਰ ਜੀਉ ਨਾਲ ਨਾ ਜੌੜ ਕੇ
ਗਉੜੀ ਗੁਆਰੇਰੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੀਕ ਸਮਝਿਆ
ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਹੀ ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਦਾ ਇਕ ਹੌਰ
ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ “ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਗੁਆਰੇਰੀ ਸੀ” ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ
ਹੈ । ਜੇਕਰ ਡਾ: ਗਿੱਲ ਦੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਮੰਨ ਵੀ ਲਈ ਜਾਵੇ
ਫਿਰ ਤਾਂ ਹੌਰ ਵੀ ਕਈ ਰਾਗਾਂ ਦੋ ਮਿਸ਼ਰਤ ਤੂਪ ਮਿਥੇ ਜਾ
ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇ“ ਰਾਗ ਆਸਾ ਵਿਚ ਸਿਰਲੇਖ ਹਨ : “ਆਸਾ
ਸਰੀ ਕਬੀਰ ਜੀਉ --ਗੁਰਰਰਣ ਲਾਗ ਹਮ ਬਿਨਵਤਾ ਪਰਛਤ
(ਪੰਨਾ ੪੭੫): ਸਨਕ ਸਨੰਦ ਅੰਤ _ਨਹੀ ਪਾਇਆ

(ਹਾਂ ੮ ॥ £ ੭ ੬੬

2

੧

=ਹ
ਹੇ

ਹੈ : “ਗੁਜਰੀ ਸੀ ਨਮਦੰਵ ਜੀ ਕੌ ਪੁਛ ਘਰੁ ੧”। ਇਸ
ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੇਰ ਵੀ ਅਨੌਕਾਂ ਸ਼ਬਦ ਹਨ । ਜੋਕਰ ਰਾਗ ਗਉੜੀ
ਵਿਚ ਡਾ: ਗਿੱਲ ਅਨੁਸਾਰ “ਗਉੜੀ ਗੁਆਰੇਰੀ ਸਰ ਕੋਈ
ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗ ਹੈ ਤਾਂ ਹੌਰ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਆਏ ਸਿਰਲੌਖਾਂ ਦੇ

_ ਅਧਾਰ ਉਤੇ “ਆਸਾ ਸ੍ਰ ਵੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗ ਸਹਿਜੋ ਰੀ

ਮਿਥੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਕੀ ਸ਼ਬਦ “ਸਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋ ਭਗਤਾਂ
ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿ
ਰਾਗਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਜੌਂ-- ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ
ਪੁਸ਼ਟੀ ਤਾਂ ਵਿਦਵਾਨ ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੋ ਪੰਜਾਬੀ
ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁਖ) ਡਾ: ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੌਹਲ),
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਥੀਸਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ
ਗੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਆਲੌਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ
ਸੀ, ਅਨ੍ਸਾਰ ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਦੇ ਕੋਵਲ ਅੱਠ ਹੀ ਮਿਸ਼ਰਤ
ਰੂਪ ਹਨ । ਡਾ: ਜਾਗੀਰ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਸੰਗੀਤ
ਵਿਚ ਉਚੇਚੀ ਖ੍ਰੋਜ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦੇ
'ਸ਼੍ਮਣੀ ਸਨਮਾਨ” ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਨੁਸਾਰ
ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਦੇ ੧੦ ਹੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਹਨ (ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਗ
ਗਉੜੀ ਮਾਲਵਾ ਨੂੰ ਨਹੀ ਸਵੀਕਾਰਿਆ) । ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸਾਬਕਾ
ਮੁਖੀ ਡਾ: ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲੋ ਰਾਗ ਗਉੜ)
ਦੇ ੧੧ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਦੱਸੋ ਹਨ । ਡਾ: ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ
ਰਾਇ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਵੀ
ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੌਰ ਰਾਗਾਂ ਦੇ
ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਾਇਨ ਲਈ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ
ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਿਤੇ ਰੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਇਸ
ਪ੍ਰਕਾਰ -. “ ਟੀ

ਆਸਾ ਕਾਫੀ, _ਆਸਾਵਰੀ _ਸੁਧੰਗ, _ਆਸਾਵਰੀ,
ਵਡਹੰਸ ਦਖਣੀ, ਤਿਲੰਗ ਕਾਫੀ, ਸੂਹੀ ਕਾਫ਼ੀ, ਸਹੀ ਲਲਿਤ
ਬਿਲਾਵਲ ਦਖਣੀ, ਥਿਲਾਵਲ ਮੰਗਲ, ਬਿਲਾਵਲ ਗੱਡ,
ਰਾਮਕਲੀ ਦੱਖਣੀ, ਨਟ, ਮਾਰੂ ਕਾਫੀ, ਮਾਰੂ ਦਖਣੀ, ਬਸੰਤ
ਹਿੰਡੌਲ, ਕਲਿਆਨ ਭੌਪਾਲੀ, ਪ੍ਰਭਾਤੀ ਦੱਖਣੀ, ਪ੍ਰਭਾਤੀ
ਬਿਭਾਸ, ਬਿਭਾਸ ਪ੍ਰਭਾਤੀ ।

ਪ੍ਰੋ: ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ: ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਨ੍ਸਾਰ

ਰ
ਰ੍
ਰ੍
ਰ
(ਧੰਨਾ ੪੭੮); ਪਾਤੀ ਤੋਰੇ ਮਾਲਿਨੀ (ਪੰਨਾ ੪੭੯) ਆਦਿ
ਰ੍
ਰ੍
ਰ੍
ਰ੍

ਰਾਗ ਦੇਵਰੰਧਾਰ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਦਿ

ਅਤੇ ਰਾਗ ਗੂਜਰੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ “ਜੌ ਰਾਜੁ ਸੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੱਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ੍ਰਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ
` ਦੇਹਿ ਤ ਕਵਨ ਬਡਾਈ” (ਪੰਨਾ ੫੨੫), ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਕਮੇਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਬੀੜ ਵਿਚ ਅਜ਼ਿਹਾ
ਇੱ ]
੧੪ ਵਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੯ ਸਦ ਰੇ ]
ਰ੍ ੧81101815॥00੫੧600180.60 ਦਿ

5। 58000 2800( 50101 ਹ। ੬00੧

੩

ਹੋ,
| ਦਰ
ਰ

ਰਗ,

੍

ਰਿ -....% ੬... _ ਵਿ
ਇੰ 5 58000 28001 50101 ਹ। ੬03

ਗੋ ਨ <੮ ੨੧੬੯ ੧ ,

ਕੇਈ ਰਾਂਗ ਸਾਨੂੰ ਨਹੀ ਮਿਲ ਸਕਿਆ । ਪ੍ਰੋ: ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ
ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਦਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਰਾਂਗ ਹਿੰਡੌਲ
ਅਤੇ ਬਿਭਾਸ ਵੀ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਪ੍ਰਿੰ: ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
ਅਨੁਸਾਰ ਲਲਿਤ, ਹਿੰਡੌਲ, ਭੋਪਾਲੀ ਅਤੇ ਬਿਭਾਸ ਵੀ ਵਰਤੇ
ਗਏ ਹਨ ! ਡਾ! ਗਿੱਲ ਮੁਤਾਬਿਕ ਰਾਗ ਰਾਮਕਲੀ ਅਨੰਦ,
ਨਟ, ਨਟ ਨਾਰਾਇਨੁ, ਨਟ ਨਾਰਾਇਨੁ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਤ
ਰੂਪਾਂ ਵਜੋ` ਗੁਰਬਾਣੀ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਡਾ:
ਗਿੱਲ ਨੇ “ਨਟ ਨਾਰਾਇਨ੍” ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ੩੧ ਰਾਗਾਂ
ਵਿਚ ਗਿਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪ੍ਰੰਤ੍ਹ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਮੁੜ
ਦੌ ਵਾਰ ਗਿਣਿਆ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰ ਨਰਾਇਨ ਅੰਤ “ਨ ਦੇ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵੇਰ ਨਾਰਾਇਣ ਅੰਤ “ਣੂ` ਨਾਲ
ਲਿਖ ਕੇ ।` ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ੩੧ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ
ਲਿਆ ਗਿਆ ਰਾਗ ਨਟ ਨਾਰਾਇਨੁ ਅਤ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰ੍ਰਪ ਵਾਲ
ਹੌਰ ਨਟ ਨਾਰਾਇਨ” ਅਤੇ “ਨਟ ਨਾਰਾਇਣੁ' ਦੀ ਲੰੜੀਦੀ
ਤਕਨੀਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ (ਥਾਠ, ਜਾਤੀ, ਸੁਰ, ਵਾਦੀ ਸੰਵਾਦੀ,
ਆਰੋਹ, ਅਵਰੰਹ, ਪਕੜ ਆਦਿ) ਵਿਚ ਕੀ ਕੋਈ ਭੇਦ ਹੈ $
ਸ਼ਾਇਦ ਡਾ: ਗਿੱਲ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ

ਅਰਾਗੁ ਨਟ ਨਾਰਾਇਨ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਗਿਣ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਅਧੁਨਿਕ ਖੌਜ ਰਾਹੀ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੋਇਆ ਕਿ
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ੩੧ ਰਾਗਾਂ ਤੱ ਇਲਾਵਾ
੨੧ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ”
ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਇੰਜ ਅਜਿਹੇ ਕੁਲ ਰਾਗਾਂ ਦਾ
ਜੌੜ (੩੧- ੩੧ =੬੨) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਡਾ: ਕੌਹਲੀ
ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ੪੫ ਹੈ, ਪ੍ਰਿੰ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
ਅਨ੍ਸਾਰ ੪੮; ਡਾ: ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਨੁਸਾਰ ੬੦ ਅਤੇ ਡਾ?
ਗਿੱਲ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜੌੜ ੬੨ ਹੈ । ਹੁਣ ਜਦੋ' ਅਸਾਂ ਰਾਗਾਂ
ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਹੀ ਲਿਆ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੱਖ
ਵੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ ਰਚਿਤ ਬਾਣੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ
੩੧ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ੬੨ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ।
ਵਰਤਮਾਨ ਖੰਜ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ ਨੇ
ਕਈ ਸ਼੍ਰੱਧ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋ” ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਤ
ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਠ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ :--

ਭਗਤ

੩੧ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ
ਤੋ ਵਰਤੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ੨੦ ੧੬. 16
ਗਿਣਤੀ

੩੧ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗਾਂ ਦੇ
ਅਧਾਰ ਤੇ ਹੌਰ ਵਰਤੇ
ਰਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ

ਹਲ ਨਲ ਆਲ ਲਨ ਲਨ ਦੱ ਦੀਆ

੬੨ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਕਲ
ਵਰਤੇ ਹੋਏ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ੩੭ ੬. ਦੋ
ਗਿਣਤੀ

ਡਾ: ਗਿਲ ਨੇ ਇਤਨੀ ਬਾਰੀਕਬੀਨੀ ਨਾਲ ਰਾਗਾਂ ਦੀ
ਗਿਣਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀ ਕਿਉ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ
ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਮੁੜ ੩੧ ਰਾਗਾਂ ਦ ਅਧਾਰ ਉਤੇ ਹੀ
ਗਿਣੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਹਲਾ ੧, ੩, ੪, ੫ ਅਤੇ
੯ ਦੀ ਬਾਣੀ ਕਮਵਾਰ ੧੯, ੧੭, ੩੦, ੩੦ ਅਤੇ ੧੫ ਰਾਗਾਂ
ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਚਾਰੀ ਹੋਈ ਹਈ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ
ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਮਹਲਾ ੧ ਦੀ ਬਾਣੀ ਜੋ ਰਾਗ ਬਿਹਾਗੜਾ ਵਿਚ

ਜੂਨ ੧੯੮੯

ਉਤ

ਪ ੯ ਕਬੀਰ ਰਵਿਦਾਸ ਨਾਮਦੇਵ
00੦੪. (.24. (0 .44414448.4,-0. 40.
੩੦ ੧੫ ਰਈ ੧੭

8ਖ ੧੭ ੨੬ ੧੮ ੧੯

ਵਾਣ ੩੮੨੨੮ ੮੮ ਰਗ ਕਰਕ ਤਕਰਰਨਟਸ਼ਲਟਲ਼ਟਟ ਤਤ

ਹੈ, ਡਾ: ਗਿੱਲ ਨੇ ਅੰਕਿਤ ਨਹੀ ਕੀਤੀ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ
ਮਹਲਾ ੩ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਰਾਗ ਆਸਾ ਅਤੇ
ਰਾਗ ਬਿਹਾਗੜਾ ਦੇ ਨਾਮ ਛੱਡ ਦਿਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਪਰੌਤ
ਉਤੇ ਦਿਤੇ ਵੌਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੂਜੇ
ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੋ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਬਹੁਤ ਤਿੰਨ ਹੈ |
ਸਹੀ ਤੌਰ ਉਤੇ ਮਹਲਾ ੧, ੨, ੩, ੪, ੫ ਅਤੇ ੬ ਦੀ
ਬਾਣੀ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ੩੭, ੯, ੨੫, ੪੧, ੪੪ ਅਤੇ ੧੭

1੧80101820040/600800॥

ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਰਚੀ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਆਖਰੀ ਗੱਲ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀ ਇਥੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ
ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝੁਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਹੈ ਆਦਿ
ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਅੰਕਾਂ ਬਾਰੇ । ਇਨ
ਅੰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਭੁਲੇਖੇ ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ ।
ਇਹ ਅੰਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਹੇਠ ਕਿਤ ਕਿਤੇ ਦਰਜ
ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਿਕ ਅੰਕ ਕੇਵਲ ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਦੇ
੩੦ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਰਾਗ ਆਸਾ ਦੋ 2 ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਹੀ
ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਗਹੁ

ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਪਤਾ ਲਗਦਾਂ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ ਅੰਕ ੧, ੨,
੩, ੪, ੫, ੬੦ ੮ ਅਤੇ ੧੫ ਹੀ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਦ ਕਿ
ਡਾ: ਗਿੱਲ ਨੇ ਕੇਵਲ ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਵਿਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਕੇ
ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੇ` ਹੋਈ ਦੱਸੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਰਤ ਵੀ
ਕਵਲ ੧, ੨, ੩, ੪ ਅਤੇ ੬ ਅੰਕ ਤੀਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੈ ।
ਡਾ: ਗਿੱਲ ਦੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੋਇਆ
ਕਿ ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਅੰਕ “੫” ਦੀ ਵਰਤੇ
ਨਹੀ ਹੋਈ । ਡਾ: ਗਿੱਠ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਅੰਕ ਬਾਣ ਦੋ
ਗਾਇਨ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਤ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਮਨ
ਪੰਜ ਗਾਇਨ ਮੱਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ :--

੧- ਭਾਰਤ ਮੱਤ ੨੮- ਕਿਸ਼ਨ ਮੱਤ ੩. ਸ਼ਿਵ ਮੱਤ
੪- ਹਨੂੰਮਾਨ ਮੱਤ ੫- ਗੁਰਮਤਿ (ਜੌ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਚਲਾਇਆ)

ਜੇਕਰ ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮੱਤਾਂ ਨਾਲ
ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਤਾਂ ਅੰਕ “੬' ਨਾਲ ਸਬੌਧਤ ਮੱਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ
ਅਤੇ ਦੂਜੇ, ਜਦੋ ਅੰਕ “੫” ਦੀ ਵਰਤ" ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ
ਤਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਸੰਗੀਤ ਪੱਧਤੀ ਮੁਤਾਬਕ ਗਉੜੀ ਰਾਗ ਦਾ ਕੇਈ
ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀ ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਰਥਾਤ ਸਾਨੂੰ ਇਹ
ਸ਼ਬਦ ਦੂਸਰੇ ਸੰਗੀਤਕ ਮੱਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗਾਇਨ ਕਰਨੇ
ਹੌਣਗੇ !

ਹੁਣ ਜਦੋ ਕਿ ਗ੍ਰਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖਾਂ (ਰਾਗ
ਗਉੜੀ ਅਤੇ ਰਾਗ ਆਸਾ ਵਿੱਚ ਅੰਕ ੧ ਤੌ ੧੫ ਤਕ ਦੀ
ਵਰਤੱ` ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਦ ਡਾ: ਗਿੱਲ ਦੀ ਧਾਰਨਾ
ਅਨੁਸਾਤ ਸਾਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਹੀ ਨਹੀ, ਬਲਕਿ ੧੫ ਸੰਗੀਤਕ
ਮੱਤਾਂ ਦੀ ਖੌਜ ਕਰਨ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਨ ਸਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗਾਇਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਣ ।

ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਿ: ਹਰਬੋਸ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ
ਇਹ ਅੰਕ, ਅੰਕ ਵਾਲ ਸਿਰਲੱਖ ਤੇ` ਅਗੇ ਆਣ ਵਾਲੋਂ
ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹਨ ! ਇਸਸੋਧਨੂੰ ਲੰਕੇ
ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਨਹੀ' ਹੁੰਦੀ । ੩੭ ਵਿਚੇ ਕੇਵਲ ੧੮ ਸਿਰਲੇਖਾਂ

ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਮਨੌਤ ਠੀਕ ਬੈਠਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਿੰ: ਸਤਿਬੀਰ
ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਰਲੌਖਾਂ ਦੋ ਪੌਰਾਂ ਵਿਚ ਆਏ ਇਹ ਅੰਕ
“ਪਰੁ” ਦੇ ਲਖਾਇਕ ਹਨ । ਜਿਥੇ ਤਕ ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਦੇ
ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਿਰਣੈ ਨੂੰ
ਕੋਈ ਕਿੰਤ੍ਰ ਨਹੀ" ਕਰ ਸਕਦਾ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਰਾਗ ਆਸਾ ਕਾਫੀ
ਪੰਨਾ ੩੬੯ ਉਤੇ ਆਏ ਸ਼ਬਦ “ਆਇਆ ਮਰਣੁ ਧੁਰਾਹੁ
ਹਉਮੈ ਰੋਈਐ` ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ, “ਰਾਗੁ ਆਸਾ ਘਰੁ ੮ ਕਾਫੀ
ਮਹਲਾ ੪` । ਇਸ ਸਿਰਲੇਖ ਦੋ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਅੰਕ ੨ ਹੈ ।
ਸੌ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਾਹਿਬ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਘਰੁ ਦੂਜਾ
ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ
ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦਾ ਘਰੁ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ
ਇਹ ਅਠਵੇ` ਘਰੁ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ । ਸੌ ਅੰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਉਪਰੋਕਤ
ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਸੁਝਾਅ ਸਮਸਿਆ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਨਾ ਕਰਕੇ ਪਾਠਕਾਂ
ਨੂੰ ਬਲਕਿ ਹੌਰ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿਚ ਪਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਆਦਿ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੰਨਾ ੩੩੭,੩੩੮
ਉਤੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਵਿਚ ਜੋ ਸ਼ਬਦ
ਆਂਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਵੀ ਕੁਝ ਥਾਈ ਗਉੜੀ ਤ` ਬਾਅਦ ਕੁਝ
ਅੰਕ ਦਿਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇ ਗਉੜੀ ੯, ਗਉੜ) ੧੧੦
ਗਉੜੀ ੧੨, ਗਉੜੀ ੧੩ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕਾਂ ਦਾ ਕੀ
ਤਾਤਪਰਜ ਹੈ, ਫਿਹ ਵੀ ਖੋਜ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਰਾਗ ਬੱਧ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ “ਘਰੁ` ਸਬੋਧੀ ਅੰਕ ੧ ਤੇ ੧੭
ਤਕ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ । “ਘਰੁ” ਸ਼ਬਦ ਤੌ` ਕੀ ਮੁਰਾਦ ਹੈ,
ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸੰਗੀਤ ਦੇ
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਮਤਭਦ ਹਨ । ਕੇਈ “ਘਰੁ” ਨੂੰ ਤਾਲ
ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸੁਰ ਨਾਲ । ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇਂ
ਸਪਸ਼ਟ ਸਧ ਕੋਈ ਨਹੀ” ਮਿਲਦੀ।

ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਖੇਡ ਸਚਮੁਚ ਬੜੀ ਵਿਚਿਤਰ ਹੈ । ਗੁਰੂ
ਘਰ ਵਿਚ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਵੀਹ ਵਿਸਵੇ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ੨੧
ਵਿਸਵੇ ! ਹੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੋਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਰਸੀਏ ਇਨ੍ਹਾਂ
ਗੁਹਜਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਰਖਦੇ ਹੌਣ । ਸਾਡਾ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ
ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕਾਂ, ਸ਼ਬਦ
ਜੋੜਾਂ, ਰਾਗਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਬਾਰੇ ਜੌ ਅਸੰਗਤੀਆਂ ਵੇਖਣ ਵਿਚ
ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ
ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਬੰਧ ਸਚਾਈ ਜਾਨਣ ਦੀ
ਜਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਪ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੌ ਤਮਾਮ ਭਰਮ
ਭੁਲੇਖੇ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਸਹੀ ਤੇ ਸੱਚੀ ਸੁਚੀ ਸੋਧ ਜਗਿਆ-
ਸੂਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦ' ਪਾਠ ਤੇ ਗਾਇਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ
ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ । ਸਾਡੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੱਜਣਾ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਮਰ
ਬਿਨੌ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾ ਸਕਣ ਅਤੇ

੧੬ ਠ॥ 58000 1800(50000 2| 0106 ਰਿਆਮ ਨ ੧੯੮੯ (੩॥01॥੨॥0੫)6081.601॥

ਮਾਂਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ
ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਸੇਵਾ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਹਵਾਲੇ ਲਈ ਸਰਤ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ :

੧- ਪ੍ਰ: ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ

ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੌਸਣਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ, ਨਾਨਕ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਤਿ੍‌ਕਾ, ਜਿਲਦ ੧੬, ਅੰਕ ੨

੨- ਡਾ: ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਗੁਰਬਾਣੀ
ਅਤੇ ਰਾਗ, ਖੋਜ ਪਤਿ੍‌ਕਾ, ਅੰਕ ੨੬

੩- ਡਾ: ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿੱਲ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ
ਦੀ ਸੰਪਾਦਨ ਕਲਾ, ਨਿਊ ਏਜ ਬੁੱਕ ਸੈਟਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ,
ਦੂਜੀ ਛਾਪ, ੧੯੮੨

੪- ਡਾ: ਜਾਗੀਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ
ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸਬੰਧ, ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਤਿਕਾ ਜਿਲਦ
੨੩, ਅੰਕ ੨

੫- ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ, ਸੀ ਗੁਰੂ ਗੱ ਥ ਦਰਪਨ,
ਰਾਜ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ਼, ਜ਼ਲੰਧਰ, ੧੮੮੭

੬- ਗਿ: ਹਰਬੋਸ ਸਿੰਘ, ਆਦਿ ਸਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ
ਸਾਹਿਬ ਦਰਸ਼ਨ ਨਿਰਣੇ ਸਟੀਕ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ

2 ਪ੍ਰਿੰ: ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਗਰਬਾਣੀ _ਸੰਪਾਦਨ
ਨਿਰਣੰ, ਚੰਡੀਗੜ

੮. ਪ੍ਰਿੰ: ਸਤਿਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ
ਸਾਰ-ਵਿਸੇਥਾਰ, ਜਲੰਧਰ ਹਦ

ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ

ਨਿਰਵੈਰ ਸਿੰਘ'ਅਰਸ਼ੀ
੨੦-ਪ੍ਰੀਤਮ ਰਡ, ਡੇਹਰਾਦੂਨ, (ਯੂ-ਪੀ.)

6੧

। ਸਾਹਿਬੋ-ਕਮਾਲ

ਦਾਤਾ ਦਿਆਲ ਹੈ
ਹੈਂ ਤੂੰ । ਅਣਬ੍ਝ-ਸਵਾਲ

ਤਹ
ਨੂਰੀ ਜਲਾਲ ਤ੍ੰ

ਹੈ" ਤੂੰ।
ਹੈ” ਤੂੰ ।
ਨੌਕੀ ਦਾ ਤੁੰ ਪਟਾਰਾ, ਅਜ਼ਮਤ ਦਾ ਤ੍ਰੰ ਮ੍ਨਾਰਾ,
ਦ੍ਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਕਾਲ ਹੈਂ ਤੂੰ, ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਢਾਲ ਹੈ ਤੂੰ ।
ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਹੈ', ਦੀਨਾਂ ਦਾ ਸਖ਼ੋਰਖਾਹ ਹੈ',
ਜੌਗੇ ਦਾ ਤ੍ਰੰ ਮਲਾਹ ਹੈ, ਸੱਚ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ' ਤ੍ਰੰ ।

ਸਰਬੰਸ ਵਾਰਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਦਿਲ ਨਾ ਹਾਰਿਆ ਹੈ,
ਸਮਸਤ ਜਗਤ _ਅੰਦਰ, _ਇਕੋਂ ਮਿਸਾਲ ਹੈ ਤ੍ਰਂ।

ਤੇਰੀ ਅਜਬ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ, ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਨਾ ਸਾਨੀ,
ਤੂੰ ਨੂਰੀ, ਤੂੰ ਰੱਬਾਨੀ, ਆਖਿਰ ਅਕਾਲ ਹੋਂ” ਤ੍ਰੰ।

ਗਿੱਦੜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੋਰ ਕੀਤਾ, ਕਾਇਰ ਦਲੋਰ _ਕੀਤਾ,
ਜ਼ਾਲਿਮ ਨੂੰ ਜੋਰ ਕੀਤਾ, ਸ਼ਕਤੀ ਹਿਮਾਲ ਹੈ” ਤ੍ਰੰ ।

ਤ੍ਰਂ ਰਹਿਮਤਾਂ ਦੀ ਬਾਰਸ਼, ਢਹਿੰਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਢਾਰਸ,
ਨਾਨਕ ਦਾ ਦਸਵਾਂ ਵਾਰਸ, ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਲਾਲ ਹੈ ਤੂੰ ।

00 ੪੦0 0/ਅਪ ਅ/7੧੭੦।੪ਟ 7੧॥00॥40 :

੮੦। ੬੯੯੬ >੩੦5. 3111 8੦੦5, ੩51੧ ੫੬1੦5, ੧ਿਢ੦੬17੯5, 15169 3195,
੧੩੯੬ 15੯5. ੮੦1੧5, ੪1811180€ 81੪ ੪ 11੧1੬5 ੦1 8੦੦05 ਬ' 013932॥1੪5 £6੦.

001੧12੦160॥ 81੦੦0 ੩੧੧੪ 1੬ ਗਿ01੧1੧9 ੦।੧ “0੧ ੩2੦.

੩1੧੦੪ ੦੧੬॥ 4605.

11੬੧ 00101 018੦੧ 01380 ?

ਵਿੰ910100871 201103702%5
(੧੧&॥੧1416 2755)

1.36੦04311 ੧੦30, 000. 431311611੩॥ ਇ%- 2੪।੪12੬111€।1 1131151201₹.,
4120 2114੧-144001.

ਵਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੯

5। 58000 2800 50101 ਹ। 00੫੧

ਦੇ.
। ਕਣੀ

੧੭
੧81101815॥00੧6001.001।

428 -.2-1.--'ਦ .....&4 -..&. 1” 0)

੨ ਹੈਡ ਨ -੭ ਰੋ, ਮ 6 ।। 606 -। ਕੱਪ ੧੧0੧-੭

ਸ਼:

੪

੨ -॥
।

ਲੀ”

ਰੈ" ਦੂ ਛੁ ਿ
ਸਾ ਨ ੧ “ਦੀ . ਰ੍ ਆ ੬ ਰਗ

ਕਪੜਿਆਂ ਦਾ ਕਲਾਕਾਰ
--ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ

ਸਤਿਗੁਰ੍ਹ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਖੱਦਰ ਦੇ ਵਸਤਰਾਂ

ਦੀ ਸਦਰ ਸਲਾਈ ਕਟਾਈ ਵੇਖ ਕੇ ਦਰਸ਼ਕ ਦਾ ਪ੍ਰਛਣ ਨੂੰ
ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹੋਂ ਜਿਹੇਂ ਵਸਤਰ ਕਿਥੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਜਦੋ ਕਦੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਤੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗਹਿ ਮੰਤਰੀ

ਸ: ਬ੍ਟਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚਿੱਟੇ ਕੁੜਤੇ ਅਤੇ ਚੂੜੀਦਾਰ ਪਜਾਮੇ ਨਾਲ
ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਇਕ ਹੌਰ ਬੋਦਾ ਯਾਦ ਆਉਦਾ ਹੈ

_ ਸੰਤ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਟੇਲਰ ਮਾਸਟਰ । ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਗ੍ਰਹਿ

ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਕੁੜਤੇ ਉਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਲਗੇ _ਮਲ੍ਰ ਇਹ ਦੱਸ
ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਲਾਮਈ ਹੱਥਾਂ
ਦੀ ਛੌਅ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । 5

ਵਡੇ ਸਿਆਸੀ ਦਾਇਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ _ਸ:
ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੰਸ਼ਪਾਲ ਮੈਬਰ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦੇ ਕੁੜਤੇ
ਪਜਾਮੇ ਨਾਲ ਫਬੀ ਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਵਡੇ ਵਡੇ
ਨੌਤਾ ਇਹਨਾਂ ਕੌਲ” ਕਪੜਿਆਂ ਦੀ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਸਰੋਤ
ਪੁਛਦੇ ਹਨ । ਹੌਸਪਾਲ ਜੀ ਇਸ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਯਥਾ ਜੌਗ
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸੰਤ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹੌਰਾਂ ਨੂੰ
ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਸੰਨ ੧੯੮੫ ਵਿਚ ਮੰ` ਤਨਜ਼ਾਨੀਆ ਗਿਆ ! ਉਥੇ
ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ
ਗਈਆਂ ਸਨ । ਹੋਲੋ ਦਾ ਸਮਾਗਮ ਸੀ । ਅਸੀ` ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਜੇ
ਸੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਚੋ ਐਸੇ ਨੌਜੁਆਨ
ਵੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਰਜ਼ ਦੇ ਪੰਟ
ਸ਼ਰਟ ਸਨ। ਪਰ ਰੌਜ਼ ਕੁਝ ਜੁਆਨ ਸਮਾਰਟ ਨਾਮਧਾਰੀ
ਡਰੇਸ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਬਣਦੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ
ਸਭ ਦੇ ਵਸਤਰ ਨਾਮਧਾਰੀ ਕਾਟ ਦੇ ਸਨ । ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ
ਕਿ ਇਕ ਘਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ
ਮਸ਼ੀਨ ਅਤੇ ਕੰੱਚੀ ਲੰ ਕੇ ਬੈਠੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਅਪਣੀ
ਸੂਝਦਝ ਅਤੇ ਕਲਾਮਈ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕਪੜੇ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਕਲ
ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਦੌਥਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਗਲ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ
ਪੰਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਰ੍

ਨਾਮਧਾਰੀ ਕੜਤਿਆਂ ਦੀ ਵਿਸੋਸ਼ ਕਟਾਈ ਅਤੇ
ਸਿਲਾਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਲਾ ਹੈ। ਸੀ ਭੰਣੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ
ਵਾਸੀ ਸੰਤ ਅਨੌਤਾ ਸਿੰਘ-ਸੌਤ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ _ਹੌਰ ਕਲਾਕਾਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੇ _ ਵਧੀਆ
ਮਾਹਰ ਹਨ । ਸਤਿਗੁਤੁ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ
ਵਿਸ਼ੋਸ਼ ਕਿਰਪਾ ਅਤੇ ਦੇਖ ਰੇਖ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰਜ਼ ਦੀ

ਰਿਆਮ ਜਨ ੧੯੮੯

_ ੧%॥ 8000 28009000 3 ੪089

ਇਹ ਕਾਟੇ ਪਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹੀ ਹੈ ਬਹ੍ਹਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰੀਗਰ ਇਸ
ਕਲਾ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਹਨ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਹਨ ਪਰ ਜਸਵੰਤ
ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ

ਵੀ
ਪਰ

2
ਸੀ 1
ਨ
|ਛ ਤ਼ #

2.

ਸਥਾਪਤ ਹੌਣ ਦਾ ਉਚੇਚਿਆਂ ਆਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ
ਹੱਥ ਵਿਚ ਉਹ ਸਿਫਤ ਦਿਤੀ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ
ਇਹਨਾਂ ਕੌਲ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੌਮ ਆਉਂ'ਦਾ' ਹੈ ।

ਪਿਛੋ ਜਿਹੇ ਮੈ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ਼ ਅਸਥਾਨ_ ਵਿਸ਼ਨੂੰ
ਗਾਰਡਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੀਤੇ ਕਪੜੇ _ਲੌਣ ਗਿਆ । .ਅੱਧਾ
ਘੰਟਾ ਹੌਰ ਲੰੜੀ'ਦਾ ਸੀ । ਸ: ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੌਲ ਇਕ
ਹੋਰ ਕਲਾ ਹੈ ਗਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਗਾਹਕ
ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀ ਲਗਣ ਦਿੰਦੇ ਕਿ ਕਦੋ ਵਕਤ ਬੀਤ ਗਿਆ
ਹੈ । ਜੋ ਮੰਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਡੇਢ ਘੰਟਾ ਉਡੀਕਣਾਂ ਹੈ ਤਾਂ
ਸ਼ਾਇਦ ਮੈ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਲਈ ਨਾ ਬੈਠਦਾ । ਜੇ ਮੈ ਨਾਂ
ਬੰਠਦਾ ਤਾਂ ਆਹ ਗਲਾਂਬਾਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ।

? ਜਸਵੌਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੁਹਾਡਾ ਜਨਮ ਕਦ ਹੋਇਆ £

--੧੦ ਅਸੂ ਸੰਮਤ ੧੯੯੫ ਬਿਕਰਮੀ

ਅਜਾ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ
ਸਾਲ ੧੯੩੯ ਦੀ ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਆਖਰੀ ਹਫਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

? ਡੁਹਾਡੀ ਸਮਕਾਲੀ ਹਾਲਤਾਂ ਬਾਰੇ ਦਿਲਚਸਪੀ
ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਖਬਰਾਂ ਲੌਖਾਂ ਬਾਰੇ ਅਤੇ _ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ
ਵਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ । ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵੀ ਰੁੱਚੀ ਹੈ ਤੇ . ਖੇਡਾਂ
ਦਾ ਵੀ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਤੁਸਾਂ ਸਕ੍ਰਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਕੀਤੀ ਹੈ ?

--ਮੈ' ਭੈਣੀ `ਸਾਹਿਬ_ਚਾਰ` ਜਮਾਤਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹਾਂ;
ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਕੌਲ _ਕਟਾਣੀ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਵੀ" ਛੇਵੀੱ”
ਕੀਤੀ । ਸਤਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਤੇ ਮੋਰੀ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ
ਸਮਾਪਤੀ ਹੋ ਗਈ ।

? ਦਿੱਲੀ ਕਿਵੇ" ਆ ਗਏ ?

--ਇਥੇ ਭਰਾ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

-

ਗਰ ਅਲ << -

ਹਦ ਦਲ ਦੇ

੧8॥੧018151040/600081.000॥ ਰ੍

--੧੯੬੬ ਤੋਂ, ਪਰ ਆਹ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੌਮ ਨਹੀ
ਸੀ ਕਰਦਾ ।

? ਭਾਵੇ" ਤੁਹਾਡਾ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਤਾਂ
ਘਰ ਦੀ ਗੰਗਾ ਵਿਚ ਨਹਾਉਣ ਬਰਾਬਰ 'ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ
ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਤੌ ਹੁਣ ਤਕ ਦੇ ਸਫਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ
ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੰਗੀ । ਦੀ

--ਮੈਂ' ਕੰਮ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਜੀ (ਪਿਤਾ ਸੰਤ ਅਨੰਤਾ ਸੰਘ
ਜੀ) ਪਾਸੇ“ ਹੀ ਸਿਖਿਆ ਹੈ । ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ
ਬਾਪੁ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਜੀਵਨ ਨੰਗਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਉਥੇ ਮੈ ਵੀ
ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਮੈਂ ਕਢਾਈ ਦਾ ਕੌਮ ਸਿਲਮੇ
ਸਿਤਾਰੇ ਆਦਿ ਵੀ ੨੫ ਸਾਲ ਕੀਤਾਂ ਹੈ । ਹੁਣ ਵਾਲੀ
ਕਰੋਲ ਬਾਗ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਇਹ ਕੌਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।
ਸੰਨ ੧੯੬੬ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਆਇਆ । ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ
` ਮਹਾਰਾਜ ਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਤੂੰ ਦਿੱਲੀ
ਵਿਚ ਸਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ । ਉਦੋ ਮੈ ਨਾ ਕੀਤਾ । ਫੇਰ ਮੋਰਾ
ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਹੋਇਆ ਦਿਮਾਗੀ ਚੌਟ ਸੀ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ
ਸੀ_ਬੈਠ ਸਕਦਾ ਮੈ ਸਮਝਿਆ ਹੁਕਮ ਅਦੂਲੀ ਕਰਕੇ
ਹੋਇਆ ਹੈ ! ਸੰਨ ੧੯੭੬ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਭੋਣੀ ਸਾਹਿਬ
ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿਘ ਜੀ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਤੁੰ ਦਿੱਲੀ

ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਕੌਮ ਕਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ । ਇਥੇ ਕਰੌਲ"
ਬਾਗ ਦੀ ਜਗਹ ਪੁਰਾਣੀ ਕਢਾਈ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਤਾਂ ਹੈ_ਹੀ ,

ਸੀ। ਇਥੇ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।

£ ਤੁਹਾਡੇ ਸੀਤੇ ਕਪੜੇ ਸੌਹਣੇ ਫੱਬਦੇ ਹਨ । ਤੁਸੀ
ਕੌਮ ਕਰਕੇ ਕਿਹੜੀ _ਦਿ੍‌ਸ਼ਟੀ ਰਖਦੇ ਹੋਂ ਜਾਂ ਕਿਨਾ ਗੱਲਾਂ
ਕਾਰਨ ਕਪੜੇ ਚੰਗੇ ਕਟੇ ਸੀਵੇ' ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

-- ਸਭ ਤੱਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਹੈ ਅਤੇ
ਇਹ ਹੀ ਸ੍ਰੰਸ਼ਟ ਗੱਲ ਹੈ ਹੋਰ ਮੈ” ਕ੍ਝ ਨਹੀ ਸਮਝਦਾ ਬੰਦੇ
ਵਿਚਾਰੇ ਦੀ ਕੋਈ ਜਾਹ ਨਹੀਂ` । ਉੱਜ' ਕਪੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ
ਸਮੋ ਕਪੜੇ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਸਰੀਰ,ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਾਰੀ ਹੀ ਮੋਰ
ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ । ਹਾਂ ਮਿਹਨਤ ਅਭਿਆਸ ਵੀ
ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਮੋਰੀ ਲਗਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਇਹ
ਕਪੜੇ ਪਾਵੇ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਫਬਵੇ' ਲਗਣ । ਮੈ” ਕਪੜੇ ਗਲ
ਪੁਆ ਕੇ ਇਵੇ' ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਜਿਵੇ" ਕੋਈ ਕਲਾਕਾਰ ਅਪਣੀ
ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੋਵੇ । ਇਹਨੂੰ ਹੁਨਰ ਕਹਿ
ਲਵੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ _ਕਹਿ ਲਵੇ ਪਰ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਇਹ
ਕਲਾ ਵੀ ਹੈ।

£ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਕਪੜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ
ਲੌਕ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਕੂਝ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਵੇਗੇ ।

_$॥ 54000 280 5010 ਹ। 00੧

--ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ (ਸਤਿਗੁਰੂ
ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ) ਜੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੌ ਮੈਥੋਂ ਇਹ
ਕਾਰਜ ਕਰਵਾਉ'ਦੇ ਹਨ ਅਪਣੇ ਬਸਤਰ ਸਿਲਾਉਣ ਦਾ ।
ਫੇਰ ਮਹਾਰਾਜ ਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਅਰਥਾਤ ਸਰਬਤ ਗ੍ਰ੍ਹ,
ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ । ਹੰਸਪਾਲ ਜੀ ਹਨ, ਕਵੀ ਜੀ ਹਨ ਥਾਈਲੰ'ਡ,
ਅਫਰੀਕਾਂ ਇੰਗਲੰ'ਡ ਦੇ ਸਿੰਘ ਹਨ ! ਹੁਣ ਕਿਸਦਾ ਨਾਮ ਨਾਂ
ਲਵਾਂ ਤੇ ਕਿਸ ਦਾ ਲਵਾਂ ।

? ਅੱਜ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਚੋ" !

-ਸ: ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ,
ਸ: ਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਸ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਢਿਲੋਂ
ਕੇਵਲ ਪਜਾਮਾ ਹੀ ।...

$ ਇਹਨਾਂ ਚੋ' ਕੋਈ ਤੁਹਾਡੀ ਛੌਟੀ ਜਿਹੀ ਦੁਕਾਨ
ਤੇ ਵੀ ਆਇਆ !

`_--ਹਾਂ ਵਿਲੋਂ' ਸ਼ਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗਿੱਲ ਹੌਰੀ' ਨਾਲ ਲੰ ਕੇ
ਆਏ ਸਨ । ਗਿੱਲ ਹੌਰੀ' ਤਾਂ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਹਨ । ਮੋਰੀ
ਚੁਬਾਰੀ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਦੀ ਲਕੜੀ ਦੀ ਪੌੜੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ
ਹੁੰਦਾਂ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਫਿਰ ਵੀ ਆਏ ਸਨ ।

? `ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੌਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕਪੜੇ ਤਰਸੀ
ਨਹੀ” ਸੀਤੇ ।

--ਨਹੀਂ' ਮੌਕਾ ਨਹੀ ਬਣਿਆ । ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ
ਇਛਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਿਆਂ ਰਾਹੀ ਸੁਨੇਹੇ ਵੀ ਆਏ ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਮਲੇ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਪੰਛੀ ਜੀ ਨੇ ਦਸਿਆ
ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਤਹਾਥ` ਪਜਾਮਾ ਸਿਲਾਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ
ਹੋ ਨਹੀ' ਸਕਿਆ ।

$ ਤ੍ਹਾਡੋ ਹੌਰ ਸ਼ੋਕ ਕੀ ਹਨ £

--ਤਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ । ਮੈ" ਸੰਗੀਤ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ
ਜ਼ਰ੍ਰ ਸੁਨਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਾਂ । ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਮੰਚ ਵੇਖਣ ਵਿਚ

ਮੋਰੀ ਬਹੁਤ ਰੁਚੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਨਣ ਦਾ

ਬਹੁਤ ਚਾਅ ਹੈ ! ਲੌਕਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰਖਣ ਦੀ ਗੱਲ
ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਕਰਦੇ ਹੋ ਇਹ ਗੱਲ ਤੁਸਾਂ ਮੰਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ
ਹੈ । ਪੜ੍ਣ ਦਾ ਸ਼ੋਕ ਵੀ ਹੈ । ਚੰਗੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ
ਵੀ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰਖਦਾ ਹਾਂ ।

£ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਵਰਾਸਤ ਬਾਰੇ ਕੀ
ਸੋਚਿਆ ਹੈ ।

- ਮੈਂ ਅਗੋ' ਬੱਚਿਆ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਪੜ੍ਹਾਈ
ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਮੋਰਾ ਹੱਥ ਵਟਾ ਰਹੇ ਹਨ ।

? ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਤੁਹਾਡਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉ'ਦੇ ਹਨ ।

--ਮੇਰੋ ਘਰੋ ਸੀਮਤੀ ਹਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਹੀ
ਨਹੀ ਵਟਾਉ'ਦੇ ਇਹਨਾਂ _ਬਹੁਤ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਮੋਰਾ ਸਾਥ

ਦਿਤਾ ਹੌ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਕੌਮ ਨੂੰ ਇਥੇ ਤਕ
ਪਹੰਚਾਣ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਬਹੂਤ ਘਾਲਣ' ਘਾਲੀ ਹੈ । __--

ਛੁ੮ਿਆਮ ਜੂਨ ੧੯੮੯ ੧੬

1੧8॥101੧15॥0੫/6018.601।

ਪਰ
ਇਨ ॥
੍ 2
।੧/੫੫13/(_ ਰ੍

10 1੬300 ਜ3॥੧ 11 60650060 ਸਿ3੮0੦7₹

08110176101215 61

$ 60116 01%੮75
01 3੩11 $1205

$ 731 01੧15

$ "171730015
01311 1੧0੬5

੮= ੧ਿ੦8£ਭਸ ਮਿ1%੧ 10/7 “ਸ7 ਪੰ
$ 10%€। 10155

$ 1ਸ9673011੮ ਗਿ੬55

$ 5031 73165 01 311
੮36੬5 601101€6੬
ਜਿ1%€15

00ੈ.੬ਏ 1 529033
£101168 8361੯ : 501973 [
੧੬51. __1 536093

€<-0ਧ੦ਸ71 ਜਅ1੬ਟ% 7/5

ਹ41,੧%4ਖ1 51੪11 & 561੧5

066 : 48/11 ਹਸ 14()੧੧41.% 8੮11੫. ॥3201₹ : & 2/3, ੧4&੮੯& £0॥1, ਏਸ&5੮ 11
੧੬੪ 0£111-110055 010. €-70 ੧£# 02£101-110064

੨੧॥ 58000 2800(5000। 2 €40%/ਵੱਰਿਆਮ ਜੂਨ ੧੮੧ ॥੨॥ ੍ 1

ਖਬਰਨਾਮਾ

ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਨਿਝਰਾਂ ਦਾ
ਸਮਾਗਮ

ਪਹਿਲੀ ਅਪ੍ਰੈਲ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਨਿੱਝਰਾਂ (ਜਲੰਧਰ)
ਵੱਲੋਂ ਪੁਸਤਕ ਰੀਲੀਜ਼, ਸਮੀਖਿਆ ਅਤੇ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਦਾ
ਅਯੌਜਿਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਸਾਢੇ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਤੱਕ _ਲੌਖਕਾਂ ਸਮੇਤ
ਤਿੰਨ ਸੌ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਕੰਵਰ
ਇਮਤਿਆਜ਼ ਨੇ ਮਾਈਕ ਸਾਂਭਦਿਆਂ ਸਟੇਜ ਸੰਚਾਲਨ ਸਰੂ
ਕੀਤ' । ਬਿੱਲੋ ਨੇ ਉਦਾਸ ਸੁਰਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬਾ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬ
ਦੀ ਉਦਾਸੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਇਕ ਗੀਤ ਗਾਇਆ । ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ
ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਡਾ: ਜਗਤਾਰ, ਸੰਤੇਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤੇਖ, ਜਗਦੀਸ਼
ਸਿੰਘ ਵਰਿਆਮ, ਕੌਪਟਨ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਰਨੌਲ
ਸਿੰਘ ਨਿੱਝਰ ਬੈਠ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਜਸਵੰਤ ਨੇ ਡਾ: ਜਗਤਾਰ

`ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਇਆ ।

ਟੈਲੀਵੀਯਨ ਦਾ ਕਲਾਕਾਰ ਨਰਿੰਦਰ ਫੁੱਲ ਆਪਣੇ
ਨਾਜ਼ਕ ਪਟਿਆਂ ਨਾਲ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਅਤੇ ਗੀਤ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ
ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਿਹਾ । ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਸੀ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਸਿੰਘ ਦੀ
“ਬੇਚਿਰਾਗ ਗਲੀਆਂ” । ਸਮੀਖਿਆ ਲਖਵਿੰਦਰ ਜੌਹਲ ਨੇ
ਕੀਤੀ । ਸੰਖੋਪ ਤੇ ਭਾਵਪੂਰਤ । ਵਲ'ਇਤ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਕਵੀ
ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ “ਤੜਪ ਦਰ ਤੜਪ” ਪ੍ਰੋ:
ਦੀਦਾਰ ਨੇ ਸੰਤੌਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤਖ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ । ਪੋਪਰ ਪ੍ਰ:
ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੜ੍ਹਿਆ । ਲੰਮਾ ਅਕਾਉ. ਤੇ ਥੜਾਊ ।
ਉਲਫ਼ਤ ਬਾਜਵਾ, ਦੀਦਾਰ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਨੇ ਪਰਚਿਆਂ ਤੇ
ਬਹਿਸ ਛੋੜੀ । ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ । ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਚੌਭ ਵੀ ।
ਬਾਜਵਾ ਆਖਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈ ਉਸ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰ
ਮੰਨਦਾ ਹੀ ਨਹੀ” ਜਿਹਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਉਦਾਸ ਮਹਿੰਦੀ ਦੇ
ਰੰਗ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਵਿਚ ਨਹੀ ਉਤਾਰਿਆ । ਮਹਿੰਦਰ
ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ, ਬਖਸ਼ੀਸ਼, ਚੈਨ ਰਾਣਾ, ਸੁਖਜਿੰਦਰ, ਧਰਮਪਾਲ
ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਹਰਦਿਆਲ ਨਿੱਝਰ ਹੁਰੀ' ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੀ ਤੇ
ਨਾਲ ਸਰੌਤੇ ਵੀ । ਡਾ£ ਜਗਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਤ ਕਰਨੈਲ
ਸਿੰਘ _ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ _ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ _ਪੁਸਤਕ
“'ਠਾਕੀਆਂ ਜੀਭਾਂ'` ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਸੰਪਾਦਕ ਵਰਿਆਮ ਨੂੰ
ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤੇ ਇਕ ਨਿੱਝਰ ਦੀ ਬੇਟੀ ਮਨਜੀਤ ਨੂੰ ।
ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ
ਭੂਮਿਕਾ । ਤਿੰਨ ਸੌ ਲੱਕਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ
ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰ: ਦੀਦਾਰ ਨੂੰ ਵੀ
ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ । ਮਹਿੰਦੀ ਦੋ ਉਦਾਸ ਰੰਗ ਵਰਗੀਆਂ
ਨਜ਼ਮਾਂ, ਉਲਫਤ ਬਾਜਵਾ, ਲਖਵਿੰਦਰ ਜੌਹਲ, ਸੁਰਿੰਦਰ

5। 58000 2800 30001 7 €9000ਮ ਜਨ ੧੪੮੪

ਸੰਹਲ ਅਤੇ ਕੰਵਰ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਨੇ ਸੁਣਾਈਆਂ । ਪ੍ਰੋ: ਦੀਦਾਰ
ਅਤੇ ਸੰਤੌਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤੋਖ ਦਾ ਰੰਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੌਰ
ਮਾਸ਼ਰੇ ਨਾਲ ਤਅਲੁੱਕ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਚਿੱਟੀ ਨੇ
ਹਾਂਸ ਵਿਅੰਗ ਸੁਣਾਇਆ । ਡਾ: ਜਗਤਾਰ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ
ਭਾਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਗ਼ਜਲਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰਝੁ
ਸ਼ਿਅਰ ਆਖੋ । ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ
ਆਪਣੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਵਡਭਾਗਾ ਦੱਸਿਆ । ਪਿੰਡ . ਢੋਂ
ਸਰਪੰਚ ਕੌਪਟਨ ਪਿਆਰਾ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਚਰਨ
ਪਾਉਣ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ।

ਰਿਪੰਰਟ--ਕੰਵਰ ਇਮਤਿਆਜ਼,

ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ

ਰ'ਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਮੇਚ ਵਲੋ ਸੈਮੀਨਾਰ

੧੮ ਅਪਰੌਲ (ਪ. ਪ.) ਰਾਮਗੜੀਆ ਮੰਚ ਵਲ
ਬਾਬਾ ਵਿਸ਼ਵਕਰਮਾ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਰਾਮਗੜ੍ੀਆਂ ਦੀ ਦੋਸ਼ ਦੀ
ਤਰਕੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੇ ਮਜ਼ਬ੍ਰਤੀ ਲਈ ਦੇਣ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਇਕ
ਸੈਮੀਨਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਸੌਮੀਨਾਰ ਵਿਰ ਪੰਜਾਬ
ਭਰ ਤੌ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ _ਸਨਅਤਕਾਰਾਂ, _ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ,
ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਤੇ ਵਖ ਵਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ _ਪ੍ਤੀਨਿਧਾਂ ਨੇ
ਹਿਸਾ ਲਿਆ !

ਸੌਮੀਨਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਫੁੱਲ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਸੌਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਬ੍ਲਾਰਿਆਂ ਨੇ
ਆਖਿਆ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬ੍ਰਤ ਬਨਾਉਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ
ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਰਾਮਗੜ੍ੀਆਂ ਵਲੋ ਅਜੋ ਰੌਰ
ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਲੌੜ ਏ । ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਨੇ
ਦਸਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਪਿਛੇ _ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ
ਵਲੌ' ਵਿਕਸਤ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਟੰੈਕਨੀਕ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ
ਵਿਸ਼ੋਸ਼ ਕੌਮ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਬ੍ਲ'ਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ
ਗੱਲ ਦੀ ਲੌੜ ਤੋ ਜ਼ੌਰ ਦਿਤਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ
ਸਾਂਝੇ ਮੰਚ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਹੌਰ ਵਿਕਸਤ ਤੋਂ
ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਜੁੱਟ ਹੌ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ

ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਬ੍ਰਲਾਰਿਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਰਪੌਸ਼ ਮੌਜ੍ਦਾਂ

ਸਮਸਿਆ ਤੌ ਰਾਹਤ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਵਿਉ'ਤਬੰਦੀ ਤੇ ਵੀ
ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ।

੧੮੫੭ ਦੇ ਗਦਰ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਾਮੀਆ

ਪਾਕਿ ਵਿਚ ਚਲ ਵਸਿਆ

ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ, _੨੩ _ ਅਪਰੌਲ--(ਯੂ. ਐਨ.
ਆਈ.) ੧੮੫੭ ਦੇ ਗਦਰ ਵਿਚ ਹਿਸਾ ਲੌਣ ਵਾਲੇ ਢੌਲਤ
ਦੀ ਮੰਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਆ ਢੌਲਤ
੧81101815॥00%010.0011.

ਇਿ ੭ - ੬2੨

੬

ਲਾਹੌਰ ਦੈ ਨੇੜੇ ਮੌਨੀਵਾਲਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਖਬਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ੧੮੩ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਦੌਲਾ
ਮਾਛੀ ਕਰਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਦੌਲਾ ਮਾਛੀ ੧੮੫੭ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋ ਇਕ ਸੀ
ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਰਾਏ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਖਰਲ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ
ਹੋਂ ਕੇ ਲਾਰਡ ਬਰਕਲੇ ਦੀ ਹਤਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਲਾਰਡ ਬਰਕਲੰ ਦੀ ਹਤਿਆ ਕਰਨ ਪਿਫ਼ੌ' ਦੌਲਾ
ਮਾਛੀ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਣਨ
ਪਿਛੋ ਹੀ ਰੂਪੋਸ਼ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚੋ ਬਾਹਰ ਆਇਆ । ਇੰਜ
ਉਹ ੧੦੦ ਸਾਲ ਤਕ ਰੂਪੌਸ਼ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ
ਰਿਹਾ |

ਦੌਲਾ ਮਾਛੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦੌਲਾ ਮਾਛੀ
ਦੀ ਏਨੀ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੱਢੀਆਂ
ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਦੁੱਧ ਤੇ ਮੱਖਣ ਦੀ ਵਰਤੋ' ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ
ਮਿਰਚ ਮਸਾਲੇ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ 1

ਪੰਜਾਬੀ ਟਿਬਿਊਨ ਸੌਮਵਾਰ,
੨੪ ਅਪਰੈਲ, ੧੯੮੯

ਮਾਤਾ ਚਨਣ, ਕੌਰ ਦਾ ਵਰ੍ਹੀਨਾ

ਬੀਬੀ ਚਨਣ ਕੌਰ ਜੀ ਪਤਨੀ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਠੇਕੇਦਾਰ
ਚਨਣ ਸਿੰਘ ਕਾਨਪੁਰ ਵਾਲੇ ਜੌ ੨ ਜੁਲਾਈ ੧੯੮੮ ਨੂੰ
ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਏ. ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ
ਸਦੀਵੀ ਵਿਛੋੜੇ ਬਾਦ ੨੫-੩੦ ਸਾਲ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਲ
ਪੁਤ ਵਿਛੋੜੇ ਬਾਦ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਸੰਗਤ ਦੇ
ਸਹਾਰੇ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ,ਮਾਤਾ ਜੀ ਜਾਂ ਸੋਵਾ ਸਿੰਘ ਮਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ
ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੌਣ ਕਾਰਣ ਧਰਮ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ

੨੨ ਵਰਿਆਮ ਜਰਨ"੨੯੧੯

____ $980001800900120100041

ਬਣੋ ਸੀ । ਸੰਤ ਸੋਵਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਵਾ ਭੀ
ਬਹੁਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਭੀ ਸਪੁਤਰ ਬਣਕੇ
ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਸਨ । =-

2 ਮਈ ੧੯੮੯ ਔਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨਮਿਤ
ਵਰ੍ਹੀਨੇ ਦਾ ਪਾਠ ਮਹੰਤ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋੰ“ ਕਰਵਾ ਕੇ
ਨਾਮਧਾਰੀ _ਧਰਮਸਾਲਾ _ ਨਾਮਧਾਰੀ _ਕਾਲੱਨੀ, _ਰਮੋਸ਼
ਨਗਰ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ਭੌਗ ਪਵਾਇਆ ਗਿਆ _1 ਇਸ
ਸਮੇ ਪਹਿਲੇ' ਸੰਤ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜਥੇਦਾਰ
ਸੋਵਾਂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ ।

ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਾਧ ਸੰਗਤ ਦੀ ਬੜੀ ਸੋਵਾ ਕੀਤੀ
ਅਤੇ ਧਰਮ ਕਾਰਜਾਂ ਵਾਸਤੇ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਸੀ ਭੋਣੀ ਸ਼ਾਹਿਬ,
ਨਾਮਧਾਰੀ ਧਰਮਸਾਲਾ ਦਿੱਲੀ, ਸ਼ਹੀਦ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਮੈ:
ਸਕੂਲ, ਵਰਿਆਮ ਅਤੇ ਸਤਿਜ੍ਗ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿਤੀ ।

ਗੁਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨਮਿਤ ਪਾਠ

ਸ੍ਰੀ ਭੋਣੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੋ ਔਤਵਾਰ ੭ ਮਈ ੧੯੮੯
ਨੂੰ ਸੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਸਕੱਤਰ
ਕਵੀ ਅਤੇ ਪਤਰਕਾਰ ਸ: ਗੁਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੀਵ ਆਤਮਾ
ਨਮਿਤ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਗਏ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ
ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਮੋ ਗਿਆਨ ਮਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ
ਭਜਨ ਬਾਣੀ ਤਗੜੇ ਹੋ ਕੇ ਕਰੋ ਜੌ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋ ਜਾਣ
ਬਾਦ ਵੀ ਕੰਮ ਆਉਣਾ ਹੈ । ਗੁਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਜੀਵਨ ਨਗਰ
ਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਮਹਾਰਾਜ ਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ
ਸਕੱਤਰ ਰਿਹਾ ਫੇਰ ਮੋਰੇ ਕੌਲ ਰਿਹਾ ਸੌਧ ਰਖੀ ਨਿਤਨੇਮ
ਕਰਦਾਂ ਰਿਹਾ ਤੇ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਲਾ_ ਪਾਸਾ ਵ)
ਉਸਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਸਮੇ ਕਥਾ ਕੀਰਤਨ ਅਤੇ ਨਿਤਨੇਮ ਵੀ ਹੋਇਆ ।
ਦੂਰੋਂ ਨੜਿਓ' ਸਾਧ ਸੰਗਤ ਪੁਜ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁਲਰ ਦਾ
ਕਥਾ-ਜਗਤ ਰ

ਲਖਕ : ਨਰਿੰਦਰ ਭੁਲਰ

ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁਲਰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀ

ਇਸ ਸਮੋ ਸਰਗਰਮ ਪੀੜ) ਦਾ ਇਕ ਮਹਤਵਪੂਰਨ ਨਾਂ ਹੈ ।
ਤੋ ਨਰਿੰਦਰ ਭੂਲਰ ਇਕ ਉਭਰਦਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੌਣ ਢੇ
ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਕ ਹੋਣਹਾਰ ਖੌਜਕਾਰ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕ । ਇਹ
ਪੁਸਤਕ ਗੁਤਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁਲਰ ਦੇ ਕਥਾ ਜਗਤ ਉਤੇ ਇਕਮੋਂ੬

੧81101815॥00160181.£01) .

ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ
[ ਹੂ

ਬੜੇ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ (ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ
ਵਿਚ ੧੪ ਦਿਨ) ਯਾਤਰਾ ਪੜ੍ਹ ਹੀ ਨਹੀ ਰਿਹਾ ਸਗੋ ਮਾਣ
ਵੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਸੱਚਮੁਚ ਬੜੇ ਉਦਮੀ ਤੋ ਮਿਹਨਤੀ ਹੋਂ,
ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ “ਵਰਿਆਮ`_ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੋ
ਹੋ । ਕਿਸੇ ਪਿਛਯੋਂ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਛਾਪੀ ਅਮਰ ਭਾਰਤੀ ਜੀ
ਦੀ ਅੰਮਰ ਨਾਥ ਯਾਤਰਾ ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਲਗੀ । ਉਹ ਵੀ
ਸਿਰ ਧੜ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਗਾ ਕੇ ਉਚੇਚੇ _ਪਰਬਤਾਂ ਨੂੰ ਪੌਰੀ'
ਲਤਾੜ ਦੇ ਅਗੇ ਵਧੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਆਮੀਨ ।

'ਔਤਕਾਂ ਵਿਸ਼ੋਸ਼ ਅਪਰੈਲ ਅੰਕ ਪੜ੍੍‌ ਲਿਆ ਹੈ ।
ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿਸ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਨੀਂਹ
ਰੱਖੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਭੁਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਅਸੀ' ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਸੁਰਜੀਤ ਖੁਰਸ਼ੀਦੀ ਨੇ ਠੀਕ
`ਕਿਹਾ ਹੈ “ਸਤਿਗੁਰ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਛੱਤਰ ਛਾਇਆ
ਹੋਠ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪਾਏ _ਪ੍ਰਰਨਿਆਂ ਤੇ
ਅਕੀਦਤ ਦੇ ਫੁਲ ਚੜ੍ਹਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੀਰੀ ਤੇ ਪੀਰੀ

ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਹ ਸੀ ਭੌਣੀ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ` ਨਿਰੰਤਰ ਤੋਂ

ਨਿਰਵਿਘਨ ਜਾਰੀ ਹੈ ।

“ਕ੍ਰਕਿਆਂ ਦਾ ਦੀਵਾਨ” ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਿਆਂ
ਦੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਦੀਵਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਤ'ਜ਼ਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।

ਸ: ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ, ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ
ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਤਨ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਵਧੀਆ ਲਗੀਆਂ ।
ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਦੀ ਵਧਾਈ ਕਤ੍ਰਲ ਕਰ । ਰ

ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾਤਾਂ
੮੦/੧੪-ਬੀ ਮਾਲਵੀਆ ਨਗਰ,
ਨਵੀ ਦਿਲੀ-੧੭
<<

ਵਰਿਆਮ ਵਿਚ ਅਜ ਕਲ੍ਹ ਸਭ ਤੋ ਦਿਲਚਸਪ ਕਾਲਮ
ਸੋਵੀਅਤ ਯ੍ਰਨੀਅਨ ਵਿਚ ੧੪ ਦਿਨ ਚਲ ਰਿਹਾਂ ਹੈ । ਇਕ
ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿਚ

ਜੱਬਹੁਕੌਣੀ,ਬਹੁਦਿਸ਼ਾਵੀ ਅਤੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਝਾਤ ਹੈ।ਪਰ 'ਇਇਹ
ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ, ਆਲੌਚਨਾ ਦੀ ਸਥਾਪਿਤ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ
ਦੀ ਵਾਜਬ ਵਰਤੋਂ` ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਹੌਰ ਅੱਖੇ ਭਾਰੇ ਅਡੰਥਰੀ
ਸ਼ਕਦ-ਜਾਲ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਉਲਝੇਵਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਗੌਰਖ
ਧੁਧਿਆਂ ਤੱ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਸਦਕਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਖਤਰ
ਲਈ ਇਸ ਗਲ ਦੀ ਵੀ ਟਿਕ ਨਿਗਰ, ਸਾਰਥਕ ਅਤੇ ਅਹਿਮ
ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ਕਿ ਆਲੌਚਨ' ਦੀ ਭਾਸਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੱਣੀ
ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ । ਦੂਜੋ ਤੁਸੀਂ ਉਥੇ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ
ਹਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹੌ । ਤੀਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬਿਆਨ ਕਰਨ
ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੈ । ਪ੍ਰੰਤੂ _ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਡੌੱ
ਵੀ ਵਧ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਮਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ”
“ਦਿਸ ਇਜ਼ 'ਦ ਪੰਜਾਬ ਪਰੋਬਲਮ”” ਤੁਹਾਡੀ ਹਾਜ਼ਰ
ਜਵਾਬੀ ਦੀ ਦਾਦ ਦੇਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ !

੧੦ ਨਵੰਬਰ ਦੇ _“ਦੌਸਤੀ ਸੰਸਥਾ” ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ
ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਸਮੋ ਤਸੀ' ਜੌ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾ ਦਿਤੇ, ਉਹ
ਇਸ ਕਾਲਮ ਦਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਡੌਲੀਗੇਸ਼ਨ ਦੀ ਰੂਸ ਫ਼ੇਰੀ ਦਾ
ਸਿਖਰ ਹੋ ਨਿਝੜਿਆ ਹੈ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ
ਦੀਆਂ ਡ੍ਰੰਘਾਣਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਭਾਵ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀਲ
ਗਏ। ਜੈ ਕਿਸ਼ਨ ਸੈਣ ਜ ਸੁਣਕੇ ੫ਛਤਾਏ ਹੌਣਗੇ ਕਿ ਮੈ
ਵੀ ਨਾਲ ਕਿਉ” ਨਾ ਗਿਆ!

ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਗਲ ਬੜੋ ਮਾਣ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ
ਜੋ ਹਥਿਆਰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ
ਵਰਤਿਆ । ਉਹ “ਨਾ ਮਿਲਵਰਤਣ' ਸਤਿਗੁਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ
ਜੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੌਜ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ
ਦੀਆਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਤੌ` ਕਈ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਧ ਅਮਲ ਵਿਚ
ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਜਿਵੇ ਡਾਕ, ਰੋਲ, ਸੜਕ ਅਦਾਲਤਾਂ
ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ । ਇਵੇਂ ਹੀ
ਰ੍ਰਸ ਨਾਲ ਢੌਸਤੀ ਦੀ ਗਲ_ ਜੌ _ਆਪ ਨੇ ਬਿਆਨੀ ਇਸੇ
ਸੰਧਰਭ ਵਿਚ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਨਵੰਬਰ, ੨੯੮੮ ਦੇ ਅੰਕ ਵਿਚ “ਨਾਮਧਾਰੀ ਹਾਕੀ ਟੀਮ
ਘਾਲ ਥਾਂਇ ਪਈ”ਲੋਖ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਸਰਬ ਭਾਰਤੀ _ਸੰਜੰ
ਗਾਂਧੀ ਹਾਕੀ ਟੁਰਨਾਮੈ'ਟ ਦੀ ਜਿੱਤ ਬੜੇ ਸੁੰਦਰ ਢੋਗ ਨਾਲ
ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਹੈ । ੧੯੮੭ ਦੇ ਸੁਰਜੀਤ ਮੰਮੌਰੀਅਲ
ਟ੍ਰਨਾਮੈ'ਟ ਦੇ ਮੈਚ ਤਰਸੀ ਅੱਖੀ" ਵੇਖੋ ਹੋਣਗੇ ।

ਇਸ ਲੇਖ ਨਾਲ ਆਪ ਨੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ੧੯੭੮
ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਛਾਪੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸਰਬ ਭਾਰਤੀ ਮਿੰਨੀ ਹਾਕੀ
ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ !

ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ੧੯੮੬ ਤੋਂ ਜਦੋ
ਤੋਂ ਠਾਕਰ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਟੀਮ ਮੁੜ ਸੈਗਠਤ ਕੀਤੀ
ਹੈ, ਉਦੋ ਤੋਂ ਨਿਕੇ ਬਚਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਕੌਚ
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੋਠ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂ
ਰਹੀ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ
ਕਿ ਇਸ ਨਿਕੀ ਟੀਮ ਨੇ ਵੀ ੧੯੮੮ ਦਾ ਅੰਤਰ ਜ਼ਿਲਾ
ਮਿੰਨੀ ਹਾਕੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਖੋ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਹੈ ।
ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕਲ ਸੀ ਭੌਣੀ ਸਾਰਿਬ ਵਲੋ”

ਵਰਿਆਮ ਜਨ ੧੯੮੯ ੨੩
5। 58000 2800( 50101 ਹ। ੬0੧ ੧81101815॥0600181.001।

ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰ ਭਹੋ ਸਨ ।

ਫਾਈਨਲ ਵਿਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਲੋਂ` ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫਰੀਦਕੋਟ
ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਸਟੇਟ ਵਿਜੇਤਾ ਹੌਣ ਦਾ ਮਾਣ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ
ਗਿਆ। ਬੱਚੇ ਟਰਾਫੀ ਲੰ ਕੋ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਆਏ ਸਚੇ-
ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ ।

ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਇਹ ਬੱਚੇ ਸਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ
ਅਕਾਦਮੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰ ਲਏ ਹਨ, ਅਗੌ` ਤ` ਅਕਾਦਮੀ
ਵਲੌੋ' ਖੋਡਿਆ ਕਰਨਗੇ ।

ਸੀਨੀਅਰ ਹਾਕੀ ਟੀਮ ਨਾਮਧਾਰੀ ਇਲੌਵਨ ਸਿਰਸਾ
ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗੋਲਡ ਕੱਪ ਜੰਮ੍ਰ ਵਿਖੋ ਵੀ ਬਹੁਤ
ਅੱਛੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਜਿਵੇ' ਤੁਸੀ` ਸੰਜੌ ਮੌਮੋਰੀਅਲ ਬਾਰੇ
ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕ
ਫ਼ਰਕ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੁਸੀ ਟੀ- ਵੀ. ਤੇ ਵਖਿਆ ਹੀ
ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ੧੪ ਮਾਰਚ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸਿੰਧ ਬੰੱਕ ਨਾਲ
ਫਾਇਨਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਗੋਲਕੀਪਰ ਨੇ ਬੰੈੱਕ ਦੇ ਦੋ
ਸਟਰੌਕ ਰੌਕ ਕੇ ਬਿਲਕੁਲ ਜਿੱਤ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਲੰ ਆਂਦਾ
ਸੀ ਪਰ...ਇਸ ਵਾਰ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਇਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀ" ਸੀ ।

ਜਿਵੇਂ ਹੌਲੇ/ਮੋਲੇਂ ਤੇ ਸੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਅਕਾਦਮੀ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਸਬੋਧੀ ਰਿਪੌਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਵੇ' ਹਾੜੀ ਟੀਮ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਿਤਾ ਜਾਣਾ
ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕੌਚ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਪਲੋਅਰਾਂ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ
ਘਾਲਣਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ' ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਠਾਕਰ
ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬੜੀ ਲੰਮੀ ਘਾਲਣਾ ਸਦਕਾ ਹਾਕੀ
ਟੀਮ ਤਿਆਰ ਹੋਂਈ ਸੀ । ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਮੋਹ ਤਿਆਗ
ਕੇ ਆਪਣਾ ਆਪ ਕਠਾਲੀ ਵਿਚ ਢਾਲਿਆ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਅਜ
ਕਰੋੜਾਂ ਪਤੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨਾਲ (੨੍ਹਾਡੇ ਲਿਖਣ
ਅਨੁਸਾਰ ਫਕਰਾਂ ਦੀ ਟ।ਮ) ਲੇਹਾ ਲੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ
ਬਚਪਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀ” । ਜਿਸ
ਸਿਰੜ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਓਪਨ ਮੁਕਾਬ-
ਲਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁੜ ਦੁਹਰਾਉਣਗੇ ।

ਜਮਜ ਉਹੋ ਉੱਚਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਹੁਨਰ ਉੱਚਾ ਹੈ ।
"ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ

ਵਰਿਆਮ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ

ਸੋਤ ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ ਸਮੋਸੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਪੁਤਰਾਂ
ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਛੌਟੇ ਵੀਰ ਨੇ ਸਰਸਾ ਵਿਖੇ
ਆਪਣੇ ਮਾਤ ਪਿਤਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਜ ਅਖੰਡ _ਪਾਠ ਕਰਵਾਕੇ
ਭੌਗ ਪਵਾਇਆ ਦੀਵਾਨ ਲਵਾਇਆ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਦੀ ਸੋਵਾਂ
ਕੀਤੀ । ਸਤਿਜ੍ਗ ਸ੍ਰੀ ਜੀਵਨ ਨਗਰ ਅਤੇ “ਵਰਿਆਮ` ਵਾਸਤੇ
ਸਹਿਯੌਗ ਭੇਜਿਆ ਰਾਹੀ ਜਥੇਦਾਰ ਸੋਵਾ ਸਿੰਘ ਨਾਮਧਾਰੀ ।

ਸੋਤ ਬਲਵੇਤ ਸਿਘ ਬਾਲੀ ਨਗਰ ਦਿੱਲੀ ਜੀ ਚੀ
ਸਪੁਤਰੀ ਬੀਬੀ ਪਰਭਜੌਤ ਕੌਰ ਦਾ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸ੍ਰੀ
ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸਪੁਤਰ` ਜ? ਗ੍ਰਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਲ੍ਰਧਿਆਣਾ
ਨਾਲ ਵਸਾਖੀ ੧੯੮੯ ਨੂੰ ਸੀ ਭੋਣੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।
ਇਸ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੋ ਸ਼ੁਕਰਾਨੇ ਵਜੌ' ਵਰਿਆਮ
ਨੂੰ ੧੦੧/- ਰੁ: ਸ: ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਲੋਂ
ਦਿਤੇ ਗਏ ।

ਸ੍ਰ: ਮੁਖਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੰਬਰਦਾਰ ਖੂਹ
ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ (ਸਰਸਾ) ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਪੁਤਰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਦੇਵ
ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਆਨੌਦ ਕਾਰਜ ਬੀਬੀ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
(ਸਪੁਤਰੀ ਸੰਤ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਮਦਮਾ) ਨਾਲ ੫ ਫਗਨ
੨੨੪4 ਨੂੰ ਸੀ ਜੀਵਨ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਖੁਸ਼ੀ
ਵਿਚ ਨੰਬਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ੨੫ ਰ੍ਪੈ ਸਤਿਜੁਗ, ੨੫ ਰੁਪੈ
ਵਰਿਆਮ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿਤੀ । --ਸਨਖਤਰਵੀ

ਸੋਤ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ (ਸਵ) ਬਨਾਰਸ ਵਾਲਿਆਂ
ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਲ" ੧੦੦/- ਵਰਿਆਮ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਪੁਜੀ
ਹੈ । ਸ: ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਵੀ ਰਾਹੀ ਪੁਜੀ ਇਹ ਸਹਾਇਤਾ
ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਸਪੁਤਰਾਂ ਸ: ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸ: ਸਤਵੈਤ ਸਿੰਘ,
ਸ: ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਬੀਬੀ ਰਾਜਿੰਦਰ
ਕੌਰ ਅਤ ਹੌਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਗਮ
ਸਮੋ ਕਢੀ । ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਖਰੀ ਛਪ
ਰਹੀ ਹੈ ।

ਸੂਬਾ ਹਰਬੈਸ ਸਿਘ ਦੇਸ਼ੀ ਔਰੇਗਾਬਾਦ ਵਾਲਿਆਂ
ਵਰਿਆਮ ਵਾਸਤੇ ੫੦ ਰੁ: ਸਹਿਯੋਗ ਭੇਜਿਆ ਹੈ ।

.. ? 4. " , ੦ _ ੭੧੩੬੭ ਅ05--%

ਉਨ . ਤਾ ਤਤ ਹਾ ' “ਇਸੀ

, ਪਦੇ

੧੯੦ 58000 28001 5॥0। ਹ। €110ਡ੍ਰਿਰ੍ਿਆਮ ੨ ੧੯੮੯ ।੧8001812॥0031008001) ਰ੍

ਹ £.' `- _-. ੧ >- ਰੀ ਨ ੩55 - 1111

੭

॥ ਕ ਲਾ ੧ [/ ਊ ੍ ਹਦ

ਉਨ 1 ਉਵ
[ ਦੀ

( =੍
ਅਐ[/]##4ਐ/40 11

੭੧੫ < & ੫
“ਆ <੫ ਹਾਉਸ ਵਾਲਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ
ਵਧੀਆ, ਦਿਲਕਸ਼ ਵੈਨ ਸੁਵੇਨੇ ਸੁੰਦਰ ਡੀਜ਼ਾਈਨਾਂ ਤੇ ਗਰੈਟੀ ਸ਼ੁਦ' ਪਕੇ ਰੋਗਾਂ ਵਿਚ ਬਣੇਂ
ਟੁਕੜੀਦਾਰ ਪਰਿੰਟ ਸ਼ਾਮਿਆਨੇ, ਕਨ'ਤਾਂ, ਲਕੜੀ ਤੋਂ ਸਟੀਲ ਦੇ

ਫਰਨੀਚਰ ਲਈ ਪਧਾਰੇ ਜਾਂ ਲਿਖੋ ।

ਨਾਮਧਾਰੀ ਏਜੰਸੀਜ਼

੨/੨੦੬੯, ਚਾਹ ਐਦਾਰਾ, ਜੁਬਲ) ਸਿਨਮ' ਦੇ ਪਿਛੇ,
ਚਾਂਦਨੀ ਚੌ“ਕ,ਦਿਲ]-੧੧੦੦੦੬

੪8107%੩੦੧੫੪7੦7੩ ੪ 500121665 01:
700੧।024੧ 7੧।੪7ਟ0 50%6140285 ੩ 4੧475
( ਇ608 400 ੧1੪05, ।੪ 47171੧4711੪ਇ ੪੦ ੩0੧੭੨੯77ਟ੮0 ਇ4&91 ੮੦0000੧%
੪੪੦੦00ਇ੪ ੪ $7ਟਟ॥0 ਨ0੧੪70੧੧੬ਇ
ਬ ਨ80ਇ27140ਨ₹4੪ ਇ7੯.

| ਤੈ €ਜ੧੦੬ :2528411
| ] ॥॥ ;ਛੇ
ਇਉ ॥॥੬4$੬ 0੪147 ਰਲ "ਦਮ _
3 ਤੈ

`. ੧ਿ੩॥10॥81੧ 2€॥01€5.

2/2068 6044੧ 94022. (੩੬0੧੦ 1001੬& 61੧੪।੧੩)
60023 6੧046. 9੬ਜ।-10006?"

| ' ਫਰਿਆਮ ਜਨ ੧੯੮੯
----`_ $।। 58000 2800 500) । 00 ੧810815॥0)60118.001

੧ਿ915100 ੪੦. 78/41--253 ੮10141111.੧ ੧4141 ਹ00£ਇ 198%
ਰ ਵਰ ੧ਿ੪9151010 ੪੪11 1੧੪ ੧ਿ€015031 ੦1 ੧04੪5 ੮੩੬15 ੮। 11013 ੫੦. 26453/75

2੦੦86?

2॥(9011)1.,੧ £॥0719066 175
010-5114101156
ਸ£07(-11-114011-6,
੮1090111-੧੯41171੧1146

`_116020(0ਿ] 1616608016 1)0111005

89854-01715

44.%2%422 7770720622 .
61005, ੧ਿ0511111, 16100, 07310
ਰ੍ ੮1397, ਇ131੮॥1 67311 815੮01(5
` 701) 2੬3੬0 €9 ੬835੬ $107₹1$ $31) 00311੯੧ 815੮0165

200)1੫41₹1 18156-01115 7੯1. 111).
8,-23 ।₹1.1. 1). ੯. 100. &1€3
601041(0303, 4013023030-431210

ਰ੍
ਰ੍
ਹ
ਰੰ 1੬16110॥ : 8707

1 1216218105 : £00 0410
ਐਡੀਟਰ ਪ੍ਰਿਟਰ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਤੇ ਮਾਲਕ ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਪ੍ਰਿਟਰਜ; ਲਾਡੋਵਾਲੀ ਰੌਡ, ਜਲੰਧਚ ਤੋ" ਛਪਵਾ ਕੇ

ਦਫਤਰ ਵਰਿਆਮ ਲਾਡੋਵਾਲੀ ਰੋਡ ਜਲੰਧਰ ਤ` ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ।
੪911011) ੪/#੧1&00, .80੦%31 ੧੦30, 481330131-144001.
[ 5। 58000 2800 50001 । 0੩ਜਿਆਮ ਜਨ ੨੯੮੮ ੧8101੧1੨॥00੫018.60।।